PAÑSTWOWYINSTYTUTGEOLOGICZNY P A ÑSTWOWYINSTYTUTBADAWCZY
EL¯BIETA DOBRACKA
G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Polski zachodniej — B. PRZYBYLSKI
OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI
1 : 50 000
Arkusz Po³czyn-Zdrój (158) (z 2 tab. i 4 tabl.)
WARSZAWA 2017 Autorka: El¿bieta DOBRACKA
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy Oddzia³ Pomorski 71–130 Szczecin, ul. Wieniawskiego 20
Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA
ISBN 978-83-7863-725-7
© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2017
Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI
I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 A. Stratygrafia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1. Trias. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 a. Trias górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Kajper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Kajper dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Kajper górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Retyk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2. Jura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 a. Jura dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 b. Jura œrodkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Bajos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Bajos dolny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 c. Jura górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3. Kreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 a. Kreda dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 b. Kreda górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 4. Paleogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 a. Eocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 b. Oligocen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 5. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 a. Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 6. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Zlodowacenie Sanu 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Zlodowacenie Sanu 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Interglacja³ wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Interglacja³ lubawski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Stadia³ dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Interglacja³ eemski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
SPIS TABLIC Tablica I — Zestawienie otworów badawczych (kartograficznych) dla SMGP Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 Tablica IV — Przekrój geologiczny C–D I. WSTÊP
Granice obszaru arkusza Po³czyn-Zdrój Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wyznaczaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 16°00’ i 16°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40’ i 53°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia badanego terenu wynosi 308 km2. Pod wzglê- dem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002) obszar arkusza Po³czyn-Zdrój znajduje siê w obrêbie makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie (podprowincja Pojezierza Po³udniowoba³tyckie). Administracyjnie badany teren nale¿y do województwa zachodniopomorskiego. Jego najwiêksza czêœæ znajduje siê w powiecie œwidwiñskim (gminach Po³czyn-Zdrój i R¹bino). Po³udniowy fragment obszaru arkusza po³o¿ony jest w powiecie drawskim (gminach Ostrowice i Czaplinek), pó³nocno-wschodni w powiecie szczecineckim (gminie Barwice), a pó³nocny w powiecie bia³ogardzkim (gminie Tychowo). Centraln¹, najwiêksz¹ czêœæ badanego terenu zajmuje miasto i gmina Po³czyn-Zdrój. Obszar arkusza Po³czyn-Zdrój nale¿y do s³abo uprzemys³owionych (jeden z nielicznych obszarów kraju o ma³o zmienionym œrodowisku geograficzno-przyrodniczym) i ma zdecydowanie status regionu rolniczego, uzdrowiskowego i turystycznego. G³ównym oœrodkiem administracyjnym, a jednoczeœnie turystycznym, uzdrowiskowym i us³ugowym jest licz¹cy 9,2 tys. mieszkañców Po³czyn-Zdrój, usy- tuowany w kotlinie nad rzek¹ Wogr¹. Jest to oœrodek z licznymi punktami us³ugowymi z zakresu handlu, rzemios³a i lecznictwa, o zró¿nicowanej strukturze zawodowej mieszkañców, zatrudnionych g³ównie poza rolnictwem. Pierwszy dom zdrojowy zosta³ zbudowany tu w 1689 r., po odkryciu Ÿróde³ leczni- czych. W okolicy Po³czyna-Zdroju w XIX w. odkryto pok³ady borowiny, które przyczyni³y siê do inten- sywnego rozwoju uzdrowiska. Do wiêkszych miejscowoœci, poza Po³czynem-Zdrój, nale¿¹: Gawroniec, Brusno, Toporzyk i Ogar- towo. Miejscowoœci te s¹ ma³ymi oœrodkami gospodarczymi i us³ugowymi. Brak zak³adów prze- mys³owych powoduje, ¿e miejscowa ludnoœæ zatrudniona jest g³ównie w: handlu, gastronomii, rolnictwie i rzemioœle.
5 RzeŸba powierzchni terenu, procesy geomorfologiczne, litologia i uwilgocenie maj¹ bezpoœred- ni wp³yw na rodzaj gleb wystêpuj¹cych na omawianym obszarze. Grunty orne zajmuj¹ oko³o 60% po- wierzchni. Dominuj¹ gleby wysokich klas bonitacyjnych IIIa i IVa, a tylko sporadycznie wystêpuj¹ klasy IVb. Dna rynien lodowcowych i zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz obni¿enia na powierzchniach tarasów niskich, wype³nione osadami piaszczysto-¿wirowymi oraz torfami, zajête s¹ przez u¿ytki zie- lone. Lasy zajmuj¹ oko³o 35% powierzchni badanego terenu. Pomorze Œrodkowe, na obszarze którego po³o¿ony jest teren arkusza Po³czyn-Zdrój, znajduje siê pod s³abym wp³ywem polarno-morskich mas powietrza (³agodne zimy i stosunkowo ch³odne lata). Na badanym terenie wystêpuje wiele elementów ochrony przyrody i krajobrazu. Stanowi¹ one barierê ograniczaj¹c¹ wp³yw niekorzystnej dzia³alnoœci cz³owieka na œrodowisko naturalne. S¹ to: lasy, u¿ytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ³¹ki na glebach pochodzenia organicznego oraz obsza- ry i obiekty ochrony przyrody. Do najwa¿niejszych nale¿y Drawski Park Krajobrazowy (DPK), utwo- rzony na mocy uchwa³y Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z 1979 r. na terenie gmin: Barwice, Borne Sulinowo, Czaplinek, Ostrowice, Po³czyn-Zdrój i Z³ocieniec. Powierzchnia parku wynosi 414,3 km2, a jego otuliny 222,1 km2. W granicach parku znajduj¹ siê najcenniejsze pod wzglê- dem przyrodniczym i krajobrazowym fragmenty Pojezierza Drawskiego o wyj¹tkowo zró¿nicowanej rzeŸbie m³odoglacjalnej oraz bogatej florze i faunie. Na terenie DPK znajduje siê: 7 rezerwatów, 265 pomników przyrody i 34 u¿ytki ekologiczne. Jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków sieci Natura 2000 – Ostoja Drawska (PLB 320019)1. Czêœciowo na terenie DPK i jego otuliny zlokalizowane s¹ Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk: Jeziora Czaplineckie (PLH 320039) i Dorzecze Parsêty (PLH 320007). Teren arkusza Po³czyn-Zdrój ma korzystne po³o¿enie komunikacyjne. Najwa¿niejsza jest droga krajowa nr 163 Ko³obrzeg–Bia³ogard–Wa³cz. Wa¿na jest równie¿ droga krajowa nr 172 ³¹cz¹ca Po³czyn-Zdrój z miejscowoœci¹ Szczecinek. Poza tym istnieje sieæ dróg lokalnych o utwardzonej na- wierzchni, które ³¹cz¹ wszystkie miejscowoœci po³o¿one w obrêbie obszaru arkusza. Do najstarszych zabytków znajduj¹cych siê w granicach badanego terenu nale¿¹ stanowiska arche- ologiczne pochodz¹ce z epoki kamiennej. W wykazie najcenniejszych stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z omawianego obszaru znajduj¹ siê grodziska zachowane w: Ostrym Bardzie, Buœlarach, Po³czynie-Zdroju i Popielewie. Pochodz¹ one z wczesnego i póŸnego okresu œre- dniowiecza. W granicach terenu arkusza Po³czyn-Zdrój znajduje siê wiele parków zabytkowych o powierzch- niach do 0,03 km2. Pochodz¹ one z XIX i XX w. S¹ to parki pa³acowe i dworskie. Na uwagê zas³uguje
1 Kod obszaru w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
6 zespó³ pa³acowo-parkowy w Gawroñcu i park uzdrowiskowy w Po³czynie-Zdroju. Jest to rozleg³y park sk³adaj¹cy siê z tzw. parków francuskiego i angielskiego za³o¿ony w pierwszej po³owie XIX w. na powierzchni 0,02 km2. Obszar arkusza Po³czyn-Zdrój zosta³ opracowany w Oddziale Pomorskim Pañstwowego Insty- tutu Geologicznego-Pañstwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB) w Szczecinie na podstawie pro- jektu badañ geologicznych (Dobracka, 1996) obejmuj¹cego arkusze: Dobrowo (120), Po³czyn Zdrój (158) zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ DG/KOK/12/97 z dnia 12.03.1997 r. Prace nad realizacj¹ arkusza by³y prowadzone w latach 1997–1999. Sporz¹dzono zdjêcie geologiczne obszaru na podstawie terenowych prac kartograficznych, w ramach których wykonano 1447 punktów doku- mentacyjnych, w tym: 1250 sond rêcznych o ³¹cznym metra¿u 3100,6 m i œredniej g³êbokoœci 2,5 m, 17 wkopów o ³¹cznej kubaturze 50,2 m3 oraz sprofilowano 180 œcian ods³oniêæ o ³¹cznej powierzchni 999,4 m2. Wykonano równie¿ 211 sond mechanicznych o ³¹cznym metra¿u 1972,6 m i g³êbokoœci od 5 do 15 m (w tym 202 sondy do g³êbokoœci 10 m) (wykonawca M. Szumiñski). Na mapie geologicznej przedstawiono 27 wybranych punktów dokumentacyjnych (tab. 1). W celu okreœlenia g³êbokoœci zalegania pod³o¿a podczwartorzêdowego, rozdzielenia osadów czwartorzêdowych na poziomy glacjalne, przebiegu dyslokacji i uœciœlenia lokalizacji projektowa- nych otworów badawczych (kartograficznych) wzd³u¿ projektowanej linii przekroju geologicznego A–B wykonano ci¹g elektrooporowy o d³ugoœci oko³o 9,5 km oraz sondowania krzy¿owe na otworach (Jagodziñska, Kalitiuk, 1997), ³¹cznie 45 sondowañ geoelektrycznych. Pe³en profil utworów czwartorzêdowych udokumentowano wykonuj¹c w 1998 r. trzy pe³nor- dzeniowe otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne) o ³¹cznym metra¿u 662,3 m (Geofizyka Toruñ): K-1 Toporzyk (otw. 56) o g³êbokoœci 256,3 m zakoñczony w osadach retyku, K-2 Popielewo (otw. 52) – 195,0 m – oligocenu dolnego i K-3 K³odzino (otw. 15) – 211,0 m – oligocenu dolnego (tabl. I). Wyko- nano je wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B. Z rdzeni otworów wiertniczych zarówno z osadów czwartorzêdowych, jak i pod³o¿a podczwartorzêdowego pobrano próbki do badañ laboratoryjnych, m.in. litologiczno-petrograficznych. Wykonano 969 analiz i oznaczeñ, w tym: analizê uziarnienia, stop- nia obtoczenia ziarn kwarcu, zawartoœci wêglanów, sk³adu minera³ów ciê¿kich oraz sk³adu petrogra- ficznego (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W celu okreœlenia stratygrafii osadów pod³o¿a wykonano badania palinologiczne 16 próbek. Pozwoli³y one na wyró¿nienie dwóch zespo³ów py³kowo-fitoplanktonowych eocenu górnego i oligo- cenu dolnego. Wyniki wy¿ej wymienionych badañ zosta³y opracowane w formie ekspertyz (Karoñ, 2000; Gedl, 2000). Wykonano równie¿ badania mikropaleontologiczne 9 próbek osadów pod³o¿a z trzech otworów kartograficznych (otw.: 15, 52, 56) (Paruch-Kulczycka, 2000). Ze wzglêdu na brak mikrofauny wskaŸnikowej wiek badanych utworów zosta³ wstêpnie okreœlony na eocen górny i oligo-
7 cen dolny. Wed³ug Paruch-Kulczyckiej (2000) obecnoœæ w residuum du¿ej iloœci pirytu, ³yszczyków, spirytyzowanych okrzemek, szcz¹tków szkieletowych ryb, igie³ g¹bek sugeruje obecnoœæ osadów eocenu górnego-oligocenu dolnego.
T a b e l a 1 Wykaz punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych)
Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ w notatniku na mapie na mapie (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) Uwagi terenowym dokumentacyjnej geologicznej 53 N216 1 Zaborze 96,0 5,0 40 N204 2 Zaborze 105,0 10,0 Buœlarskie Góry 39 N203 3 Ostre Bardo 104,0 10,0 162 N325 4 Niemierzyno 110,0 13,0 ods³oniêcie Niemierzyno-2 29 N193 5 Borzêcino 102,5 10,0 34 N198 6 Krzywolas 125,0 10,0 73 N236 7 Przyrowo 115,0 10,0 205 N369 8 Buœlary 125,0 10,0 Buœlarskie Góry 202 N364 9 Ko³acz 152,8 10,0 93 N255 10 Ko³acz 124,0 10,0 100 N262 11 Ko³aczek 120,0 10,0 101 N263 12 K³odzino 140,0 10,0 89 N252 13 Po³czyn-Zdrój 75,0 10,0 w dnie ¿wirowni Po³czyn-1 94 N256 14 Ko³acz 110,0 10,0 127 N290 15 Popielewko 100,0 10,0 95 N257 16 Ko³acz 111,0 10,0 208 N372 17 Ostrow¹s 174,0 6,0 ¿wirownia Ostrow¹s 134 N297 18 Ogartowo 190,0 10,0 152 N315 19 Nowy Toporzyk 188,0 10,0 158 N321 20 K³okowo 197,5 15,0 Wiatraczna Góra 182 N345 21 Gawroniec 136,0 11,0 Jezioro Gawroñcze 180 N343 22 Gawroniec 157,0 10,0 ¿wirownia Gawroniec 155 N318 23 Toporzyk 180,0 10,0 156 N319 24 Toporzyk 175,0 10,0 153 N316 25 Toporzyk 195,0 10,0 163 N326 26 Czarnkowie 219,2 15,0 Wola Góra 187 N350 27 Œmiêdziêcino 182,5 10,0
Wiek osadów wystêpuj¹cych w otworze kartograficznym Toporzyk na g³êbokoœci 235,7–256,3 m okreœlono wykonuj¹c trzy analizy mineralogiczno-petrograficzne (Maliszewska, 2000). Sk³ad petrogra- ficzny tych osadów i obecnoœæ w nich skamienia³oœci œladowych pozwoli³y zaliczyæ je do triasu górnego (retyku). Badania skamienia³oœci œladowych wykona³a A. Feldman-Olszewska i G. Pieñkowski. Wyniki tych badañ ujête s¹ w formie ekspertyzy (Maliszewska, 2000).
8 W celu bli¿szego sprecyzowania stratygrafii osadów holocenu wykonano dwie analizy wieku bez- wzglêdnego metod¹ radiowêglow¹ (14C) osadów organicznych wype³niaj¹cych misê Jeziora Popielew- skiego ijedn¹ analizê gleb kopalnych pobranych z pokrywy peryglacjalnej sto¿ka glacimarginalnego w ¿wirowni w Ostrow¹sie (Trzeciak, 2000). Przy interpretacji budowy geologicznej obszaru arkusza obok analizy materia³ów w³asnych wy- korzystano ró¿norodne materia³y archiwalne, na które sk³adaj¹ siê opisy 379 otworów wiertniczych: 124 hydrogeologicznych, 6 badawczych, 34 surowcowych oraz 25 dokumentacji surowcowych, 40 dokumentacji geologiczno-in¿ynierskich, 4 dokumentacje geofizyczne i 3 dokumentacje hydrogeolo- giczno-sozologiczne. Najwczeœniejsze opracowania geologiczno-kartograficzne wykonane w œrodkowej czêœci Poje- zierza Pomorskiego pochodz¹ z pocz¹tku XX w. Badania prowadzili geolodzy niemieccy, a ich syntez¹ by³y mapy geologiczno-geomorfologiczne Pomorza w skali 1:100 000 i 1:500 000 (Habermann, 1913; Keilhack, 1901, 1930) oraz pierwsze opracowania sambijskiej formacji burowêglowej Pomorza (Jentzsch, 1927). Na bloku Czaplinka wykonane by³y geofizyczne badania grawimetryczne (Brockamp, 1941) maj¹ce na celu okreœlenie prognoz wystêpowania z³ó¿ ropy naftowej. W ich wyniku wykonano trzy otwory badawcze w okolicy miejscowoœci Cieminko, które przynios³y wynik negatywny (Seitz, Wicher, 1951). Pierwszym polskim opracowaniem geologiczno-kartograficznym jest Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Szczecin (Rühle, 1948; Ró¿ycki, Tyski, 1955). Syntez¹ karto- graficzn¹ obszaru arkusza jest arkusz Szczecinek Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Maksiak, Mróz, 1976; Maksiak i in., 1976, 1978). Budowa geologiczna obszaru arkusza zosta³a rozpoznana w czterech profilach g³êbokich otworów badawczych wykonanych w latach 1943–1964. S¹ to otwory: Czaplinek-2 (Tempelburg) (otw. 72), Wardyñ-1 (otw. 18), S³awin-1 (otw. 2), Po³czyn IG-1 (otw. 29) wykorzystany nastêpnie dla potrzeb ujêcia wód mineralnych w uzdrowisku w Po³czynie-Zdroju. Wyniki tych wierceñ zosta³y zebrane w obszer- nym opracowaniu syntetycznym parantyklinorium pomorskiego (Dadlez, Dembowska, 1965). Nowych danych odnoœnie budowy kompleksu mezozoicznego dostarczy³ otwór Po³czyn 2 o g³êbokoœci 770,0 m wykonany w 2001 r.dla Uzdrowiska w Po³czynie-Zdroju (Dulski, 2001). Podsumowaniem wyników badañ jest Mapa grawimetryczno-sejsmiczna elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, arkusz Szczecinek 1:200 000 (Wronicz, 1988). Do interpretacji liniowych elementów strukturalnych wykorzystano Mapê fotolineamentów sateli- tarnych Polski 1:200 000 (Doktór, Graniczny, 1990) i analizê komputerow¹ zdjêæ grawimetrycznych i tele- detekcyjnych (Doktór i in., 1995). Budowa geologiczna i litologia antyklinorium pomorskiego zosta³a opisana w kilku opracowaniach regionalnych (Dadlez, Marek, 1969; Dadlez, red., 1976, 1998; Dadlez, 2001; Marek, Pajchlowa, red., 1997; Raczyñska, red., 1987; Znosko, red., 1998). Zagadnieniami stratygrafii
9 paleogenu i neogenu zajmowali siê: Ciuk (1970, 1974), Piwocki i Olkowicz-Paprocka (1987), Piwocki i Ziembiñska-Tworzyd³o (1995), Peryt i Piwocki (red., 2004). Zagadnienia hydrogeologiczne zwi¹zane z wydajnoœci¹ poziomów wodonoœnych, ich chemi- zmem i zasiêgiem struktur wodonoœnych zosta³y przedstawione na mapach hydrogeologicznych Pol- ski 1:200 000 (Witkowska, 1988) i 1:50 000 (Fuszara, 1998). Problematykê surowcow¹ przedstawiono na Przegl¹dowej Mapie Surowców Skalnych 1:300 000, arkusz Szczecin, wykonanej pod redakcj¹ Brodowicz (1966), w opracowaniach geologicznych bazy kopalin miejscowych powiatu œwidwiñskiego pod redakcj¹ Piszczki i innych (1964) oraz w dokumen- tacjach z³ó¿ kruszywa mineralnego, torfów i gytii. Ukszta³towanie i genezê powierzchni pod³o¿a osadów czwartorzêdu pó³nocno-zachodniego Pomorza oraz próbê stratygraficznego uporz¹dkowania osadów plejstocenu przedstawi³a Kopczyñska- -¯andarska (1970a, b). Zagadnieniami deglacjacji na obszarze zajmowanym przez l¹dolód fazy pomor- skiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y i przebiegiem strefy marginalnej na Pojezierzu Drawskim zajmowa³ siê Bartkowski (1969, 1972). Autor ten przyjmowa³ arealny (strefowy) charakter deglacja- cji na tym terenie. Osady czwartorzêdowe Równiny Bia³ogardzkiej i Pojezierza Pomorskiego opisano w pracy Maksiaka i Mroza (1978). Autorzy ci okreœlili transgresywny charakter l¹dolodu fazy pomorskiej i arealny typ deglacjacji na tym obszarze. Pogl¹d ten dla Pojezierza Drawskiego podtrzymywa³ K³ysz (1990). Wed³ug póŸniejszych badañ tego autora (K³ysz, 2000, 2001) zaburzenia glacitektoniczne obserwowa- ne w obrêbie osadów czo³owomorenowych w Toporzyku i dwudzielnoœæ glin morenowych (bazal- nych) s¹ dowodem na transgresjê l¹dolodu pomorskiego – szybkiego awansu jêzorów lodowcowych typu surge. Procesy deglacjacji w czasie ostatniego zlodowacenia na obszarze lobu Parsêty i klasyfi- kacjê form z nimi zwi¹zanych omawia równie¿ Karczewski (1989, 1991, 1994). Autor ten za³o¿y³ recesyjny charakter fazy pomorskiej i arealny typ deglacjacji na obszarze lobu Parsêty. Deglacjacjê zró¿nicowan¹, z przewag¹ frontalnego zaniku l¹dolodu fazy pomorskiej postulowa³ Kozarski (1995). W nawi¹zaniu do wczeœniejszych badañ i na podstawie testowanych procesów pale- oglacjalnych Jania i Bukowska-Jania (1997) opracowali teoretyczny model rozwoju i zaniku lobu Parsêty. Stwierdzili oni, i¿ transgresja w lobie Parsêty mia³a charakter szar¿y wyprowadzaj¹cego stru- mienia lodowego. Deglacjacja w pierwszym etapie przebiega³a frontalnie, dopiero w drugim (koñco- wym) etapie mia³a charakter zamierania powierzchniowego wielkich mas lodu, rozbitych licznymi szczelinami. Na transgresywny charakter fazy pomorskiej wskazywali autorzy SMGP: Dobracka (2008c, d, e, 2009), Kwapisz (2007b), Lewandowski i Heliasz (2009) oraz Popielski (2006). Podsu- mowaniem dotychczasowych wyników badañ kartograficzno-geologicznych na Pomorzu Œrodkowym by³a 9. Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski”. Materia³y konferencji zosta³y opublikowane w przewodniku pt. ”Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty” (Dobracka,
10 Piotrowski, 2002; Dobracka, Lewandowski, 2002; Dobracki, Lewandowski, 2002). Najnowszy obraz budowy geologicznej czwartorzêdu przedstawiono na Mapie Geologicznej Polski 1:500 000 (Marks i in., red., 2006) podsumowuj¹cej wyniki dotychczasowych prac nad SMGP.
II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU
Obszar arkusza Po³czyn-Zdrój wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) znajduje siê w obrêbie podprowincji Pojezierza Po³udniowoba³tyckie, makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie i dwóch mezoregionów: Wysoczyzny £obeskiej (pó³nocno-zachodnia czêœæ ba- danego terenu) i Pojezierza Drawskiego (po³udniowa i po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru arku- sza). Granica pomiêdzy tymi mezoregionami przebiega wzd³u¿ linii wododzia³u Parsêty i Drawy, od Gawroñca przez Toporzyk, Czarnków, Popielewiczki do Brusna. W obrêbie obu mezoregionów dominuje krajobraz m³odoglacjalny ze wzniesieniami i równinami morenowymi porozcinanymi g³êbokimi rynnami subglacjalnymi, urozmaicony zag³êbieniami wytopi- skowymi i formami akumulacji szczelinowej oraz dolinami odp³ywu wód roztopowych. Krajobraz ten zosta³ utworzony w czasie transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y, tzw. lobu Parsêty oraz podczas deglacjacji frontalno-arealnej na pó³nocnym sk³onie garbu pojeziernego (Galon, 1968, 1969, 1972; Karczewski, 1989, 1994; Dobracka, Lewandowski, 2002). Na bezpoœrednim zapleczu moren czo³owych, których linia zbiega siê w wêŸle interlobalnym na po³udnie od Po³czyna- -Zdroju, w wyniku procesów deglacjacji wa³y lodowo-morenowe i sto¿ki glacimarginalne przekszta³ci³y siê w izolowane wzniesienia (Toporzyk, Ostrow¹s, Gaworkowo), powsta³y równie¿ zespo³y form szczeli- nowych (plateau kemowe obejmuj¹ce Skowroñcze Góry), kemy (rejon Biernowa i Starego Ludzicka), tarasy kemowe, moreny martwego lodu oraz zag³êbienia wytopiskowe i równiny jeziorne, a tak¿e krótkie supraglacjalne sto¿ki sandrowe akumulowane pomiêdzy wa³ami morenowym i bry³ami martwego lodu. G³ównymi elementami geomorfologicznymi na obszarze arkusza s¹: moreny czo³owe akumula- cyjne lobu Parsêty, wysoczyzna morenowa falista, plateau kemowe obejmuj¹ce Skowroñcze Góry, dolina rynnowa Dêbnicy i dolina rynnowa górnego odcinka Drawy (tabl. II). Moreny czo³owe akumulacyjne lobuParsêtybiegn¹odGawroñcaprzezToporzyk i K³okowo po Wiatraczn¹ Górê i rynnê Wogry, a dalej w kierunku wschodnim i po³udniowo-wschodnim przez Popielewiczki, Kocury po Stare Gonne. Wysokoœci form s¹ nastêpuj¹ce: 188,0 m n.p.m. – Góra Naro¿nik ko³o Gawroñca; 203,2 m n.p.m. –Wiatraczna Góra; 219,2 m n.p.m. – Wola Góra; 222,7 m n.p.m. – wzniesienie na po³udnie od Brzêkowic oraz pagórki w rejonie Starego Gonnego o wysokoœci 209,7 m n.p.m. W y s o c z y z n a m o r e n o w a f a l i s t a wystêpuje na zapleczu moren i po³o¿ona jest na wy- sokoœci od oko³o 120 m n.p.m. w czêœci pó³nocnej badanego terenu do 180 m n.p.m. w czêœci po³udniowej.
11 P l a t e a u k e m o w e obejmuj¹ce Skowroñcze Góry zbudowane jest z utworów wodnolodow- cowych i jeziornolodowcowych, z wyciœniêtymi osadami miocenu w j¹drze formy. Znajduje siê ono w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu. Forma powsta³a w obrêbie wielu równoleg³ych szczelin radialnych o uk³adzie NNE–SSW, w których nastêpowa³a akumulacja osadów piaszczystych w warunkach zastoiskowych lub bardzo s³abego przep³ywu. Utwory zosta³y nastêpnie przykryte pokryw¹ ablacyjn¹ sp³ywaj¹c¹ ze zboczy bry³ martwego lodu wzd³u¿ po³udniowej i zachodniej kra- wêdzi zbiornika oraz z rozleg³ego zag³êbienia wytopiskowego po³o¿onego w okolicy Jeziora Rado- niewieckiego (Ko³acz). Wzniesienia w obrêbie wa³u przetainowego w obrêbie Skowroñczych Gór maj¹ wysokoœci do 168,9 m n.p.m. w czêœci zachodniej i do 142,4 m n.p.m. we wschodniej. Forma ta przed³u¿a siê na obszar arkusza Barwice SMGP, gdzie uznana zosta³a za kem i osi¹ga tam wysokoœæ do oko³o 160 m n.p.m. D o l i n a r y n n o w a rzeki Dêbnicy (dolina Dêbnicy), w póŸnym glacjale zosta³a prze- kszta³cona w szlak odp³ywu wód roztopowych (dolina marginalna). Dno doliny Dêbnicy po³o¿one jest na wysokoœci 49,5 m n.p.m. przy pó³nocnej granicy badanego terenu i podnosi siê do 73,0 m n.p.m. przy wschodniej granicy obszaru arkusza. Spadek rzeki na tym odcinku (15 km) wynosi 1,6‰. W dolinie Dêbnicy zachowa³y siê tarasy erozyjno-akumulacyjne tworz¹ce trzy poziomy po³o¿one na wysokoœci do oko³o 30 m n.p. rzeki. Dolina rynnowa górnego odcinka Drawy (Dolina Piêciu Jezior) tworzy jeden z najpiêkniejszych krajobrazowo obiektów geomorfologicznych na Pojezierzu Po³udniowoba³tyckim. Dolinê obejmuje rezerwat krajobrazowy o powierzchni 2,3 km2. Ta rynna subglacjalna tworzy w¹ski tunel o szerokoœci 300–400 m, który rozcina Wol¹ Górê (morenê) i wzgórza morenowe po³o¿one w okolicy Czarnkowia oraz Brzêkowic. Dno rynny znajduje siê na wysokoœci oko³o 147 m n.p.m., a jej strome zbocza osi¹gaj¹ wysokoœæ oko³o 70 m. Jeziora: Krzywe, Kr¹g, D³ugie, G³êbokie i Ma³e rozdzielaj¹ progi w dnie rynny oraz niewielkie pagórki kemów limnoglacjalnych. Rynna posiada typowy U-kszta³tny przekrój poprzeczny, a jej zbocza rozcinaj¹ dolinki g³êbokich jarów, których wyloty zawieszone s¹ nad dnem wspó³czesnej doliny. Na obszarze arkusza wydzielono tak¿e wiele mniejszych form rzeŸby. Ich krótk¹ charakterystykê przedstawiono poni¿ej. W okolicy Brusna wystêpuje wa³ m o r e n y c z o ³ o w e j s p i ê t r z o n e j obejmuj¹cy Sk¹p¹ Górê o wysokoœci 135,0 m n.p.m. Towarzyszy mu depresja glacitektoniczna. Niewielkie pagórki m o r e n m a r t w e g o l o d u i towarzysz¹ce im z a g ³ ê b i e n i a w y t o - p i s k o w e wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. W pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu na wysoczyŸnie morenowej wystêpuj¹ pagórki k e m ó w . Wznosz¹ siê one do 160,0 m n.p.m. (Ko³acza Góra). Na powierzchni wysoczyzny licznie rozsiane s¹ równie¿ z a g ³ ê b i e n i a p o m a r t w y m l o d z i e . W okolicy Wardynia, Ko³acza, Brusna i Gawroñca wystêpuj¹ niewielkie powierzchnie r ó w - nin sandrowych.
12 Gêsta sieæ dolinek denudacyjno-erozyjnych (czêsto zawieszonych) rozcina krawêdzie wysoczy- zny morenowej w rejonie Ludzicka i Wardynia oraz pó³nocny stok doliny Dêbnicy i stoki m³odych do- linek rzecznych, g³ównie w zlewni Wogry. Na wschodnim zboczu Buœlarskich Gór wystêpuje szeroka strefa d³ugiego stoku, urozmaicona licznymi palczastymi dolinkami denudacyjnymi. Od wierzchowiny wysoczyzny po³o¿onej na wy- sokoœci 150 m n.p.m. powierzchnia terenu obni¿a siê w pasie o szerokoœci od 0,7 do 1,2 km do wysokoœci 80 m n.p.m. Ten silnie zdenudowany stok buduj¹ piaszczyste osady wodnolodowcowe podœcielaj¹ce gliny zwa³owe. Niewielkie powierzchnie równin akumulacji biogenicznej (torfowiska i gytiowiska) wystêpuj¹ w dolinie Dêbnicy i na wysoczyŸnie morenowej w strefie wododzia³u Drawy i Parsêty. Obejmuj¹ tor- fowisko Toporzyk i torfowisko Zielone Bagna – rezerwaty przyrody, po³o¿one na wysokoœci odpo- wiednio 191,3 m n.p.m. i 171,5 m n.p.m. Oba torfowiska s¹ torfowiskami wysokimi typu sfagnowego, poroœniête sosnowym borem bagiennym i olsem. Formy antropogeniczne zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu s¹ to gównie wyrobiska eksploatacyj- ne i poeksploatacyjne kruszywa naturalnego w okolicy osady Ostrow¹s i miejscowoœci Ko³acz (pia- skownie-¿wirownie) oraz w Po³czynie-Zdroju (piaskownie). W rejonie £ê¿ka znajduj¹ siê stare wyrobiska (karery) po eksploatacji torfów dla uzdrowiska w Po³czynie-Zdroju. Nowy zak³ad górniczy eksploatuj¹cy torfy borowinowe funkcjonuje obecnie w miejscowoœci Dziwogóra. Zasoby tego z³o¿a wynosz¹ 112,6 tys. m3. Nowym elementem urozmaicaj¹cym krajobraz doliny Wogry tzw. Szwajcarii Po³czyñskiej jest zbiornik retencyjny po³o¿ony w dolinie tej rzeki na po³udnie od Po³czyna-Zdroju, u podnó¿a wznie- sienia Trzy Garby (138,5 m n.p.m.). Natomiast starym elementem powsta³ym w wyniku dzia³alnoœci antropotechnicznej s¹ nasypy pod budowê autostrady Berlin–Królewiec, których wa³y o wysokoœci do 5 m zachowa³y siê w rejonie Starego Gonnego. Grodziska z epoki wczesnego œredniowiecza zachowa³y siê w Ostrym Bardzie, Buœlarach i Po³czynie-Zdroju. Wed³ug podzia³u hydrograficznego obszar arkusza Po³czyn-Zdrój po³o¿ony jest w dorzeczu Parsêty i Drawy. Dêbnica, lewobrze¿ny dop³yw Parsêty, p³yn¹ca ze wschodu na pó³noc tworzy g³ówn¹ arteriê hydrograficzn¹ na badanym terenie. Zbiera ona wody z wysoczyzn polodowcowych poprzez Wogrê, przep³ywaj¹c¹ przez Po³czyn-Zdrój, Blisk¹ Strugê oraz szereg innych cieków i stru- mieni. Wogra bierze pocz¹tek w okolicy wsi K³okowo i przep³ywa przez Jezioro K³okowskie. Do zlewni Parsêty nale¿y równie¿ Mogilica, której niewielki fragment znajduje siê w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Wody powierzchniowe w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza odprowa- dzane s¹ przez Drawê w kierunku po³udniowym. Drawa wyp³ywa z Doliny Piêciu Jezior. Jej Ÿród³a znajduj¹ siê powy¿ej jeziora Ma³ego, na wysokoœci oko³o 150 m n.p.m. G³ówny dzia³ wód I rzêdu
13 przebiega wzd³u¿ ci¹gu moren czo³owych przez: Dobino, Lipno i Stare Gonne, i oddziela zlewniê Drawy od zlewni Parsêty (Fuszara, 1998; Kleczkowski, 1990). Na obszarze arkusza Po³czyn-Zdrój znajduje siê 10 jezior: Radoniowieckie (Ko³acz), Popielew- skie, Barczaka, K³okowskie, Krzywe, Kr¹g, D³ugie, G³êbokie, Ma³e, Gawroniec i niewielkie zbiorniki wodne, po³o¿one w obni¿eniach rynnowych i bezodp³ywowych, g³ównie na Pojezierzu Drawskim. Wody Dêbnicy zbadane w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych: Ogartowo i Ostre Bardo wykaza³y II i III klasê jakoœci (Raport, 2002). G³ównymi Ÿród³ami zanieczyszczenia Dêbnicy s¹ sp³ywy obszarowe z rolniczo u¿ytkowanej zlewni i z rejonów wsi o nieuporz¹dkowanej gospodarce wod- no-œciekowej. Punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ s¹ œcieki odprowadzane z oczyszczalni w miejsco- woœci Ko³acz i Ko³aczek oraz wody poch³odnicze z Gorzelni w Ostrym Bardzie. Najwiêkszym zagro¿eniem dla wód Wogry s¹ œcieki odprowadzane punktowo z oczyszczalni komunalnej w Po³czynie-Zdroju i z oczyszczalni Zak³adu Lecznictwa Uzdrowiskowego w Borkowie. Wody Wogry powy¿ej Po³czyna-Zdroju mieszcz¹ siê w normie III klasy ze wzglêdu na stê¿enia fosfo- ru ogólnego (Raport, 2002).
III. BUDOWA GEOLOGICZNA
A. STRATYGRAFIA
Teren arkusza Po³czyn-Zdrój po³o¿ony jest w œrodkowej czêœci wa³u pomorskiego, w obrêbie bloku Czaplinka. Oœ bloku pokrywa siê z osi¹ wa³u pomorskiego. Pó³nocno-wschodni¹ granicê wa³u i niecki pomorskiej wyznacza uskok Szczecinka-Ciemina. Wa³ pomorski jest jednostk¹ permo-mezozoicznego kompleksu strukturalnego. Na zaburzonych w czasie ruchów synsedymentacyjnych i postsedymenta- cyjnych osadach mezozoicznych zalega niezgodnie seria utworów kenozoicznych reprezentowana przez utwory paleogenu i neogenu oraz czwartorzêdu. Utwory kajpru i retyku buduj¹ j¹dro antykliny Bierzwnicy nadbudowanej nad poduszk¹ soln¹ Œwidwina. Utwory jury dolnej wystêpuj¹ na skrzyd³ach antykliny i ods³aniaj¹ siê w dnie kopalnej doliny w rejonie Po³czyna-Zdroju. W pozosta³ej czêœci doliny wystêpuj¹ one pod cienkim nadk³adem utworów paleogenu. Obraz powierzchni podczwartorzêdowej zosta³ uszczegó³owiony na podstawie danych uzyska- nych z trzech otworów kartograficznych wykonanych w 1998 r. na potrzeby opracowania (otw.: 15, 52 i 56). Stratygrafiê osadów pod³o¿a w tych otworach okreœlono na podstawie wyników badañ pali- nologicznych (Karoñ, 2000; Gedl, 2000) i mikrofaunistycznych (Paruch-Kulczycka, 2000). Wg³êbna budowa geologiczna wa³u pomorskiego, obraz strukturalno-tektoniczny, stratygrafia starszych (podpermskich) kompleksów strukturalnych przedstawione s¹ w kilku pracach syntetycz- nych: Dadleza (1987, 1998, 2001), Dadleza i Dembowskiej (1962a, b, 1965), Marka i Pajchlowej (red., 1997), Raczyñskiej (red., 1987) i Znoski (red., 1998).
14 Osady triasu dolnego (pstrego piaskowca dolnego, œrodkowego i górnego (retu)) zosta³y rozpoznane w profilu otworu Po³czyn IG-1 (otw. 29), w którym osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 957,4 m (nieprzewiercone). Osady pstrego piaskowca dolnego reprezentowane s¹ przez czerwonobrunatne mu³owce i i³owce wapniste, zawieraj¹ce nieregularne przerosty wapieni py³owatych oraz skupienia anhydrytu. Stanowi¹ one górn¹ czêœæ jednorodnego kompleksu pstrego piaskowca dolnego, którego mi¹¿szoœæ szacowana jest w regionie na oko³o 400 m (Szyperko-Œliwczyñska, red., 1979). Pstry piaskowiec œrodkowy wykszta³cony jest w postaci dwudzielnej serii pomorskiej i serii po³czyñskiej. W sp¹gu serii pomorskiej dolnej wystêpuje kompleks tzw. piaskowca pomorskiego. S¹ to ceglastoczerwone drobnoziarniste i mu³owcowe piaskowce wapniste z oolitami wapiennymi, miej- scami przechodz¹ce w wapienie oolitowe. Wy¿sz¹ czêœæ serii pomorskiej dolnej stanowi kompleks mu³owcowo-i³owcowy z przewarstwieniami wapieni i nielicznymi skupieniami anhydrytu. Seriê po- morsk¹ górn¹ buduje w dolnej czêœci kompleks wêglanowo-mu³owcowo-piaszczysty a w górnej mu³owcowo-i³owcowy. Seria po³czyñska dolna sk³ada siê g³ównie z piaskowców drobnoziarnistych, wapnistych ceglastoczerwonych z nielicznymi wk³adkami ska³ i³owcowo-mu³owcowych. Seriê po³czyñsk¹ górn¹ stanowi¹ naprzemianleg³e ska³y piaskowcowe i i³owcowo-mu³owcowe. Pstry piaskowiec górny (ret) wykszta³cony jest w postaci trzech kompleksów litologicznych, na któ- re sk³adaj¹ siê ceglastoczerwone piaskowce drobnoziarniste, wapniste z nielicznymi wk³adkami i³owco- wo-mu³owcowymi, przechodz¹ce w mu³owce i i³owce czerwonobrunatne, szare oraz szarozielone i³owce i ³upki wapniste z wk³adkami wapieni i dolomitów (seria szara), mu³owce i i³owce brunatne z wk³adkami dolomitów i nielicznymi skupieniami anhydrytów (seria brunatna). Jest to pe³ny profil utworów retu. Osady triasu œrodkowego nale¿¹ce do wapienia muszlowego zosta³y stwierdzone w profilu otworu Po³czyn IG-1 (otw. 29) na g³êbokoœci 1623,1–1747,6 m. Wapieñ muszlowy dolny stanowi kompleks osadów o jednolitym charakterze litologicznym. S¹ to w przewa¿aj¹cej czêœci wapienie, wapienie margliste z przewarstwieniami margli i i³owców szarych z cienkimi wk³adkami piaskowców, wapieni i zlepieñców. Wapieñ muszlowy œrodkowy stanowi kompleks osadów sk³adaj¹cy siê z dolomitów mar- glistych ze smugami i przewarstwieniami i³owców szarozielonych, zawieraj¹cych soczewki dolomi- tów i anhydrytów. Wapieñ muszlowy górny jest wykszta³cony jako wapienie margliste szare z licznymi wk³adkami i przerostami i³owców, margli i wapieni organodetrytycznych.
1 . T r i a s
a. Trias górny Kajper
Osady triasu górnego (kajpru i retyku) ods³aniaj¹ siê na powierzchni podkenozoicznej w osi blo- ku tektonicznego Czaplinka (oœ Czaplinka), w obszarze jednego z najsilniejszych wypiêtrzeñ stropu
15 pod³o¿a kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego (Tyski, 1957; M³ynarski i in., 1979). Wychodnia tych osadów na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê na terenach arkuszy SMGP Œwidwin (Dobracka, 2008b) i Drawsko Pomorskie (Dobracka, 2008a) w rejonie Karsibór–Jezioro Klêcko, w dnie doliny kopalnej biegn¹cej ³ukiem od Po³czyna-Zdroju przez Toporzyk, Ostrowice w kierunku £obza. Jest to jedyne udokumentowane miejsce wystêpowania tych osadów bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi na obszarze wa³u pomorskiego (Butrymowicz, 1975; Butrymowicz, Nosek, 1975, 1977). Strop utworów kajpru dolnego zosta³ stwierdzony w profilu otworu Karsibór IG-1 (otw. 189 – ark. Œwidwin SMGP) na wysokoœci 68,2 m p.p.m. (Dobracka, 2008b).
Kajper dolny
M u ³ o w c e, p i a s k o w c e, i ³ o w c e i w a p i e n i e . Utwory kajpru dolnego zosta³y rozpo- znane na obszarze arkusza w profilu otworu Po³czyn IG-1 (otw. 29). Ich sp¹g znajduje siê na g³êbokoœci 1623,1 m. W dolnej czêœci profilu wystêpuj¹ piaskowce i mu³owce szare, które w œrodkowej i górnej czêœci profilu przechodz¹ w pstre, brunatnofioletowe. I³owce i wapienie wystêpuj¹ w otworze Karsibór IG-1 (otw. 189 – ark. Œwidwin) (Dobracka, 2008b, d). Osady te reprezentuj¹ warstwy sulechowskie.
Kajper górny
I³owce i piaskowce z wk³adkami anhydrytów, dolomitów i gipsów. Osady kajpru górnego wystêpuj¹ w j¹drze antykliny Bierzwnicy i ods³aniaj¹ siê na powierzchni pod- czwartorzêdowej w dnie doliny kopalnej w rejonie Jeziora Klêckiego na obszarach arkuszy SMGP Drawsko Pomorskie i Œwidwin (Dobracka, 2008a, b). Najwy¿sze po³o¿enie stropu tych osadów (57,0 m p.p.m.) dokumentuje otwór badawczy Œwidwin 2 (otw. 190 – ark. Œwidwin SMGP) i otwór Czaplinek IG-2 (otw. 1 – ark. Czaplinek SMGP) (Lewandowski i in., 2008, 2009). Strop osadów kaj- pru górnego od osi elewacji Czaplinka gwa³townie obni¿a siê w kierunku pó³nocnym do wysokoœci 920,7 m p.p.m. (otw. 29). Doln¹ czêœæ kompleksu reprezentuj¹ warstwy gipsowe dolne (Gajewska, 1978) zbudowane z brunatnoczerwonych i szarych i³owców z wk³adkami i przerostami anhydrytów i piaskowców. Œrod- kow¹ czêœæ kompleksu stanowi ogniwo piaskowca trzcinowego wykszta³cone w postaci piaskowców drobnoziarnistych z wk³adkami ilastymi i du¿¹ iloœci¹ zwêglonych szcz¹tków roœlinnych. Ogniwo górne buduj¹ warstwy gipsowe górne sk³adaj¹ce siê z czerwonych i fioletowobrunatnych i³owców z pojedynczymi wpryœniêciami anhydrytów.
Retyk
I³owce, piaskowce, wapienie, zlepieñce, dolomity, oolity i gipsy. Wychodnia utworów retyku na powierzchni podczwartorzêdowej, podobnie jak utworów kajpru, znajduje siê w dnie doliny kopalnej w rejonie jeziora Klêckiego na terenach arkuszy Œwidwin i Draw-
16 sko Pomorskie SMGP (Dobracka, 2008a, b). W dnie tej doliny, przebiegaj¹cej dalej ku pó³nocy przez obszar arkusza Po³czyn-Zdrój, w otworze Toporzyk (otw. 56) strop tych utworów po³o¿ony jest najwy¿ej (40,7 m p.p.m.). Na powierzchni podczwartorzêdowej wystêpuj¹ one pod bardzo cienkim (2,2 m) nadk³adem utworów eocenu górnego i oligocenu dolnego. W profilu tego otworu utwory retyku zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 235,7–256,3 m (nieprzewiercone). S¹ to piaskowce drobnoziarni- ste, szare kwarcowe, miejscami z odcieniem ¿ó³tym i be¿owo¿ó³tym o spoiwie syderytowym. A. Feld- man-Olszewska stwierdzi³a w nich obecnoœæ skamienia³oœci œladowych – Scolithos (Maliszewska, 2000). S¹ to formy brunatne w kszta³cie sopli, zbudowane z piaskowców z syderytami, tkwi¹cych pio- nowo w obrêbie szarych piaskowców kwarcowych. Od g³êbokoœci 247,0 do 250,0 m omawiane pia- skowce przechodz¹ w wapienie organodetrytyczne typu grainston (Maliszewska, 2000) z druzami gipsów grubokrystalicznych. Wapienie z³o¿one s¹ z detrytusu fauny skorupowej (ma³¿ów, œlimaków, otwornic), licznych peloidów i s¹ impregnowane grubokrystalicznymi gipsami z wrostkami anhydrytu. Omawianej skale towarzysz¹ dwa elementy wapienne, które zdaniem A. Feldman-Olszewskiej (Mali- szewska, 2000) reprezentuj¹ skamienia³oœci œladowe: Diplocraterion i Rhizocorallium. Na g³êbokoœci 255,0–255,1 m wystêpuj¹ silnie zbioturbowane piaskowce kwarcowe o spoiwie syderytowym przy- pominaj¹ce zlepieñce. Struktura pseudopsefitowa piaskowców spowodowana jest wystêpowaniem obok siebie kanalików ¿erowiskowych i mieszkalnych organizmów mu³o¿ernych. Spoiwem materia³u detrytycznego w kanalikach jest syderyt drobnokrystaliczny. Zdaniem G. Pieñkowskiego (Maliszewska, 2000) s¹ to skamienia³oœci przypominaj¹ce Planolites opthalmoides lub Ophiomorpha. Zdaniem A. Feldman-Olszewskiej (Maliszewska, 2000) wystêpuj¹ równie¿ kanaliki Scolithos. Piaskowce s¹ ska³¹ drobnoziarnist¹, z³o¿on¹ g³ównie z ziarn kwarcu (Maliszewska, 2000). Podrzêdnie wystêpuj¹ ziarna skaleni (2–3%), blaszki ³yszczyków (muskowitu i biotytu), ziarna zielonych amfiboli i glaukonitu oraz fragmenty skorup ma³¿y, w których kalcyt zosta³ ca³kowicie zast¹piony przez syderyty drobnokrystaliczne. Utwory retyku zosta³y ponadto rozpoznane w profilach trzech otworów badawczych: 29 (625,0–103,7 m), 36 (620,0–770,0 m) i 71 (229,8–241,5 m). W otworach 36 i 71 nie zosta³y one przewier- cone. Najni¿sz¹ czeœæ retyku stanowi¹ i³owce dolomityczne i i³owce pstre z wk³adkami zlepieñców z³o¿onych z otoczaków dolomitów oraz i³owców. S¹ to warstwy drawnieñskie. Nad nimi le¿¹ warstwy jarkowskie reprezentowane przez i³owce dolomityczne z wk³adkami dolomitów, oolitów dolomitycz- nych i zlepieñców zbudowanych ze ¿wirów ska³ wapiennych oraz dolomitycznych. Najwy¿sz¹ czêœæ rety- ku ni¿szego stanowi¹ warstwy zb¹szyneckie. S¹ to i³owce pstre, czerwone i zielone, zwykle o strukturze gruz³owej, przechodz¹ce w stropie w zlepieñce (i³owe). Osady retyku wy¿szego reprezentowane s¹ przez ska³y i³owcowo-mu³owcowo-piaszczyste szare i brunatne, w obrêbie których znajduj¹ siê przewarstwienia piaskowców o mi¹¿szoœci od kilku centymetrów do kilku metrów. W otworze Po³czyn IG-1 (otw. 29) zo- sta³y one zaliczone do warstw z Trileites (Szyperko-Œliwczyñska, red., 1979).
17 2 . J u r a
a . J u r a d o l n a
Piaskowce, i³owce i mu³owce z wk³adkami syderytów i wêgla bru - n a t n e g o o r a z ³ u p k i p i a s z c z y s t e . Osady dolnych piêter jury dolnej (hetangu, synemuru i pliensbachu dolnego (karyksu) zosta³y rozpoznane w profilach trzech otworów badawczych, w których osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ od 414,0 m (otw. 29) do 422,0 m (otw. 36). W otworze 18 utwory te nie zosta³y przewiercone. Ich strop po³o¿ony jest na podobnych wysokoœciach: od 79,0 (otw. 18) do 96,0 m p.p.m. (otw. 29). Utwory te wystêpuj¹ w dnie doliny kopalnej w rejonie Po³czyna-Zdroju. Hetang reprezentuj¹ ró¿noziarniste piaskowce kwarcowe z cienkimi wk³adkami wêgla zaliczone do warstw mechowskich dolnych i œrodkowych. W utworach synemuru dolnego dominuj¹ le¿¹ce naprzemian utwory ilasto-piaszczyste, a podrzêdn¹ rolê odgrywaj¹ piaskowce drobnoziarniste i py³owate. Osady te reprezentuj¹ warstwy mechowskie górne. Utworami synemuru górnego s¹ przewa¿nie piaskowce drobnoziarniste z cienkimi wk³adkami ska³ ilastych. Obecne s¹ równie¿ mu³owce i i³owce, miejscami wêgliste, czêsto z liczn¹ sieczk¹ roœlin oraz rizoidami. S¹ to warstwy radowskie. Osady pliensbachu dolnego (karyksu) zosta³y rozpoznane w otworach badawczych w dolnej czêœci kompleksu, gdzie s¹ reprezentowane przez warstwy ³obeskie. S¹ to i³owce lub mu³owce war- stwowane ciemnoszare z cienkimi przewarstwieniami piaskowców i wk³adkami syderytów. Do pliensbachu górnego (domeru) nale¿¹ zwiêz³e piaskowce drobno- lub gruboziarniste, sza- ro¿ó³te, z okruchami syderytów, w górnej czêœci przewarstwione i³owcami i mu³owcami. Osady te zo- sta³y zaliczone do warstw komorowskich. Utwory toarku dolnego reprezentowane s¹ przez seriê i³owcowo-mu³owcow¹ zawieraj¹c¹ cien- kie przewarstwienia piaskowców (warstwy gryfickie), a toarku górnego – piaskowce drobno- lub œrednioziarniste z cienkimi wk³adkami i³owców szarych i syderytów.
b. Jura œrodkowa
Utwory jury œrodkowej na powierzchni podkenozoicznej wystêpuj¹ w brze¿nej czêœci wa³u pomorskiego, a na powierzchni podczwartorzêdowej w dnie rowu tektoniczno-erozyjnego Bia³o- gardu–Rzecina (rowu Bia³ogardu–Rzecina, fragment rowu tektonicznego Bia³ogardu–Po³czyna). W pó³noc- no-zachodniej czêœci obszaru arkusza znajduje siê niewielka wychodnia utworów bajosu dolnego. Mu³owce i i³owce z przewarstwieniami ³upków ilastych i piaskow - c ó w z s y d e r y t a m i . Utwory bajosu górnego (kujawu) zosta³y stwierdzone w profilu otworu 2 na g³êbokoœci 207,0–246,6 m. S¹ to mu³owce i i³owce z przewarstwieniami ³upków ilastych oraz pia- skowców z syderytami. Obecne s¹ w nich konkrecje syderytyczne.
18 Wychodnia utworów bajosu górnego (kujawu) na powierzchni podczwartorzêdowej znajduje siê w dnie rowu tektoniczno-erozyjnego Bia³ogardu–Rzecina na obszarze arkusza Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009), gdzie zosta³a udokumentowana w profilu otworu badawczego (kartograficznego) 92. Osady te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 165,6–170,5 m i s¹ reprezentowane przez i³owce i mu³owce z prze- warstwieniami piaskowców z syderytami wapnistych i muszlowców z licznym detrytusem fauny. Obecna w nich liczna mikrofauna, w tym przewodnie gatunki otwornic, pozwoli³a okreœliæ wiek tych osa- dów na wy¿szy bajos górny (Smoleñ, 2002). Utwory batonu wype³niaj¹ dno rowu Bia³ogardu–Rzecina w rejonie £êczna–Dêbczyna na obsza- rze arkusza R¹bino SMGP (Dobracka, 2008e). S¹ to mu³owce i i³owce z wk³adkami piaskowców wap- nistych ze sferosyderytami. W górnej czêœci kompleksu wystêpuj¹ cienkie przewarstwienia szarozielonych piaskowców chlorytowych z oolitami ¿elazistymi i okruchami limonitu. Utwory keloweju, podobnie jak utwory batonu wystêpuj¹ w dnie rowu Bia³ogardu-Rzecina, gdzie zosta³y udokumentowane stratygraficznie faun¹ amonitow¹. S¹ to piaskowce drobnoziarniste, ilaste, z wk³adkami dolomitów i wapieni piaszczystych.
Bajos
B a j o s d o l n y
Piaski i piaskowce z detrytusem roœlinnym, z wk³adkami mu³owców, i ³ o w c ó w o r a z w ê g l a b r u n a t n e g o . Osady bajosu dolnego wystêpuj¹ w otworze 2 na g³êbo- koœci 246,6–293,0 m. S¹ to osady œródl¹dowe z przewag¹ piaszczystych. Obecne s¹ w nich cienkie wk³adki wêgla, sieczka zwêglonej flory oraz wk³adki ska³ mu³owcowo-ilastych w dolnej i górnej czê- œci kompleksu.
c. Jura górna
Wapienie, margle, piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce i syde - r y t y . Utwory jury górnej – oksfordu, wo³gu (tytonu) – wystêpuj¹ na powierzchni podkenozoicz- nej w strefie krawêdziowej wa³u pomorskiego. Zosta³y one rozpoznane w licznych profilach otworów hydrogeologicznych i badawczych wykonanych w rowie Bia³ogardu–Rzecina na obszarze arku- sza R¹bino SMGP (Dobracka, 2008e). Oksford dolny reprezentuj¹ piaskowce z syderytami z oolitami ¿elazistymi przechodz¹ce ku gó- rze w piaskowce margliste. W stropie omawianej serii znajduje siê zwietrzelina ska³ wapiennych. Do oksfordu œrodkowego nale¿¹ mu³owce z konkrecjami syderytycznymi, które przechodz¹ ku górze w piaskowce silnie ilaste zawieraj¹ce wk³adki syderytów piaszczystych.
19 Oksford górny reprezentuj¹ drobnoziarniste piaskowce wapniste lub dolomityczne oraz wapie- nie margliste, margle, wapienie detrytyczne i oolitowe z faun¹. Obecne s¹ równie¿ piaskowce z syde- rytami, zlepieñce i ¿wirowce. W profilu otworu badawczego £oœnica 1 (otw. 101 – ark. Dobrowo SMGP; Dobracka, 2009) stwierdzono wystêpowanie najm³odszych osadów jury górnej, reprezentuj¹cych wo³g (tyton) na g³êbokoœci 222,6–251,5 m (nieprzewiercone). Powy¿ej nich zalêgaj¹ utwory kredy dolnej. Utwory wo³gu wykszta³cone s¹ jako margle piaszczyste wystêpuj¹ce na przemian z ³upkami marglistymi i wa- pieniami marglistymi. W stropie omawianej serii wystêpuj¹ i³owce ³upkowate, margliste z liczn¹ faun¹ i spirytyzowan¹ flor¹. Na obszarze arkusza brak osadów kimerydu.
3 . K r e d a
a. Kreda dolna
Piaskowce z wk³adkami syderytów, ³upki ilaste, i³y, i³owce i mu³ki oraz zlepieñce. Utwory kredy dolnej nie zosta³y stwierdzone w profilach otworów wykona- nych do tej pory na terenie arkusza Po³czyn-Zdrój. Wystêpuj¹ na obszarze s¹siedniego arkusza Dobrowo SMGP i dlatego przyjêto, ¿e z du¿ym prawdopodobieñstwem powinny wystêpowaæ równie¿ na badanym terenie. Zosta³y udokumentowane w profilu otworu badawczego £oœnica 1 (otw. 101, ark. Dobrowo SMGP; Dobracka, 2009) na g³êbokoœci 158,4–222,6 m. W dolnej czêœci kompleksu wystêpuje cienka warstwa piaskowców z wk³adkami syderytów, nad któr¹ le¿¹ i³owce, ³upki ilaste i mu³ki. W górnej czêœci kompleksu (158,4–160,3 m), która zosta³a zaliczona do albu (Dadlez, Dembowska, 1962a) wystêpuj¹ zlepieñce, i³y margliste z przewarstwieniami piasków glaukonitowych, w których stwierdzono obecnoœæ licznej, Ÿle zachowanej fauny (m.in. koœci ryb).
b. Kreda górna
W a p i e n i e , i ³ y , o p o k i , m u ³ o w c e i i ³ o w c e . Utwory kredy górnej wystêpuj¹ na po- wierzchni podkenozoicznej w obrêbie niecki pomorskiej. Nie zosta³y one stwierdzone w profilach otworów wykonanych do tej pory na obszarze arkusza. Wystêpuj¹ na terenie s¹siedniego arkusza Dobrowo SMGP i dlatego uznano, ¿e z du¿ym prawdopodobieñstwem wystêpuj¹ równie¿ na badanym obszarze, pod cienkim nadk³adem utworów oligocenu w dnie g³êbokiej, kopalnej doliny przebiegaj¹cej po³udnikowo przez pó³nocno-wschodni¹ czêœæ badanego terenu. Pe³nego profilu utworów kredy górnej, od cenomanu do mastrychtu w³¹cznie, dostarczy³ otwór naftowy Tychowo 1 (otw. 51, ark. Dobrowo SMGP; Dobracka, 2009), gdzie zosta³y one stwierdzone na g³êbokoœci 207,0–800,0 m. S¹ to i³owce margliste, mu³owce i wapie- nie reprezentuj¹ce cenoman. W turonie dolnym wystêpuj¹ i³y, w turonie górnym i w kampanie two- rzy³y siê opoki, a w mastrychcie wapienie, czêœciowo margliste.
20 4 . P a l e o g e n
Powierzchniê podczwartorzêdow¹ obszaru arkusza buduj¹ w przewadze osady neogenu. Utwory paleogenu wystêpuj¹ w dnach g³êbokich rozciêæ erozyjnych oraz buduj¹ rozleg³¹ kulminacjê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru (tabl. III). Utwory paleogenu i neogenu s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie i zalegaj¹ niezgodnie na osa- dach starszych piêter (trias, jura, kreda). Najwy¿sze po³o¿enie stropu osadów oligocenu (42,0 m n.p.m.) oraz ich najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (119,0 m) stwierdzono w profilu otworu 2 zlokalizowanym w pó³noc- no-zachodniej czêœci badanego terenu. Strop tych osadów najni¿ej (81,2 m p.p.m.) po³o¿ony jest w dnie kopalnej formy erozyjnej w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, w rejonie K³odzina (otw. 15). Utwory paleogenu zosta³y udokumentowane stratygraficznie w trzech profilach otworów kartograficznych: 26, 52 i 56 i trzech badawczych: 2, 18 i 71.
a . E o c e n
P i a s k i , p i a s k o w c e , i ³ o w c e , m u ³ o w c e i m u ³ k i . Utwory eocenu podœcielaj¹ osady oligocenu w dnie rowu tektoniczno-erozyjnego w rejonie Toporzyka. Zosta³y udokumentowane stratygraficznie w otworze Toporzyk (otw. 56), gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci 234,4–235,7 m, bezpo- œrednio na utworach retyku. W dolnej czêœci profilu s¹ one wykszta³cone w postaci ciemnobrunatnych i³owców i mu³owców wêglistych drobnowarstwowanych piaskami ³yszczykowymi, i z przewarstwie- niami czarnych zlepieñców o silnym zapachu bitumicznym. Wy¿ej w profilu pojawiaj¹ siê przewar- stwienia szarozielonych piasków glaukonitowych. W stropie omawianej serii wystêpuj¹ s³abo uwêglone mu³ki o zapachu bitumicznym. Omawiane osady s¹ bezwapniste. S¹ równie¿ silnie zaburzone glacitekto- nicznie, o czym œwiadcz¹ liczne powierzchnie zlustrowañ wzd³u¿ czarnych i³owców wêglistych. Osady te zosta³y zaliczone do eocenu górnego na podstawie wyników badañ palinologicznych (Karoñ, 2000) i repre- zentuj¹ formacjê mosiñsk¹ doln¹ (Piwocki, Ziembiñska-Tworzyd³o, 1995). Podstawê datowañ palinostraty- graficznych stanowi³ zespó³ morskiego fitoplanktonu.
b . O l i g o c e n
I³owce, mu³owce, mu³ki, piaski i piaskowce, miejscami piaskowce z s y d e r y t a m i . Utwory oligocenu zosta³y szczegó³owo rozpoznane w trzech profilach otworów kartograficznych: 26, 52 i 56 i trzech badawczych: 2, 18 i 71. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych osadów (119,0 m) i ich pe³ny profil udokumentowano w otworze 2. Osady oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 88,0–207,0 m. Doln¹ czêœæ kompleksu buduj¹ mu³owce i i³owce od szarobrunatnych do ciemnobrunat- nych i czarnych, warstwowane piaskami szarobr¹zowymi lub szarozielonymi, z wk³adkami syderytów piaszczystych. Miejscami wystêpuj¹ w nich cienkie przewarstwienia piaskowców z syderytami. Górn¹ czêœæ kompleksu tworz¹ mu³ki i i³y bezwapienne szarobrunatne i ciemnobrunatne, miejscami z odcie-
21 niem zielonym. Wystêpuj¹ w nich liczne œlady robaków i wtr¹cenia zielonych piasków glaukonito- wych. Zarówno dolna, jak i górna czêœæ kompleksu jest zaburzona glacitektonicznie (wystêpuj¹ liczne powierzchnie zlustrowañ). W profilu otworu 18 utwory oligocenu wystêpuj¹ znacznie g³êbiej (173,8–222,0 m) ni¿ w otwo- rze 2 i s¹ trochê inaczej wykszta³cone. Górn¹ czêœæ kompleksu stanowi seria piaszczysta wy- kszta³cona w postaci ciemnoszarych, br¹zowozielonych i szarozielonych, miejscami ilastych piasków drobnoziarnistych, z przewarstwieniami drobnoziarnistych piaskowców z syderytami. Sporadycznie wystêpuj¹ w nich cienkie wk³adki zlepieñców z faun¹ œlimaków i ma³¿y. Doln¹ czêœæ kompleksu (206,9–222,0 m) tworz¹ i³y ciemnobrunatne z warstewkami i przerostami bia³ych piasków drobno- ziarnistych i skupieniami ¿wirków kwarcowych. Podobne wykszta³cenie litologiczne osadów oli- gocenu stwierdzono w profilu otworu kartograficznego K³odzino (otw. 15) na g³êbokoœci 206,2–211,0 m. W przewadze wystêpuj¹ tu piaskowce szare z odcieniem zielonkawym, drobno- i ró¿noziarniste, kru- che i bezwapniste (zawartoœæ CaCO3 wynosi 2,3%) z wk³adkami br¹zowych mu³owców lub i³owców, które w sp¹gu przechodz¹ w mu³owce wêgliste br¹zowo-czarne, drobnowarstwowane piaskami kwar- cowymi. Wystêpuj¹ w nich równie¿ cienkie wk³adki piaskowców z syderytami. Na podstawie wyni- ków badañ palinologicznych (Karoñ, 2000) omawiane osady zosta³y zaliczone do oligocenu dolnego. Dolna czêœæ kompleksu (210,6–211,0 m) reprezentuje utwory formacji mosiñskiej dolnej, górna (206,2–210,6 m) utwory formacji czempiñskiej. Sk³ad mineralny omawianych osadów jest charakte- rystyczny dla oligocenu (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W próbce z g³êbokoœci 206,8–206,9 m wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿a epidot (22,0%) i granaty (20,8%), a wœród minera³ów odpornych cyrkon (10,5%), dysten (12,7%) i staurolit (5,3%). W otworze Popielewo (otw. 52) utwory oligocenu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 190,0–195,0 m. Jest to jednolita seria bezwapnistych i³owców piaszczystych o zmiennym zabarwieniu (brunatne, ciemno- szare z odcieniem zielonym, brunatno-czarne). I³owce s¹ masywne lub drobnowarstwowane piaskami i ku górze przechodz¹ w i³y wêgliste. Omawiana seria jest silnie zlustrowana i w stropie zbrekcjowana. W sk³adzie minera³ów ciê- ¿kich stwierdzono g³ównie minera³y nieprzezroczyste – piryty (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Uzyskany sk³ad mineralny wskazuje, i¿ s¹ to osady g³êbokowodnych zbiorników jeziornych i brakicz- nych oligocenu. Sk³ad fitoplanktonu morskiego jest charakterystyczny dla oligocenu dolnego (rupel) (Karoñ, 2000). W osadach tych oznaczono wa¿ne stratygraficznie gatunki: Paleocystodinium gol- zovense, Pentadinium lophorum, Phthanoperidium amoeuum. W ekspertyzie dinocystowej wykona- nej dla próbki z g³êbokoœci 192,0–192,1 m (Gedl, 2000) okreœlono wiek omawianych osadów na wy¿sz¹ czêœæ oligocenu dolnego. Palinofacja zdominowana jest przez materiê organiczn¹ pochodzenia l¹dowego. Palinomorfy wodne stanowi¹ kilka procent palinofacji i s¹ reprezentowane przez dinocysty.
22 W otworze Toporzyk (otw. 56) utwory oligocenu zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 233,5–234,4 m. S¹ one reprezentowane przez brunatne, bezwapniste mu³owce warstwowane piaskami glaukonitowymi. Sk³ad minera³ów ciê¿kich charakteryzuje siê dominacj¹ epidotu (60,3%). W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ granaty (8,7%). Wœród minera³ów odpornych dominuje dysten (7,3%). Zespó³ palinologiczny badanych osadów wskazuje na ich przynale¿noœæ do oligocenu dolnego (formacja mosiñska dolna) (Karoñ, 2000). Osady oligocenu mog¹ równie¿ wystêpowaæ w formie ³usek i porwaków w glinach zwa³owych zlodowa- ceñ: Sanu 1, Odry i Warty.
5 . N e o g e n
a . M i o c e n
P i a s k i k w a r c o w o - ³ y s z c z y k o w e , m u ³ k i , i ³ y i w ê g i e l b r u n a t n y . Utwory miocenu wystêpuj¹ na obszarze arkusza pod pokryw¹ utworów czwartorzêdowych. Na powierzchni terenu ods³aniaj¹ siê punktowo w formie kry w starym (poniemieckim) wyrobisku piasków kwarco- wych zlokalizowanym na wschodnim zboczu Skowroñczych Gór. Utwory miocenu s¹ spiêtrzone i sil- nie zaburzone glacitektonicznie i wraz z utworami oligocenu bior¹ udzia³ w budowie elewacji glacitektonicznej garbu pojeziernego. Z tego wzglêdu ich mi¹¿szoœæ jest zmienna (od kilku do kilku- dziesiêciu metrów). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (57,5 m) stwierdzono w okolicy Ko³acza (otw. 38). W tym rejonie równie¿ ich strop po³o¿ony jest najwy¿ej (54,6 m n.p.m. – otw. 37). W profilu utworów miocenu wyró¿niaj¹ siê dwie serie: dolna – piaszczysta, górna – py³owato-ilasta. Doln¹ buduj¹ piaski kwarcowe od grubo- do drobnoziarnistych, a górn¹ piaski py³owate, py³y ilaste szare lub brunatne z wêglem bru- natnym i ³yszczykami.
6. Czwartorzêd
Osady czwartorzêdu pokrywaj¹ ca³kowicie obszar arkusza zalegaj¹c bezpoœrednio na osadach miocenu i oligocenu, a w g³êbokich depresjach pod³o¿a (rów tektoniczno-erozyjny Bia³ogardu–Po³czyna) na osadach jurajskich. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych – 233,5 m stwierdzono w profilu otworu kartograficznego Toporzyk (otw. 56) i w otworze Po³czyn IG-1 (otw. 29), gdzie wynosi ona 211,0 m. Du¿e ich mi¹¿szoœci stwierdzono tak¿e w profilach otworów: 15 – 206,2 m, 52 – 190,0 m i 71 – 193,0 m. Najprawdopodobniej najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ (oko³o 15 m) utwory czwartorzêdowe osi¹gaj¹ w kulminacji pod³o¿a podczwartorzêdowego w okolicy Ko³acza (strefa spiêtrzeñ glacitektonicznych). Najmniejsza udokumentowana w otworach mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych wynosi 24 m. Stwierdzono j¹ w profilu otworu 37. Budowê geologiczn¹ i stratygrafiê osadów czwartorzêdowych opracowano na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych próbek pobranych z profili otworów kartograficznych (Micha³owska,
23 Mas³owska, 2000) i analizy poziomów morenowych, miêdzymorenowych oraz interglacjalnych w nawi¹za- niu do obszarów s¹siednich arkuszy SMGP. Na obszarze arkusza nie stwierdzono wystêpowania osadów preglacjalnych i osadów najstarszych zlodowaceñ: Narwi oraz Nidy. W czasie tych okresów, pocz¹wszy od pliocenu, zachodzi³y intensywne procesy denudacji i erozji rzecznej, skutkiem tego jest nieci¹g³oœæ stratygraficzna. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ geologiczno-kartograficznych przeprowadzonych na obszarze ca³ego Pomorza (Kopczyñska- -¯andarska, 1970a, b; Maksiak i in., 1976, 1978; Dobracki, Lewandowski, 2002). Na omawianym terenie nie udokumentowano dotychczas palinologicznie osadów starszych in- terglacja³ów, m.in. interglacja³u wielkiego. Prawdopodobnie w tych okresach, g³ównie w czasie inter- glacja³u wielkiego, w wyniku ruchów tektonicznych dosz³o do wyniesienia coko³u pod³o¿a mezozoicznego wzd³u¿ linii dyslokacyjnych oddzielaj¹cych blok Czaplinka od niecki pomorskiej, co zainicjowa³o intensywne procesy erozji, która doprowadzi³a do powstania dolin rzecznych lub odpre- parowania starszych dolin, ich pog³êbienia i wype³nienia osadami rzecznymi. Doliny te w czasie m³odszych zlodowaceñ zosta³y przekszta³cone w rynny subglacjalne, a ich osady miejscami usuniête. Na kartowanym terenie nie wystêpuj¹ udokumentowane palinologicznie osady piêter intergla- cjalnych. Du¿e znaczenie dla rozpoziomowania osadów zlodowacenia Warty i Wis³y mia³o udoku- mentowane palinologicznie stanowisko osadów jeziornych interglacja³u eemskiego i najstarszych osadów rzeczno-jeziornych zlodowacenia Wis³y w profilu otworu Rzecino, na terenie arkusza Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009; Dobracka, Winter, 2001, 2003, 2004; Winter, Dobracka, 2006; Winter i in., 2008). Stanowisko to znajduje siê w odleg³oœci 8,75 km od pó³nocnej granicy badanego terenu. Osady organiczne stwierdzone w profilu otworu kartograficznego Toporzyk (otw. 56) na g³êbokoœci 77,0–124,5 m zosta³y wstêpnie zaliczone do interglacja³u lubawskiego (lubelskiego) ze wzglêdu na ich po³o¿enie pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry i Warty oraz korelacjê z obszarem arkusza Drawsko Pomor- skie SMGP (Dobracka, 2008a, c). Podobnie wykszta³cona seria utworów rzecznych wystêpuje w profilu otworu Borne (otw. 36 – ark. Drawsko Pomorskie SMGP) na g³êbokoœci 55,7–77,0 m. I³y, i³owce i mu³owce oligocenu jako kry w utworach czwartorzêdo - w y c h. £uski i³ów i i³owców oligoceñskich stwierdzono w glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlo- dowacenia Warty w otworze kartograficznym K³odzino (otw. 15). S¹ to i³y py³owate br¹zowo-wiœniowe lub ciemnoszare i i³owce czekoladowe, zwarte, t³uste, z przewarstwieniami szarozielonych i³owców. Utwory te wystêpuj¹ na g³êbokoœci: 63,0–64,6 m; 73,0–74,7 m i 84,2–85,4 m. Ponadto od g³êbokoœci 62,3 do 88,0 m tworz¹ cienkie przewarstwienia w glinach zwa³owych, ustawione pod k¹tem 45–50°. Przewarstwienia mu³owców oligoceñskich stwierdzono w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 w profilu otworu kartograficznego Popielewo (otw. 52) na g³êbokoœci 174,8 do 177,0 m. Na granicy glin zwa³owych i mu³owców oligoceñskich wystêpuj¹ lustra tektoniczne. Piaski i ¿wiry miocenu jako kry w utworach czwartorzêdowych.Kra utworów miocenu wystêpuje w okolicy Niemierzyna na wschodnim zboczu Skowroñczych Gór. By³a
24 ona przedmiotem eksploatacji w XVIII i XIX w. na potrzeby przemys³u szklarskiego (Finckh, 1908). Surowiec stanowi³y bia³e piaski i ¿wiry kwarcowe bezwapniste, pozbawione domieszek ilastych. Omawiana seria utworów miocenu zosta³a rozpoznana na œcianach nieczynnego wyrobiska Nie- mierzyno-2 o wysokoœci do 8 m oraz w profilu sondy (punkt dok. 4) wykonanej w dnie piaskowni do g³êbokoœci 13 m. Pod cienk¹ (0,5–0,8 m) pokryw¹ osadów ablacyjnych (pospó³ki gliniastej) wystêpo- wa³y stromo ustawione (pod k¹tem 40–50°) warstwy piasków i ¿wirów kwarcowych zapadaj¹ce w kie- runku po³udniowo-zachodnim. Na œcianach wyrobiska stwierdzono piaski œrednio- i gruboziarniste, natomiast w profilu sondy (punkt dok. 4) wystêpowa³y piaski drobnoziarniste. Wykonano analizê mi- nera³ów ciê¿kich dwóch próbek pobranych z górnej i dolnej czêœci œciany wyrobiska oraz z profilu sondy (Kramarska, 2000). Sk³ad minera³ów ciê¿kich we wszystkich badanych próbkach jest podobny i wskazuje na znacznie zaawansowany stopieñ selekcji mineralogicznej w œrodowisku wodnym. Ziarna s¹ obtoczone i nie maj¹ œladów korozji. Spektrum mineralne frakcji ciê¿kiej sk³ada siê wy³¹cznie z minera³ów nieprzezroczystych i niektórych minera³ów przezroczystych. Udzia³ tych pierwszych jest nieco wy¿szy ni¿ 50%. W preparatach nie spotkano wêglanów, glaukonitu i mikrofauny. Spektrum mine- ra³ów przezroczystych jest doœæ szerokie. Obok minera³ów œrednio odpornych na niszczenie, reprezen- towanych przez granaty i epidot, licznie wystêpuj¹ minera³y bardzo odporne na wietrzenie i niszczenie w procesach transportu, takie jak: cyrkon, rutyl, dysten, turmaliny i staurolit. Udzia³ granatów i epidotu wynosi oko³o 50%, przy zdecydowanej przewadze granatów (do 36,3%) nad epidotem (do 19,7%). W grupie minera³ów odpornych przewa¿aj¹ dysten (do 14,3%) i staurolit (do 12,3%). W mniejszych iloœciach wy- stêpuj¹ cyrkon (do 8,3%), turmaliny (do 7,0%) i rutyl (do 5,0%). Znaczny udzia³ minera³ów odpornych na niszczenie i abrazjê, a przy tym wysoki stopieñ obróbki ziarn, œwiadczy o tym, ¿e do osadów dostawa³ siê materia³ po wielokrotnej redepozycji. Te cechy wskazuj¹ na tworzenie siê badanych osadów w œrodo- wisku rzecznym. Profile osadów miocenu o podobnym sk³adzie minera³ów ciê¿kich znajduj¹ siê na Pó³wyspie Helskim i pod klifem Ch³apowskim (Kramarska, 2000).
a. Plejstocen
Na obszarze arkusza w obrêbie osadów plejstocenu wyró¿niono siedem poziomów lodowco- wych. W œwietle wyników badañ geologicznych i litologiczno-petrograficznych reprezentuj¹ one: dwa zlodowacenia po³udniowopolskie – zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2, trzy zlodowacenia œrodkowopolskie – zlodowacenie Odry, stadia³ dolny i górny zlodowacenia Warty oraz stadia³ górny zlodowacenia Wis³y (fazy leszczyñsko-poznañska i pomorska; „Instrukcja w sprawie opracowania i wydania Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 w ujêciu kompleksowym”, 1977). Rozdzielone s¹ one po- wierzchniami erozyjno-denudacyjnymi, a miejscami osadami rzecznymi interglacja³u wielkiego, lu- bawskiego (lubelskiego) i eemskiego.
25 Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Sanu 1
G l i n y z w a ³ o w e wyœcielaj¹ dno g³êbokiej depresji (rowu) o charakterze tektoniczno-ero- zyjnym w rejonie Toporzyka i Po³czyna-Zdroju oraz wystêpuj¹ w zboczach dolin kopalnych utwo- rzonych w rowach tektonicznych w Popielewie i K³odzinie, gdzie le¿¹ bezpoœrednio na utworach paleogenu lub jury (w Po³czynie-Zdroju). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 zosta³y stwierdzone na kartowanym obszarze w dwóch profilach otworów kartograficznych – 52 i 56 na g³êbokoœci odpo- wiednio: 171,0–190,0 m i 216,7–233,5 m oraz w dwóch otworach badawczych: 29 (g³êb. 204,5–211,0 m) i 36 (g³êb. 152,0–198,0 m). S¹ to gliny z licznymi przewarstwieniami piaszczysto-mu³kowymi (otw. 56) oraz i³ów, i³owców i mu³owców oligoceñskich (otw. 52), w sp¹gu silnie zaburzone z osadami pod³o¿a. W otworze kartograficznym Toporzyk (otw. 56) wystêpuj¹ gliny zwa³owe ciemnobrunatno- szare z przewarstwieniami piasków i mu³ków (g³êb. 216,7–224,0 m). Poni¿ej wystêpuj¹ gliny zwa³owe ciemnobrunatne piaszczyste, jednorodne, w sp¹gu warstwowane piaskami i zaburzone z osadami pod³o¿a. Gliny tych dwóch poziomów wykazuj¹ odmienny sk³ad petrograficzny. W poziomie dolnym (g³êb. 224,0–233,5 m) przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (44,9%) nad wapieniami paleozoicznymi (24,0%), przy du¿ym udziale kwarcu powsta³ego z rozpadu ska³ krystalicznych (16,1%). Wœród ska³ lokalnych wystêpuj¹ piaskowce (5,4%), wapienie (1,0%), fosforyty (1,6%), piryt (1,5%) i kwarc (2,0%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W poziomie górnym przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (39,1%) nad ska³ami kry- stalicznymi (28,2%). Udzia³ innych ska³ jest podobny do tego, jaki odnotowano w poziomie dolnym. Œrednia zawartoœæ ska³ lokalnych w dwóch poziomach wynosi 13,6%, najwy¿sza jest w stropie poziomu górnego (23,3%). Wapnistoœæ glin wzrasta od sp¹gu (5,2%) do stropu (10,7%). Wspó³czynniki petro- graficzne2 glin dwóch poziomów s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,40; K/W – 2,50; A/B – 0,40 (dla próbki z g³êbokoœci: 216,7 – 224,0 m) i O/K – 0,93; K/W – 1,13; A/B – 0,87 (dla próbki z g³êbokoœci: 224,0–233,5 m). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych z dwóch poziomów wynosz¹: O/K – 0,66; K/W – 1,81; A/B – 0,63 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Uznano, ¿e oba poziomy ró¿ni¹ce siê zawartoœci¹ ska³ krystalicznych pó³nocnych i wapieni paleozoicznych reprezentuj¹ jeden poziom lodowcowy, byæ mo¿e dwa nasuniêcia tego samego l¹do- lodu o randze stadia³u. W otworze kartograficznym Popielewo (otw. 52) gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ na g³êbokoœci 171,0–190,0 m. W czêœci górnej omawianego poziomu (171,0–181,0) wystêpuj¹ gliny ja- snobrunatne, ciemnoszare, szarooliwkowe, silnie ilaste, z przewarstwieniami i³ów, mu³owców, w sp¹gu
2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi typami ska³ skandynawskich, gdzie: O – ska³y osadowe, K – ska³y krystaliczne i kwarc, W – ska³y wêglanowe, A – ska³y nieodporne na niszczenie, B – ska³y odporne na niszczenie.
26 silnie zlustrowane. Wyniki badañ petrograficznych (Micha³owska, Mas³owska, 2000) omawianego po- ziomu glin s¹ niemiarodajne, ze wzglêdu na ma³¹ zawartoœæ ¿wirów. Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,42; K/W – 3,40; A/B– 0,42. Sk³ad petrograficzny wykazuje znaczn¹ przewagê ska³ krystalicznych (do 68,5%) nad wapieniami paleozoicznymi (do 31,7%). Udzia³ ska³ lokalnych jest naj- wy¿szy w stosunku do glin innych poziomów i waha siê od 12,1 do 66,7%. Wœród ska³ lokalnych prze- wagê stanowi¹ krzemienie (do 37,5%), margle (do 25,0%), mu³owce (do 16,7%) i piaskowce (do
12,5%) oraz piryt (4,2%). S¹ to gliny silnie wapniste (do 18,9% CaCO3). W czêœci dolnej omawianego poziomu (181,0–190,0 m) wystêpuj¹ gliny zwa³owe silnie piaszczyste, szarozielonkawe, przemieszane z osadami pod³o¿a. Przewarstwienia osadów pod³o¿a (oligocen) stano- wi¹ piaski drobnoziarniste zailone, mu³ki be¿owo-szare i mu³owce. Sk³ad mineralogiczny tych osadów wskazuje na ich przynale¿noœæ do oligocenu (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W sk³adzie petrograficznym glin z g³êbokoœci 183,9–186,0 m przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (44,2%) nad wapieniami paleozoicznymi (35,8%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi 12,6%, wœród nich dominuj¹: krzemienie (10,5%), margle (10,5%), mu³owce i piryt (po 5,3%). Wspó³czynniki petrogra- ficzne tych glin z jednej próbki (g³êb. 183,9–186,0 m) wynosz¹: O/K – 0,90; K/W – 1,30; A/B – 0,70. Oba poziomy glin reprezentuj¹ jeden poziom lodowcowy, w dolnej czêœci bardzo silnie zabu- rzony z osadami pod³o¿a. Œrednie wartoœci wspó³czynników glin tego poziomu wynosz¹: O/K – 0,43; K/W – 2,61; A/B – 0,40 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). P i a s k i i m u ³ k i z a s t o i s k o w e . S¹ to osady lokalnych zastoisk, które powsta³y w stre- fach dolinnych i obni¿eniach pod³o¿a. Osady te wype³niaj¹ niewielkie zbiorniki limnoglacjalne. Zosta³y stwierdzone w profilach otworów hydrogeologicznych na ujêciu komunalnym w Po³czynie-Zdroju (m.in. otw. 27) i w otworze badawczym Po³czyn IG-1 (otw. 29) na g³êbokoœci 200,0–204,5 m. S¹ to piaski drobnoziarniste i mu³ki o mi¹¿szoœci do 15 m. Prawdopodobnie mi¹¿szoœæ tych osadów by³a znacznie wiêksza, ale zosta³y one zerodowane przez wody proglacjalne l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2. Osady te wystêpuj¹ bezpoœrednio na utworach oligocenu lub na glinach zlodowacenia Sanu 1 (otw. 29).
Zlodowacenie Sanu 2
¯ w i r y z g ³ a z a m i i p i a s k a m i w o d n o l o d o w c o w e wystêpuj¹ w otworze badaw- czym Po³czyn IG-1 (otw. 29) na g³êbokoœci 175,0–200,0 m i w otworach hydrogeologicznych na ujêciu komunalnym w Po³czynie-Zdroju (m.in. otw. 26). S¹ to ¿wiry œrednio- i grubookruchowe z oto- czakami i niewielk¹ domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych. M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e . Akumulacja tych osadów mia³a miejsce w zbiorniku za- stoiskowym utworzonym w rowie tektoniczno-erozyjnym biegn¹cym od Po³czyna-Zdroju w kierunku Toporzyka. Zosta³y one stwierdzone w profilach otworów: 29 (g³êb. 165,0–175,0 m), 35 i 56 (g³êb. 199,2–216,7 m).
27 W Toporzyku (otw. 57) wystêpuj¹ mu³ki warwowe ciemnoszare i brunatnoszare z przewarstwie- niami piasków drobnoziarnistych w czêœci œrodkowej serii. Sk³ad mineralny omawianych osadów jest odmienny ni¿ w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Wœród minera³ów przezroczystych prze- wa¿aj¹ granaty (29,6%) nad amfibolami (16,9%) i epidotem (15,3%). W obrêbie minera³ów odpor- nych wystêpuj¹ cyrkon, dysten i staurolit. Zawartoœæ ka¿dego z nich nie przekracza kilku procent, co wskazuje, i¿ do zbiornika dostawa³ siê materia³ z pod³o¿a. Zawartoœæ CaCO3 jest podobna jak w gli- nach ni¿ej le¿¹cych i wynosi œrednio 7,5% (Micha³owska, Mas³owska, 2000). G l i n y z w a ³ o w e, m i e j s c a m i g l i n y z w a ³ o w e w s p ³ y w a c h wystêpuj¹ bezpo- œrednio na osadach paleogenu lub neogenu, a w obni¿eniach pod³o¿a na osadach zastoiskowych lub wodnolodowcowych. Tworz¹ ci¹g³y poziom o wyrównanej mi¹¿szoœci (35–40 m) w rowie tektoniczno- -erozyjnym na odcinku Po³czyn-Zdroj–Toporzyk. Miejscami gliny tego poziomu rozcinaj¹ g³êbokie doliny rzeczne, np. w rejonie Po³czyna-Zdroju, Popielewa i K³odzina. Zachowa³y siê one wówczas w zboczach tych form lub wystêpuj¹ w formie zsuwów i sp³ywów zboczowych w osadach rzecznych. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 nie wystêpuj¹ na wynios³oœciach pod³o¿a podczwartorzê- dowego. Zosta³y one stwierdzone w profilach otworów hydrogeologicznych w okolicy Po³czyna-Zdroju (otw.: 25, 26, 27, 35, 46) i w otworze 36 (114,0–152,0 m). Rozpoznano je szczegó³owo w otworze kar- tograficznym Toporzyk (otw. 56) na g³êbokoœci 171,5–199,2 m. Strop glin tego poziomu znajduje siê na wysokoœci 23,5 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ wynosi 27,7 m. S¹ to brunatnoszare gliny piaszczy- sto-mu³kowate, od g³êbokoœci 192,0 m brunatnooliwkowe lub szarooliwkowe gliny ilaste, o niewiel- kiej zawartoœci frakcji ¿wirowej. Na g³êbokoœci 175,6–177,0 m gliny s¹ ukoœnie spêkane, a na g³êbokoœci
189,0–191,0 m zawieraj¹ liczne przewarstwienia piaszczyste. S¹ to gliny wapniste, o zawartoœci CaCO3 – 15,1%. W sk³adzie petrograficznym glin tego poziomu wystêpuje niewielka przewaga wapieni pale- ozoicznych (43,3%) nad ska³ami krystalicznymi (38,3%). Wœród ska³ skandynawskich pojawiaj¹ siê w niewielkiej iloœci dolomity (do 2,3%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi œrednio 7,7%, a maksymalnie 15,1%, przewa¿aj¹ piaskowce (œr. 2,4%, maks. 5,7%), a fosforyty w sp¹gu poziomu osi¹gaj¹ maksy- maln¹ wartoœæ (6,7%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin zlodowacenia Sanu 2 s¹ nastê- puj¹ce: O/K – 1,01; K/W – 1,08; A/B – 0,90 (Micha³owska, Mas³owska, 2000).
Interglacja³ wielki
Piaski i piaski ze ¿wirami, miejscami piaski z detrytusem roœlin - n y m o r a z m u ³ k i r z e c z n e . Osady rzeczne interglacja³u wielkiego wype³niaj¹ g³êbokie kopal- ne doliny rzeczne rozcinaj¹ce pod³o¿e czwartorzêdu, b¹dŸ powtarzaj¹ce uk³ad starszych dolin lub rynien subglacjalnych. Najni¿ej (81,2 m p.p.m.) sp¹g tych osadów po³o¿ony jest w otworze 15. W pro- filu tego otworu osady te maj¹ równie¿ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (90,1 m). Przyczyn¹ tak du¿ej g³êboko- œci omawianej doliny by³y wzglêdne ruchy obni¿aj¹ce dno rowu tektonicznego w rejonie K³odzina uformowanego w strefie dyslokacyjnej Szczecinka oddzielaj¹cej wa³ pomorski od niecki pomorskiej.
28 Omawiana seria rzeczna wystêpuje na g³êbokoœci 116,1–206,2 m (otw. 15) i tworzy cztery cykle akumulacyjne. Osady pierwszego cyklu wype³niaj¹ najg³êbsz¹ czêœæ doliny, na g³êbokoœci 195,0–206,2 m. S¹ to piaski gruboziarniste ze ¿wirami drobnookruchowymi i otoczakami, przechodz¹ce ku górze w piaski drobnoziarniste, z domieszk¹ frakcji i³owej i zwêglonym detrytusem roœlinnym, a w stropie z przewarstwieniami mu³ków. Osady drugiego cyklu s¹ dwudzielne. Doln¹ czêœæ cyklu (g³êb. 177,0–195,0 m), który odpowiada okresowi silnej erozji i utworzeniu doliny, reprezentuje seria piasz- czysto-¿wirowa z otoczakami. Górn¹ czêœæ cyklu (g³êb. 161,5–177,0 m), odpowiadaj¹c¹ okresowi akumulacji, tworz¹ osady piaszczyste, o œrednicy ziaren malej¹cej ku górze, przechodz¹ce w stropie w mu³ki. W obrêbie mu³ków wystêpuje cienka warstwa glin zwa³owych w sp³ywach (g³êb. 168,2–170,0 m), a w ich stropie liczne przewarstwienia piasków œrednio- i gruboziarnistych. Osady trzeciego cyklu (g³êb. 145,5–161,5 m) wskazuj¹ na siln¹ erozjê boczn¹ i poszerzenie doliny. S¹ to osady piaszczysto-¿wi- rowe s³abo wysortowane, zawieraj¹ce przewarstwienia glin zwa³owych w sp³ywach, pochodz¹cych ze zsuwów, sp³ywów i obrywów ze stromych zboczy doliny. Powy¿ej tej serii, na g³êbokoœci 116,1–145,5 m wystêpuje jednolita seria drobnofrakcyjnych osadów piaszczystych reprezentuj¹ca czwarty cykl od- powiadaj¹cy etapowi zasypywania utworzonej doliny po optimum klimatycznym interglacja³u i akumulacji serii rzecznej o mi¹¿szoœci 29,4 m. W obrêbie tej serii wystêpuje zwêglony detrytus roœlinny i kawa³ki zwêglonego drewna. Osady czterech cykli akumulacyjnych charakteryzuj¹ siê podobnym sk³adem mineralnym. Piaski drobnoziarniste odznaczaj¹ siê przewag¹ amfiboli (36,1%) nad granatami (24,3%) i epidotem (16,0%), natomiast osady piaszczyste grubszych frakcji wykazuj¹ równowagê w zawartoœci amfiboli i grana- tów. Udzia³ minera³ów odpornych jest niewielki i wynosi œrednio dla ca³ej serii 5,8%. Sk³ad petrogra- ficzny frakcji ¿wirowej na g³êbokoœci 163,0–164,0 m wykazuje przewagê ska³ krystalicznych (44,5%) nad wapieniami paleozoicznymi (26,4%) oraz znaczny udzia³ ska³ lokalnych (17,6%). Wœród ska³ lokalnych wystêpuj¹ wapienie (4,9%), mu³owce (3,8%), piaskowce (2,7%) i krzemienie (2,2%). Sk³ad mineralny i granulometryczny osadów czwartego cyklu koreluje siê dobrze z osadami za- liczonymi do interglacja³u wielkiego w otworze kartograficznym 52. Omawiana seria osadów znajdu- je siê na g³êbokoœci 142,3–171,0 m pod glinami zlodowacenia Odry i wykszta³cona jest w postaci piasków drobnoziarnistych lub py³owatych, z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, ze smugami zwê- glonego detrytusu roœlinnego. Piaski te s¹ Ÿle wysortowane, tylko na g³êbokoœci 155,5–155,6 m s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane. Zawartoœæ CaCO3 zmienia siê w obrêbie serii od 7,4% do 11,7%. Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ amfibole (35,0%), przy niewielkiej zawartoœci granatów i epidotu (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W piaskach ilastych wzrasta iloœæ minera³ów blaszko- wych (biotytu i chlorytów), a spada zawartoœæ granatów i epidotu. Udzia³ minera³ów odpornych jest zmienny, najczêœciej utwory te zawieraj¹ niewielkie iloœci andaluzytu, staurolitu, dystenu i turmalinu. Osady rzeczne o du¿ej mi¹¿szoœci (ok. 45 m) wystêpuj¹ równie¿ w kopalnej dolinie rzecznej w Po³czynie-Zdroju utworzonej w rowie tektonicznym na odcinku Bia³ogard–Po³czyn-Zdrój (prze-
29 krój geologiczny A–B). Stwierdzono je w licznych profilach otworów hydrogeologicznych wykona- nych w Po³czynie-Zdroju. Wskazuj¹ one na zró¿nicowanie facjalne omawianej serii (od piasków gruboziarnistych ze ¿wirami w centralnej czêœci doliny po piaski drobnoziarniste, py³owate w brze- ¿nych partiach doliny).
Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry
P i a s k i i m u ³ k i z a s t o i s k o w e. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ omawianych osadów (18,7 m) stwierdzono w profilu otworu 56, gdzie le¿¹ one bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. Utwory te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 152,8–171,5 m. W profilu serii zastoiskowej mo¿na wydzie- liæ trzy kompleksy litofacjalne. Kompleks dolny o mi¹¿szoœci 4,7 m reprezentowany jest przez piaski drobno- i œrednioziarniste szare. Drugi kompleks, o mi¹¿szoœci 8,8 m, sk³ada siê z mu³ków warwowych szarobrunatnych, drobno laminowanych piaskami py³owatymi. Trzeci kompleks, o mi¹¿szoœci 4,9 m, reprezentuj¹ piaski drobnoziarniste, z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, szarozielonkawe. Górna czêœæ osadów zastoiskowych jest silnie zaburzona razem z glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry. Sk³ad minera³ów ciê¿kich wykazuje przewagê amfiboli (33,2%) nad granatami (21,3%) i epidotem (15,6%). Zawartoœæ minera³ów odpornych wynosi 9,0%, wœród nich dominuj¹ cyrkon, dysten i staurolit (Micha³owska, Mas³owska, 2000). P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y w o d n o l o d o w c o w e by³y akumulowane przez wody progla- cjalne o rosn¹cej sile transportu w kopalnych dolinach rzecznych z interglacja³u wielkiego (dolina w Po³czynie-Zdroju i Popielewie). Osady te stwierdzono w profilu otworu kartograficznego 52 na g³êbokoœci 130,0–139,8 m. Jest to seria osadów grubofrakcyjnych sk³adaj¹ca siê ze ¿wirów i otocza- ków wystêpuj¹cych do g³êbokoœci 135,0 m oraz ¿wirów w dolnej czêœci. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów dwukrotnie przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne nad wapieniami paleozoicznymi. Udzia³ ska³ lokal- nych dochodzi do 11,1%, wœród nich dominuj¹ krzemienie (do 3,5%) i piaskowce (do 3,3%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,46; K/W – 2,50; A/B – 0,39. Zawartoœæ
CaCO3 wynosi 12,0%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ granaty (37,7%) nad amfibolami (29,4%) i epidotem (8,6%). Wœród minera³ów odpornych w niewielkich iloœciach wystêpuj¹ cyrkon (2,9%) i staurolit (2,9%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). G l i n y z w a ³ o w e zlodowacenia Odry tworz¹ ci¹g³y poziom glacjalny na obszarze arkusza. Jego strop najni¿ej po³o¿ony jest w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru (w rowie tektoniczno-erozyjnym w rejonie K³odzina) i wznosi siê do 120 m n.p.m. w osiowej partii garbu pojeziernego. W czêœci pó³nocno-zachodniej badanego terenu strop omawianego poziomu znajduje siê na wysokoœci oko³o 40–50 m n.p.m. i obni¿a siê w kierunku rowów tektoniczno-erozyjnych w okolicy Po³czyna-Zdroju, gdzie miejscami poziom ten zosta³ ca³kowicie zerodowany przez wody proglacjalne l¹dolodu zlodowacenia Warty. Gliny tego poziomu nie wystêpuj¹ równie¿ w dolinie Dêbnicy w rejonie Ko³acza (w strefie spiêtrzeñ glacitektonicznych osadów miocenu).
30 Gliny zlodowacenia Odry osi¹gaj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ, siêgaj¹c¹ oko³o 70 m, spowodowan¹ procesami glacitektonicznymi. Z regu³y le¿¹ one bezpoœrednio na starszym pod³o¿u (miocen, oligo- cen) lub na osadach starszych zlodowaceñ. L¹dolód zlodowacenia Odry bardzo silnie egzarowa³ i za- burza³ osady pod³o¿a, na które wkracza³, tworz¹c liczne ³uski i porwaki osadów miocenu i oligocenu, a tak¿e osadów starszych zlodowaceñ. Struktury te stwierdzono w glinach zwa³owych zlodowacenia Odry w otworach kartograficznych: 52 i 56. W otworze Toporzyk (otw. 56) gliny zwa³owe tego poziomu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 124,5–152,8 m, w otworze Popielewo (otw. 52) – 77,0–130,0 m i w otworze K³odzino (otw. 15) – 110,0–116,1 m. W profilu otworu Toporzyk (otw. 56) na g³êbokoœci 124,5–148,1 m wystêpuj¹ gliny zwa³owe silnie piaszczyste, brunatno-szare i szare, o zawartoœci frakcji piaszczystej 59,3%, i³owej 8,9%, py³owej 26,1% i ¿wirowej 5,7%. W dolnej czêœci poziomu (148,1–152,8 m) wystêpuj¹ gliny zwa³owe piaszczysto-mu³kowate, szare z przewarstwieniami mu³ków i i³ów. W omawianych glinach wystêpuj¹ porwaki utworów oligocenu na g³êbokoœci 145,4–148,1 m i 149,3–149,6 m. S¹ to piaski ilaste i mu³ki szaro-zielonkawe, bezwapniste. Gliny tego poziomu s¹ œredniowapniste, o zawartoœci CaCO3 13,9%. W sk³adzie petrograficznym glin z g³êbokoœci 124,5–145,4 m przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (40,4%) nad wapieniami paleozoicznymi (37,3%), przy niewielkim udziale dolomitów (do 3,6%). Udzia³ ska³ lokalnych jest wysoki i dochodzi do 19,1% (œr. 10,4%), wœród nich przewa¿aj¹ piaskowce (œr. 3,9%) i krzemienie oraz fosforyty (do 0,9%) i piryt (do 0,9%). Wartoœci wspó³czynników petrograficz- nych tych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,88; K/W – 1,26; A/B – 0,79 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Gliny ilaste wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 148,1–152,8 m, oddzielone porwakiem osadów oligocenu od glin poziomu górnego, ró¿ni¹ siê od nich sk³adem petrograficznym. Odznaczaj¹ siê przewag¹ wapie- ni paleozoicznych (44,0%) nad ska³ami krystalicznymi (37,1%). Wartoœci wspó³czynników petrogra- ficznych glin ilastych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,00; K/W – 1,03; A/B – 0,93. Zawartoœæ ska³ lokalnych jest ma³a (do 6%), wœród nich nie stwierdzono obecnoœci krzemieni (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W profilu otworu Popielewo (otw. 52) w glinach zlodowacenia Odry wystêpuj¹ porwaki glin starszych zlodowaceñ oraz piasków i mu³ków oligoceñskich. S¹ to gliny piaszczyste, szare lub jasno- szare z przewarstwieniami glin jasno- i ciemnobrunatnych oraz mu³ków w sp¹gu i warstw¹ bruku mo- renowego na g³êbokoœci 126,4–127,3 m. W sk³adzie petrograficznym omawianych glin ska³y krystaliczne przewa¿aj¹ nad wapieniami paleozoicznymi (niekiedy s¹ w równowadze). Wystêpuj¹ tu równie¿ dolomity (do 3,2%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi œrednio 9,5%, maksymalnie 12,4%, wœród nich dominuj¹ piaskowce (œr. 2,6%) i krzemienie (do œr. 7,4%). Zawartoœæ CaCO3 wynosi 13,8%. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,75; K/W – 1,35; A/B – 0,73 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W otworze K³odzino (otw. 15) gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zachowa³y siê w postaci cien- kiej warstwy o mi¹¿szoœci 6,1 m. S¹ one reprezentowane przez gliny zwa³owe szare z przewarstwie- niami piasków gliniastych o zawartoœci CaCO3 9,3% (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Wykazuj¹
31 znaczn¹ przewagê ska³ krystalicznych (45,8%) nad wapieniami paleozoicznymi (32,2%). Zawieraj¹ równie¿ dolomity (œr. 1,1%) i znaczn¹ iloœæ kwarcu powsta³ego z rozpadu ska³ krystalicznych (œr. 5,5%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi 8,2%, wœród nich wystêpuj¹ wapienie, piaskowce i pojedyncze krzemienie.
Interglacja³ lubawski
Piaski ze ¿wirami, z detrytusem roœlinnym i fragmentami drewna o r a z m u ³ k i r z e c z n e . W profilu otworu Toporzyk (otw. 56) stwierdzono seriê osadów rzecz- nych o mi¹¿szoœci 47,5 m wype³niaj¹cych dolinê kopaln¹, której dno wyciête jest w glinach zwa³owych zlodowacenia Odry i znajduje siê na wysokoœci 70,5 m n.p.m. W obrêbie tej serii zazna- czaj¹ siê dwa cykle akumulacji. Osady rzeczne pierwszego cyklu wype³niaj¹ dolinê na g³êbokoœci 115,3–124,5 m. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami, z kawa³kami zwêglonego drewna. Nad nimi le¿¹ mu³ki oliwkowo-szare, masywne lub drobnolaminowane w stropie i w sp¹gu warstwy. Osady rzeczne drugiego cyklu akumulacji wystêpuj¹ na g³êbokoœci 77,0–115,3 m. S¹ to piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, z kilkoma cienkimi przewarstwieniami mu³ków. Wystêpuje w nich zwêglony detrytus roœlinny i cienkie przewarstwienie glin zwa³owych wiœnio- wo-brunatnych na g³êbokoœci 84,6–84,7 m (gliny sp³ywowe). W sk³adzie petrograficznym tych glin stwierdzono du¿y udzia³ dolomitów dewoñskich (16,4%), od których pochodzi ich czerwona barwa. Powy¿ej przewarstwienia glin wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste ze ¿wirkami, które prze- chodz¹ ku górze w piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, w stropie drobnola- minowane zwêglonym detrytusem roœlinnym. Omawiana seria odznacza siê s³ab¹ wapnistoœci¹ (w mu³kach z g³êbokoœci 96,5–96,6 m CaCO3 stanowi 5,7%). W sk³adzie mineralnym osadów przewa¿aj¹ amfibo- le nad granatami i epidotem. Osady rzeczne interglacja³u lubawskiego zosta³y stwierdzone równie¿ w profilu otworu Borne (otw. 36) na terenie arkusza Drawsko Pomorskie SMGP, gdzie zosta³y wydzielone na podstawie wyników analizy palinologicznej (Winter, Danel, 2006; Dobracka, 2008a).
Zlodowacenie Warty
Stadia³ dolny
P i a s k i i l a s t e i m u ³ k i p i a s z c z y s t e z a s t o i s k o w e by³y akumulowane w p³ytkim zbiorniku limnoglacjalnym funkcjonuj¹cym w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru (rejon Buœlar- skich Gór). Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych dochodzi do kilkunastu metrów i s¹ one zaburzone gla- citektonicznie. P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y w o d n o l o d o w c o w e buduj¹ rozleg³e kopalne równiny san- drowe o znacznym rozprzestrzenieniu i du¿ej mi¹¿szoœci na wysoczyŸnie garbu pojeziernego (w rejonach Gaworkowo–Czarnkowo–Œmiedziêcino i Gawroniec–Toporzyk–K³okowo), w rowach tektoniczno-erozyj-
32 nych w okolicy Po³czyna-Zdroju i K³odzina, w dolinie Dêbnicy oraz w niewielkich obni¿eniach stropu po- wierzchni glin zwa³owych zlodowacenia Odry. S¹ to przewa¿nie osady grubofrakcyjne (¿wiry z otoczakami ska³ krystalicznych pó³nocnych) o du¿ej mi¹¿szoœci, osi¹gaj¹cej maksymaln¹ wartoœæ oko³o 45 m w Po³czy- nie-Zdroju (otw. 30). Ze wzglêdu na korzystne wykszta³cenie litologiczne, du¿¹ mi¹¿szoœæ i szerokie rozprze- strzenienie warstwa ta stanowi zasobny poziom wodonoœny ujmowany powszechnie na obszarze arkusza, m.in. w Po³czynie-Zdroju (otw. 25–33), Gaworkowie (otw. 61), Czarnkowiu (otw. 74), Œmie- dziêcinie (otw. 73), Gawroñcu (otw. 65–68). Utwory te zosta³y stwierdzone w profilu otworu karto- graficznego K³odzino (otw. 15) na g³êbokoœci 88,0–110,0 m. W sp¹gu omawianej serii wystêpuje bruk g³azowy (107,0–110,0 m), wy¿ej osady piaszczyste. S¹ one reprezentowane przez piaski drobnoziar- niste z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych, jasnoszare, zawieraj¹ce przewarstwienia piasków ila- stych drobnolaminowanych zwêglonym detrytusem roœlinnym na g³êbokoœci 97,0–100,0 m. W sk³adzie mineralnym tych osadów amfibole przewa¿aj¹ nad granatami, w stropie serii dominuj¹ granaty. W próbce pobranej z osadów piaszczystych, wzbogaconych w zwêglony detrytus roœlinny, sk³ad mineralny wskazuje na obecnoœæ osadów pod³o¿a (eocen górny). W grupie minera³ów przezroczystych, w prze- wa¿aj¹cej iloœci wystêpuj¹ chloryty (79,2%) i biotyt (15,8%) (Mas³owska, Micha³owska, 2004). Wyniki analizy py³kowej wskazuj¹, ¿e oznaczone sporomorfy i fitoplankton s¹ redeponowane z utworów eocenu gór- nego (Karoñ, 2000). Wyniki analizy dinocystowej próbki z g³êbokoœci 99,0–100,0 m wskazuj¹ na jej przy- nale¿noœæ do wy¿szej czêœci rupelu (oligocen dolny) (Gedl, 2000). G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza. Tworz¹ ci¹g³y poziom o zmiennej mi¹¿szoœci, od kilku do 30,2 m (otw. 15) w K³odzinie. S¹ to gliny silnie zaburzone glacitektonicznie z osadami pod³o¿a, na co wskazuje obecnoœæ w nich licznych ³usek oraz porwaków i³ów i i³owców oli- goceñskich. Najsilniejsze zaburzenia glacitektoniczne mia³y miejsce na granicy wa³u i niecki pomorskiej i zosta³y stwierdzone w profilu otworu 15. W profilu tego otworu na g³êbokoœci 57,8–88,0 m wystêpuj¹ gliny mu³kowato-ilaste szare, zlustrowane z i³ami lub i³owcami oligoceñskimi czekoladowymi. Przewar- stwienia te tworz¹ cienkie warstwy lub przemazy w glinach lub warstwy o wiêkszej mi¹¿szoœci (62,3–64,6 m, 73,0–74,7 m, 84,2–85,4 m) ustawione pod k¹tem 40–60°. W omawianych glinach wystê- puj¹ równie¿ przewarstwienia piaszczyste w postaci gniazd lub soczew i cienkich warstewek o podob- nym upadzie (40–50°). W sp¹gu glin tego poziomu stwierdzono wzbogacenie w materia³ g³azowy.
Wapnistoœæ tych glin jest wysoka (CaCO3 stanowi od 13,8 do 19,0%). Sk³ad minera³ów ciê¿kich wyka- zuje przewagê amfiboli nad granatami i epidotem oraz wysok¹ zawartoœæ wêglanów (do 24,3%). Sk³ad petrograficzny omawianych glin jest zmienny i wykazuje w dolnej i górnej czêœci poziomu przewagê ska³ krystalicznych nad wapieniami, a w œrodkowej (67,8–73,0 m) przewagê wapieni pale- ozoicznych (37,1%) nad ska³ami krystalicznymi (27,6%). Wœród ska³ krystalicznych przewa¿aj¹ ³upki paleozoiczne (œr. 15,1%, maks. 25,6%), które by³y nieobecne w glinach starszych zlodowaceñ. Jest to cecha charakterystyczna glin tego poziomu w otworze 15. Wyniki analizy petrograficznej
33 wskazuj¹ równie¿ na du¿¹ zawartoœæ ska³ lokalnych (œr. 13,3%, maks. 35,7% w czêœci œrodkowej poziomu). W górnej czêœci poziomu (57,8–66,0 m) udzia³ ska³ lokalnych maleje i wynosi œrednio 8,9%. Licznie wystêpuj¹ mu³owce (œr. 7,5%, maks. 28,6%), piaskowce (œr. 3,5%) i wapienie (0,4–7,1%). Zanotowano ca³kowity brak krzemieni. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,09; K/W – 1,07; A/B – 0,93 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W profilu otworu 56 gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty stwierdzono na g³êbokoœci 54,6–66,7 m. W pod³o¿u tych glin wystêpuj¹ osady wodnolodowcowe i rzeczne intergla- cja³u lubawskiego. S¹ to gliny brunatne i brunatnoszare, silnie piaszczyste z przewarstwieniami pia- sków i mu³ków brunatno-zielonkawych. Zawartoœæ CaCO3 jest wysoka i wynosi œrednio 16,0%. W sk³adzie mineralnym zwraca uwagê wysoka zawartoœæ wêglanów (18,8%), natomiast w grupie minera³ów przezroczystych przewa¿aj¹ amfibole (37,6%) nad granatami (28,6%). Udzia³ minera³ów odpornych waha siê od 7 do 10%. Sk³ad petrograficzny tych glin jest zmienny; na przemian wystêpuje przewaga ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych, przy ma³ym udziale ³upków (œr. 0,9%). Stwierdzono ta- k¿e obecnoœæ dolomitów (œr. 3,9%, maks. 5,8%). Udzia³ ska³ lokalnych œrednio wynosi 9,4%, a maksy- malnie 14,7%. Wœród nich stwierdzono obecnoœæ wapieni (do 4,8%), piaskowców (do 5,0%) i mu³owców (do 4,0%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,10; K/W – 0,98; A/B – 1,00 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W otworze kartograficznym 52 gliny zwa³owe omawianego poziomu wystêpuj¹ na g³êbokoœci 57,8–77,0 m. S¹ to gliny brunatne i brunatno-czekoladowe, silnie piaszczyste, ku sp¹gowi prze- chodz¹ce w gliny zielonkawo-szare, silnie ilaste. Sk³ad petrograficzny tych glin wykazuje przewagê ska³ krystalicznych (42,3%) nad wapieniami paleozoicznymi (36,7%) i œredni udzia³ ska³ lokalnych (9,5%). Wœród ska³ lokalnych stwierdzono obecnoœæ krzemieni (do 2,7%) oraz mu³owców (do 5,0%) i wapieni (do 5,0%). W glinach tego poziomu zanotowano brak dolomitów i niewielk¹ iloœæ ³upków paleozoicz- nych (0,0–2,3%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin s¹ podobne do wspó³czynni- ków glin zlodowacenia Odry i wynosz¹: O/K – 0,85; K/W – 1,27; A/B – 0,76 (Micha³owska, Mas³owska, 2000).
Stadia³ górny
M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e (dolne) wype³niaj¹ niewielkie obni¿enia w stropie glin zwa³owych stadia³u dolnego. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, dochodzi do kilku metrów (otw. 25, 61). Osady te s¹ zaburzone glacitektonicznie i w znacznym stopniu zerodowane przez wody proglacjalne nasuwaj¹cego siê l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Warty. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e by³y akumulowane w czasie transgresji l¹dolodu. Buduj¹ one kopalne równiny sandrowe ci¹gn¹ce siê od Toporzyka w kierunku Gawroñca w po³u- dniowo-zachodniej czêœci obszaru i pomiêdzy Ko³aczem i K³odzinem w pó³nocno-wschodniej czêœci. Mi¹¿szoœæ tych osadów maksymalnie dochodzi do 25 m. Utwory te wype³niaj¹ równie¿ niewielkie
34 rynny kopalne w rejonie Po³czyna-Zdroju. Równiny sandrowe buduj¹ g³ównie piaski œrednioziarniste, œrednica ziaren zmniejsza siê ku górze i w stropie przechodz¹ w piaski drobnoziarniste. Osady gru- bofrakcyjne wystêpuj¹ na sk³onie wysoczyzny morenowej w okolicy Popielewa (otw. 52) i na jej kulmi- nacji w rejonie Toporzyka (otw. 56, 69). W profilu otworu 52 omawiana warstwa ¿wirowo-piaszczysta, w której œrednica ziaren zmniejsza siê ku górze, wystêpuje na g³êbokoœci 47,3–57,8 m. W sp¹gu war- stwy (g³êb. 51,6–57,8 m) wystêpuj¹ ¿wiry z otoczakami ska³ krystalicznych pó³nocnych, które stopnio- wo, od g³êbokoœci 51,6–49,0 m, przechodz¹ ku górze w ¿wiry drobnookruchowe z domieszk¹ piasków gruboziarnistych, nastêpnie w piaski gruboziarniste a od 48,1–47,3 m w piaski drobnoziarni- ste, z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej. Sk³ad minera³ów ciê¿kich w ¿wirach wykazuje przewagê granatów (33,3%) nad amfibolami (22,2%), przy niewielkim udziale minera³ów odpornych (do kilku procent). Zawartoœæ CaCO3 jest wysoka i wynosi œrednio 13,8%. Sk³ad petrograficzny ¿wirów ze sp¹gu serii wykazuje przewagê ska³ krystalicznych (35,5%) nad wapieniami paleozoicznymi (12,9%), wœród których stwierdzono obecnoœæ dolomitów (3,2%) a nie stwierdzono ³upków. Wystêpuj¹ nato- miast w bardzo du¿ej iloœci ska³y lokalne (41,9%), w tym piaskowce (25,8%) i mu³owce (9,7%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W Toporzyku (otw. 56) seria osadów wodnolodowcowych wystêpuje na g³êbokoœci 48,4 – 54,6 m i wykszta³cona jest w postaci piasków œrednio- i gruboziarnistych ze ¿wirami, w górnej czêœci z cienkimi przewarstwieniem glin zwa³owych. W stropie serii wystêpuje cienka warstwa piasków ilastych i mu³ków brunatno-oliwkowych. W sk³adzie mineralnym omawianej serii stwierdzono przewagê amfiboli (39,2%) nad granatami (28,6%) i epidotem (13,0%) przy niewielkim udziale minera³ów odpornych (6,0%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). G l i n y z w a ³ o w e wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza i tworz¹ poziom o zmiennej mi¹¿szo- œci, od kilku do 32 m w okolicy Gaworkowa (otw. 61). W wyniku erozji fluwioglacjalnej i subglacjalnej strop tego poziomu jest mocno porozcinany. Najni¿ej jest on po³o¿ony w dolinach Wogry (ok. 45 m n.p.m.) i Dêbnicy (ok. 60 m n.p.m.), a najwy¿ej (ok. 155 m n.p.m.) w kulminacji garbu pojeziernego. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Warty zosta³y rozpoznane w profilach dwóch otworów kartograficznych (otw. 52, 56), gdzie odznaczaj¹ siê ma³¹ mi¹¿szoœci¹. W okolicy Toporzyka (otw. 56) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 42,7–48,4 m, w Popielewie (otw. 52) zachowa³y siê w postaci cienkiej war- stwy na sk³onie wysoczyzny na g³êbokoœci 43,9–47,3 m. S¹ to gliny brunatne lub brunatno-szare, silnie piaszczyste lub piaszczysto-¿wirowate. W obu otworach ró¿ni¹ siê sk³adem petrograficznym. W Toporzyku (otw. 56) odznaczaj¹ siê przewag¹ wapieni paleozoicznych (42,6%) nad ska³ami kry- stalicznymi (37,2%), wœród których stwierdzono obecnoœæ dolomitów (3,1%) i niewielk¹ iloœæ ³upków (ok. 2%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi œrednio 9,8%. S¹ to g³ównie piaskowce (3,8%) i wapienie (do 5,2%), wystêpuj¹ równie¿ pojedyncze krzemienie (do 1,9%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,22; K/W – 0,89; A/B – 1,07 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Koreluj¹ siê one
35 z wartoœciami wspó³czynników petrograficznych obliczonymi dla glin tego stadia³u, wydzielonymi na te- renie arkuszy SMGP Œwidwin (Dobracka, 2008b) i Dobrowo (Dobracka, 2009). W Popielewie (otw. 52) gliny zwa³owe stadia³u górnego charakteryzuj¹ siê przewag¹ ska³ krysta- licznych (45,1%) nad wapieniami paleozoicznymi (36,5%). W sk³adzie ska³ krystalicznych pó³nocnych stwierdzono obecnoœæ dolomitów (œr. 2,2%). Udzia³ ska³ lokalnych wynosi 5,1%. Wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych wskazuj¹ na zwietrzenie tego poziomu glin i wynosz¹: O/K – 0,80; K/W – 1,35; A/B – 0,70 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Warty ods³aniaj¹ siê na pó³nocnym zboczu doliny Dêbnicy na pó³noc od Piasków Pomorskich. Wychodnia tych glin kontynuuje siê na obszar arkusza Barwice SMGP (Popielski, 2006). Gliny te s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie. M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e (górne) wystêpuj¹ w kilku miejscach na terenie arkusza, wype³niaj¹c niewielkie zag³êbienia w stropie glin. S¹ to szare mu³ki warwowe, przechodz¹ce ku stropowi w piaski py³owate. Osady zastoiskowe zosta³y zniszczone w wyniku erozji wód proglacjalnych l¹do- lodu zlodowacenia Wis³y i zachowa³y siê tylko lokalnie. Mi¹¿szoœæ ich nie przekracza kilku metrów.
Interglacja³ eemski
P i a s k i i p i a s k i z e ¿ w i r a m i , m i e j s c a m i m u ³ k i r z e c z n e wype³niaj¹ kopaln¹ dolinê rzeczn¹ w Po³czynie-Zdroju, której przebieg powtarza uk³ad starszych dolin (m.in. z intergla- cja³u wielkiego) i rynien. Przebieg doliny dokumentuj¹ otwory hydrogeologiczne w Po³czynie-Zdroju (m.in. otw. 29, 32, 33). Ze wzglêdu na lakoniczny opis profili tych wierceñ, trudne jest ustalenie po³o¿enia dna tej doliny. Na przekroju geologicznym C–D (tabl. IV) dno doliny przedstawiono na wy- sokoœci oko³o 55 m n.p.m. (ale mo¿e byæ one po³o¿one du¿o ni¿ej) i wype³niono j¹ seri¹ osadów piasz- czysto-mu³kowych o mi¹¿szoœci oko³o 32 m. Omawian¹ dolinê wype³niaj¹ w dolnej czêœci piaski œrednio- i drobnoziarniste, a w górnej – piaski drobnoziarniste, z domieszk¹ frakcji i³owej, prze- chodz¹ce facjalnie w brze¿nej czêœci doliny, w mu³ki. Udokumentowane palinologicznie stanowisko osadów jeziornych znajduje siê w Rzecinie (otw. 59) na terenie arkusza Dobrowo SMGP w odleg³oœci 8,7 km od pó³nocnej granicy badanego obszaru (Dobracka, 2009; Dobracka, Winter, 2001, 2003, 2004; Winter, Dobracka, 2006; Winter i in., 2008). Seria osadów jezior- nych, sk³adaj¹ca siê z mu³ków, i³ów i gytii znajduje siê na g³êbokoœci od 36,3 m (68,3 m n.p.m.) do 39,7 m (64,8 m n.p.m.). Przykrywa j¹ seria osadów rzeczno-jeziornych, równie¿ udokumentowana palinologicznie, z okresu stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y, której strop le¿y na g³êbokoœci 22,3 m (82,2 m n.p.m.). Granica pomiêdzy interglacja³em eemskim, a wczesnym vistulianem nie zaznacza siê w profilu litologicznym, jest wy³¹cznie granic¹ biostratygraficzn¹.
36 Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y
S t a d i a ³ g ó r n y
Na obszarze arkusza Po³czyn-Zdrój wyró¿niono dwa poziomy lodowcowe zlodowacenia Wis³y reprezentuj¹ce dwie fazy stadia³u górnego: fazê leszczyñsko-poznañsk¹ i fazê pomorsk¹ (przekrój geologiczny A–B, tabl. IV). Obecnoœæ tych poziomów potwierdzaj¹ ró¿nice cech litologiczno-petro- graficznych glin zwa³owych, oddzielnoœæ wyra¿ona wystêpowaniem lokalnie mi¹¿szych serii osadów wodnolodowcowych, bardzo dobrze wykszta³cona strefa marginalna fazy pomorskiej stadia³u górne- go zlodowacenia Wis³y. Osady zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ na powierzchni terenu na ca³ym obsza- rze arkusza. Pokrywa osadów tego zlodowacenia osi¹ga oko³o 90 m w kulminacji garbu pojeziernego. P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y w o d n o l o d o w c o w e (dolne). Niewielkie p³aty osadów wod- nolodowcowych wystêpuj¹ w okolicy Po³czyna-Zdroju (w dolinie Wogry i na stoku wysoczyzny more- nowej pomiêdzy Po³czynem-Zdrój, Ogartówkiem i Popielewem). Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi maksymalnie oko³o 18 m. Utwory sandrowe o podobnej mi¹¿szoœci wystêpuj¹ pomiêdzy Toporzykiem i Gawroñcem. S¹ to w przewadze osady grubofrakcyjne: piaski gruboziarniste i ¿wiry z domieszk¹ oto- czaków. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (ok. 38 m) osi¹gaj¹ one w rejonie Wola Góra–Czarnków i w okolicy Œmiedziêcina (otw. 72, 74). S¹ to osady ¿wirowo-kamieniste, byæ mo¿e kopalnej moreny l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Warty. Osady wodnolodowcowe wype³niaj¹ równie¿ niewielkie rynny kopalne wyciête w glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Wystêpuj¹ one w rejonie Ko³acza (otw. 42) i K³odzina (otw. 15). W K³odzinie (otw. 15) osady te znajduj¹ siê na g³êbokoœci 35,0–57,8 m. S¹ to piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych, przechodz¹ce ku górze w piaski œrednioziarniste z okruchami zwêglonego detrytusu roœlinnego. Piaski s¹ Ÿle wysortowane o zawartoœci CaCO3 – 8%. W sk³adzie mi- nera³ów ciê¿kich wykazuj¹ wysok¹ zawartoœæ grupy wêglanów (22,0%), a w grupie minera³ów przezro- czystych dominuj¹ amfibole (32,3%). W znacznej iloœci wystêpuj¹ minera³y odporne (od 7,1 do 12,5%): turmalin (1,8%), cyrkon (2,2%), andaluzyt (2,1%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). W profilu otworu Popielewo (otw. 52) osady te stwierdzono na g³êbokoœci 28,7–43,9 m. W sp¹gu s¹ to piaski gruboziarniste ze ¿wirami i otoczakami, które ku stropowi przechodz¹ w piaski drobno- i œred- nioziarniste. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich stwierdzono wysok¹ zawartoœæ grupy wêglanów i przewa- gê amfiboli nad epidotem i granatami. I ³ y , m u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e (dolne). W koñcowym etapie formowania siê rów- nin sandrowych w okolicy Popielewa, Toporzyka, K³odzina i Wardynia nast¹pi³a akumulacja osadów zastoiskowych. Mi¹¿szoœæ osadów zastoiskowych jest niewielka (kilka metrów). S¹ one silnie zabu- rzone glacitektonicznie. W profilu otworu 52 stwierdzono je w stropie serii wodnolodowcowej na g³êbokoœci 23,4–28,7 m. W sp¹gu omawianej serii wystêpuj¹ mu³ki ilaste, wy¿ej mu³ki drobnolami-
37 nowane piaskami i piaski drobnoziarniste z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, szaro¿ó³te, z cienkimi wk³adkami glin zwa³owych. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ amfibole nad epidotem i gra- natami. W du¿ej iloœci wystêpuje biotyt (do 27,6%) i chloryty (do 19,2%) przy jednoczesnym spadku zawartoœci granatów (6,8–21,2%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Gliny zwa³owe (dolne) tworz¹ na obszarze arkusza poziom o zmiennej mi¹¿szoœci. Najwiêksz¹ (ok. 38 m) osi¹gaj¹ w Ogartówku (otw. 49, 50) i w Ko³aczu (otw. 13, 14). Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ (2,3 m) gliny te maj¹ na sk³onie wysoczyzny morenowej w okolicy Popielewa (otw. 52). Strop tego poziomu jest mocno porozcinany przez erozjê fluwioglacjaln¹ i subglacjaln¹ w dolinie Wogry, Dêbnicy oraz w Po³czynie-Zdroju. W tych miejscach nie stwierdzono w profilach otworów glin omawianego poziomu. Gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej zosta³y rozpoznane w trzech otworach kartogra- ficznych (otw.: 15, 52, 56). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ (25,5 m) maj¹ w okolicy Toporzyka (otw. 56). W okolicy K³odzina (otw. 15) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 28,1–35,0 m. S¹ to gliny ciemnoszare, w sp¹gu piaszczyste, wy¿ej ilaste z przewarstwieniami i³ów wiœniowych, bezwapnistych i warstw otoczaków. W profilu otworu 56 na g³êbokoœci 17,2–42,7 m wystêpuj¹ gliny ciemnoszare z odcieniem oliwkowym, w gór- nej czêœci ciemnoszare z odcieniem brunatnym. S¹ to gliny piaszczyste, w dolnej czêœci poziomu ila- ste i zawieraj¹ liczne g³azy (warstwy otoczaków). S¹ one œredniowapniste, o zawartoœci CaCO3 – 12,7%. Ich sk³ad petrograficzny wykazuje równowagê ska³ krystalicznych i wapieni paleozoicznych. Udzia³ ska³ lokalnych wynosi œrednio 15,6%. Wœród nich najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ piaskowce (8,5%) i mu³owce (4,5%). Cech¹ charakterystyczn¹ tych glin jest du¿y udzia³ ³upków paleozoicznych (œr. 12,4%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych omawianego poziomu s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,06; K/W – 1,05; A/B – 0,88 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). S¹ one porównywalne z wartoœciami wspó³czynników obliczonymi dla glin tego poziomu na obszarach arkuszy SMGP Œwidwin (Dobrac- ka, 2008b) i Drawsko Pomorskie (Dobracka, 2008a). W profilu otworu 15 gliny zwa³owe fazy lesz- czyñsko-poznañskiej charakteryzuj¹ siê wiêksz¹ zawartoœci¹ ska³ krystalicznych pó³nocnych (40,1%) w stosunku do wapieni paleozoicznych (35,3%). Odznaczaj¹ siê równie¿ wysokim udzia³em ska³ lo- kalnych (17,1%), wœród których dominuj¹ piaskowce (4,8%) i mu³owce (3,9%). W porównaniu z gli- nami z otworu 57 gliny z otworu 15 zawieraj¹ mniej ³upków (5,7%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu w dnie i w zboczach doliny Dêbnicy w rejonie Ko³acza i Popielewa oraz w g³êbokich rozciêciach erozyjnych. I ³ y , m u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e (górne) s¹ to osady zbiorników zastoiskowych po- wsta³ych w czasie transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Wystêpuj¹ one na powierzchni terenu w kra- wêdziach doliny odp³ywu sandrowego w rejonie Wardynia, Starego Ludzicka i Dziwogóry. W tym rejonie znajdowa³ siê du¿y zbiornik zastoiskowy, w którym osadzi³y siê i³y, mu³ki i piaski ilaste. Funk- cjonowa³ on na przedpolu wysoczyzny garbu pojeziernego w obni¿eniu pomiêdzy wysoczyzn¹ w oko-
38 licy Buœlar i wysoczyzn¹ morenow¹ w okolicy Wardynia. Osady te zosta³y silnie zaburzone glacitektonicznie w czasie transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Ods³aniaj¹ siê one w starych wyro- biskach poeksploatacyjnych i³ów w krawêdziach doliny odp³ywu sandrowego pomiêdzy Starym Ludzickiem i Dziwogór¹. P i a s k i , ¿ w i r y i g ³ a z y w o d n o l o d o w c o w e (górne) tworz¹ rozleg³¹ kopaln¹ równi- nê sandrow¹ rozci¹gaj¹c¹ siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru (Buœlarskie Góry), w kotlinie Wogry i na pó³nocnym stoku wysoczyzny garbu pojeziernego w formie kopalnych tarasów kemowych. Omawiane osady wodnolodowcowe wystêpuj¹ pod cienk¹ pokryw¹ glin zwa³owych i piasków lo- dowcowych, ods³aniaj¹ siê na zboczach doliny Dêbnicy (Buœlarskie Góry) i doliny Wogry oraz w okolicy Po³czyna-Zdroju. Osady te stwierdzono w licznych profilach otworów hydrogeologicznych, otworze 52 i w ods³oniêciach na zboczach dolin Wogry i Dêbnicy. Osady wodnolodowcowe omawianego poziomu s¹ w ró¿nym stopniu zaburzone glacitektonicznie. Deformacje w ich obrêbie zosta³y spowo- dowane oddzia³ywaniem transgreduj¹cego l¹dolodu fazy pomorskiej, a przyczyn¹ ich powstania by³ stromo wznosz¹cy siê stok garbu pojeziernego, który stanowi³ masyw oporowy dla l¹dolodu. Styl tych deformacji zosta³ zarejestrowany w du¿ych ods³oniêciach powierzchniowych (piaskownie w Ostrow¹sie, Ko³aczu, Po³czynie-Zdroju, £ê¿ku) i zaprezentowany na 9. Konferencji „Stratygrafia Plejstocenu Pol- ski” w Bornym Sulinowie (Dobracka, Dobracki, 2002; Dobracka, Pisarska, 2002). G l i n y z w a ³ o w e (górne) fazy pomorskiej wystêpuj¹ na powierzchni terenu. Buduj¹ wy- soczyznê morenow¹ falist¹, wzgórza morenowe, stoliwa kemowe, formy szczelinowe i moreny martwego lodu. Mi¹¿szoœæ glin jest zmienna i waha siê od kilku do 25 m w kulminacji garbu pojeziernego, w okolicy K³okowa. W dolinach Dêbnicy i Wogry osady te s¹ ca³kowicie rozmyte, natomiast na wysoczyŸnie morenowej w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, na stokach Buœlarskich Gór i Skowroñczych Gór s¹ prawie ca³kowicie zdenudowane. Gliny zwa³owe fazy pomorskiej s¹ silnie piaszczyste, pó³zwarte, o zmiennym zabarwieniu, od rdzawo-brunatnych w stropie poziomu do ciemnoszarych w œrodkowej i dolnej czêœci poziomu. Zosta³y one stwierdzone w profilach dwóch otworów kartograficznych (otw.: 15 i 56) oraz w ods³oniê- ciach. W Toporzyku (otw. 56) wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 3,0–17,2 m. W sk³adzie petrograficznym glin przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne nad wapieniami paleozoicznymi. Stwierdzono w nich obecnoœæ ³upków paleozoicznych (8,6%) i du¿y udzia³ ska³ lokalnych (œr. 15,6%, w stropie warstwy maks. 27,8%). Najliczniej wystêpuj¹ piaskowce (6,1%) i mu³owce (4,3%). Wartoœci wspó³czynników petro- graficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,92; K/W – 1,69; A/B – 0,79 (Micha³owska, Mas³owska, 2000). Koreluj¹ siê one z wartoœciami wspó³czynników obliczonymi dla glin zwa³owych fazy pomorskiej wystêpuj¹cymi na terenach arkuszy Œwidwin SMGP (Dobracka, 2008b) i Drawsko Pomorskie SMGP (Dobracka, 2008a). Podobne wartoœci wspó³czynników petrograficznych maj¹ gliny zwa³owe stwierdzone
39 wprofilu otworu kartograficznego 15 na g³êbokoœci 6,0–9,0 m: O/K – 0,65; K/W – 1,85; A/B – 0,49 i w piaskowni-¿wirowni (Geostanowisko – ¯wirownia Ko³acz): O/K – 0,62; K/W – 1,96; A/B – 0,46. Odznaczaj¹ siê one równie¿ du¿¹ zawartoœci¹ ska³ lokalnych (13–15%) i podobn¹ iloœci¹ ³upków pale- ozoicznych (8,5%) (Micha³owska, Mas³owska, 2000). P i a s k i l o d o w c o w e wystêpuj¹ na obszarach wysoczyzn polodowcowych i tworz¹ pokrywy o zmiennej mi¹¿szoœci na glinach zwa³owych buduj¹cych wysoczyzny morenowe. Zwarty obszar ich wystêpowania znajduje siê na wysoczyŸnie morenowej w pó³nocnej czêœci obszaru (rejon Ostrego Barda, Buœlar, Starego Ludzicka). Mi¹¿szoœæ omawianych osadów jest zró¿nicowana i dochodzi mak- symalnie do 5 m. W przypadku, gdy mi¹¿szoœæ ich jest mniejsza od 2 m zosta³y wydzielone na mapie geologicznej jako piaski lodowcowe na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Oma- wiane osady wystêpuj¹ na powierzchni terenu w ró¿nych sytuacjach morfologicznych, przewa¿nie ota- czaj¹ moreny i kemy. Litofacjalnie s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami, z du¿¹ domieszk¹ frakcji py³owej i o ró¿nym stopniu zaglinienia. Miejscami zawieraj¹ przewarstwienia lub soczewy glin sp³ywowych. Miejscami opisywane piaski mog¹ byæ osadami rezydualnymi i pochodziæ z przemy- cia glin zwa³owych. W ich pod³o¿u wystêpuj¹ wtedy piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe dolne. P i a s k i i m u ³ k i l o d o w c o w o - j e z i o r n e wystêpuj¹ w rynnie obejmuj¹cej Jezioro K³okowskie pod osadami jeziornymi lub pokryw¹ osadów organicznych. Powsta³y one w wyniku za- tamowania odp³ywu wód w trakcie wytapiania siê bry³ martwego lodu zalegaj¹cych w rynnie. Osady te wystêpuj¹ prawdopodobnie w dnie rynny Drawy i Wogry, równie¿ pod pokryw¹ osadów jeziornych. P i a s k i i ¿ w i r y o z ó w . Na obszarze arkusza wystêpuje tylko jeden krótki wa³ w po³udnio- wej czêœci badanego terenu w okolicy Œmiedziêcina. Jest to krótka forma o d³ugoœci 1,5 km i szeroko- œci 150 m, której towarzysz¹ po obu stronach w¹skie obni¿enia przyozowe. Stanowi ona przed³u¿enie ci¹gu wa³ów kontynuuj¹cych siê ku po³udniowi na obszar arkusza Czaplinek SMGP wzd³u¿ zachod- niego brzegu zatoki Kluczewskiej (Lewandowski i in., 2006). Forma ta zbudowana jest z piasków gru- boziarnistych i ¿wirów o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 7 m. Jej budowa wewnêtrzna zosta³a rozpoznana w nieczynnej ¿wirowni w Œmiedziêcinie. W dolnej i œrodkowej czêœci ods³oniêcia wystê- puj¹ ³awice piasków œrednio- i gruboziarnistych, na przemian z ³awicami ¿wirów grubookruchowych, warstwowanych przek¹tnie rynnowo lub sigmoidalnie. W górnej czêœci ods³oniêcia wystêpuj¹ grubo- ziarniste osady ¿wirowo-kamieniste. W osadach buduj¹cych omawian¹ formê wystêpuj¹ pojedyncze deformacje w postaci systemu uskoków normalnych. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych orazgliny zwa³owe moren c z o ³ o w y c h . Przez centraln¹ i po³udniow¹ czêœæ obszaru arkusza biegnie strefa czo³owomoreno- wa wyznaczaj¹ca liniê g³ównego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej lobu Parsêty. Jest to strefa o szero- koœci od 4 do 6 km, której po³udniow¹ krawêdŸ wyznacza ci¹g pagórków i wzgórz czo³owomorenowych
40 rozci¹gaj¹cych siê w kierunku SW–NE od Gawroñca przez Toporzyk, K³okowo, Gaworkowo do rynny Drawy i dalej w kierunku wschodnim i po³udniowo-wschodnim przez Ogrodno, Zdroje, Brzêkowice po Stare Gonne. Wysokoœci wzgórz morenowych przekraczaj¹ 200 m n.p.m. S¹ to od zachodu: Góra Naro¿nik ko³o Gawroñca (188,0 m n.p.m.), morena w okolicy Toporzyka (208,1 m n.p.m.), Wiatraczna Góra (203,1 m n.p.m.), Wola Góra (219,2 m n.p.m.), wzniesienie na po³udnie od Brzêkowic (222,7 m n.p.m.) i pagórki w rejonie Starego Gonnego (po³udnio-wschodnia czêœæ obszaru arkusza) (kulminacja naj- wy¿szego z nich znajduje siê na wysokoœci 209,7 m n.p.m.). Na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego, w obrêbie szerokiej strefy marginalnej wystêpuj¹ trzy g³ówne ci¹gi moren czo³owych buduj¹ce z³o¿one systemy sto¿ków glacimarginalnych i wzniesie- nia po wa³ach lodowo-morenowych (Dobracka, Lewandowski, 2002). Wspomniane ci¹gi moren czo³owych zbiegaj¹ siê w obrêbie wêz³a interlobalnego Ostrow¹sa na po³udnie od Po³czyna-Zdroju. Kulminacja sto¿ka glacimarginalnego w okolicy Ostrow¹sa po³o¿ona na wysokoœci 201,8 m n.p.m. opada stromym stokiem ku pó³nocnemu wschodowi do wysokoœci oko³o 130 m n.p.m. w stronê kotliny Wogry. W morfologii kulminacji w okolicy Ostrow¹sa mo¿na wyró¿niæ kilka oddzielnych garbów o deniwelacji 20–25 m. Zosta³y one utworzone w wyniku nadbudowania wysoczyzny morenowej przez sto¿ki akumulacji glacimarginalnej w inicjalnym etapie deglacjacji na obszarze lobu Parsêty, przebiegaj¹cej w sposób frontalny. Akumulacja sto¿ków marginalnych w rejonie Ostrow¹sa zachodzi³a pomiêdzy czo³em pasywnego l¹dolodu wype³niaj¹cego kotlinê Wogry, a stokiem wysoczyzny morenowej. W tym miejscu, na kulminacji garbu pojeziernego, dosz³o do przerwania ci¹g³oœci pokrywy lodowej. Pozosta³a na wysoczyŸnie cienka pokrywa lodu uleg³a dezintegracji na wa³y lodowo-morenowe o uk³adzie lobalnym. Pasywny l¹dolód wype³niaj¹cy kotlinê Wogry i obni¿enie Parsêty uleg³ zanikowi z towarzysz¹cym mu systemem odp³ywów skierowanych do niecki Bia³ogardz- kiej (Dobracka, Pisarska, 2002). Budowê wewnêtrzn¹ sto¿ków marginalnych w rejonie Ostrow¹sa rozpoznano w kilku czynnych ¿wirowniach zlokalizowanych w obrêbie omawianej kulminacji i na podstawie profili otworów surowcowych i sondy WH. Wyniki tych badañ zosta³y zaprezentowane na 9. Konferencji Stratygrafii Plejstocenu Polski w Bornym Sulinowie (Dobracka, Pisarska, 2002). Osady proksymalnej czêœci sto¿ka glacimarginalnego buduj¹ naprzemianleg³e ³awice osadów piaszczysto-¿wiro- wych i piaszczysto-mu³kowych, nachylone izoklinalnie ku po³udniowemu wschodowi. Stanowi¹ one kolejne segmenty akumulacyjne sk³adaj¹ce siê z grzbietów usypiskowych przedzielonych obni¿enia- mi synklinalnymi. Depozycja tych osadów zachodzi³a w czasie kolejnych sp³ywów materia³u supra- glacjalnego przedzielonych etapami przep³ywów o charakterze zalewów warstwowych. Osady sto¿ka glacimarginalnego sypane by³y z pó³nocnego wschodu, pó³nocy i pó³nocnego zachodu w uk³adzie wachlarzowym. Mi¹¿szoœæ osadów proksymalnej czêœci sto¿ka glacimarginalnego siêga 10–12 m i s¹ one podœcielone 2,5-metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ silnie piaszczystych glin zwa³owych. Osady sto-
41 ¿ka przykrywa warstwa osadów ablacyjnych (piaski py³owato-gliniaste ze ¿wirami i g³azami w sp¹gu warstwy) wydzielonych na mapie jako gliny zwa³owe moren czo³owych. S¹ to osady b³ota lodowego stanowi¹ce resztkowy sp³yw grawitacyjny z silnie zdegradowanego czo³a lodu. Œrodowisko sto¿ka by³o zdominowane sp³ywami piaszczystymi i ¿wirowymi, natomiast w zewnêtrznej czêœci sto¿ka wystêpo- wa³y przep³ywy o charakterze zalewów warstwowych. Pierwotne u³o¿enie litofacji zosta³o zaburzone sieci¹ uskoków normalnych i odwróconych, które lokalnie krzy¿uj¹ siê ze sob¹. Dominuj¹ uskoki nor- malne, stromo nachylone (50–85°) i odwrócone, nachylone pod mniejszymi k¹tami (20–50°). Orien- tacja tych uskoków wskazuje na pó³nocny kierunek sp³ywów grawitacyjnych. Za sedymentacyjnym charakterem zaburzeñ przemawiaj¹ równie¿ m.in. brak otwartych szczelin i brak luster tektonicznych w postaci warstw ilastych. We wschodniej czêœci sto¿ka glacimarginalnego obserwuje siê gorsze wysortowanie osadów, wiêkszy udzia³ frakcji grubszych i przewarstwienia piasków gliniastych œwiadcz¹ce o bli¿szym s¹siedztwie krawêdzi lodowej. Obni¿enia pomiêdzy s¹siaduj¹cymi sto¿kami wype³niaj¹ rytmicznie warstwowane osady limnoglacjalne, których akumulacja zachodzi³a w niewielkich, okresowych zbiornikach glacimarginalnych. Pokrywa ablacyjna na osadach sto¿ka jest przeobra¿ona peryglacjalnie, a w jej górnej czêœci, na g³êbokoœci 0,4–0,5 m, zachowa³a siê warstwa gleb kopalnych z licznymi fragmentami wêgla drzew- nego. Datowanie wieku bezwzglêdnego metod¹ radiowêglow¹ (14C) fragmentów zwêglonego drewna okreœli³o ich wiek na 980 ±50 lat BP (LOD-831) (Trzeciak, 2000). Oznaczony wiek odpowiada okre- sowi osadnictwa œredniowiecznego i masowego wypalania lasów. Inny styl budowy wewnêtrznej reprezentuj¹ moreny czo³owe powsta³e w wyniku wytapiania siê trzonów lodowo-morenowych. Wystêpuj¹ one powszechnie na zapleczu g³ównego ci¹gu morenowego, a ich budowa zosta³a rozpoznana w kilku ods³oniêciach w rejonie Toporzyka. Tworz¹ one strefê rozrzuconych nieregularnie, niewielkich pagórkowatych nabrzmieñ, któr¹ mo¿na przyrównaæ do powierzchni, któr¹ G. S. Boulton nazywa uncontrolled hummocky till surface (K³ysz, 2001). Omawiane formy zbudo- wane s¹ w profilu pionowym z dwóch segmentów. Górn¹ czêœæ buduj¹ osady drobnoziarniste. Pod nimi wystêpuj¹ zatopione w tym drobnoziarnistym materiale rumosze g³azowe. Pokrywy osadowe wa³ów lodowo-morenowych zbudowane z materia³u ¿wirowo-kamienistego osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 2–3 m. Dominuje w nich zdecydowanie frakcja g³azowa, w której g³azy osi¹gaj¹ œrednicê do 2 m. W ¿wirowni w okolicy Toporzyka, zlokalizowanej w obrêbie wzgórza o wysokoœci 208,1 m n.p.m., pod bezstrukturaln¹ warstw¹ piaszczysto-¿wirowo-g³azow¹ o mi¹¿szoœci oko³o 2 m wystêpuje kilkumetrowej mi¹¿szoœci seria piaszczysto-¿wirowa, nachylona pod k¹tem 6–16°. Seriê t¹ buduj¹ ³awice piasków ró¿noziarnistych u³o¿one naprzemianlegle z ³awicami piasków drobnoziarni- stych, jasno¿ó³tych. W piaskach ró¿noziarnistych znajduj¹ siê g³azy o œrednicy do kilkudziesiêciu centymetrów.
42 Omawiana seria wykazuje szereg deformacji pierwotnego uk³adu sedymentacyjnego w postaci skoœnie ustawionych osadów, przesuniêæ warstw na uskokach. Stwierdzono obecnoœæ uskoków nor- malnych, odwróconych i liczne ugiêcia warstw. Inn¹ budowê wewnêtrzn¹ moreny zaobserwowano w wyrobisku usytuowanym kilka metrów ni¿ej (K³ysz, 2000). W profilu tego ods³oniêcia wystêpuje seria piaszczystych osadów drobnoziarnistych z niewielkimi g³azikami (do 5 cm œrednicy). Osady te wykazuj¹ warstwowanie horyzontalne, miejscami zaburzone i stopniowo przechodz¹ ku do³owi w osady grubofrakcyjne z g³azami o œrednicy do kilkudziesiêciu centymetrów. Wed³ug K³ysza (2000) genezê moren z rejonu Toporzyka nale¿y wi¹zaæ z zanikiem wa³ów lodowo-morenowych (ice-cored mora- ines), które to formy wystêpuj¹ powszechnie na przedpolach lodowców wspó³czesnych. K³ysz (2000) uwa¿a³, ¿e zanik krawêdziowej strefy czo³a l¹dolodu w obrêbie wa³u pomorskiego nie nastêpowa³ frontalnie, wzd³u¿ w¹skiej granicy, lecz obejmowa³ znacznie szersz¹ strefê, której granice prawdopo- dobnie wyznacza garb pojezierny. Oprócz moren czo³owych akumulacyjnych na terenie arkusza wystêpuj¹ równie¿ moreny spiêtrzone glacitektonicznie. Jest to np. morena (Sk¹pa Góra) o wysokoœci 135,0 m n.p.m. po³o¿ona na pó³noc od Brusna. G³ówny trzon tej moreny tworz¹ zdeformowane glacitektonicznie osady wodnolodowcowe. S¹ one zafa³dowane i stromo ustawione, pociête systemem uskoków normalnych i odwróconych. Tworz¹ stromo ustawiony fa³d. Na skrzyd³ach tego fa³du wystêpuj¹ osady sp³ywów gruzowo-b³otnych, miejscami ze œla- dami struktur pr¹dowych (soczewki warstwowanych ¿wirów). W czêœci szczytowej omawianej formy wystêpuje pokrywa glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 2–3 m, pod któr¹ stwierdzono warstwê osadów ¿wirowo- -kamienistych, zaglinionych, której nie uda³o siê przewierciæ. Piaski, ¿wiry i mu³ki kemów lub plateau kemowych oraz gliny z w a ³ o w e i p i a s k i p y ³ o w a t e k e m ó w l u b p l a t e a u k e m o w y c h . Dominuj¹cym ele- mentem morfologicznym pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza jest rozleg³e plateau (stoliwo) kemowe obejmuj¹ce Skowroñcze Góry. Najwy¿sze wzniesienia w obrêbie Skowroñczych Gór osi¹gaj¹ wysokoœæ oko³o 150–160 m n.p.m., a najwy¿szy punkt (161,7 m n.p.m.) znajduje siê nad Jeziorem Radoniowieckim (Ko³acz). Omawiana forma kontynuuje siê ku pó³nocy na teren arkusza Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009) przechodz¹c w Górê Ruszno (150,4 m n.p.m.) oraz na wschód na obszar arkusza Barwice SMGP (Popielski, 2006), gdzie osi¹ga wysokoœæ do 160 m n.p.m. Jest ona zbudowana z osadów fluwio- i limnoglacjalnych, z wyciœniêtymi osadami miocenu w j¹drze. Plateau kemowe powsta³o w obrêbie wielu równoleg³ych szczelin radialnych o uk³adzie NNE–SSW, w których nast¹pi³a akumulacja osa- dów piaszczystych w warunkach zastoiskowych lub bardzo s³abego przep³ywu. Osady zosta³y nastêp- nie przykryte cienk¹ pokryw¹ ablacyjn¹ sp³ywaj¹c¹ ze zboczy bry³ martwego lodu wzd³u¿ po³udniowej i zachodniej krawêdzi zbiornika oraz z rozleg³ego obni¿enia wytopiskowego, w którym obecnie znajdu- je siê Jezioro Radoniowieckie (Ko³acz). Budowê wewnêtrzn¹ omawianej formy rozpoznano w kilku profilach sond mechanicznych (WH) wykonanych do g³êbokoœci 10 m (m.in. punkt dok. 9) i p³ytkich
43 sond rêcznych oraz w dwóch ods³oniêciach usytuowanych na pó³nocno-wschodnim zboczu (Niemierzy- no-1 i punkt dok. 4) i w licznych ods³oniêciach w okolicy Ko³acza. Jest ona zbudowana z piasków drobnoziarnistych i py³owatych, miejscami z niewielk¹ domieszk¹ mu³ków. W ods³oniêciu Niemie- rzyno-1 stwierdzono wystêpowanie osadów limnoglacjalnych (piaski py³owate i py³y piaszczyste) kilkumetrowej mi¹¿szoœci bez pokrywy ablacyjnej. Zaburzenia grawitacyjne (postsedymentacyjne) wystêpuj¹ce w obrêbie tej serii zosta³y spowodowane utrat¹ podparcia lodowego. Utwory limnogla- cjalne s¹ miejscami przykryte cienk¹, piaszczysto-¿wirow¹ pokryw¹ supraglacjaln¹ lub glinami abla- cyjnymi. Mi¹¿szoœæ tej pokrywy zwiêksza siê na wschodnim stoku tej formy, gdzie przechodzi ona w gliny zwa³owe buduj¹ce wysoczyznê morenow¹. Mniejszych rozmiarów kem (przetainowy) znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru pomiêdzy Biernowem i Starym Ludzickiem. Sk³ada siê on z kilku odizolowanych pagórków o wyso- koœci do 150 m n.p.m. po³o¿onych w po³udniowej czêœci ci¹gu kemów kontynuuj¹cych siê na teren arkusza Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009). S¹ to wa³y obejmuj¹ce Ponikielskie Góry i Górê Dêbogó- rze. Wysokoœci tych form osi¹gaj¹ 140 m n.p.m. S¹ to kemy limnoglacjalne zbudowane z piasków drob- noziarnistych i py³owatych z piaszczysto-¿wirow¹ pokryw¹ supraglacjaln¹. Mniejsze kemy wystêpuj¹ na po³udnie od Jeziora Radoniowieckiego (Ko³acz). S¹ to niewielkie owalne formy o wysokoœciach dochodz¹cych do 137,4 m n.p.m. zbudowane z osadów limnoglacjal- nych reprezentowanych przez piaski drobnoziarniste i py³owate, miejscami z przewarstwieniami mu³ków. Na kilku pagórkach powy¿ej serii osadów limnoglacjalnych wystêpuj¹ pokrywy gliniaste o mi¹¿szoœci powy¿ej 3 m. Zosta³y one wydzielone na mapie geologicznej jako gliny zwa³owe i piaski py³owate kemów oraz plateau kemowych. Piaski,¿wiryig³azyorazglinyzwa³owewsp³ywachmorenmartwe - g o l o d u buduj¹ niewielkie pagórki, które towarzysz¹ przewa¿nie zag³êbieniom wytopiskowym. Wa³ moreny martwego lodu zbudowany z osadów piaszczysto-¿wirowych o mi¹¿szoœci 10 m otacza ³ukiem od wschodu misê wytopiskow¹ Jeziora Popielewskiego. S¹ to grubofrakcyjne osady supragla- cjalne, miejscami gliniaste, zaburzone grawitacyjnie i sp³ywowo. Niewielkie, kilkumetrowej wysokoœci, pagórki moren martwego lodu wystêpuj¹ w zag³êbieniu wytopiskowym po³o¿onym w po³udniowej czêœci obszaru, na zachód od Œmiedziêcina. Omawiane formy zbudowane s¹ z osadów piaszczysto-¿wiro- wych, z licznymi przewarstwieniami glin sp³ywowych. S¹ to br¹zowe lub rdzawobr¹zowe gliny, silnie piaszczyste z przewarstwieniami piasków i ¿wirów. Odznaczaj¹ siê tekstur¹ fluidaln¹. P i a s k i , ¿ w i r y , m u ³ k i i i ³ y t a r a s ó w k e m o w y c h . W¹ska listwa tarasów kemo- wych wystêpuje w brze¿nej (wschodniej) czêœci zag³êbienia wytopiskowego, w którym obecnie znaj- duje siê Jezioro Radoniowieckie (Ko³acz). Buduj¹ je osady piaszczysto-¿wirowe z glinami zwa³owymi w sp³ywach. Nieco szersza (o szerokoœci 250 m) pó³ka tarasów kemowych rozci¹ga siê pomiêdzy dolin¹ Dêbnicy i stokiem wysoczyzny morenowej na po³udnie od Ko³acza. Forma ta powsta³a podczas
44 inicjalnego odp³ywu wód roztopowych dolin¹ Dêbnicy. Buduj¹ j¹ piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów. W stropie omawianej serii wystêpuj¹ cienkie warstwy glin zwa³owych w sp³ywach. W¹skie pó³ki tarasów kemowych (glacifluwialnych i limnoglacjalnych) rozci¹gaj¹ siê wzd³u¿ zboczy rynny obejmuj¹cej górny odcinek Drawy nad Jeziorem D³ugim i jeziorem Kr¹g. Powsta³y one w czasie wytapia- nia bry³ martwego lodu zalegaj¹cych w rynnie. Charakteryzuj¹ siê p³ask¹ wierzchowin¹, stromymi zbo- czami i schodkowymi podciêciami stoku, œwiadcz¹cymi o stopniowym wytapianiu siê martwego lodu. Miejscem depozycji wymienionych osadów by³y liczne szczeliny pomiêdzy lodem a zboczami rynny lub miêdzy bry³ami martwego lodu, gdzie prawdopodobnie istnia³ niewielki zbiornik wodny. Uk³ad tarasów œwiadczy o dwuetapowym tworzeniu siê tych form. W pierwszym etapie przewa¿a³a akumulacja wodnolodowcowa w œrodowisku wód p³yn¹cych. Powsta³y wówczas tarasy kemowe flu- wioglacjalne, zbudowane z osadów piaszczysto-¿wirowych. W drugim etapie, po ustaniu przep³ywu wód, nast¹pi³a akumulacja osadów ilasto-mu³kowych i piaszczystych w warunkach zastoiskowych, w wyniku której powsta³y tarasy kemowe limnoglacjalne. Pó³ki tych tarasów po³o¿one s¹ u podstawy zboczy rynny poni¿ej pó³ek tarasów fluwioglacjalnych. W koñcowej fazie zanikania lodu nast¹pi³y drobne przesuniêcia uskokowe widoczne w osadach tarasów kemowych. S¹ one zwi¹zane z utrat¹ podparcia zboczy przez bry³y lodu. Mu³ki i i³y zastoiskowe orazpiaski i mu³ki piaszczyste zastoiskowe wystêpuj¹ w dnie rozleg³ego zag³êbienia wytopiskowego (misie koñcowej), w którym obecnie znaj- duje siê Jezioro Radoniowieckie (Ko³acz). W zag³êbieniu tym przez ca³y czas zachodzi³a akumulacja osadów mineralnych. Pocz¹tkowo mia³a ona charakter zastoiskowy. Powsta³y wówczas i³y i mu³ki zasto- iskowe przykryte przez osady piaszczyste o zró¿nicowanej mi¹¿szoœci – piaski drobnoziarniste lub py³owate, w dolnej czêœci z domieszk¹ frakcji i³owej. Wymienione osady zastoiskowe stwierdzono w pro- filach sond mechanicznych WH we wschodniej czêœci misy jeziornej pod pokryw¹ osadów piaszczy- sto-¿wirowych zag³êbieñ wytopiskowych i pod osadami jeziornymi. Przypuszczalnie wystêpuj¹ równie¿ w dnie rynny Drawy pod pokryw¹ osadów organicznych lub jeziornych. P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e ( s a n d r o w e ) wystêpuj¹ na obszarze arkusza w postaci krótkich sto¿ków sandrowych po³o¿onych na pó³noc od K³odzina, pomiêdzy wa³ami moren na po³udniowy wschód od Brusna, na przedpolu moreny czo³owej w okolicy Toporzyka. Buduj¹ one równie¿ pó³nocn¹ (korzeniow¹) czêœæ sandru po³o¿onego w pobli¿u Drawy pomiêdzy Kluczewem i Starym Gonnym. Sandr powsta³ u wylotu rynny subglacjalnej obejmuj¹cej górny odcinek Drawy. Proksymalna czêœæ pola sandrowego po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 170 m n.p.m. i stopniowo opada na po³udnie do wysokoœci oko³o 130 m n.p.m. w okolicy Czaplinka (Lewandowski i in., 2009). Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych jest bardzo zmienna i uzale¿niona od ukszta³towania pod³o¿a (sandr dziurawy). W rejonie Drahimka i Starego Drawska (ark. Czaplinek SMGP) wynosi ona od
45 oko³o 4 do 7 m. Osady buduj¹ce korzeniow¹ partiê sandru buduj¹ naprzemianleg³e warstwy piasków, ¿wirów i pospó³ki. Wystêpuj¹ równie¿ warstwy kamienisto-¿wirowe. Nasada sandru w rejonie Toporzyka bierze swój pocz¹tek w strefie g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej u wylotu niewielkich rynien rozcinaj¹cych strefê czo³owomorenow¹. Powierzchnia sandru znajduje siê na wysokoœci oko³o 182 m n.p.m. i obni¿a siê stopniowo w kierunku po³udniowo-zachodnim do oko³o 140 m n.p.m. nad jeziorem Gawroñczym. Na po³udniowy zachód od jeziora sandr w¹skim przesmy- kiem ³¹czy siê z rozleg³ym sandrem Drawy (Dobracka, 2008a, c). W Gawroñcu mi¹¿szoœæ omawianych osa- dów wynosi oko³o 8 m (otw. 66) i w Toporzyku osi¹ga maksymalnie 15 m (otw. 69). Budowê wewnêtrzn¹ korzeniowej czêœci sandru rozpoznano w niewielkiej ¿wirowni zlokalizo- wanej na pó³noc od Gawroñca (nie zosta³a pokazana ze wzglêdu na skalê mapy). Wystêpuj¹ w niej na- przemianlegle u³o¿one warstwy piaszczysto-¿wirowe i ¿wirowo-kamieniste upadaj¹ce zgodnie ze zboczem. Omawiane serie s¹ warstwowane p³asko lub przek¹tnie i nie wykazuj¹ œladów zaburzeñ. Osady wodnolodowcowe (sandrowe) wystêpuj¹ równie¿ w dolinie (rynnie marginalnej) pomiê- dzy Wardyniem Górnym i Nowym Ludzickiem. Jest to dolina odp³ywu sandrowego biegn¹ca u pod- stawy wysoczyzny po³o¿onej w okolicy Wardynia Górnego i kontynuuj¹ca siê na teren arkusza Œwidwin SMGP (Dobracka, 2008b). Mi¹¿szoœæ osadów wodnolodowcowych wype³niaj¹cych dolinê jest zmienna (od 2,8 m do powy¿ej 10 m) i wzrasta ku po³udniowemu zachodowi do 25,5 m na obsza- rze arkusza Œwidwin SMGP. Opisywan¹ seriê buduj¹ osady piaszczyste o zmniejszaj¹cej siê ku górze œrednicy ziaren, z domieszk¹ grubszych frakcji w sp¹gu serii. Osady wodnolodowcowe wystêpuj¹ równie¿ w dawnej rynnie Dêbnicy na odcinku od Ogartowa do Piasków (ark. Barwice SMGP). Odp³yw wód sandrowych dolin¹ Dêbnicy nastêpowa³ na wysokoœci 90–100 m n.p.m. tworz¹c tzw. sandr dolinny. Omawiany poziom sandrowy buduj¹ osady piaszczyste, w dolnej czêœci poziomu osady ¿wirowo-piaszczyste z domieszk¹ otoczaków. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do 18 m (otw. 17) w miejscowoœci Piaski na obszarze arkusza Barwice SMGP (Popielski, 2006). Rynna Dêbnicy zosta³a przekszta³cona na etapie póŸnoglacjalnego odp³ywu wód w dolinê mar- ginaln¹, w której wykszta³ci³y siê trzy poziomy tarasów nadzalewowych, erozyjno-akumulacyjnych. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopowych. Osady te wystêpuj¹ w w¹skich dolinach wód roztopowych, zbieraj¹cych wody z wysoczyzny garbu po- jeziernego i kieruj¹cych je w stronê du¿ej doliny marginalnej Dêbnicy. S¹ to piaski drobno- i œrednio- ziarniste z przewarstwieniami piasków ze ¿wirami i ¿wirów o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do kilku metrów. W dolinie Dêbnicy w obrêbie tych osadów wyró¿niono trzy poziomy tarasów nadzalewowych, erozyj- no-akumulacyjnych. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewowych ( d o l i n w ó d r o z t o p o w y c h ) p o w y ¿ e j 1 0 , 0 m n . p . r z e k i . S¹ to osady buduj¹ce naj-
46 wy¿sze tarasy nadzalewowe w dolinie Dêbnicy. W pó³nocnej czêœci doliny Dêbnicy (pomiêdzy Ostrym Bardem i Po³czynem-Zdrój) powierzchnia tych tarasów po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 70–80 m n.p.m. i wznosi siê ku po³udniowi, a nastêpnie ku wschodowi do oko³o 90 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ opisywanych osadów waha siê od kilku do 10 m (otw. 37) w Ogartowie i dochodzi do 14 m (otw. 41) na po³udnie od Ko³acza. Osady tarasów wykszta³cone s¹ w dolnej czêœci w postaci piasków gruboziarnistych i ¿wirów, które ku górze przechodz¹ w piaski œrednioziarniste. Powierzchniê tara- sów rozcinaj¹ dolinki m³odych cieków uchodz¹cych do Dêbnicy. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewowych ( d o l i n w ó d r o z t o p o w y c h ) 5 , 0 – 1 0 , 0 m n . p . r z e k i . Buduj¹ one tarasy nadzalewowe œrodkowe o najwiêkszym rozprzestrzenieniu w dolinie Dêbnicy.Szerokoœæ tych tarasów dochodzi do 1,5 km w rejonie miejscowoœci Buœlarki. Powierzchnia tarasów œrodkowych znajduje siê na wysokoœci od oko³o 55 m n.p.m. przy pó³nocnej granicy obszaru arkusza, do 70 m n.p.m. w rejonie Ko³acza i do 80 m n.p.m. we wschodniej czêœci badanego terenu. Tarasy œrodkowe buduj¹ osady piaszczyste o mi¹¿szo- œci od kilku do oko³o 10 m. W sp¹gu tych osadów wystêpuje domieszka grubszych frakcji. W pod³o¿u osadów tych tarasów wystêpuj¹ gliny zwa³owe fazy leszczyñsko-poznañskiej. Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewowych ( d o l i n w ó d r o z t o p o w y c h ) 2 , 0 – 5 , 0 m n . p . r z e k i buduj¹ tarasy nadzalewowe dolne w dolinie Dêbnicy. Zajmuj¹ one niewielkie powierzchnie w pó³nocnej czêœci doliny wznosz¹ce siê od 2,0 do 5,0 m n.p. rzeki. Po³o¿one s¹ one na wysokoœci oko³o 60 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ osadów tarasów dolnych dochodzi do 9 m (otw. 38). W sp¹gu serii wystêpuj¹ piaski gruboziarniste ze ¿wirami i otoczakami, wy¿ej le¿¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, miejscami z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych z domieszk¹ frakcji i³owej. P i a s k i i ¿ w i r y , m i e j s c a m i m u ³ k i , z a g ³ ê b i e ñ w y t o p i s k o w y c h wype³niaj¹ ró¿nej wielkoœci zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ce pomiêdzy wa³ami moren czo³owych i na za- pleczu strefy czo³owomorenowej w strefie rozpadu l¹dolodu na du¿e bry³y martwego lodu. Najwiêksze zag³êbienie wytopiskowe zajmuje obecnie misa Jeziora Radoniowieckiego (Ko³acz). W obrêbie tego zag³êbienia przez ca³y czas zachodzi³a akumulacja osadów mineralnych o znacznej mi¹¿szoœci. W profi- lach sond wykonanych do g³êbokoœci oko³o 10 m stwierdzono w dolnej czêœci profilu osady piaszczy- ste grubszych frakcji przechodz¹ce ku stropowi w piaski drobnoziarniste. Piaski ze ¿wirami rzeczne tarasów nadzalewowych 2,0–5,0 m n.p. r z e k i wystêpuj¹ w dolinie Dêbnicy we wschodniej czêœci obszaru arkusza i kontynuuj¹ siê na tere- nie arkusza Barwice SMGP (Popielski, 2006). Buduj¹ go piaski drobnoziarniste z niewielk¹ do- mieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych.
47 b. Czwartorzêd nierozdzielony
P i a s k i i m u ³ k i d e l u w i a l n o - j e z i o r n e wystêpuj¹ w zboczach rynny po³o¿onej w oko- licy Cieminka, która ku po³udniowi przechodzi w rynnê, w której znajduje siê jezioro Siecino. S¹ to piaski i mu³ki jeziorne z przewarstwieniami osadów piaszczysto-py³owatych. Omawiane osady powsta³y w wyniku powierzchniowych ruchów masowych i zmywów powierzchniowych do zbiornika jezior- nego, który uleg³ zanikowi i przekszta³ci³ siê w torfowisko. P i a s k i i g l i n y d e l u w i a l n e wype³niaj¹ liczne dolinki denudacyjne, przewa¿nie zawie- szone, rozcinaj¹ce zbocza rynien subglacjalnych i stoki wysoczyzny morenowej. S¹ to py³owate lub gliniaste piaski ró¿noziarniste i gliny piaszczyste, czêsto z przewarstwieniami piasków. Mi¹¿szoœæ osadów deluwialnych jest bardzo zró¿nicowana i dochodzi do kilku metrów. P i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h buduj¹ ma³e, wyd³u¿one formy uformowane po wschodniej stronie zag³êbienia wytopiskowego, które zajmuje misa Jeziora Radoniowieckiego (Ko³acz) i w obrêbie plateau kemowego obejmuj¹cego Skowroñcze Góry. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do 5 m. S¹ to ¿ó³te piaski kwarcowe drobno- i œrednioziarniste, dobrze obtoczone i wysortowane.
c . H o l o c e n
P i a s k i i m u ³ k i j e z i o r n e wystêpuj¹ na tarasach akumulacyjnych wokó³ Jeziora Rado- niowieckiego (Ko³acz) i wokó³ jezior po³o¿onych w dolinie rynnowej górnego odcinka Drawy. S¹ to piaski drobno- lub œrednioziarniste z niewielk¹ domieszk¹ frakcji i³owej, niebieskoszare lub szarozie- lonkawe. Obecne s¹ w nich przewarstwienia mu³ków ilastych, brunatnej substancji humusowej, po- kruszone skorupki miêczaków i wk³adki torfów. Wype³nienie jezior osadami akumulacji organicznej (torfami) nast¹pi³o na przyk³adzie Jeziora Popielewskiego w okresie 6 270 ±100 lat BP (LOD-832, Trze- ciak, 2000). Z obszaru le¿¹cego na terenie arkusza Czaplinek SMGP, z zaroœniêtego i zdrenowanego ma³ego jeziora ko³o miejscowoœci Sikory, pochodz¹ torfy starsze, z okresu 7 890 ±75 lat BP (Lewandowski i in., 2009). Osady mineralne le¿¹ce poni¿ej torfów wskazuj¹ na wyraŸne podwy¿szenie poziomu wód w jeziorach w okresie atlantyckim. Miejscami osady jeziorne wystêpuj¹ pod pokryw¹ torfów niskich, gytii i namu³ów torfiastych. Piaski i mu³ki rzeczne den dolinnych i tarasów zalewowych 0,0–2,0 mn.p. rzeki wystêpuj¹ w obrêbie tarasów zalewowych: Dêbnicy, Drawy, Wogry, Bliskiej Strugi, Mogilicy i ich dop³ywów. S¹ to piaski drobno- lub œrednioziarniste, z przewarstwieniami piasków gruboziarnistych. Czêsto zawieraj¹ domieszkê frakcji i³owej, przewarstwienia mu³ków, namu³ów organicznych i torfów. S¹ szare lub brunatne. Barwa brunatna pochodzi od namytej substancji organicznej. Mi¹¿szoœæ tych osadów dochodzi do kilku metrów.
48 Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywo - w y c h wype³niaj¹ niewielkie zag³êbienia po martwym lodzie na powierzchni wysoczyzny moreno- wej lub wystêpuj¹ na tarasach dolin wód roztopowych i w dolinkach ma³ych cieków. S¹ to piaski zawieraj¹ce du¿¹ domieszkê frakcji i³owej, brunatne, z ma³¹ zawartoœci¹ czêœci organicznych. Mi¹¿szoœæ tych osadów sporadycznie przekracza 2 m. N a m u ³ y t o r f i a s t e . S¹ to osady mineralno-organiczne z du¿¹ zawartoœci¹ makroszcz¹tków roœlinnych. Wystêpuj¹ w stropie holoceñskich osadów jeziornych, czêsto zazêbiaj¹c siê z torfami. Cha- rakteryzuj¹ siê ciemnobrunatn¹ barw¹ i zawieraj¹ liczne szcz¹tki roœlinne. Wype³niaj¹ równie¿ górne partie zag³êbieñ wytopiskowych w dolinach wód roztopowych i na wysoczyŸnie. Mi¹¿szoœæ ich z regu³y nie przekracza 2 m. M a r t w i c a w a p i e n n a jest to osad organiczno-wêglanowy wystêpuj¹cy w strefach Ÿródliskowych po³o¿onych nad dolin¹ Wogry i Dêbnicy.Martwica wapienna jest ska³¹ wêglanow¹ (wapienie glonowe) o strukturze organogenicznej i stromatolitowej (skalcytowane ³odygi roœlin i plechy glonów). Wyst¹pienia martwicy wapiennej znajduj¹ siê na granicy sp¹gu glin lodowcowych z podœcielaj¹cymi je wodnolodowcowymi osadami piaszczystymi i zosta³y utworzone w strefie subarealnego wyp³uki- wania CaCO3 z osadów morenowych. Wyst¹pienie martwicy wapiennej w strefie Ÿródliskowej Regi zosta³o udokumentowane w rejonie Bierzwnicy na obszarze arkusza Œwidwin SMGP (Dobracka, 2008b, d). Wyniki analizy petrograficznej uzyskane przez Maliszewsk¹ (2006) wykaza³y, ¿e s¹ to wapienie glonowe (bolityt) o strukturze organicznej, w których miejscami widoczne s¹ œlady tekstury równoleg³ej. K r e d a j e z i o r n a wystêpuje jedynie w okolicy ujœcia Popielewskiej Strugi do doliny Dêbnicy (na po³udnie od Jeziora Popielewskiego) na tarasach zalewowych Dêbnicy. Jest ona przewarstwiona gytiami wêglanowymi i zawiera du¿¹ domieszkê frakcji i³owej. Jej mi¹¿szoœæ nie przekracza 3 m. G y t i e wystêpuj¹ w dnach zbiorników jeziornych przewa¿nie pod pokryw¹ torfów lub tworz¹ gytiowiska w miejscach dawnych zbiorników jeziornych. Na powierzchni terenu gytie wystêpuj¹ w rejonie Po³czyna-Zdroju i Smo³dziêcina. S¹ to przewa¿nie gytie ilaste i glonowe z cienk¹ warstw¹ gytii wêglanowych w sp¹gu. W dolinie Wogry i Bliskiej Strugi pod torfami wystêpuj¹ gytie ilaste i wêgla- nowe, które osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 6,0 m. Mi¹¿szoœæ gytii czêsto nie przekracza 2 m, a w jej pod³o¿u le¿¹ piaski, mu³ki i i³y jeziorne. P i a s k i h u m u s o w e wystêpuj¹ w nadk³adzie piasków tarasów nadzalewowych po³o¿onych na wysokoœci 5,0–10,0 m n.p. rzeki Dêbnicy w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza i miejscami w doli- nach wód roztopowych. S¹ to piaski drobnoziarniste z bardzo wyraŸn¹ domieszk¹ substancji humuso- wej (gleby murszowe) i pelitycznych cz¹steczek zwêglonego detrytusu roœlinnego. Tworz¹ równie¿ cienkie pokrywy na namu³ach i piaskach zag³êbieñ bezodp³ywowych, piaskach zag³êbieñ wytopisko- wych i glinach zwa³owych.
49 T o r f y p r z e j œ c i o w e i w y s o k i e wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocnej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza. W czêœci pó³nocnej torfowiska wysokie znajduj¹ siê w rejonie Starego Ludzicka i Nowego Ludzicka, Buœlarek oraz na pó³noc od K³odzina. S¹ one zbudowane z torfów sfagnowych i mszystych o mi¹¿szoœci do 3,5 m. Torfowiska wysokie wystêpuj¹ równie¿ na pó³nocny wschód i pó³nocny zachód od Po³czyna-Zdroju oraz na pó³noc od Toporzyka. Mi¹¿szoœæ torfów wynosi 5,3 m i podœcielaj¹ je gytie glonowe. W budowie torfowisk: Toporzyk i Zielone Bagna, po³o¿onych w po³udnio- wej czêœci obszaru arkusza, wystêpuj¹ torfy wysokie sfagnowo-we³niankowe o mi¹¿szoœci od oko³o 3 do 5 m. W ich pod³o¿u zalegaj¹ gytie ilaste. Oba torfowiska s¹ rezerwatami przyrody. Przy p³ytkim zaleganiu torfów wysokich na pok³adach gytii jeziornych oznaczono je na mapie jako torfy przejœciowe i wysokie na gytiach. T o r f y n i s k i e zajmuj¹ najwiêksz¹ czêœæ torfowisk na obszarze arkusza. Wystêpuj¹ w doli- nach rzek: Dêbnicy, Wogry i Bliskiej Strugi, na tarasach zalewowych i nadzalewowych oraz wype³niaj¹ zag³êbienia wytopiskowe i niecki jezior na wysoczyŸnie. S¹ to torfy turzycowe, turzycowo-drzewne, trzcinowe, drzewne i trzcinowo-turzycowe. Mi¹¿szoœæ torfów dochodzi do 2,8 m (torfowisko w okolicy Nowego Worowa na obszarze arkusza Czaplinek SMGP). Na pó³nocny zachód od Po³czyna-Zdroju po³o¿one jest torfowisko Dziwogóra, w obrêbie którego udokumentowano torfy borowinowe na powierzchni 0,4 km2, a wystêpuj¹c¹ tu kopalinê zaliczono do kategorii podstawowych wykorzystywanych na potrzeby przyrodolecznictwa (zasoby 112 tys. m3) (Soko³owski, Szymak, 1983). Mi¹¿szoœæ warstwy torfów zmienia siê w granicach od 1,5 do 4,0 m. W pod³o¿u torfów wystêpuj¹ osady jeziorne (gytie oraz piaski i mu³ki). Miejscami mi¹¿szoœæ torfów niskich nie przekracza 2 m, podœcielaj¹ je wtedy gytie; namu³y torfiaste; namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych; piaski i mu³ki jeziorne; piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki zag³êbieñ wytopiskowych oraz gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y.
B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU
Tektoniczna jednostka regionalna wa³u œródpolskiego, którego wypiêtrzenie z bruzdy œródpol- skiej nast¹pi³o na prze³omie kredy i paleogenu (Dadlez, 2001) dzieli siê na dwa segmenty. W czêœci pó³nocno-zachodniej tej jednostki jest to wa³ pomorski, którego elementy tektoniczne ni¿szego rzêdu wystêpuj¹ na obszarze arkusza. Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny wa³u pomorskiego wystêpuje w strefie typowej dla tektoniki platformowej z wtórnymi strukturami zaburzeñ tektonicznych (rowy i zrêby) za³o¿onymi na strefach aktywnoœci halotektonicznej. Przewa¿aj¹c¹ czêœæ obszaru arkusza zajmuje blok Czaplinka stanowi¹cy najsilniej wydŸwigniêty segment wa³u pomorskiego, tworz¹cy wyraŸn¹ anomaliê grawimetryczn¹ (Tempelburger Achse wg Brockampa, 1941). Anomalia ta dotyczy wysokiego wypiêtrzenia osadów cechsztynu i mezozoiku dolnego (triasu), a tak¿e wg Po¿aryskiego
50 (1987) podpermskich osadów paleozoicznych orogenu waryscyjskiego. Blok Czaplinka oddziela od obni¿onego wzglêdem niego bloku Ko³obrzegu uskok Bia³ogardu–Œwidwina, a od niecki pomorskiej uskok Szczecinka–Ciemina. U zbiegu stref dyslokacyjnych Po³czyna (kierunek SW–NE) i Szcze- cinka–Ciemina (kierunek NW–SE) powsta³a antyklina solna Po³czyna–Barwic. Ruchy tektoniczne w kredzie górnej uaktywni³y halotektonikê i doprowadzi³y do inwersji oraz wypiêtrzenia wa³u. Procesy denudacyjne i erozyjne, a nastêpnie egzaracyjne, które rozpoczê³y siê w najwy¿szej kredzie i trwa³y przez ca³y kenozoik doprowadzi³y do usuniêcia osadów kredy i jury górnej. W kenozoiku dolnym na obszarze niecki pomorskiej i w strefie granicznej z wa³em pomorskim akumulowane by³y osady paleogenu i neogenu, które zosta³y silnie zaburzone glacitektonicznie w czasie zlodowaceñ plejstoceñskich. Powierzchniê podczwartorzêdow¹ na obszarze arkusza buduj¹ osady miocenu i oligocenu (tabl. III) osi¹gaj¹ce mi¹¿szoœæ do oko³o 135 m. Utwory starszych piêter stratygraficznych (jury dolnej i œrodko- wej – bajos dolny) tworz¹ niewielkie wychodnie w dnie doliny kopalnej utworzonej w rowie tektonicz- no-erozyjnym na odcinku Bia³ogard–Po³czyn-Zdrój. Utwory paleogenu i neogenu s¹ silnie spiêtrzone glacitektonicznie, a mo¿e nawet nasuniête w formie ³usek z obszaru niecki pomorskiej na wyniesienie bloku Czaplinka. Strefy zaburzeñ glacitektonicznych uk³adaj¹ siê pasmami w kierunku NW–SE tworz¹c elewacje i depresje (glaciotektopary). S¹ to, id¹c od kierunku nacisku: elewacja w okolicy Ko³acza, depresja w okolicy Po³czyna-Zdroju, elewacja w rejonie Zaj¹czkowa i Czarnkowa, rozciête depresj¹ w okolicy Gawroñca. Uk³ad tych glacjostruktur jest bardzo wyraŸny w obrazie rzeŸby pod³o¿a podczwartorzêdo- wego. Wysokoœæ po³o¿enia stropu powierzchni podczwartorzêdowej osi¹ga najwy¿sz¹ wartoœæ 54,6 m n.p.m. w obrêbie elewacji w rejonie Ko³acza. Równie wysokie po³o¿enie stropu tej powierzchni (42,0 m n.p.m.) notowane jestwokolicy Biernowa (otw. 2) i w osi elewacji Czaplinka w rejonie Zaj¹czkowa i Czarnkowia (ok. 40–50 m n.p.m.). Najni¿ej strop powierzchni podczwartorzêdowej po³o¿ony jest w dnach rowów tektonicznych na linii: Po³czyn-Zdrój–Toporzyk (96,0 m p.p.m. – otw. 29) i w oko- licy K³odzina (81,2 m p.p.m. – otw. 15). Powierzchniê podczwartorzêdow¹ na obszarze arkusza rozcinaj¹ formy rynnowo-dolinne utwo- rzone w strefach depresji glacitektonicznych rozwiniêtych wzd³u¿ linii dyslokacyjnych przebie- gaj¹cych pararelnie do osi wa³u lub zgodnie z jego segmentacj¹ na bloki. Dolin¹ waln¹ o przebiegu NW–SE i W–E jest rów na odcinku Wardyñ Górny–Po³czyn-Zdrój–Popielewo (fragment i kontynu- acja rowu biegn¹cego od okolic Bia³ogardu do Po³czyna-Zdroju), kontynuuj¹cy siê na obszary arku- szy R¹bino SMGP (Dobracka, 2008e) i Barwic SMGP (Popielski, 2006). W okolicy Po³czyna-Zdroju krzy¿uje siê on z g³êbokim rowem Po³czyna-Zdroju–Toporzyka biegn¹cym wzd³u¿ uskoku po³czyñskiego w kierunku SSW–NNE. W miejscu skrzy¿owania siê tych struktur zanotowano najni¿sze po³o¿enie stropu powierzchni podczwartorzêdowej (96,0 m n.p.m. – otw. 29) w utworach jury dolnej. Rów tekto-
51 niczno-erozyjny biegn¹cy od okolic Po³czyna-Zdroju przez Toporzyk, dalej kontynuuje siê ku po³udniowi na tereny arkuszy Drawsko Pomorskie SMGP (Dobracka, 2008a) i Czaplinek SMGP (Lewandow- ski i in., 2009) oraz ku pó³nocy na tereny arkuszy Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009) i R¹bino SMGP (Dobracka, 2008e) przechodz¹c w rów tektoniczno-erozyjny biegn¹cy od Po³czyna-Zdroju do Bia³ogardu oraz rów Wogry–Dêbnicy. Najni¿sze po³o¿enie dna rowu tektoniczno-erozyjnego na od- cinku Po³czyn-Zdrój–Bia³ogard – 141,2 m p.p.m. znajduje siê w okolicy Gruszewa na obszarze arku- sza R¹bino SMGP (Dobracka, 2008e). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych (233,5 m) zanotowano w po³udniowej czêœci rowu w okolicy Toporzyka (otw. 56) i Po³czyna-Zdroju – 211 m (otw. 29). Przyczyn¹ tak du¿ej mi¹¿szoœci osadów czwartorzêdowych by³y prawdopodobnie wzglêdne ruchy obni¿aj¹ce dna rowów tektonicznych, które przy synchronicznych ruchach podnosz¹cych doprowadzi³y w czasie interglacja³u wielkiego do g³êbokich rozciêæ erozyjnych i utworzenia dolin rzecznych. Wiêkszoœæ rynien subglacjalnych zosta³o wtedy odpreparowanych, pog³êbionych i przekszta³conych w doliny rzeczne, a nastêpnie wype³nionych seri¹ osadów rzecznych o znacznej mi¹¿szoœci (90,1 m – otw. 15, K³odzino). Akumulacja osadów rzecznych zachodzi³a w obrêbie doliny w okolicy K³odzina w czte- rech cyklach akumulacyjnych. Za³o¿enia tektoniczne posiada równie¿ dolina kopalna (rynna) Dêbnicy rozwiniêta w rowie tek- tonicznym Wogry–Dêbnicy wzd³u¿ uskoku biegn¹cego od Gawroñca po Ostre Bardo. Dno tej doliny, wyciête w utworach oligocenu, po³o¿one jest na wysokoœci oko³o 60 m p.p.m. Obie doliny uchodz¹ do g³êbokiej depresji o genezie glacitektonicznej lub tektoniczno-erozyj- nej tzw. rowu Parsêty, utworzonej na granicy wa³u i niecki pomorskiej wzd³u¿ strefy dyslokacyjnej Szczecinka–Ciemina, w której przez ca³y okres plejstocenu mia³a miejsce akumulacja osadów zasto- iskowych (zastoisko œrodkowej Parsêty). RzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej na terenie arkusza jest bardzo z³o¿ona, ró¿nogenetyczne za³o¿enia i implikacje. Jest wynikiem zwi¹zku z uk³adem tektonicznym pod³o¿a, przebiegiem struktur glacitektonicznych, g³êbokich form erozyjnych, ruchów neotektonicznych oraz procesów erozji, egzara- cji i akumulacji glacjalnej w plejstocenie (Kopczyñska-¯andarska, 1970b; Maksiak i in., 1978; Doktór, Graniczny, 1990; K³ysz, 1990; Ber, red., 2006; Dobracki, 2001; Dobracka, Piotrowski, 2002).
C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ
Najstarszymi osadami rozpoznanymi na obszarze arkusza s¹ ska³y eruptywne i klastyczne czer- wonego sp¹gowca, które zalegaj¹ na g³êbokoœci oko³o 3500 m. Ju¿ wówczas istnia³ podzia³ strefy pogra- nicza orogenu waryscyjskiego i kaledoñskiego na bloki o zró¿nicowanej podatnoœci tektonicznej. Efektem ruchów tektonicznych orogenu waryscyjskiego podczas fazy saalskiej by³o utworzenie na jego przedpolu g³êbokiego cechsztyñskiego basenu sedymentacyjnego przekszta³conego w bruzdê œród-
52 polsk¹ (Dadlez, 2001). W cechsztyñskim zbiorniku morza epikontynentalnego odbywa³a siê szybka sedymentacja ewaporatów nastêpuj¹ca w czterech cyklach akumulacyjnych: soli, gipsów, anhydrytów, ska³ wêglanowych i ilastych. W najwy¿szym cyklotemie PZ4 (Aller) nast¹pi³a regresja morska. Akumu- lacja osadów triasowych rozpoczê³a siê w p³ytkim zbiorniku brakicznym, w którym pocz¹tkowo osa- dzi³y siê osady ilasto-mu³owcowe, a nastêpnie, w wyniku transgresji morskiej, piaskowce pstrego piaskowca (formacja po³czyñska). W najwy¿szym triasie dolnym – pstrym piaskowcu górnym (ret C) rozwija³a siê sedymentacja wêglanowa (wapienie margliste i dolomity). Zbiornik morski w czasie wapienia muszlowego uleg³ pog³êbieniu i powsta³y w nim osady facji wêglanowej (margle, wapienie margliste i dolomityczne). W kajprze mia³a miejsce sedymentacja w p³ytkim zbiorniku morskim – terygeniczna i deltowa (piaskowiec trzcinowy) (tab. 2). Pod koniec kajpru (Dadlez, 1974, 1976, 1987, 2001) uformowa³y siê struktury solne (faza eokimeryjska) i podniós³ siê wa³ (blok Czaplinka), na którym wystêpuje silnie zredukowana mi¹¿szoœæ osadów retyku, przy jednoczesnym jej wzroœcie (obszar subsydencji) w rejonie Po³czyna-Zdroju. Osady jury dolnej (liasu) powsta³y w oscylacyjnym zbiorniku œródl¹dowym. Krótkie okresy in- gresji morskich nastêpowa³y od pó³nocnego-zachodu z morza oblewaj¹cego kontynent Baltiki. S¹ one reprezentowane przez brakiczno-morskie i³owce, mu³owce i piaskowce z wk³adkami syderytów oraz wêgla brunantego. W jurze œrodkowej dominowa³a akumulacja osadów morskich, przechodz¹cych w osady brakiczno-morskie, rzeczne i jeziorne. W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza (po- granicze wa³u pomorskiego i niecki pomorskiej) zachowa³y siê m³odsze osady jury œrodkowej, jury górnej i kredy. Osady jury górnej powsta³y w szelfowo-barierowej strefie zbiornika morskiego o drob- nych, ale czêstych oscylacjach. S¹ to osady wêglanowe bardzo zbli¿one do wystêpuj¹cych na po- wierzchni terenu w strefie antykliny Czarnog³owów (ark. Golczewo SMGP). W kredzie trwa³a akumulacja morska. W kredzie dolnej przewa¿a³a sedymentacja ilasto-mu³owco- wo-piaszczysta, natomiast w kredzie górnej – osadów wêglanowych, które wype³niaj¹ œrodkow¹ czêœæ niecki pomorskiej. Pod koniec kredy i we wczesnym paleogenie nast¹pi³ okres inwersyjnej przebudowy wa³u pomor- skiego z udzia³em procesów halokinezy. Akumulacja paleogeñska rozpoczê³a siê morskimi osadami eocenu i l¹dowo-morskimi oligocenu dolnego. Morski zbiornik oligoceñski niecki pomorskiej by³ zbiornikiem p³ytszym ni¿ zbiornik niecki szczeciñskiej, czêœciej zaznacza³y siê w nim regresje i przejœcia do sedymen- tacji brakicznej lub rzeczno-jeziornej. W górnej czêœci oligocenu dominowa³a akumulacja brzegowa, w wy- niku której powsta³a seria piaskowców ¿elazisto-kwarcowych bogatych w konkrecje limonityczne tzw. kule po³czyñskie, konkrecje fosforytowe i detryty muszlowe. W miocenie trwa³a ju¿ sedymentacja l¹dowa zachodz¹ca w ró¿nych œrodowiskach sedymentacyjnych: rzecznych, rzeczno-rozlewiskowych, jeziornych i bagiennych (limniczne warstwy burowêglowe), rozwijaj¹cych siê na obszarach równin alu- wialno-jeziornych.
53 T a b e l a 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA
Stratygrafia
Utwory (opis litologiczny) Procesy geologiczne Piêtro System Oddzia³ Podpiêtro
Torfy niskie — Q tn h Akumulacja organiczna w zarastaj¹cych zbiornikach jeziornych, zag³êbieniach wytopiskowych, w dnach Torfy przejœciowe i wysokie — Q dolin rzecznych tpz h Piaski humusowe — Q Akumulacja mineralno-organiczna w dnach dolin ph h i zag³êbieniach wytopiskowych Gytie — Q gy h Akumulacja jeziorna Kreda jeziorna — Q kj h d Martwica wapienna — Q Procesy wytr¹cania wêglanu wapnia w krawêdziach mt h dolin: Wogry i Dêbnicy oraz ich bocznych dop³ywów Namu³y torfiaste — Q nt h Akumulacja mineralno-organiczna w dnach dolin Namu³y i piaski zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo
ê i zag³êbieniach wytopiskowych przep³ywowych — Q np h H o l o c e n Piaski i mu³ki rzeczne den dolinnych i tarasów zalewowych Wype³nianie dolin i obni¿eñ, utworzenie tarasów zale- 0,0–2,0 m n.p. rzeki — f Q wowych w dolinach rzek: Dêbnicy, Wogry, Mogilicy, pm h Bliskiej Strugi i Drawy z Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — li Q p h Akumulacja jeziorna Piaski eoliczne w wydmach — eQ w p Akumulacja eoliczna, tworzenie siê wydm Procesy zboczowe i soliflukcyjne, akumulacja u pod- Piaski i gliny deluwialne — d pg Q nó¿y zboczy, w dolinkach denudacyjnych i zag³êbie- niach bezodp³ywowych r Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne — d -li Q Erozja stoków i akumulacja osadów mineralnych pm w zbiornikach jeziornych Piaski ze ¿wirami rzeczne tarasów nadzalewowych f B3 tIV Akumulacja rzeczna w dolinie Dêbnicy 2,0–5,0 m n.p. rzeki — Q 4
o p¿ p Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, zag³êbieñ wytopiskowych — Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów martwego lo- bfg Q B3 p p4 du lub w zag³êbieniach wytopiskowych Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewo- t wych (dolin wód roztopowych) 2,0–5,0 m n.p. rzeki — ffg Q B3 tIII p¿ p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewo- wych (dolin wód roztopowych) 5,0–10,0 m n.p. rzeki — ffg B3 tII Q 4 Akumulacja osadów w dolinach wód roztopowych, p¿ p utworzenie trzech poziomów tarasów w dolinie Dêb- Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe tarasów nadzalewo- nicy wych (dolin wód roztopowych) powy¿ej 10,0 m n.p. rzeki — fg Q B3 tI p¿ p4 Piaski i ¿wiry rzeczne i wodnolodowcowe dolin wód roztopo- wych — ffg Q B3 p¿ p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) — fg Q B3 p¿ p4 Akumulacja wodnolodowcowa (sandrowa) b B3
Stadia³Piaski i mu³ki piaszczyste zastoiskowe — górny Q pmp p4 Akumulacja zastoiskowa Mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 Zlodowacenie Wis³y mi p4 Akumulacja wodnolodowcowa pomiêdzy bry³ami mar- Piaski, ¿wiry, mu³ki i i³y tarasów kemowych — tk Q B3 p p4 twego lodu a krawêdzi¹ wysoczyzny. Utworzenie tara- sów kemowych glacifluwialnych i limnoglacjalnych
C zPiaski, ¿wiry i g³azy oraz gliny zwa³owe w sp³ywach moren w a r Zlodowacenia pó³nocnopolskie Akumulacja materia³u morenowego wœród bry³ mar- martwego lodu —gm Q B3 p p4 twego lodu
P l eGliny zwa³owe i piaski py³owate kemów lub plateau j s t o c e n kemo- Sp³ywy gliniaste z bry³ martwego lodu i do szczelin wych — k Q B3 gzw p4 w lodzie Akumulacja w przetainach, szczelinach, w warunkach Piaski, ¿wiry i mu³ki kemów lub plateau kemowych — k Q B3 p p4 deglacjacji arealnej. Utworzenie plateau kemowego obejmuj¹cego Skowroñcze Góry
54 c d . t a b e l i 2
Gliny zwa³owe moren czo³owych — gc Q B3 Akumulacja lodowcowa w czasie transgresji na bezpo- gzw p4 œrednim przedpolu aktywnego czo³a l¹dolodu oraz w czasie deglacjacji obszaru w warunkach frontal- gc B3 nych. Utworzenie moren glacitektonicznie spiêtrzo- Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — Q p¿ p4 nych (Sk¹pa Góra) i moren czo³owych akumulacyj- nych (Wiatraczna Góra, Wola Góra, Góra Naro¿nik) gs B3 d Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — Q Akumulacja wodnolodowcowa w obrêbie szczeliny p¿ p4 lodowej
n Akumulacja przez wody lodowcowe w obrêbie szcze- Piaski i ¿wiry ozów — o Q B3 p¿ p4 liny lub tunelu pod lodem. Utworzenie niewielkich ozów - Piaski i mu³ki lodowcowo-jeziorne — g li Q B3 pm p4 Akumulacja osadów w strefie moren czo³owych ê Piaski lodowcowe — g Q B3 p p4 Akumulacja w warunkach ablacji e Gliny zwa³owe (górne) — g Q B3 gzw 2 p4 Akumulacja lodowcowa
Stadia³Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe (górne) — górny fg Q B3 Erozja i formowanie siê rynien, dolin i równin. Aku- p2 p4 mulacja wodnolodowcowa z
ZlodowacenieI³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — Wis³y b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach proglacjal- i2 p4
c nych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe (dolne) — g Q B3 gzw1 p4 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenia pó³nocnopolskie I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach proglacjal- i1 Q 4 r p nych na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe (dolne) — fg B3 Akumulacja osadów wodnolodowcowych przed o Q p1 p4 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski i piaski ze ¿wirami, miejscami mu³ki, rzeczne — Interglacja³ Akumulacja w obrêbie dolin rzecznych w okolicy f Q eemski pp¿ p3 4– Po³czyna-Zdroju o Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — b Q W3 Akumulacja w peryglacjalnych zbiornikach zastoisko- mp2 p3 wych (recesyjnych) t g W3 Gliny zwa³owe — Q 3 gzw p Akumulacja lodowcowa Akumulacja osadów wodnolodowcowych przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W3 p¿ p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, utworzenie równi- t ny sandrowej Stadia³ górny b W3 Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych przed s Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — Q mp1 p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q W1 gzw p3 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glacitektonika
r fg W1 Akumulacja osadów wodnolodowcowych przed
Zlodowacenie WartyPiaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — Q p p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, utworzenie równi- ny sandrowej j
Stadia³ dolny Piaski ilaste i mu³ki piaszczyste zastoiskowe — fg Q W1 pi m p p3 Akumulacja glacilimniczna
Piaski ze ¿wirami, z detrytusem roœlinnym i fragmentami drew- L Akumulacja rzeczna w dolinie po³o¿onej w okolicy a na oraz mu³ki rzeczne — f Q p¿ p3 Toporzyka lubawski e (lubelski) Interglacja³ g O Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glacitektonika Gliny zwa³owe — Q 3
Zlodowacenia œrodkowopolskie gzw p (druga faza glacitektogenezy)
fg O Akumulacja osadów wodnolodowcowych przed w Odry Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — Q p¿ p3 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu, utworzenie równi- ny sandrowej Zlodowacenie l Piaski i mu³ki zastoiskowe — b QO Akumulacja zastoiskowa na przedpolu transgreduj¹ce- pm p3 go l¹dolodu - Interglacja³ Piaski i piaski ze ¿wirami, miejscami piaski z detrytusem ro- Akumulacja rzeczna w czterech cyklach akumulacyj fg nych w dolinie rzecznej w K³odzinie. Erozja wielki œlinnym, oraz mu³ki rzeczne — Q 2 3–
z pp¿ p i formowanie siê dolin
Gliny zwa³owe, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach — g QG P gzw p2 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glacitektonika Mu³ki i piaski zastoiskowe — b QG Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych przed mp p2 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Sanu 2 ¯wiry z g³azami i piaskami wodnolodowcowe — fg G Zlodowacenie Q 2 C ¿ p Akumulacja wodnolodowcowa Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q S Akumulacja w peryglacjalnych zbiornikach zastoisko- pm p2 wych
g S
Sanu 1 Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Glacitektonika Zlodowacenie Zlodowacenia po³udniowopolskie
55 c d . t a b e l i 2 Piaski i ¿wiry miocenu jako kry w utworach czwartorzêdo- wych — Q M Egzaracja osadów pod³o¿a. Utworzenie struktur glaci- I³y, i³owce i mu³owce oligocenu jako kry w utworach czwarto- tektonicznych rzêdowych — Plejstocen Q
Czwartorzêd Ol
Piaski kwarcowo-³yszczykowe, mu³ki, i³y i wêgiel brunatny — Akumulacja rzeczna, rzeczno-zastoiskowa, jeziorna i bagienna w obrêbie rozleg³ych równin aluwialno- p M
Miocen -jeziornych Neogen
I³owce, mu³owce, mu³ki, piaski i piaskowce, miejscami pia- Akumulacja l¹dowo-morska skowce z syderytami —icOl Oligocen
Piaski, piaskowce, i³owce, mu³owce i mu³ki — p E P a l e o g e n Eocen
Wapienie, i³y, opoki, mu³owce i i³owce — w Cr3 Akumulacja morska Kreda górna Piaskowce z wk³adkami syderytów, ³upki ilaste, i³y, i³owce,
K r e d a mu³ki i zlepieñce — pcCr1 Kreda dolna
Wapienie, margle, piaskowce, mu³owce, i³owce, zlepieñce i sy- deryty — J Akumulacja p³ytkomorska, wêglanowa, brakiczna
Jura w 3 górna
Piaski i piaskowce z detrytusem roœlinnym, z wk³adkami Bajos Akumulacja jeziorna w zbiorniku œródl¹dowym mu³owców, i³owców oraz wêgla brunatnego — ppcJbj2 Bajos dolny
Jura Mu³owce i i³owce z przewarstwieniami ³upków ilastych i pia-
œrodkowa Akumulacja morska, akumulacja rzeczna skowce z syderytami — mcicJ 2
J u r a Piaskowce, i³owce i mu³owce z wk³adkami syderytów i wêgla Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym z okresami
Jura brunatnego oraz ³upki piaszczyste — J
dolna pc 1 ingresji morskich
I³owce, piaskowce, wapienie, zlepieñce, dolomity, oolity Akumulacja w zbiorniku typu brakicznego o znacznej subsydencji. Epejrogeniczne ruchy eokimeryjskie na i gipsy — Tre Retyk ic pograniczu kajpru górnego i retyku I³owce i piaskowce, z wk³adkami anhydrytów, dolomitów i gipsów — icpcT k3 Powstanie struktur zwi¹zanych z tektonik¹ soln¹ pod Kajper górny koniec sedymentacji warstw gipsowych górnych. K a j p e r Akumulacja terygeniczna i deltowa w p³ytkim zbiorni-
T r i a s g ó r n y Mu³owce, piaskowce, i³owce i wapienie — mcTk1 ku morskim dolny T r i a s Kajper
Od schy³ku miocenu, a¿ po okres zlodowaceñ po³udniowopolskich przewa¿a³y na obszarze arkusza procesy denudacyjne, które ukszta³towa³y powierzchniê podczwartorzêdow¹. Elewacja garbu pojeziornego, której pocz¹tku nale¿y dopatrywaæ siê w czasie wypiêtrzania wa³u pomorskiego (bloki Gryfic, Ko³obrzegu i Czaplinka) stanowi³a makrostrukturê morfologiczn¹ obrze¿aj¹c¹ od po³udnia nieckê Praba³tyku. Ten próg morfologiczny przekraczany przez l¹dolody kolejnych zlodowaceñ by³ stref¹ intensywnych zaburzeñ glacitektonicznych (Dobracki, 2001; Marks i in., 2006) w obrêbie pokrywy osadów oligocenu i miocenu prawdopodobnie nasuniêtej z niecki pomorskiej na brze¿n¹ czêœæ wa³u pomorskiego. Ilustruje to przekrój geologiczny A–B i przekrój geologiczny C–D (tabl. IV). Na wyrównanej powierzchni osadów mezozoicznych zalega silnie zaburzona glacitektonicznie pokrywa mu³kowo-piaszczystych osadów eocenu, oligocenu i miocenu, w której amplituda i inten- sywnoœæ zaburzeñ glacitektonicznych roœnie w miarê oddalania siê od granicy niecki w stronê kulmi- nacji wa³u pomorskiego (garbu pojeziernego). L¹dolody zlodowaceñ po³udniowopolskich pozostawi³y na obszarze arkusza dwa poziomy glin zwa³owych reprezentuj¹ce zlodowacenia Sanu 1 i Sanu 2 oraz makroelewacjê glacitektoniczn¹, której
56 wierzchowina siêga³a nawet do 50 m n.p.m. Osady lodowcowe tych zlodowaceñ i rozdzielaj¹ce je osa- dy zastoiskowe i wodnolodowcowe wystêpuj¹ w dnach depresji glacitektonicznych oraz g³êbokich rynnach subglacjalnych, bezpoœrednio na starszym pod³o¿u. W czasie interglacja³u wielkiego mia³y miejsce procesy intensywnej denudacji i erozji, które przy synchronicznych ruchach podnosz¹cych doprowadzi³y do podniesienia wysoczyzn glacitektonicznych, odpreparowania rynien i ich pog³êbienia, a nastêpnie wype³nienia w wyniku akumulacji rzecznej. Roz- ciêcia erozyjne z czasu interglacja³u wielkiego siêga³y blisko 90 m p.p.m., a doliny wype³nione by³y osa- dami w czterech cyklach akumulacyjnych (K³odzino). Transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³a akumulacja serii zastoiskowej zachodz¹ca w niewielkich i doœæ p³ytkich zbiornikach oraz proglacjalna akumulacja piaszczysto-¿wirowej serii transgresywnej. Nasuwaj¹cy siê l¹dolód zlodowa- cenia Odry egzarowa³, odk³uwa³ i fa³dowa³ osady zalegaj¹ce na jego przedpolu. By³y to g³ównie osady miocenu i oligocenu buduj¹ce elewacje glacitektoniczne na pograniczu niecki i wa³u (Dobracki, 2001; Dobracki, Lewandowski, 2002), jak równie¿ osady starszych zlodowaceñ. Segmentacja doliny rzecznej z interglacja³u wielkiego w rejonie Po³czyna-Zdroju mo¿e byæ wynikiem destrukcji jej uk³adu w wyniku nasuniêcia l¹dolodu zlodowacenia Odry. Zaburzenia glacitektoniczne, które powsta³y w czasie tego zlo- dowacenia s¹ drug¹ i najintensywniejsz¹ faz¹ glacitektogenezy, która wywar³a najsilniejszy i najbar- dziej wyraŸny wp³yw na model budowy geologicznej osadów plejstocenu na garbie pojeziernym (Dobracka, Lewandowski, 2002; Dobracka, 2008a, b). W czasie interglacja³u lubawskiego (lubelskiego) mia³a miejsce akumulacja rzeczna w dolinie po³o¿onej w okolicy Toporzyka. Osady tego wieku opisano tak¿e na obszarze arkusza Drawsko Pomorskie SMGP (Dobracka, 2008a) w profilach otworów: D-3 Borne (otw. 36) i D-1 Jankowo (otw. 91), gdzie zosta³y udokumentowane palinologicznie (Winter, Danel, 2006). Na obszarze arkusza l¹dolód zlodowacenia Warty pozostawi³ dwa poziomy glin zwa³owych. W czasie tego zlodowacenia powsta³y cztery poziomy osadów zastoiskowych i dwa poziomy osadów wodnolodowcowych. Osady zlodowacenia Warty (g³ównie stadia³u dolnego) równie¿ wykazuj¹ zabu- rzenia glacitektoniczne i nadbudowuj¹ star¹ wysoczyznê morenow¹ do wysokoœci prawie 155 m n.p.m. Strop glin stadia³u górnego jest silnie zerodowany przez odp³yw wód proglacjalnych l¹dolodu zlodo- wacenia Wis³y. Wysoczyzna powarciañska mia³a du¿y wp³yw na dzisiejszy krajobraz pojezierza drawskiego. Funkcjonowa³y tu utworzone w licznych zag³êbieniach wytopiskowych jeziora i niewiel- kie doliny rzeczne. Przyk³adem mo¿e byæ szczegó³owo udokumentowane biostratygraficznie stano- wisko osadów jeziornych interglacja³u eemskiego i nastarszych osadów zlodowacenia Wis³y w profilu otworu Rzecino na arkuszu Dobrowo SMGP (Dobracka, 2009; Dobracka, Winter, 2001, 2003, 2004; Winter, 2002; Winter, Dobracka, 2006; Winter i in., 2008). Na obszarze arkusza wydzielono osady rzeczne tego interglacja³u wype³niaj¹ce p³ytkie doliny rzeczne w rejonie Po³czyna-Zdroju. L¹dolód zlodowacenia Wis³y pozostawi³ po sobie dwa poziomy glin zwa³owych reprezentuj¹ce dwie fazy: leszczyñsko-poznañsk¹ i pomorsk¹ stadia³u górnego. Mi¹¿szoœæ osadów stadia³u górnego
57 waha siê w granicach od 30 do 60 m, a w strefach wa³ów morenowych g³ównego zasiêgu lobu Parsêty dochodzi do oko³o 90 m (Wola Góra, Popielewiczki). Transgresjê l¹dolodu stadia³u górnego poprze- dzi³a akumulacja osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych z³o¿onych na przedpolu l¹dolodu, b¹dŸ w obrêbie sub- i inglacjalnych rynien lub na p³askich równinach proglacjalnych. Gliny zwa³owe tej fazy tworz¹ ci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci do 30 m. Pomiêdzy glinami fazy leszczyñsko-poznañskiej i fazy pomorskiej wystêpuj¹ osady glacilimniczne utworzone na równinie proglacjalnej i przykryte seri¹ transgresywnych osadów wodnolodowcowych, zaburzonych przez przekraczaj¹cy l¹dolód. Faza pomorska mia³a charakter fazy transgresywnej, co potwierdzaj¹ wyniki prac terenowych i dotychcza- sowe publikacje (Galon, 1968, 1972; Maksiak i in., 1978; K³ysz, 1990, 1996, 1998, 2000, 2001; Dob- racka, Lewandowski, 2002; Dobracki, Lewandowski, 2002). Zasiêg i postój czo³a l¹dolodu zaznaczy³ siê dwoma ci¹gami moren czo³owych akumulacyjnych, nasad¹ sandru Drawy i rynnami subglacjalnymi (Dobracka, Lewandowski, 2002). Na obszarze arkusza zaznacza siê ci¹g moren czo³owych g³ównego zasiêgu lobu Parsêty, za³amuj¹cy siê na po³udnie od Po³czyna-Zdroju w obrêbie wêz³a interlobalnego Ostrow¹sa, któremu towarzyszy rozleg³a strefa sto¿ków glacimarginalnych. Recesja l¹dolodu fazy pomorskiej mia³a przebieg frontalno-arealny z krótkimi postojami czo³a l¹dolodu i akumulacj¹ moren z wytapiania wa³ów lodowomorenowych. Pagórki te uk³adaj¹ siê równolegle do g³ównego ci¹gu moren. Strefa czo³owomorenowa by³a odwadniania systemem drena¿u subglacjalnego, supraglacjalnego i proglacjalnego. Odp³yw wód roztopowych nast¹pi³ g³êbokimi rynnami i zasila³ system odp³ywu pro- glacjalnego na przedpolu moren formuj¹c sandr Drawy. Fragment korzeniowej partii sandru po³o¿ony jest w po³udniowo-wschodnim naro¿u badanego terenu (Stare Gonne). G³ówn¹ arteri¹ dostawy mate- ria³u wodnolodowcowego by³a rynna Drawy, z któr¹ ³¹czy³a siê rynna Bliskiej Strugi, a w po³udnio- wo-zachodniej czêœci terenu arkusza rynna, w której znajduj¹ siê Jezioro K³okowskie i jezioro Barczaka. W wyniku deglacjacji obszaru w czasie fazy pomorskiej, na zapleczu strefy marginalnej, powsta³a wysoczyzna morenowa falista o mocno urozmaiconej rzeŸbie. Powierzchniê wysoczyzny urozmaicaj¹: kemy, moreny martwego lodu i zag³êbienia wytopiskowe oraz zag³êbienia po martwym lodzie. W pó³noc- no-wschodniej czêœci badanego terenu, nad dolin¹ Dêbnicy, dominuje plateau kemowe obejmuj¹ce Skowroñcze Góry, które powsta³o w rozleg³ych przetainach lodowych utworzonych na zapleczu moreny czo³owej w okolicy Ch³opowa i odwadnianej rynn¹ Dêbnicy. Pomiêdzy kulminacjami omawianej formy przetainowej powsta³o rozleg³e obni¿enie po bryle martwego lodu. Obni¿enie to zajmuje obecnie misa Jeziora Radoniowieckiego (Ko³acz), a wczeœniej funkcjonowa³ tu zbiornik glacilimniczny. W koñcowym etapie wytapiania siê bry³ martwego lodu nast¹pi³o przeorientowanie kierunku odp³ywu wód roztopowych ku pó³nocy w kierunku niecki Bia³ogardu. W warunkach silnej erozji dennej i bocznej w rynnie Dêbnicy powsta³a szeroka dolina wód roztopowych z systemem trzech poziomów tara- sów erozyjno-akumulacyjnych. Pod koniec plejstocenu powsta³y tarasy nadzalewowe Dêbnicy i niewiel- kie pagórki wydm wa³owych. Wzd³u¿ krawêdzi wysoczyzny powsta³y liczne dolinki denudacyjne, które zosta³y wype³nione materia³em deluwialnym. Z pocz¹tkiem holocenu w dolinach rzecznych Dêbnicy,
58 Drawy, Wogry i Bliskiej Strugi rozpoczê³a siê akumulacja osadów rzecznych, a misy jezior i zag³êbieñ wytopiskowych pocz¹tkowo wype³ni³y osady mineralne, a nastêpnie gytie, kreda jeziorna i torfy. Na sku- tek ³ugowania wêglanu wapnia z glin zwa³owych, utworzy³a siê w strefach Ÿródliskowych martwica wa- pienna. W dolinie Dêbnicy rozwinê³a siê akumulacja organiczna i powsta³y torfowiska niskie. Na wysoczyŸnie powsta³y torfowiska wysokie (mszary zasilane g³ównie wodami opadowymi), z których naj- wiêkszymi s¹ torfowiska Toporzyk i Zielone Bagna, które s¹ rezerwatami przyrody.
IV. PODSUMOWANIE
Opracowanie arkusza Po³czyn Zdrój SMGP przyczyni³o siê do rozpoznania budowy geologicz- nej osadów kenozoiku i ich pod³o¿a w centralnej czêœci wa³u pomorskiego (blok Czaplinka). S¹ to osady triasu górnego (kajper, retyk) i jury dolnej. Osady jury œrodkowej i górnej wystêpuj¹ w brze¿nej czêœci wa³u pomorskiego na pograniczu z nieck¹ pomorsk¹. Osady kredy górnej wype³niaj¹ nieckê pomorsk¹. Wyniki szczegó³owego zdjêcia geologicznego pozwoli³y na wykonanie powierzchniowej mapy geologicznej, pierwszej z tak dok³adnym obrazem i podzia³em litogenetycznym oraz stratygraficz- nym osadów czwartorzêdowych, a tak¿e nakreœleniem morfogenezy obszaru w nawi¹zaniu do regio- nalnego modelu paleogeograficznego, szczególnie w odniesieniu do procesów i osadów ostatniego zlodowacenia. Litostratygraficzny i litogenetyczny podzia³ osadów czwartorzêdowych przeprowadzony zosta³ z wy- korzystaniem analizy wyników badañ litologiczno-petrograficznych uzupe³nionych datowaniami chrono- stratygraficznymi (metoda 14C) i biostratygraficznymi (palinologia, mikrofauna) oraz uzupe³niony wynikami analizy litofacjalnej i strukturalnej oraz analiz¹ przebiegu i nastêpstwa procesów morfogenetycznych. Odtworzono uwarunkowania i nastêpstwa procesów: glacitektonizacji obszaru, egzaracji, erozji i denudacji oraz depozycji i redepozycji osadów czwartorzêdowych. Przedstawiono równie¿ przebieg procesów w czwartorzêdzie, w warunkach m³odotektonicznej aktywnoœci zachodz¹cej, w obrêbie najsilniej wydŸwigniêtego odcinka wa³u pomorskiego (blok Czaplinka). Charakterystyczn¹ cech¹ bloku tektonicznego Czaplinka jest wysokie po³o¿enie osadów triasu górnego (kajpru, retyku) (40,7 m p.p.m.) i jury (50–80 m p.p.m.) na powierzchni podkenozoicznej. W otworze kartograficznym Toporzyk (otw. 56) udokumentowano najwy¿sze po³o¿enie stropu utwo- rów retyku. Wysokoœæ po³o¿enia stropu osadów mezozoicznych, jego zró¿nicowanie litologiczne i ak- tywne w kenozoiku strefy dyslokacyjne mia³y wp³yw na przebieg procesów erozji i denudacji oraz akumulacji w czwartorzêdzie. Wysokie po³o¿enie tektonicznej elewacji starszego pod³o¿a by³o przyczyn¹ utworzenia wypiê- trzonej elewacji glacitektonicznej zbudowanej z osadów oligocenu i miocenu stanowi¹cej zacz¹tek
59 garbu pojeziernego. Ta elewacja glacitektoniczna przez ca³y plejstocen stanowi³a barierê dla kolej- nych l¹dolodów (Ber, 2006; Ber i in., 2006), które egzarowa³y i dobudowywa³y tê strukturê. Budowê geologiczn¹ czwartorzêdu rozpoznano dok³adnie dziêki trzem profilom otworów kar- tograficznych osi¹gaj¹cych pod³o¿e i dziêki szczegó³owej analizie profili otworów archiwalnych. Profile geologiczne otworów i wyniki geofizycznych badañ elektrooporowych oraz analizy danych teledetekcyjnych pozwoli³y na okreœlenie mi¹¿szoœci i g³êbokoœci zalegania poszczególnych poziomów litofacjalnych w obrêbie czwartorzêdu. Umo¿liwi³y równie¿ rozpoznanie geologiczne osadów buduj¹cych powierzchniê podczwartorzêdow¹ i jej zwi¹zek ze strukturami powierzchni podkenozoicznej. W profilu osadów plejstocenu wydzielono na obszarze arkusza siedem poziomów glin zwa³owych reprezentuj¹cych: zlodowacenia po³udniowopolskie (zlodowacenie Sanu 1 i Sanu 2), zlodowacenia œrodkowopolskie (zlodowacenie Odry i dwa stadia³y zlodowacenia Warty) oraz zlodowacenia pó³noc- nopolskie (zlodowacenie Wis³y stadia³ górny: faza leszczyñsko-poznañska i faza pomorska). Wydzielone poziomy glacjalne rozdzielaj¹ miejscami osady rzeczne interglacja³u wielkiego, lubawskiego i eemskiego oraz powierzchnie erozyjno-denudacyjne nawi¹zuj¹ce do uk³adu i przebiegu osi elewacji glacitektonicznej. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osady czwartorzêdowe posiadaj¹ w strefie kulminacji moren czo³owych akumulacyjnych, w rowie tektoniczno-erozyjnym na odcinku Po³czyn-Zdrój–Toporzyk, gdzie wynosi ona 233,5 m i w kopalnej dolinie rzecznej w okolicy K³odzina (206,2 m). Na pozosta³ym terenie arku- sza zmienia siê ona w granicach 150–180 m. Najmniejsz¹ wartoœæ (ok. 24 m) osi¹ga w obrêbie elewa- cji po³o¿onej w rejonie Ko³acza. Profil litostratygraficzny osadów czwartorzêdowych wskazuje na konsekwentne nastêpstwo ge- netyczno-facjalne osadów poszczególnych zlodowaceñ (seria transgresywna–seria glacjalna–seria regresywna) i rozwój erozyjno-depozycyjnego uk³adu hydrograficznego w okresach interglacjalnych. W przypadku ostatniego zlodowacenia (stadia³ g³ówny, transgresywna faza pomorska) po z³o¿eniu najm³odszego poziomu glin i usypaniu moren ostatniego zasiêgu tej fazy nast¹pi³a deglacjacja frontalno- -arealna. Utworzone podczas niej formy i osady tworz¹ dzisiejsz¹ powierzchniê terenu na obszarze arkusza. Istotnymi, rozwi¹zanymi zagadnieniami dotycz¹cymi paleogeografii i przebiegu procesów geo- logicznych, litofacji i stratygrafii osadów na obszarze arkusza s¹: 1. uzyskanie obrazu stratygrafii, litologii i rzeŸby czwartorzêdu i kenozoiku; 2. ustalenie zasiêgu i struktury wewnêtrznej elewacji glacitektonicznej utworzonej na pograni- czu niecki pomorskiej i bloku Czaplinka; 3. przedstawienie uk³adu depresji, rynien i dolin z okreœleniem ich genezy, wieku i struktury we- wnêtrznej; 4. rozpoziomowanie lito-, chrono- i biostratygraficzne osadów czwartorzêdowych; 5. wydzielenie osadów rzecznych interglacja³ów: wielkiego, lubawskiego, eemskiego;
60 6. okreœlenie modelu deglacjacji obszaru jako typowego dla pó³nocnego sk³onu garbu pojezier- nego, frontalno-arealnego deglacjacji obszaru w czasie stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y po okre- sie transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej; 7. wydzielenie form znacz¹cych strefê frontalnej deglacjacji obszaru arkusza (moreny czo³owe akumulacyjne, rynny, wa³y lodowo-morenowe, formy szczelinowe) i arealnej – rozpad na pojedyncze bry³y (kemy, moreny martwego lodu, tarasy kemowe, wytopiska); 8. stwierdzenie wyraŸnego powi¹zania form z etapu frontalno-arealnej deglacjacji obszaru arku- sza z elementami obrazu strukturalnego budowy geologicznej osadów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a oraz przeniesienia tego powi¹zania (aktywnego) na wspó³czesny uk³ad geomorfologiczno-hydrogra- ficzny i cechy krajobrazu naturalnego. Zagadnieniami wymagaj¹cymi dalszych badañ s¹: 1. uszczegó³owienie obrazu strukturalnego i rozdzia³u wiekowego etapów powstawania elewa- cji glacitektonicznej garbu pojeziernego; 2. uszczegó³owienie stratygrafii osadów interglacjalnych i glacjalnych ostatniego zlodowacenia; 3. poszukiwanie nowych stanowisk osadów rzeczno-jeziornych interglacja³u eemskiego; 4. morfotektoniczne aplikacje wspó³czesnej rzeŸby terenu i ukszta³towania krajobrazu; 5. utylitarne problemy udokumentowania i pozyskania kopalin (wody mineralne i geotermalne) oraz wystêpowania, ochrony i retencji zasobów wód podziemnych. Po³o¿enie obszaru arkusza w strefie m³odoglacjalnego krajobrazu pojeziernego, jego wyj¹tkowo silne zró¿nicowanie morfologiczne jest czynnikiem podnosz¹cym atrakcyjnoœæ przyrodniczo-tury- styczn¹ tego terenu (bio- i georó¿norodnoœæ oraz krajobraz kulturowy). Z inicjatywy Oddzia³u Pomor- skiego PIG-PIB oraz Dyrekcji Drawskiego i Iñskiego Parku Krajobrazowego prowadzone s¹ prace nad utworzeniem na obszarze Pojezierza Drawskiego „Geoparku Epoki Lodowca”. Utworzenie Geoparku jest wspierane przez w³adze samorz¹dowe gmin: Po³czyn-Zdrój, Barwice i Czaplinek oraz Stowarzysze- nie Inicjatyw Spo³eczno-Gospodarczych Powiatu Drawsko Pomorskie. Pierwszym efektem tych wspól- nych dzia³añ podnosz¹cych atrakcyjnoœæ turystyczn¹ regionu i lansuj¹cych dzia³alnoœæ poznawania georó¿norodnoœci i ochrony dziedzictwa geologicznego by³o utworzenie obszaru „Kraina lodowca w doli- nie Drawy i Dêbnicy” (Dobracki, Jasnowska, 2008).
Szczecin, 2009
LITERATURA
B a r t k o w s k i T . , 1969 — Deglacjacja strefowa deglacjacj¹ normaln¹ na obszarach ni¿owych (na wybranych przyk³adach z Polski Zachodniej i Pó³nocnej). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 23: 7–33.
61 B a r t k o w s k i T . , 1972 — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych przyk³adach z pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 25: 7–54. B e r A . , D o b r a c k i R . , L i s i c k i S . , 2006 — Tekst objaœniaj¹cy do Mapy geologicznej Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. B r o c k a m p B . , 1941 — Zum Bau des tieferen Untergrundes in Nordost Deutschland. Jb. Reichsst. Bodenforsch, 61: 157–186. Brodowicz Z., 1966 — Przegl¹dowa Mapa Surowców Skalnych Polski 1:300 000, ark. Ko³obrzeg. Inst. Geol., Warszawa. B u t r y m o w i c z N . , 1975 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. B u t r y m o w i c z N . , N o s e k M . , 1977 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Ko³obrzeg i Œwidwin. Inst. Geol., Warszawa. B u t r y m o w i c z N . , N o s e k M . , 1975 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Œwidwin, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. C i e œ l a E . , W y b r a n i e c S . , 1997 — Kompleksowa interpretacja grawimetryczno-magnetyczna Polski Zachodniej. Mapy geofizyczne elementów strukturalnych 1:200 000, ark. Szczecinek. Narod. Arch. Geol. PIG–PIB, Warszawa. C i u k E . , 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4: 754–765. C i u k E . , 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol., 281: 7–40. D a d l e z R . , 1974 — Types of local tectonic structures in the Zechstein-Mesozoic komplex of Northwestern Poland. Biul. Inst. Geol., 274: 149–172. D a d l e z R . ( r e d . ) , 1976 — Perm i mezozoik niecki pomorskiej Pr. Inst. Geol., 79. D a d l e z R . , 1980 — Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24, 4: 741–767. D a d l e z R . , 1987 — Kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny. W: Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (Raczyñska A., red.). Pr. Inst. Geol., 119. D a d l e z R . ( r e d . ) , 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim 1:500 000. Pañstw Inst. Geol., Warszawa. D a d l e z R . , 2001 — Przekroje geologiczne przez bruzdê œrodkowopolsk¹. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. D a d l e z R . , D e m b o w s k a J . , 1962a — Mapa geologiczna parantyklinorium pomorskiego bez osadów trzeciorzê- du i czwartorzêdu 1:100 000. Inst. Geol., Warszawa. D a d l e z R . , D e m b o w s k a J . , 1962b — Budowa geologiczna parantyklinorium pomorskiego. Czêœæ E — Opisy wierceñ. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., Dembowska J., 1965—Budowageologicznaparantyklinoriumpomorskiego. Pr. Inst. Geol., 40: ss 175. D a d l e z R . , M a r e k S . , 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 13, 3: 543–565. D a d l e z R . , I w a n o w A . , L e s z c z y ñ s k i K . , M a r e k S . , 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko- -mezozoicznego w skali 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. D o b r a c k a E . , 2008a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Drawsko Pomorskie (195). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny]
62 Dobracka E., 2008b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Œwidwin (157). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] D o b r a c k a E . , 2008c — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Drawsko Pomorskie (195). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] D o b r a c k a E . , 2008d — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Œwidwin (157). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] D o b r a c k a E . , 2008e — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. R¹bino (119) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D o b r a c k a E . , 2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobrowo (120) (wraz z Objaœnieniami). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D o b r a c k a E . , D o b r a c k i R . , 2002 — Zaburzenia glacitektoniczne osadów fazy pomorskiej. Stanowisko nr 2 – Ko³acz-¿wirownia. W: Mat. 9. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa margi- nalna lobu Parsêty. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia. D o b r a c k a E . , L e w a n d o w s k i J . , 2002 — Strefa marginalna fazy pomorskiej lobu Parsêty (Pomorze Œrodkowe). W: Mat. 9. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia: 109–117. D o b r a c k a E . , P i o t r o w s k i A . , 2002 — Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej. W: Mat. 9. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia: 85–92. D o b r a c k a E . , P i s a r s k a M . , 2002 — Osady fluwioglacjalne, glacjalne i glacimarginalne fazy pomorskiej zlodo- wacenia Wis³y. Stanowisko nr 1 – Ostrow¹s-¿wirownie nr 1, 2, 3, 4. W: Mat. 9. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia. D o b r a c k a E . , W i n t e r H . , 2001 — Stanowisko osadów interglacja³u eemskiego w profilu otworu Rzecino (Wyso- czyzna £obeska). W: Mat. 8. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolsz- czyzny. Jarnot³ówek, 3–7 wrzeœnia: ss. 85. D o b r a c k a E . , W i n t e r H . , 2003 — Stanowisko osadów interglacjalnych w profilu otworu Rzecino na arkuszu Dobrowo (120) SMGP. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D o b r a c k a E . , W i n t e r H . , 2004 — A new site of the Eemian Interglacial at Rzecino on the £obez Upland (West Pomeranian Lakeland). W: 71. Tagung der Arbeitsgemainschaft Norddeutcher Geologen. Franfurt, 01–04. D o b r a c k i R . , 2001 — Charakterystyka glacitektoniczna obszaru pó³nocno-zachodniej Polski. W: Objaœnienia do Glacitektonicznej mapy Polski w skali 1:1 000 000 (Ber A., Krzyszkowski D., red.). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dobracki R., Jasnowska J., 2008—Spotkaniaznauk¹wPo³czynieZdroju,BarwicachiCzaplinku.Mat. 8. Zachodniopomorskiego Festiwalu Nauki. Szczec. Tow. Naukowe, Szczecin–Po³czyn Zdrój. D o b r a c k i R . , L e w a n d o w s k i J . , 2002 — Plejstocen Pojezierza Drawskiego i Szczeciñskiego. W: Mat. 9. Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia. D o k t ó r S . , G r a n i c z n y M . , 1990 — Mapa fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000, arkusze Œwidwin, Szczecinek, Chojnice. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa.
63 D o k t ó r S . , G r a n i c z n y M . , K u c h a r s k i R . , 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych 1:200 000, ark. Szczecinek. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. D u l s k i K . , 2001 — Dokumentacja hydrogeologiczna wód podziemnych z utworów retyku – górnego triasu ujêtych odwiertem „Po³czyn 2”. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. F i n c k h L . , 1908 — Erläuterungen zur Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundesstaaten: Blatt Gross-Krössin. Gradabt. 30. 12. Berlin. F u s z a r a P . , 1998 — Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, ark. Po³czyn Zdrój. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. G a j e w s k a I ., 1978 — Stratygrafia kajpru w pó³nocno-zachodniej Polsce. Pr. Inst. Geol., 87. G a l o n R . , 1967 — Czwartorzêd Polski Pó³nocnej. Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa. G a l o n R . , 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 201–206. G a l o n R . , 1969 — O typach deglacjacji l¹dolodu skandynawskiego w obrêbie ostatniego zlodowacenia. Fol. Quatern., 30. G a l o n R . , 1972 — Ogólne cechy rzeŸby Ni¿u Polskiego. Geomorfologia Polski. 2. PWN, Warszawa. G e d l P . , 2000 — Ekspertyza dinocystowa próbek z otworu Popielewo K-2 (g³. 192,0–192,1 m) i K³odzino K-3 (g³. 99,0–100,0 m). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. H a b e r m a n n K . , 1913 — Geologisch-morphologische Handkarte der Provinz Pommern, 1:200 000. Westermann, Braunschweig. J a g o d z i ñ s k a B . , K a l i t i u k R . , 1997 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla SmgP arkusz Po³czyn Zdrój. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. J a n i a J . , B u k o w s k a - J a n i a E . , 1997 — Model procesów paleoglacjalnych fazy pomorskiej vistulianu w obrêbie lobu Parsêty na podstawie badañ obszarów aktualnie zlodowaconych. W: Studia nad œrodowiskiem geograficznym Bornego Sulinowa. PWN, Warszawa: 27–57. J e n t z s c h A . , 1927 — Die Braunkohlenformation im Nordosten. W: Klein G. Handb. dtsch. Braunkohlenbau. wyd. 3. Halle a. S: 248–256. K a r c z e w s k i A . , 1989 — Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w vistulianie (Pomorze Œrodkowe). UAM Ser. Geogr., 44. K a r c z e w s k i A . , 1991 — Rozwój i zasiêg fazy pomorskiej w obrêbie lobu Parsêty podczas zlodowacenia vistulia- ñskiego. UAM Ser. Geogr., 50: 59–66. K a r c z e w s k i A . , 1994 — Morpho- and lithogenetic diversification of the Pomeranian Phase in western and central Pomerania. Zeitsch. Geomorph. N.F., Suppl. Bd, 95. K a r o ñ R . , 2000 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów z otworów wiertniczych Toporzyk K-1, Popielewo K-2, K³odzino K-3 z ark. Po³czyn Zdrój 1:50 000 SMGP. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. K e i l h a c k K . , 1901 — Geologisch-Morfologische Überschichstkarte der Provinz Pommern. 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst. u. Bergakad., Berlin. K e i l h a c k K . , 1930 — Geologische Karte der Provinz Pommern 1:500 000. Königl. Preuss. Geol. Landesanst., Berlin. K l e c z k o w s k i A . ( r e d . ) , 1990 — Mapa obszarów G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. K l i m a s z e w s k i M . , 1978 — Geomorfologia. PWN, Warszawa.
64 K ³ y s z P . , 1990 — Mechanizm kszta³towania siê strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze Pojezierza Drawskiego. UAM. Ser. Geogr., 47: ss. 236. K ³ y s z P . , 1996 — Góra Wysoka jako prawdopodobna granica fazy pomorskiej w rejonie ¯abina na Pojezierzu Draw- skim. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Zach., Ser. A. Geografia Fizyczna, 47. K ³ y s z P . , 1998 — Zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej na Pojezierzu Drawskim w œwietle badañ w rejonie Czaplinka, ¯abina oraz Kalisza Pomorskiego. UAM Ser. Geogr., 58: 111–126. K ³ y s z P . , 2000 — Morfogeneza kulminacyjnej czêœci garbu pojeziernego w rejonie Toporzyka (Pojezierze Drawskie). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. A, 51: 21–32. K ³ y s z P . , 2001 — Wa³y lodowo-morenowe na obszarach zlodowaconych wspó³czeœnie a moreny ablacyjne plejstoce- ñskich stref marginalnych (na przyk³adzie Pojezierza Drawskiego). W: Funkcjonowanie geosystemów w zró¿nico- wanych warunkach morfoklimatycznych. Monitoring, ochrona, edukacja (Karczewski A., Zwoliñski Z., red.). Stow. Geomorf. Pol., Poznañ: 225–236. K o n d r a c k i J . , 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. K o p c z y ñ s k a - ¯ a n d a r s k a K . , 1970a — Stratygrafia starszego i œrodkowego plejstocenu pó³nocno-zachodniego Pomorza na tle rozwoju paleogeomorfologicznego. Stud. Geol. Pol., 33: ss. 108. K o p c z y ñ s k a - ¯ a n d a r s k a K . , 1970b — Ukszta³towanie i geneza powierzchni pod³o¿a osadów czwartorzêdu pó³nocno-zachodniego Pomorza. Acta Geol. Pol., 20, 3: 539–555. Kozarski S., 1995 — Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: warunki œrodowiska i transformacja geosystemu (~20 KA-10 KA BP). Dok. Geogr. Inst. Geogr. i Przestrz. Zagosp. PAN, 1. K r a m a r s k a R . , 2000 — Zespo³y minera³ów ciê¿kich w próbkach osadów z ods³oniêæ w ¿wirowni Niemierzyno-2 (SMGP 1:50 000 arkusz Po³czyn Zdrój). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. K w a p i s z B . , 2007a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Tychowo (121). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] K w a p i s z B . , 2007b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Tychowo (121). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] L e w a n d o w s k i J . , H e l i a s z Z . , C h y b i o r z R . , 2008 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Czaplinek (196). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lewandowski J., Heliasz Z., Chybiorz R., 2009—Szczegó³owaMapaGeologicznaPolski1:50000, ark. Czaplinek (196). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] M a k s i a k S . , M r ó z W . , 1976 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek. wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maksiak S., Mróz W., Nosek M., 1976—MapaGeologicznaPolski1:200000,ark.Szczecinek.wyd.B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. M a k s i a k S . , M r ó z W . , N o s e k M . , 1978 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Szczeci- nek. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Maliszewska A., 2000 — Uwagi n/t trzech próbek z otworu Toporzyk K-1 na arkuszu Po³czyn Zdrój SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. M a l i s z e w s k a A . , 2006 — Ekspertyza petrograficzna martwicy wapiennej z rejonu Bierzwnicy na arkuszu Œwidwin. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.
65 M a r e k S . , P a j c h l o w a M . , ( r e d . ) , 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: ss. 452. M a r k s L . , B e r A . , G o g o ³ e k W . , P i o t r o w s k a K . ( r e d . ) , 2006 — Mapa Geologiczna Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. M a s ³ o w s k a M . , M i c h a ³ o w s k a M . , 2004 — Sk³ad minera³ów ciê¿kich w osadach pod³o¿a czwartorzêdu pó³nocno-zachodniej Polski. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 407: 89–111. M i c h a ³ o w s k a M . , M a s ³ o w s k a M . , 2000 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla arkusza: Po³czyn Zdrój (158). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. M³ynarski S., Dadlez R., D¹browska B., Grobelny A., Jankowski H., Karaczun K., Ko - z e r a A . , K r ó l i k o w s k i C . , M a r e k S . , S k o r u p a J . , 1979 — Interpretacja geofizyczno-geologiczna wyników badañ wzd³u¿ profilów Moryñ–Lêbork, Gorzów–Bytów i Pleszew–Sierpc. Biul. Inst. Geol., 314: 49–96. P a r u c h - K u l c z y c k a J . , 2000 —– Opracowanie mikropaleontologiczne 9 próbek z wierceñ: Toporzyk K-1, Popie- lewo K-2, K³odzino K-3 do tematu 2.02.0158.00.2 SmgP 1:50 000 Po³czyn Zdrój. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, War- szawa. P e r y t T . M . , P i w o c k i M . ( r e d . ) , 2004 — Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3 A. Kenozoik. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 22–71. P i s z c z k a J . , C h u d e c k i Z . , K o Ÿ m i ñ s k i C . , 1964 — Surowce mineralne powiatu œwidwiñskiego. WSR, Szczecin. P i w o c k i M . , O l k o w i c z - P a p r o c k a I . , 1987 — Litostratygrafia paleogenu, perspektywy i metodyka poszuki- wañ bursztynu w pó³nocnej Polsce. Biul. Inst. Geol., 356: 7–28. P i w o c k i M . , Z i e m b i ñ s k a - T w o r z y d ³ o M . , 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11: 916–927. Popielski W., 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Barwice (159). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] P o p i e l s k i W . , 2006 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Barwice (159). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Po¿aryski W., 1987 — Paleozoik podpermski. W: Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a (Raczyñska A. red.). Pr. Inst. Geol., 119. R a c z y ñ s k a A . ( r e d . ) , 1987 — Budowa geologiczna wa³u pomorskiego i jego pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 119. R a p o r t , 2002 — Raport o stanie œrodowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2001 – Raport Wojewódz- kiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Szczecinie. Bibl. Monit. Œrod., Szczecin. Ró¿ycki S. Z., Tyski S., 1955 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Szczecin. wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. R ü h l e E . , 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Szczecin. wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. R ü h l e E . , 1986 — Mapa Geologiczna Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. S e i t z O . , W i c h e r C . A . , 1951 — Über die im Bereich Tempelburger Struktur gestossenen Tiefbohrungen und die Bedeütung für die Strafigraphie und Palaeogeographie der Trias. Geol. Jb. f. Das Jahr 1949, B. d. 65. Hanower. S m o l e ñ J . , 2002 — Opracowanie mikropaleontologiczne prób z wiercenia Rzecino K-1 na arkuszu SMGP Dobrowo (120). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.
66 S o k o ³ o w s k i A . , S z y m a k M . , 1983 — Dokumentacja geologiczna w kat. „B” z³o¿a torfu leczniczego (borowiny) „Dziwogóra”. Biuro Projektów i Us³ug Technicznych Bran¿y Uzdrowiskowej „Balneoprojekt” Warszawa. S z yperko-Œliwczyñska A. (red.), 1979—Po³czynIG1. Profile G³êb. Otw. Wiertn. Pañstw. Inst. Geol., 48. T r z e c i a k P . , 2000 — Sprawozdanie z wykonania 3 oznaczeñ wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C dla ark. Po³czyn Zdrój. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w £odzi. Laboratorium 14C. T y s k i S . , 1957 — Stan badañ geologicznych i dotychczasowa znajomoœæ struktury antyklinorium pomorskiego na od- cinku Œwidwin–Pi³a. Kwart. Geol., 1, 1: 40–46. W i n t e r H . , 2002 — Sukcesja py³kowa interglacja³u eemskiego i wczesnego vistulianu w profilu Rzecino. W: Mat. 9 Konf. Stratygrafia plejstocenu Polski. Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Borne Suli- nowo, 3–7 wrzeœnia. W i n t e r H . , D a n e l W . , 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili otworów kartograficz- nych Jankowo D-1, Zarañsko D-2, Borne D-3, ark. Drawsko Pomorskie (195) SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. W i n t e r H . , D o b r a c k a E . , 2006 — Multidisciplinary studies of Eemian and Early Vistulian sediments at Rzecino site (£obez upland — Western Pommeranian Lakeland). W: Mat. 1. Konf. MELA. Living morphotectonic of the European Lowland of the MELA project. Cedynia, 28–30 sierpnia: 98–110. W i n t e r H . , D o b r a c k a E . , C i s z e k D . , 2008 — Multidyscyplinarne badania osadów eemskich i wczesnovistu- liañskich w profilu Rzecino (Wysoczyzna £obeska, Pojezierze Zachodniopomorskie). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 428: 93–110. W i t k o w s k a B . , 1988 — Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. W r o n i c z S . , 1988 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-me- zozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, ark. Szczecinek. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Z n o s k o J . ( r e d . ) , 1998 — Atlas tektoniczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
67 Tablica I
Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Połczyn-Zdrój (158)
ZESTAWIENIE OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)
m n.p.m. Otw. 56 200 K-1 Toporzyk 195,0 m n.p.m.
3,0 190 B3Pm Qp4 180 17,2
170
B3LP 160 42,7 Q p4
Otw. 52 150 K-2 Popielowo 48,4 145,0 m n.p.m.
W3 140 54,6 6,0 Q p4
Otw. 15 130 K-3 Kłodzino 125,0 m n.p.m. 21,3 23,4 120 W1 77,0 6,0 Q 3 26,7 p 9,0 B3Pm 28,7 Q p4 84,6 110 84,7
100 43,9 47,3 28,1 L 90 Q p3 35,0 B3LP 57,8 Q p4 OBJAŚNIENIA: 80 119,0 Bruk
124,5 70 Otoczaki 77,0 57,8
62,3 60 64,6 Żwiry W1 Piaski 73,0 Q p3 50 145,4 O 74,7 76,7 148,1 Q p3 Piaski ze żwirami 152,8 84,2 40 85,4 Piaski pyłowate, 88,0 mułki piaszczyste
30 Piaski ilaste
171,5 Piaskowce 20 107,0 110,0 130,0 O Mułki Q 3 10 116,1 p Mułowce 139,8 142,3 0 Iły 199,2 G Iłowce -10 Q 2 p Q p2-3 Gliny zwałowe -20 145,5 216,7 148,0 Detrytus roślinny 171,0 152,0 224,0 174,8 Q -30 S p2-3 177,0 Drewno Q 2 159,4 p 181,0 233,5 234,4 183,9 -40 235,7 186,0 B3Pm Utwory fazy pomorskiej* Q 4 Ol 189,5 p stadiału górnego zlodowacenia Wisły E3 190,0 -50 B3LP Utwory fazy leszczyńsko-poznańskiej* 195,0 m Q p4 stadiału górnego zlodowacenia Wisły Tre
-60 256,3 m U w a g a: pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej
Opracowała: E. DOBRACKA
206,2 Ol *Instrukcja w sprawie opracowania i wydania 211,0 m Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 U w a g a: głębokość podano w metrach w ujęciu kompleksowym z 1977r.
7 Tablica II
Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Połczyn-Zdrój (158)
SZKIC GEOMORFOLOGICZNY
Skala 1:100 000
o o 21 30’ I 16 15’ 49o 53o 40’ I I 50’ Ostre Bardo Formy lodowcowe Formy denudacyjne II II Wysoczyzna morenowa płaska II Ostańce II I (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2°) I Wysoczyzna morenowa falista Stare III Brzeźniczka Suche doliny Ludzicko (wysokości względne do 2–5 m, nachylenie do ok. 5°) I II I r Buślary III Dolinki denudacyjne r II I Moreny czołowe akumulacyjne r J. III I II Moreny czołowe spiętrzone Długie stoki I II I J. Radoniowieckie I II I Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Drobne zagłębienie o różnej genezie
II r II Odpust Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy jeziorne I Kłodzino P Wogra Kołacz II I I PŻ Równiny jeziorne PŻ Moreny martwego lodu r I POŁCZYN I III I II - ZDRÓJ I Formy wodnolodowcowe Formy utworzone przez roślinność II II I II Równiny torfowe II I Równiny sandrowe i wodnolodowcowe II II I II II I II r. r J. Dębnica I I II Ozy, formy akumulacji szczelinowej Formy antropogeniczne I I PŻ r. II I I Kemy, plateau kemowe Piaskownie (P), żwirownie (Ż) M I P o
g
i l i
c a Popielewo Tarasy kemowe S Dna stawów
Tarasy erozyjno-akumulacyjne (nadzalewowe) III Nasypy r. II W I dolin wód roztopowych (I, II, III)
o g r Brusno a Rynny wykorzystane przez rzeki i częściowo Grodziska przez nie przekształcone
j. Bliska Struga Doliny wód roztopowych j. Opracowała: E. DOBRACKA r j. J. Krzywe Zagłębienia powstałe po martwym lodzie
J. Kłokowskie r J. Krąg r. Formy eoliczne
J. Długie J. Barczaka r Wydmy Toporzyk r J. Głębokie r Formy rzeczne J. Małe
Dr Dna dolin rzecznych a wa J. Gawroniec Tarasy rzeczne akumulacyjne (zalewowe) 2,0–5,0 m n.p. rzeki o o 53 J. Gawrończe 53 a 40’ 40’ Krawędzie i stoki: a. wysoczyzny, b. tarasów 16o00’ 16o15’ b Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne lub dolinki w ogólności, nierozdzielone
Dolinki zawieszone
Dolinki zawieszone i ponownie rozcięte
7 Tablica III
21o30’ D 16o15’ Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 o -60 o
49 3 -40 53
-60 Ark. Połczyn-Zdrój (158) 40’ Ostre Bardo -70 50’
Q<40,7
2 M 10 1 20 Ol 42,0 -80
Q<94,0 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Ol -10 Jbj1 Stare Ludzicko 2 1 40 3 30 Dębnica Ol Skala 1:100 000
Q<95,0 -60
Q<51,5 Q<91,0 -50 M -40 B 30 Brzeźniczka 12 8 0 20 8 Q<-51,6 Q<77,2
15 NEOGEN MIOCEN M Piaski kwarcowo-łyszczykowe, mułki, iły i węgiel brunatny
-50
-30 Q<115,0 10
10 -60 J. Radoniowieckie -40 -50 -70 -50 Ol -81,2 -60 6 9 -80 Iłowce, mułowce, mułki, piaski i piaskowce,
0 Kłodzino 20 PALEOGEN OLIGOCEN Ol Ol -25,3 Q<68,0 miejscami piaskowce żelaziste Kołacz 16 Odpust 13 14 25 13 Q<35,0
Ol Ol -37,0 M 12,5 JURA Piaski i piaskowce z detrytusem roślinnym, z wkładkami M 3,5 -60 Bajos
18 Wardyń Górny 20 22 Wogra Jbj1 BAJOS Q<65,0 -50 Ol ŚRODKOWA mułowców i iłowców oraz węgla bruntnego dolny -40 JURA
Ol 30,8 Q<-28,5 Q<-50,5 26 30
-40 28 0 -30 Ol -47,0 23 Q<-1,1 37 38 JURA J Piaskowce, iłowce, mułowce z wkładkami syderytów
27 Q<34,5 M DOLNA 1 10 i węgla brunatnego oraz łupki piaszczyste
Q<-67,1 Ol -37,0 M 54,6 M 33,2 -50
-60 POŁCZYN 40 -70 36 35 - ZDRÓJ 30 Granice warstw geologicznych J1 -86,5 39 Ol -17,00 20 Ol10 M 29 J. 24 M 24,3 Dębnica
J1 -96,0 20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.
-90 46 -50 Mogilica Q<-17,5 -80 -60
-70 Q<-26,8 53 -60 50 52 Uskoki 49 Q<89,2 -40 Q<77,9 Q<42,8 Ol -45,0 Popielewo Ol Krawędzie erozyjne o założeniach tektonicznych
40 -50 -40
16 A B Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej 30 54
Zajączkowo -40 Q<180,0 Brusno Q<40,7 C D Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście 20 M 61
Bl Q<63,0 is M k 10 a S Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej
tr u 10 12 55 ga (symbol oznacza wiek: M – miocen, Ol – oligocen, J2 – jura środkowa, 62 J. Krzywe Ol -25,3 J – jura dolna; liczba – wysokość stropu osadów starszych od czwartorzędu 0 Q<70,0 59 1
Q<108,8 Q<75,0 lub rzędną zakończenia punktu w osadach czwartorzędowych w m n.p.m.) 56 J. Kłokowskie 20 -20 64 Ol -38,5
-30 J. Długie 30 Q<34,5 26 1 -40 Wybrane punkty dokumentacyjne z numeracją według mapy geologicznej
-50 J. Barczaka Q<204,2 40 Q<94,0 (liczba oznacza rzędną zakończenia punktu w osadach czwartorzędowych w m n.p.m.) 69 Toporzyk Czarnkowie J. Głębokie 72
-50 Q<110,0
-40 Q<87,5 J. Małe
40
-50
-40 Drawa
-10
-20 -30 Ol -60 50 M 30 Opracowała: E. DOBRACKA
10 66 Gawroniec 20 73 77 A o Q<96,1 Q<92,0 M o 53 J. Gawrończe 71 Q<87,0 53 40’ Ol - 28,0 40’ 16o00’ C 16o15’
7 Tablica IV
Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Połczyn-Zdrój (158)
PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D
C D
S Śmiedzięcino Czarnkowie Wola Góra Połczyn-Zdrój Buślarskie Góry Ostre Bardo N m n.p.m. m n.p.m. otw. 73 (27) otw. (74) otw. (72) 26 otw. 62 otw. 28 13 otw. (11) otw. 9 8 otw. (2)23 1 otw. 3 230 otw. (61) 18 otw. 46 otw. 33 otw. (26) 230 otw. 49 otw. (35) otw. 31 220 otw. (52) otw. 30 220 27 otw. 48 otw. (32) 210 210
200 28 200 7 190 190 33 180 27 180 28 27 33 1 36 27 170 27 32 27 170 8 28 28 33 32 160 8 8 160 15 28 28 9 34 150 8 150 38 36 140 33 140 34 130 38 41 33 130 37 34 41 32 120 32 120 33 12 33 9 37 34 110 34 34 32 110 19 45 n 33 9 9 34 32 100 33 100 44 38 33 33 32 12 32
15 Wogra 90 43 90 34 33 41 1 41 36 80 37 80 35 34 43 42 36 18 44 70 44 39 39 70 9 4 39 43 60 39 46 38 60 48 46 38 42 50 42 50 48 45 40 48 40 48 59 50 43 43 52 45 30 52 30 59 59 45 20 59 20 59 10 60 10 49 0 60 52 49 0 46 50 -10 60 52 52 53 -10 60 60 60 60 51 52 -20 51 60 -20 60 -30 60 -30 60 56 -40 67 54 -40
-50 55 -50 54 70 -60 67 60 -60 -70 60 60 -70 -80 67 -80 60 -90 -90
-100 67 66 64 -100 -110 -110 67 67 -120 -120 -130 -130 293,0 -140 -140
Piaski Piaskowce Gliny zwałowe
d gc B3 g B3 fg W3 g O b G 1 — 12 — 28 — 36 — 42 — 48 — Q 3 53 — 2 60 — Ol tnQh pgQ pżQ p 4 gzw1Q p4 pżQp3 gzw p mpQp ic Piaski, żwiry i głazy Mułki Wapienie b–fg B3 g B3 b B3 b W3 fg O fg G 4 — Q 15 — Qp4 32 — Q 4 37 — Q 4 43 — mp1Q p3 49 — pQp3 54 — żQp2 64 — wJ3 gy h pż p p i1 p Piaski i żwiry Mułowce Torfy ffg B3tl g B3 fg B3 g W1 b O b S 38 — 4 44 — Q 3 55 — 7 — ntQh 18 — pżQ p4 33 — gzw2Q p4 p1Qp gzw p 50 — pmQp3 pmQ p2 66 — mc J2 ffg B3 fg B3 f fg W1 f g S Piaski i mułki Iły Gytie 19 — 34 — 39 — 45 — 51 — 2–3 56 — 67 — J 8 — npQh pżQ p4 p2Q p4 ppż Q p3–4 p Qp3 pQ p gzw Qp2 pc 1 f t gc B3 b B3 g W3 b W1 g G Iłowce 9 — Q 27 — 4 35 — 41 — 46 — 52 — 59 — Piaski ilaste Namuły pm h gzw Qp izQ p4 gzw Qp3 pimpQp3 gzw Qp2 pM 70 — icTre
U w a g a: pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej Opracowała: E. DOBRACKA
7