Title: Wiatr W Literaturze Chorwackiej. O Figurze Literackiej Wiatru W XIX I XX-Wiecznym Piśmiennictwie Chorwackim Strefy Śródziemnomorskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Wiatr w literaturze chorwackiej. O figurze literackiej wiatru w XIX i XX-wiecznym piśmiennictwie chorwackim strefy śródziemnomorskiej Author: Leszek Małczak Citation style: Małczak Leszek. (2004). Wiatr w literaturze chorwackiej. O figurze literackiej wiatru w XIX i XX-wiecznym piśmiennictwie chorwackim strefy śródziemnomorskiej. LESZEK MAŁCZAK WIATR W LITERATURZE CHORWACKIEJ O figurze literackiej wiatru w XIX i XX-wiecznym piśmiennictwie chorwackim strefy śródziemnomorskiej 2 WSTĘP Vladimir Nazor w jednym ze swoich sonetów pisał: „Svak u sebi izvor svojih sanja ima, / I ti sni su pređa istoga povjesma: / Tvoji – skriti, moji – igra vjetrovima”1. Można w tym miejscu zadać pytanie: kto jest podmiotem w tej grze – człowiek czy wiatry, kto zabawką, w czyich rękach? Czy na tyle „opanowaliśmy przedmiot”, poznaliśmy go, że możemy mówić o zabawie, czy też nieustannie krążymy wokół niego, przybliżając się, by następnie się oddalić, rozminąć? Zjawiska mają nad nami przewagę. Możemy je nazywać, starać się je oswoić, „przykroić” na naszą miarę, umieścić w świecie własnych odczuwań. Na figurę literacką wiatru składają się nie tylko jego znaczenia symboliczne i przedstawienia ikonograficzne, o których wzmiankują słowniki symboli. Pojęcie figury literackiej obejmuje problematykę szczegółową, uwzględnia znaczenia specyficzne, budowane przez topos, alegorię, metaforę, porównanie. Anna Legeżyńska, pisząc o domu i 2 bezdomności w książce Dom i poetycka bezdomność w liryce współczesnej , dokonała systematyzacji pojęcia figury literackiej, którą rozpatrywała na trzech płaszczyznach: figury interpretacyjnej, modelu przestrzeni oraz konstrukcji retoryczno-stylistycznej podzielonej na tropy (np. metafora, metonimia, synekdocha), figury słów (np. wyliczenie, powtórzenie, anafora) oraz figury myśli (np. symbol, alegoria). Legeżyńska przenosi pojęcie figury literackiej z jednostki tekstu, jaką jest słowo, grupa słów, zdanie na wyższe poziomy morfologiczne dzieła literackiego. Czyni z niej kategorię całościową i interpretującą kompozycję oraz strukturę tekstu, przez co figura literacka przestaje być wyłącznie elementem dyskursu wewnątrztekstowego – albo wychodzi poza jego granice, albo je w ogóle znosi. Już pobieżna lektura utworów literackich niektórych pisarzy urodzonych w śródziemnomorskiej części Chorwacji pokazuje, że w porównaniu do dzieł autorów z kontynentu pojawia się w nich znacznie więcej znaków słownych i obrazowych odnoszących 1 V. Nazor, Čitaocu [w:] Pjesme u šikari, iz močvare i nad usjevima [w:] Sabrana djela Vladimira Nazora. Pjesme IV, ur. V. Flaker, Zagreb 1977, s. 159. Przytoczony fragment pochodzi z zadedykowanego i poświęconego czytelnikowi (Čitaocu) cyklu sonetów, który składa się z 5 utworów. 2 Por. A. Legeżyńska, Dom i poetycka bezdomność w liryce współczesnej, Warszawa 1996, s. 6–34. 3 się do powietrza w ruchu. Temat wiatru w literaturze i kulturze chorwackiej strefy śródziemnomorskiej (adriatyckiej) wydaje się dla niej symptomatyczny. Należy do nieprzekładalnej na język kontynentu regionalnej etnosemantyki kulturowej. Anglicy mają swoją mgłę, kamienne klifowe wybrzeże, Holendrzy – sieć kanałów oraz wiatraki, mieszkańcy wybrzeży Morza Śródziemnego, natomiast, oliwki, cyprysy, figi i – last but not least – wiatry. Wiatr, jak się okazuje (uwaga ta dotyczy również morza, a wątek „akwatologiczny” cieszy się większą popularnością w literaturze fachowej poświęconej tematowi Morza Wewnętrznego niż np. wiatry), pozostaje w ścisłym związku z problematyką psychologiczną. Jung uważa go za obraz archetypiczny. Na uwagę zasługuje obecność wiatru w wyobrażeniach zbiorowych, świadomości mitycznej, religijnej, wczesnofilozoficznej (zwłaszcza jońskiej filozofii przyrody opierającej się na fundamencie teorii czterech żywiołów), ale również w indywidualnym traumatycznym przeżyciu. W książce został celowo i świadomie przyjęty peryferyjny punkt widzenia, obejmujący nie tylko i nie tyle perspektywę zagrzebską, a więc perspektywę klasycznego centrum, ile miejscową: senjską, korčulańską, hvarską, rabską... To właśnie stąd patrzymy na to, co się dzieje na wybrzeżu i na kontynencie. I nie chodzi o odległość, jaka dzieli Zagrzeb i morze, lecz o dystans mentalny i kulturowy, jaki oddziela wąski pas wybrzeża adriatyckiego od kontynentalnej części Chorwacji. Ta różnica staje się czasem widoczna już po przejechaniu kilku kilometrów w głąb lądu. Szczegółowej analizie poddana została literatura regionalna, związana z adriatyckimi prowincjami Chorwacji: Istrią, Dalmacją, Przymorzem, wyspami oraz Dubrownikiem. Rządzi się ona swoimi prawami i niejednokrotnie trudno umieścić ją wśród wydarzeń literackich zachodzących w literaturze ogólnonarodowej. Często jest osamotnionym głosem, który nawet nie szuka swojego miejsca w stylach i poetykach obowiązujących w danej chwili. Przypadek adriatyckiej literatury regionalnej jest szczególny, ponieważ odwołuje się ona do bogatych tradycji czakawskiej literatury dalmatyńskiej, która w XVI i XVII wieku była równorzędnym partnerem innego ważnego ośrodka piśmiennictwa chorwackiego – sztokawskiego Dubrownika. Jak się okazało, nie bez znaczenia dla semantyki i stylistyki wiatru pozostaje jego rodzaj. Zarówno w życiu, jak i w literaturze najczęściej występują: wiatr południowy – jugo, północno-wschodni – bura i zachodni – maistral. W spektrum zainteresowań, oprócz wiatrów 4 „materialnych”, mieszczą się wszelkie formy powietrza będącego w ruchu, wszelkie tchnienia, natchnienia, delikatne powiewy, a więc te jego przejawy, których obszarem jest tzw. „sfera duchowa” człowieka, a do ich odbioru niezbędna okazuje się wrażliwość. Jeśli chodzi o semantykę kulturową, to wiatr doczekał się szczegółowego i wyczerpującego opracowania. Niemal wszystkie słowniki symboli, mitów i tradycji uwzględniają to hasło i udowadniają, że znaczenia symboliczne wiatru stanowią jeden ze stałych elementów tradycji kultury i cywilizacji europejskiej. W nauce o literaturze, zarówno na gruncie chorwackim, jak i polskim, brakuje prac poświęconych wyłącznie temu tematowi. Szczególnie „zaniedbaną” sferą wydaje się krąg zagadnień z zakresu stylistyki tekstu (tę właśnie problematykę obejmuje rozdział III). Gdy zostanie już dostrzeżona ikoniczna obecność wiatru w jakimś utworze, to fakt ten sprowadza się do powierzchownej wzmianki, ograniczającej się do stwierdzenia typu: buduje w utworze „znakomitą” atmosferę; jest wyjątkowo udanym artystycznie motywem. Do tej pory pisano również o wietrze jako metaforze, symbolu, podporządkowanym na ogół jakiemuś innemu składnikowi dzieła. Nie ma samodzielnych ujęć wiatru w znaczeniu kategorii tematu, toposu, modelu przestrzennego stanowiącego siłę napędową tekstu, czynnika umożliwiającego jego spójną interpretację, ważnego elementu w konstrukcji utworu literackiego. Książka ta nie ma ambicji dokonania syntezy historycznoliterackiej, choć proponuje spojrzeć na ten proces i towarzyszące mu przemiany estetyczno-światopoglądowe w świetle zmieniającej się funkcji i roli wiatru w sztuce w poszczególnych okresach literackich. Aby uzyskać taką perspektywę badawczą, należało wziąć pod uwagę obszerny czasowo i gatunkowo materiał literacki. Wykorzystano utwory prozatorskie, poetyckie i dramatyczne z okresu, który w chorwackiej periodyzacji określany bywa jako novija hrvatska književnost („nowsza” literatura chorwacka). Uwzględniono iliryzm, realizm, modernizm, literaturę międzywojenną i współczesną. Wśród wymienionych formacji najsłabiej reprezentowany jest okres iliryzmu. Obecność pisarzy adriatyckich w ówczesnej literaturze w tym czasie ogranicza się właściwie do dwóch nazwisk: braci Mažuraniciów i Luki Boticia. Rozpiętość czasowa w doborze egzemplifikowanych utworów została podyktowana przez literackie formy konceptualizacji wiatru. Nie jest on bowiem ani centralną figurą kulturową w kręgu cywilizacji śródziemnomorskiej, ani figurą literacką typową dla jakiegoś pisarza, grupy poetyckiej, prądu, kierunku, a nawet jednego okresu czy formacji stylistycznej. 5 Pomimo że figura literacka wiatru nie stanowi dominanty semantyczno-stylistycznej w ramach wyżej wyodrębnionych jednostek, to okazuje się ważnym dla rozumienia chorwackiej literatury i kultury „adriatyckiej” nośnikiem problematyki filozoficznej, psychologicznej i estetycznej. Sytuacja taka wymusza, z jednej strony, uwzględnienie wielu różnych tekstów literackich o niejednokrotnie przeciwstawnej estetyczno-światopoglądowej proweniencji, z drugiej, wprowadzenie pewnego rodzaju ograniczenia, dotyczącego nie tyle samego wyboru pisarzy, co selektywnego potraktowania ich literackiego dorobku. W książce tej zostały wykorzystane, między innymi, teksty Josipa Draženovicia, Vjenceslava Novaka, Silvije Strahimira Kranjčevicia, Ante Tresicia Pavičicia, Ivo Vojnovicia, Vladimira Nazora, Milutina Cihlara Nehajeva, Olinko Delorka, Marina Franičevicia, Ante Cettinea, Šime Vučeticia, przedstawicieli poezji dialektalnej – Mate Baloty (pseudonim Mija Mirkovicia), Drago Gervais,a3 oraz Jure Franičevicia-Pločara, Ranko Marinkovicia, Petara Šegedina, Slobodana Novaka, Nikoli Milićevicia. Wybór ten uzależniony został od zaistnienia tej szczególnej dla sztuki sytuacji, w której dochodzi do jakiegoś przekształcenia – czy to semantycznego, czy to stylistycznego, dokonanego na słowie bądź grupie słów, stanowiącego odstępstwo od normy użycia i znaczenia nazw odnoszących się do zjawiska meteorologicznego wiatru w języku komunikatu nieartystycznego. Użyte wcześniej pojęcie figury literackiej obejmuje różnorodne aspekty prowadzonego tu dyskursu. Umożliwia nie tylko badanie przekształceń semantyczno- stylistycznych