OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE DLA OBSZARU MIASTA I GMINY OLKUSZ (Etap drugi) Autor opracowania: Prof. UŚ dr hab. Stanisław W. Czaja Aktualizacja 2015 r. na zlecenie UMiG Olkusz w zakresie udokumentowanych złóż, obszarów i terenów górniczych, filara ochronnego, z uwzględnieniem obszaru w zachodniej cz. Miasta – obręb Pomorzany: MGGP S. A. Olkusz, marzec 2008, maj 2015 Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II SPIS TREŚCI Str. 1. OCHRONA PRAWNA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH I WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH ............................................................................................... 3 1.1. Parki krajobrazowe .................................................................................................. 3 1.2. Pomniki przyrody .................................................................................................... 5 1.3. Projektowane rezerwaty, użytki ekologiczne oraz obszary chronionego krajobrazu . 8 1.3.1. Rezerwaty ...................................................................................................... 8 1.3.2. Użytki ekologiczne i obszary chronionego krajobrazu ................................. 10 1.3.3. Ruiny zamku w Rabsztynie ........................................................................... 11 1.4. Ochrona gruntów rolnych i leśnych ......................................................................... 13 1.5. Walory krajobrazowe ............................................................................................... 13 1.5.1. Struktury ekologiczne krajobrazu .................................................................. 15 1.5.2. Struktury ekologiczne wyróżnione na obszarze miasta i gminy ................... 17 1.6. Turystyka i rekreacja ............................................................................................... 18 2. JAKOŚĆ I ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA ............................................................ 21 2.1. Stan higieny atmosfery ........................................................................................... 21 2.2. Zanieczyszczenie wód podziemnych i powierzchniowych .................................... 26 2.3. Zanieczyszczenie gleb ............................................................................................ 30 2.4. Ochrona przed hałasem ........................................................................................... 32 2.5. Eksploatacja złóż kopalin i jej skutki środowiskowe ............................................. 33 2.6. Zagrożenie powodziowe ......................................................................................... 36 3. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA ............................ 38 3.1. Ocena odporności środowiska na degradację oraz jego zdolność do regeneracji .. 38 3.2. Ocena stanu ochrony zasobów przyrodniczych i walorów krajobrazowych oraz zgodności ich dotychczasowego zagospodarowania z uwarunkowaniami przyrodniczymi ....................................................................................................... 41 3.3. Ocena charakteru zmian w środowisku oraz wstępna prognoza dalszych jego zmian ...................................................................................................................... 42 4. UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE .................................................... 45 LITERATURA .................................................................................................................. 50 2 Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II 1. OCHRONA PRAWNA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH I WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH Realizacja ochrony przyrody może odbywać się w formie powierzchniowej lub indy- widualnej. Na terenach miasta i gminy Olkusz występuje jedna forma ochrony powierzch- niowej, a mianowicie Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Dwa rezerwaty przyrody „Pazurek” i „Januszkowa Góra”, które zaliczane są do form ochrony powierzchniowej są na etapie projektowania i jak dotychczas nie zostały prawnie ustanowione. Ochrona indywidual- na dotyczy pomników przyrody, użytków ekologicznych i obszarów chronionego krajobrazu. Na opisywanym terenie istnieje 12 pomników przyrody ożywionej i 25 pomników przyrody nieożywionej. Projektuje się ustanowienie jednego użytku ekologicznego „Sasanka” oraz jed- nego obszaru chronionego krajobrazu – „Dolina Rzeki Sztoły”. Niezależnie od wymienionych form ochrony, występuje tam szereg chronionych gatunków roślin i zwierząt, które podnoszą rangę przyrodniczą tych obszarów. Współczesna ochrona przyrody powinna obejmować ochronę całych ekosystemów, niezależnie od ich aktualnej funkcji. Racjonalnej ochrony wymagają zarówno tereny rezerwa- tów, lasy państwowe, jak i lasy gospodarcze. Szczególnie ważne jest to na obrzeżach rejonów silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych a do takich niewątpliwie należą tereny miasta i gminy Olkusz. Biorąc pod uwagę te rozważania w obrębie terenów leśnych opisywanego ob- szaru, wyodrębniono następujące grupy i kategorie lasów ochronnych (na mocy ustawy o la- sach z dnia 28 września 1996 r. z późniejszymi zmianami): 1. Lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zaliczono: lasy uszkodzone przez przemysł, lasy na stałych powierzchniach badawczych. 2. Lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których zaliczono: lasy glebochronne, lasy w miastach i lasy wokół miast, lasy na terenach projektowanych rezerwatów, Wymienione grupy i kategorie lasów ochronnych zostały zaznaczone na mapie (zał. 1). 1.1. Parki krajobrazowe Parki krajobrazowe tworzone są głównie w celu ochrony przyrody i krajobrazu przed nieracjonalną eksploatacją gospodarczą, a także zachowania wartości przyrodniczych o du- 3 Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II żym znaczeniu naukowym i społecznym oraz utrzymania równowagi ekologicznej w środo- wisku. Północna część obszaru gminy Olkusz wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, natomiast południowa w obręb Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie. Lasy w obrębie Parków krajobrazowych winny pełnić w szerokim zakresie funkcje: klimatotwórczą, wodochronną, glebochronną i krajobrazową, a także funkcje społeczne – rekreacyjną i turystyczną. Lasy na terenach miasta i gminy Olkusz spełniają niemal wszystkie te warunki. Nieco gorzej jest realizowana funkcja rekreacyjna i turystyczna ze względu na stosunkowo słabo zorganizowaną bazę turystyczną w tym rejonie. Gospodarka leśna w parkach krajobrazowych jest nieco zmodyfikowana i podporządko- wuje się ją głównym celom, jakie ma spełniać dany obiekt ochronny. Na całym ich obszarze funkcje produkcyjne lasów powinny być godzone z funkcjami ochronnymi. Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych w obrębie byłego województwa kato- wickiego został utworzony 20 czerwca 1980 roku na mocy Uchwały nr III/11/80 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach. W skład tego zespołu weszły 3 parki krajobrazowe, z których dwa objęły swym zasięgiem tereny gminy Olkusz. Są to następujące parki: Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie – o powierzchni 4365 ha (w granicach byłego województwa katowickiego). Obejmuje swym zasięgiem gminę Olkusz, Bukowno i Trze- binię. Pozostała część parku leży w granicach byłego województwa krakowskiego. Park ten położony jest w całości na obszarze Płaskowyżu Ojcowskiego, w jego najbardziej na południe wysuniętej części. Północno-wschodnia jego część występuje na obszarze połu- dniowej części gminy Olkusz. Granice tego parku sięgają aż po triasowe ostańce „Diablej Góry”, położonej na zachód od granic gminy. W granicach gminy Olkusz powierzchnia parku wynosi 2 854,5 ha. Park Krajobrazowy Orlich Gniazd o powierzchni 22476 ha (w obszarze byłego woje- wództwa katowickiego). Swym zasięgiem obejmuje fragmenty następujących jednostek administracyjnych: gmina Zawiercie (część wschodnia), gmina Ogrodzieniec (część połu- dniowo-wschodnia), gmina Klucze, gmina Pilica (część południowa), gmina Żarnowiec (rejon Udorza i Poręby Dzierżnej), gmina Wolbrom (rejon Strzegowej) oraz gmina Olkusz (część północna). Park Krajobrazowy Orlich Gniazd jest największym parkiem w całym zespole i liczy w sumie 39650 ha. Położony jest on w środkowym, najwyżej wyniesionym pasie Wyżyny Krakowskiej. Niewielkie jego skrawki przechodzą od północy na Wyżynę Wieluńską, a od południa na Płaskowyż Ojcowski (między Bogucinem a Jangrotem). Ma- ły fragment tego parku od strony południowo-zachodniej wkracza w Kotlinę Mitręgi na Wyżynie Śląskiej, gdzie obejmuje całą wschodnią część Pustyni Błędowskiej oraz za- 4 Opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta i gminy Olkusz – część II chodni kraniec Pasma Smoleńsko-Niegowonickiego. Charakterystyczną cechą tego parku są liczne grupy skał wapiennych i skalic, stanowiące o unikatowej rzeźbie terenu. Tworzą one różne formy i figury przestrzenne, przez co wyraźnie podkreślają piękno tutejszego krajobrazu. Inną typową cechą są bardzo licznie występujące jaskinie i schroniska skalne, których w całym parku jest około 350. Do ciekawych elementów krajobrazu należy jesz- cze zaliczyć duże obszary piaszczyste, pochodzenia rzecznolodowcowego. Skupiają się one głównie w rejonie Klucz, gdzie tworzą rozległą Pustynię Błędowską. W granicach gminy Olkusz powierzchnia tego parku wynosi 2 536,8 ha. 1.2. Pomniki przyrody Na mocy obowiązujących ustaw o ochronie przyrody, na terenie miasta i gminy Ol- kusz ochroną prawną objęto 37 pomników przyrody. Są to pomniki przyrody ożywionej, naj- częściej pojedyncze drzewa (11), ale również zespół 46 drzew pomnikowych w obrębie „Par- ku Miejskiego Starego Miasta” (tab.