REPORTAGE Revolutie in het land van In het Siciliaanse is er sinds enkele jaren verzet tegen de , het ­‘beschermingsgeld’ dat de maffia eist van ondernemers. Maar nog steeds weigert maar één procent van hen de afpersers te betalen. Verslag van een moeizame strijd. ‘Eerst wisten we tegen wie we vochten. Nu weten we niks meer.’ | door Ralf Groothuizen domoren

en aanbetaling van 20.000 euro en Het is een van de vele berichten uit daarna maandelijks 5000 euro. Zo ­Palermo, maffiahoofdstad van Italië, waar veel wilde de maffiaclan van Lo volgens overheidscijfers tachtig procent ­Piccolo hebben van de uitbaters van van alle bedrijven, van groot tot klein, be- E megadiscotheek Playa Bonita in Sferraca- schermingsgeld betaalt aan de plaatselijke vallo, een stadje in de buurt van Palermo. maffiaclan. Maar er is iets aan het veran- “Het geld hebben we niet. En als we het deren, al gaat het tergend langzaam. hadden, krijg je het niet. Dus steek de tent nu maar in de fik, als je daartoe in staat Het is 29 juni 2004, vroeg in de ochtend. bent.” Met die bewoording antwoordde Een groep jongeren met capuchons over de vader van Lorenzo di Domenico twee hun hoofd getrokken plakte stencils op de jongens die een dag na de opening van stadsmuren in het centrum van de stad: Un hun discotheek op twee grote motoren interno popolo che paga il pizzo è un popolo de pizzo (het beschermgeld) kwamen op- senza dignità (‘Een heel volk dat de pizzo eisen. betaalt is een volk zonder waardigheid’) De volgende dag werd de jonge Di stond er op de posters. Nationaal voorpa- Domenico gebeld door een van zijn ginanieuws – een burgerprotest: zoiets was werknemers. Voor de ingang was een bus nog nooit gebeurd in Palermo. benzine leeggegoten en die benzine stond Stille marsen vonden er altijd al plaats. nu weg te branden. Wie de daders waren, Bijvoorbeeld na de moorden op de on- was duidelijk. Di Domenico deed daarna derzoeksrechters Falcone en Borsellino, iets dat tot nu toe nog niet zo heel veel die in de jaren negentig de maffia zonder Palermitanen hebben gedaan. Hij stapte scrupules aanpakten. Maar rebellie? Nog naar de politie, samen met veertien ande- nooit. Alleen de afzender van de protest- re ondernemers uit Palermo. Na een lang stencils bleef onbekend. De jongeren, al- proces kregen ze hun estortori (uitwrin- len nog geen dertig, hielden zich schuil gers) achter de tralies. “En nu komen lui bij vrienden in andere delen van Italië met hetzelfde bloed in mijn club dansen en Sicilië, bang voor represailles. Een en plezier maken. Terwijl hun neven en van de stencilplakkers had rake klappen ooms mede dankzij mij in de cel zitten. gekregen in de nacht van de actie. Eergevoel hebben die lui niet. Wij in Italië Er kwam een discussie op gang in de hebben een kanker in onze samenleving, landelijke media. Op dat moment beslo- maffia geheten.” ten de jongeren naar buiten te treden. Ω

Addiopizzo-leden juichen na de arrestatie van Cosa Nostra-baas Domenico Raccuglia

38 13 augustus 2010 HP | DE TIJD HP | DE TIJD 13 augustus 2010 EPA 39 Ω Bang, maar de maffia liet hen met rust. In hoogleraren, advocaten en boekhouders. ken waar onderzoeksrechters Falcone voor ons maar een bijverdienste.” een interview in Giornale della Sicilia moe- De commissie controleert of ze inderdaad en Borsellino in 1992 met autobommen De bom die Borsellino doodde, was digde de beweging winkeliers aan te stop- geen pizzo betalen en de bedrijven die werden vermoord. voor de twee indirect de reden om hun pen met het betalen van de pizzo. Burgers hun estortori willen aangeven, krijgen ju- De Siciliaanse maffia, de Cosa No- kleine b&b aan te melden bij . konden zich middels een handtekening ridische steun. Op de deuren van hun be- stra, int jaarlijks via de pizzobelasting Emilio was als kleine jongen in de woon- solidair verklaren met het initiatief en drijven plakken ze een pizzo free sticker. bijna twintig procent van haar totale kamer bij zijn ouders aan het spelen, toen werden opgeroepen hun boodschappen De beweging heeft zelfs zoveel reu- omzet. Met het geld dat ze verdienen, een enorme knal luidde. “Ik dacht dat er voortaan te doen in pizzovrije winkels en ring veroorzaakt dat de Duitse ambassa- zo’n tien miljard, worden andere crimine- een oorlogsfilm op tv was, dus ik rende hun dagelijkse espresso te drinken in piz- de sinds dit jaar aan Duitse toeristen een le activiteiten gefinancierd. De Cosa No- naar de televisie.” Maar het was de bom zovrije bars. De organisatie Addiopizzo stadsplattegrond verstrekt met daarop stra bestaat uit verschillende families die die Borsellino doodde. De rookwolk die (‘Vaarwel, protectiegeld’) doopte het plan alle cafés, restaurants, barretjes, bakkers over verschillende stadswijken en dor- dat veroorzaakte, was in Palermo en mij- consumo critico: als de burger alle pizzobe- kledingwinkels, meubelbedrijven en ga pen heersen. De hoofden van de families lenver daarbuiten te zien. “Iedereen heeft talende winkels boycot, zal uiteindelijk zo maar door die pizzovrij zijn verklaard. zitten weer in aparte commissies. En de die klap gehoord. Dat heeft wel diepe in- iedereen overstag gaan en de pizzo af- Addiopizzo zelf is de afdeling Addio Piz- hoofden van die verschillende commissies druk op me gemaakt.” zweren. zo Travel gestart. ‘Ethisch toerisme voor vormen ook weer een organisatie – een Een andere keer lieten maffiosi een de verantwoordelijke reiziger’, vermeldt piramidesysteem. Al is dat model de laat- klein winkeltje bij hem in de straat ont- Nu, zes jaar na de oprichting, hebben er de folder. Naast het feit dat de reiziger in ste jaren wel een beetje komen te ver- ploffen. Hij was nog een puber. Een oud zo’n vijfhonderd bedrijven het pizzo free- een pizzovrij hotel, bed and breakfast of vallen. Zeker na de arrestaties van Toto vrouwtje dat kazen verkocht had name- keurmerk. Dat wil zeggen: zij betalen agriturismo slaapt, in een pizzovrij restau- Riina in 1993 en de decennialang gezoch- lijk geweigerd de pizzo te betalen. “Dat geen beschermingsgeld aan een maffia- rant eet en pizzovrije souvenirs inslaat, te capo dei tutti capi soort gebeurtenissen vormen je wel. En clan die de baas in de buurt is. Bedrijven volgt er een wandeling langs verschil- in 2006, waarna de hele top van de maf- maken je vooral boos.” die op de pizzovrije lijst komen, worden lende historische maffiaplekken. Van het fia is weggevaagd en de piramide de punt Hun bed and breakfast is gelegen in getest op hun betrouwbaarheid door La hoofdkantoor van de politie op het Piazza mist. een minder fraaie wijk van de stad, Bal- commissione di garanzia, bestaande uit della Vittoria tot een bezoek aan de plek- De in Palermo geboren schrijver en lerò. Om de kost te verdienen, spelen journalist Salvo Sottile, zoon van de oud- Ajovalasit en Salatino toneel voor analfa- hoofdredacteur van Giornale di Sicilia, bete kinderen in de buurt. Voor de lunch legt uit dat deze arrestaties niet alleen po- verwijst het echtpaar ons door naar het sitief uitgelegd moeten worden. “Palermo restaurant Il Mirto e la Rosa in het cen- ‘De anti-pizzobeweging is vandaag de dag een appel die doormid- trum van de stad. Wie hier eet, weet waar bestaat nu zes jaar. Vergeet niet dat de den is gehakt. Een deel van die appel is zijn geld naartoe gaat: in de zak van ei- gezond, die zoekt naar manieren om zijn genaresse Antonella Sgrillo, tot de laatste maffia hier al veel langer bestaat. terrein in positieve zin te veranderen. De cent aan toe. Ze heeft een krantenartikel andere kant van de appel is een rot deel bij zich. “Jij bent op zoek naar bewijzen We staan echt pas aan het begin’ dat wordt gerepresenteerd door de maf- dat Addiopizzo ook echt werkt? Kijk, ik

fia die geen vorm meer heeft. Voorheen heb bewijs!” Guiseppe di Maio, een on- JEROEN BERENDS was het een piramide, nu lijkt er een wolk langs gearresteerde maffiabaas, heeft zich Pizzovrije winkels als deze zijn sinds enkele jaren met groeiende regelmaat te zien in Palermo te zijn. Nevel. De maffia zoekt manieren tegen zijn ondervragers laten ontvallen: om onzichtbaar te blijven, zodat het volk “Het heeft geen nut de pizzo te vragen Addiopizzo, die actief met winkeliers om mitanen en toeristen er in- en uitliepen denkt dat het gevaar geweken is. In wer- aan hen die zijn ingeschreven bij Addio- de tafel gaat en de mogelijkheden bekijkt met hun verse focaccia. Vier maanden kelijkheid is de maffia sterker. Eerst wis- pizzo. Als een winkelier zich aanmeldt bij om massaal tot een aanklacht over te lang werd eigenaar Vincenzo Conticcelo ten we tegen wie we vochten. Tegen we- Addiopizzo of een andere anti-pizzo-or- gaan. “De beweging bestaat nu zes jaar. bedreigd. Ruiten werden ingegooid, zijn reldbekende maffiosi zoals Provenzano ganisatie, gaan we er niet meer heen. We Vergeet niet dat de maffia hier al veel auto in brand gestoken en auto’s van en Riina. Nu weten we helemaal niks vragen hen niks. Er is veel onrust onder langer bestaat. We staan echt pas aan klanten werden beschadigd. Een tijd lang meer.” ons. Na al die arrestaties zijn we bang in het begin. Laatst hebben zich weer vier ging hij met een politie-escorte door Pa- de cel te belanden. Eerst is er de aangifte, winkeliers aangemeld. Zij betaalden dan lermo. Een bordje waarop staat dat er hier dan de onderzoeken en kom je onder een wel geen pizzo, maar toch: het zijn kleine Van andere pizzovrije winkels werd de een pizzovrij bed and breakfast Atlante vergrootglas te liggen. Het is beter dat te stappen in de goede richting. Wederom. bel dichtgekit, een opmaat naar meestal gevestigd is, is onvindbaar. Maar volgens vermijden.” Zes jaar geleden klaagde niemand zijn erger. Toen het grote verfbedrijf van Ro- het aanstaande echtpaar Preziosa Salati- estortori aan. En er werd al helemaal dolfo Guajana besloot mee te doen, werd no en Emilio Ajovalasit is dat vooral om Volgens Sgrillo zijn dit bewijzen die niet over gesproken.” zijn hele fabriekspand in de hens gesto- toeristen die ’s nachts om vier uur een aantonen dat Addiopizzo écht werkt. “Als Maar is het dan echt zo makkelijk? Je ken. De schade liep in de miljoenen en slaapplek zoeken het aanbellen onmo- een maffioso zoiets zegt, dan is dat iets zet je naam op een lijst en je bent van al wederom was een zwarte rookwolk in de gelijk te maken. “Iedereen weet dat we heel belangrijks. Zij speelden altijd met de het gedonder af? Nee. Zeker de pioniers, stad, in heel Palermo en ver daarbuiten te een bed and breakfast hebben. De ille- angst van de winkeliers. En nu zijn ze zelf de eerste die meewerkten, zijn elke avond zien. Guajana maakte deel uit van de club gale parkeerwacht hiertegenover en het angstig. Angst kwam tot een paar jaar te- met het angstzweet op de rug hun bed in van veertien die Lo Piccolo aanklaagden. illegale barretje op de hoek ook. Ik denk rug niet voor in hun hoofden, laat staan gekropen. Zo vonden de eigenaren van dat ze bij ons niet zijn langsgeweest om- dat ze het ook uitspreken.” l’Antica Focacceria hun kat dood terug. Enrico Colajanni, aanvoerder van Li-

JEROEN BERENDS dat we klein zijn. We zijn niet interessant. Sgrillo zit ook in de organisatie Een tijd lang stonden er bewapende po- beroFuturo, spreekt van een ‘breekpunt’. Lorenzo di Domenico: ‘Wij in Italië hebben een kanker in onze samenleving, maffia geheten’ Het gaat hier niet om veel geld. Het is Libero­Futuro, een organisatie geboren uit litieagenten voor de deur, terwijl Paler- “Hier had de beweging een vroege dood Ω

40 13 augustus 2010 HP | DE TIJD HP | DE TIJD 13 augustus 2010 41 is op zijn hoede en kijkt iedere passant zijn: nog geen één procent van alle bedrij- geld dat ik zelf eerlijk heb verdiend?’” klaagt. En dat is tot op heden nog niet indringend aan. En telkens als de ober ven doet mee met Addiopizzo. Met alle Later, na de stadswandeling, gaan we gebeurd.” van de bar (niet-pizzovrij) aan het tafeltje respect voor die lieve jongens, spreken naar het kantoor van Addiopizzo, een Addiopizzo is wereldwijd bekend. En komt, staakt hij zijn woorden. Hij woont van een revolutie kun je niet. Italië is een stukje buiten de stad, naast het voetbal- toch zit Zaffuto deze zomer bijna hele- in de door maffiosi gedomineerde wijk La land van de dommen. Onze premier Ber- stadion van Palermo. maal alleen op kantoor. Wel erg vaak laat Kalsa. Toch kan hij er rustig rondlopen. lusconi is dan wel afgestudeerd, maar is Edoardo Zaffuto wijst naar buiten. hij zich ontvallen dat ze eigenlijk met veel Ook in zijn pizzo free shirt. “Natuurlijk net zo dom gebleven. Er zijn te veel ge- “Daar, in de Viale Strasburgo, is er geen meer vrijwilligers zouden moeten zijn. En weten ze wie ik ben. Maar we zijn al te mene domoren in dit land.” één die niet de pizzo betaalt. Afgelopen dan gaat weer een van zijn mobiele tele- ver met de organisatie dat ze me nog iets Het is diezelfde marginale deelname jaar hebben we er een manifestatie ge- foons. Hij is vandaag hoofd Addio Pizzo aan kunnen doen. Dan halen ze de politie aan Addiopizzo die Grassi ervan over- houden. We hadden gehoopt dat ze col- Travel, hoofd mediazaken en hoofd in huis en moet ik met een escorte in hun tuigt dat zij niet het zwijgen opgelegd zal lectief aangifte wilden doen tegen hun voorlichting op scholen. Het ministerie buurt leven. Ze zouden wel gek zijn. Maar krijgen. “Dan hadden ze dat allang ge- estortori, maar echt resultaat hebben we van Onderwijs wil iets weten over cur- ja, een beetje op je hoede blijf je wel.” daan. Je zou eens moeten weten hoeveel niet geboekt.” susmateriaal. Hij zucht. Het blijkt ver- interviews ik al gegeven heb. Ik ben 81. Iemand met wie het minder goed af- Laten ze maar komen. Maar dat doen ze Enrico Colajanni: ‘We zijn al te ver met de organisatie dat ze me nog iets aan kunnen doen’ liep, was Libero Grassi. Hij was in 1991 toch niet.” de eerste die zich openlijk uitsprak tegen Buiten staat naast de voordeur op een zijn estortori. Hij had een pyjamafabriekje plaquette te lezen: ‘Hier is Libero Grassi met 150 man personeel. In koelen bloede vermoord door de maffia, door deomertà schoten ze hem af, voor zijn deur. van werkgeversorganisaties, door de on- Door diezelfde deur gaan wij naar bin- verschilligheid van politieke partijen en nen. Op het dakterras zit Pina Grassi. Op de afwezigheid van de staat.’ Weduwe die bewuste ochtend wilde ze gaan ont- Grassi weigerde een plaquette van de bijten toen ze enkele harde knallen hoor- staat te accepteren. Ze doet het liever zelf. de. Haar man had haar net een kus gege- Alleen. Net als haar man. ven en was de lift naar beneden ingestapt. Ze rende naar de rand van het balkon en Bleke blote benen over de Mercato zag hem ineengezakt in een plas bloed del Capo, Palermo’s meest volkse markt tegen de muur liggen. midden in het historisch centrum. Het Grassi had de woede gewekt van de is warm, 35 graden. Jong en oud, maf- maffia. In een open brief, die werd af- fia en niet-maffia kruist elkaar hier. gedrukt op de voorpagina van weder- Harde koppen, tatoeages, stinkende om Giornale della Sicilia, schreef hij aan vis en verse basilicum. Oude vrouwtjes zijn estortori: “Jullie kunnen doorgaan met boodschappentassen vol fruit. Een wat jullie willen. Mijn geld krijgen jullie visboer snijdt de buik van een zwaard- niet.” Grassi’s verklaringen wekten ook vis open en haalt de ingewanden eruit en de woede van Confindustria, de Itali- kwakt ze achter de kraam neer. Honder- aanse werkgeversorganisatie. “Mijn man den zwarte bromvliegen springen op van

werd ervan beticht goedkope reclame de afvalhoop. Een koopman rijmt dat de JEROEN BERENDS voor zijn bedrijf te maken.” Op een dag meloenen vandaag nog lekkerder zijn dan werden 150 enveloppen met daarin de de dag ervoor: oggi le melone sono buone! vakantiebonussen van zijn werknemers Een groep Amerikaanse studentes ‘Heel lang dachten mensen dat je niet kon gestolen. Een teken aan de wand. De met fotocamera’s volgt Edoardo Zaf- rebelleren. Ze accepteerden het gewoon. hond van de bewaker werd afgescho- futo, verantwoordelijk voor Addio Piz- ten, een volgend signaal. Daarna volgde zo Travel. Ze doen mee aan een maffi- Jongeren zeggen:‘Waarom moet ik geld betalen, een tv-debat in een programma van Ita- atour. Zaffuto loopt gehuld in een shirt liës bekendste tv-journalist, Michele San- waarop staat: pizzo free. “Twee jaar ge- geld dat ik eerlijk heb verdiend?’

JEROEN BERENDStoro. “En weer vielen ze hem aan. Hij leden was ik keihard op mijn bek getim- Edoardo Zaffuto: ‘Twee jaar geleden was ik op mijn bek getimmerd als ik in dit shirt had gelopen’ zou Palermo in diskrediet brengen. Hij merd als ik hier in dit shirt had gelopen. antwoordde: ‘Ik? Ik breng Palermo in dis- Nu voelen we ons veilig. We hebben het En nu even eerlijk. Vijfhonderd winke- domd lastig en tijdrovend in een land van Ω kunnen sterven, maar heeft dat gelukkig staat. “Hier hebben we onze ballen laten krediet? Volgens mij doen jullie dat. Door gevoel dat de stad aan onze kant staat. liers weigeren de pizzo te betalen. Hoe- domoren een revolutie te ontketenen. niet gedaan. Lo Piccolo had die pizzo- zien.” In de tussentijd volgden tal van ar- te zwijgen!’” Een paar dagen later was Toen we 10.000 handtekeningen verza- veel winkels zouden er in Palermo zijn? En in zijn Fiat 500 zit ook nog eens een gelden echt nodig voor zijn andere ac- restaties en werd ook Lo Piccolo opge- zijn leven voorbij. “Later heeft de Con- meld hadden, zijn we gestopt met tel- De stad heeft één miljoen inwoners. Een ­babystoeltje. | tiviteiten. Elke vorm van rebellie vanuit pakt. 1-0 voor Addiopizzo en LiberoFu- findustria haar excuses aangeboden. En len. Vooral jongeren zijn niet zoals hun blik op de door de Duitse ambassade ver- de winkeliers diende de kop te worden turo. dertien jaar na de dood van mijn man is ouders. Die stemmen niet meer klak- strekte pizzovrije stadsplattegrond zegt 17 juni jongstleden werden de standbeelden ingedrukt, en die zwarte rookpluim had We zitten achter het Teatro Nuovo, Addiopizzo geboren. Ik beschouw ze als keloos in met de pizzo. Heel lang dach- genoeg. Er is geen straat waar echt spra- van de vermoorde onderzoeksrechters­Paolo die functie. Maar het had niet die uitwer- het bekendste theater in de stad, in de mijn zonen.” ten mensen dat je niet kon rebelleren; ke is van een anti-pizzorevolutie. “Waar Borsellino en beschadigd. king!” Binnen een half jaar kreeg Guajana buurt van de politiekazerne. Colajanni Echter, hoop dat de pizzo ooit uitsterft ze accepteerden het gewoon. Jongeren we eigenlijk op wachten, is dat een hele In Palermo bestaat er geen twijfel over wie de een nieuw pand, mede door inzet van de groet passerende agenten in burger. Hij heeft de weduwe niet. “Laten we eerlijk zeggen: ‘Waarom moet ik geld betalen, straat, een hele buurt zijn estortori aan- daders waren.

42 13 augustus 2010 HP | DE TIJD HP | DE TIJD 13 augustus 2010 43