Devlet, Aktör Ve Değişim: 1983-2013 Yillari Arasi Türk Havayolu Taşimaciliği Alaninda Kurumsal Değişim
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
DEVLET, AKTÖR VE DEĞİŞİM: 1983-2013 YILLARI ARASI TÜRK HAVAYOLU TAŞIMACILIĞI ALANINDA KURUMSAL DEĞİŞİM Akansel YALÇINKAYA DOKTORA TEZİ Sivil Havacılık Yönetimi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Deniz TAŞCI Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ocak, 2018 Bu tez çalışması BAP Komisyonu’nca kabul edilen 1502E090 no.lu proje kapsamında desteklenmiştir. Doktora Tez Özü Devlet, Aktör ve Değişim: 1983-2013 Yılları Arası Türk Havayolu Taşımacılığı Alanında Kurumsal Değişim Akansel YALÇINKAYA Sivil Havacılık Yönetimi Anabilim Dalı Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ocak 2018 Danışman: Prof. Dr. Deniz TAŞCI Bu araştırmanın temel amacı, bir örgütsel alan olarak Türk havayolu taşımacılığı alanının 1983-2013 yılları arasındaki gelişimi ve değişiminde devletin rolünü anlamak ve açıklamaktır. Araştırma kapsamında, devletin gerçekleştirdiği kurumsal işleri tespit edebilmek ve devletin kurumsal girişimciliğini betimlemek için alan düzeyinde bir analiz gerçekleştirilmiştir. Analiz birimi olarak Türk havayolu taşımacılığı alanı incelenmiştir. Bu amaçla, araştırma süreci nitel durum çalışmaları şeklinde tasarımlanmış ve veriler, yarı-yapılandırılmış görüşmeler, çeşitli belgeler, arşiv materyalleri, gazete haberleri ile belgesellerden oluşan kaynaklardan toplanmıştır. Araştırma bulguları, devletin, Türk havayolu taşımacılığı alanın dışında değil, bizzat Türk havayolu taşımacılığı alanının merkezinde ve sıradan değil daha ziyade alanın çok güçlü ve tahmin edilemez bir aktörü olduğunu göstermektedir. Bir kurumsal girişimci olarak devlet, alanda kurumları yaratmaya, sürdürmeye ve bozmaya yönelik gerçekleştirdiği politik, kültürel ve teknik nitelikte kurumsal işler yapmaktadır. Sonuç olarak, devlet, Türk havayolu taşımacılığı alanında önemli bir kurumsal girişimcidir. Anahtar Sözcükler: Havayolu taşımacılığı, Kurumsal iş, Kurumsal girişimcilik, Devlet iii Abstract State, Agency and Change: Institutional Change in the Turkish Air Transportation Field from 1983 to 2013 Akansel YALÇINKAYA Department of Civil Aviation Administration Anadolu University, Social Science Institute, January 2018 Advisor: Prof. Dr. Deniz TAŞCI The main purpose of this study is to understand and explain the role of the state on the development and change of Turkish airline industry field from 1983 to 2013. In the scope of the study, a field level analysis conducted to determine the institutional works of state and to describe state as an institutional entrepreneur. Turkish airline industry field examined as a unit of analysis. For this purpose, the study designed as a qualitative case study and research data including interviews, documents, newspaper articles and documentaries gathered from multiple sources. The results of the study revealed that the state is not out of Turkish airline industry field, quite contrary, at the centre of Turkish airline industry field, and the state is not a regular actor in the field but the most powerful and unpredictable actor of Turkish airline industry field. As an institutional entrepreneur, the state creates, maintains and disrupts the institutions with its political, cultural and technical work. In conclusion, the state is an important institutional entrepreneur in the Turkish airline industry field. Keywords: Airline industry, Institutional work, Institutional entrepreneurship, State iv v Önsöz Akademik kariyer yapmadan önce özellikle tez veya kitap gibi kapsamlı çalışmaların uzun teşekkür bölümlerine hep bir imrenirdim. Sanırım bu da öyle uzun bir teşekkür olacak. İlk olarak, çalışmada bana yol göstermesinin yanında benim gibi akademik gelişimin usta-çırak ilişkisi içinde gerçekleşebileceğini düşünen bir ‘havacı’yı doktora öğrencisi olarak kabul ederek uzun ve zaman zaman da yorucu yola çıkarak hem akademik hem de entelektüel gelişimimde önemli rol oynayan Prof. Dr. Deniz Taşcı hocama ne kadar teşekkür etsem az. Çalışmayı yaparken motive eden unsurlardan biri doktorayı belirli bir sürede bitirme zorunluluğu yanında hep Deniz hocamı mahcup etmeme düşüncesi oldu. Umarım öyle de olmuştur. Deniz hocadan sonra özellikle Doç. Dr. Ender Gerede ve Doç. Dr. Umut Koç hocalarımın adını anmalıyım. Birlikte yakın çalışma fırsatı yakaladığım hem tez süresince hem de diğer konularda başım sıkışınca hep yanımda olduklarını bilmek bana hep güvende olduğumu hissettirdi. Tez kapsamında Ender hocamın yaptığım görüşmelerde sosyal ağını bana açması da cabası… Özellikle çalışmanın kuramsal açıdan geliştirilmesinde benimle birlikte en çok pay sahibi olmasının yanında takıldığım bir hususta bir telefon kadar yakın olan, bu sebeple de adeta ikinci danışmanım gibi yardım gördüğüm Umut hocama sadece tez sürecindeki katkıları için değil aynı zamanda akıl hocalığı için de müteşekkirim. Tez jürimde olumlu katkılarını ve yardımlarını gördüğüm Yard. Doç. Dr. Ozan Ağlargöz ve Prof. Dr. Şahin Karasar hocalarıma da teşekkür etmek istiyorum. Tezin, basit bir konudan cevaplanabilir bir araştırma sorusuna dönüştüğü ve tasarımının gerçekleştirildiği aşamada da katkısı olan hocalarımı anmadan geçemem. İlk olarak, tez önerimin ilk versiyonlarından birini TÜBİTAK proje eğitiminde ele alarak hem kuramsal hem de yöntemsel açıdan önemli eleştiri ve önerilerde bulunan Prof. Dr. Şükrü Özen hocama minnettarım. Ayrıca, özellikle İstanbul’a taşındıktan sonra daha yakından yardımını aldığım, hem görüşmecilerden birine ulaşmamda hem de kuramsal açıdan ve veri analizi anlamında her sıkıştığımda kapısını çaldığım Doç. Dr. Erkan Erdemir hocama da kılavuzluğu için müteşekkirim. Burada adını anmazsam rahatsız olacağım ve bu süreçte bir şekilde desteklerini gördüğüm Anadolu Üniversitesi Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi Sivil Hava Ulaştırma İşletmeciliği bölümü çalışanları ile İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sivil vi Havacılık Yüksekokulu’na teşekkür ediyorum. Maddi destekleri sayesinde araştırmamı kolaylaştıran Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi’ne ve bana yardımcı olan çalışanlarına, özellikle kütüphaneler arası ödünç isteklerimle bunalttığım Anadolu Üniversitesi Kütüphanesi’nden Reyhan Boztaş’a, adını bilmediğim Milli Kütüphane, TBMM Kütüphanesi, İBB Atatürk Kitaplığı, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Boğaziçi ve İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi çalışanlarına, ulaşamadığım kaynaklar konusunda yardımlarını gördüğüm Araş. Gör. Yeşim Kurt ve Araş. Gör. Mehmet Ertürk’e, Nvivo programının kullanımı ve nitel araştırmaya ilişkin desteği için Doç. Dr. Işıl Kabakçı Yurdakul hocama, bilgisayar programları konusundaki yardımları için Yard. Doç. Dr. Savaş Ateş hocama ve bu süreçte çaylarını içtiğim bölüm hizmetlilerimiz Gülümser ve Satı ablalara çok teşekkür ederim. Bu bağlamda, son olara etik ilkeler ve zarar görmemeleri adına isimlerini burada paylaşamadığım ve fakat açık sözlülükleri ile görüşlerini paylaşan görüşmecilerime müteşekkir olduğumu belirtmek isterim. Bu uzun ve zorlu süreçte yanımda olan ve çoğu zaman işlerim nedeniyle ihmal ettiğim aileme çok ama çok teşekkür etmek istiyorum. Akademik kariyerimin başından beri, beni maddi ve manevi olarak destekleyen ve her zaman yanımda olan anne ve babam ile ablam ve kardeşime ne kadar teşekkür etsem az… Bu vesileyle tezimi, akademisyen olmamı benden çok isteyen, akademik kariyerimin sonsuz destekçisi ve bu süreçte kaybettiğim canım babama armağan ediyorum. Son ama en önemli teşekkürü de bu süreçte en çok ihmal ettiğim ve güzel zamanlarımızı kaçırmamıza sebep olduğum sevgili eşim Leyla Adiloğlu Yalçınkaya’ya ediyorum. En küçük motivasyon kaybında beni kendime getiren, alan bilgisini de benimle paylaşan ve o olmasaydı bu çalışmanın en azından böyle olmayacağı çok açık olan sevgili eşime ne kadar teşekkür etsem az… vii İÇİNDEKİLER Sayfa Başlık Sayfası……………………………………………………………………………i Jüri ve Enstitü Onayı…………………………………………………………………..ii Öz……………………………………………………………………………………….iii Abstract………………………………………………………………………………...iv Etik İlke ve Kurallara Uygunluk Beyannamesi………………………………………v Önsöz…………………………………………………………………………………...vi İçindekiler…………………………………………………………………………….viii Tablolar Dizini………………………………………………………………………...xii Şekiller Dizini…………………………………………………………………………xiii Kısaltmalar Dizini……………………………………………………………………xiv BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1. GİRİŞ…………………………………………………………………………………1 1.1. Tezin Yapısı………………………………………………………………………3 İKİNCİ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE 2. KURAMSAL ÇERÇEVE…………………………………………………………...5 2.1. Yeni Kurumsal Kuram………………………………………………………….5 2.1.1. Örgütsel alan………………………………………………………………..10 2.1.2. Kurumsal değişim…………………………………………………………..12 viii 2.1.3. Kurumsal girişimcilik………………………………………………………18 2.1.4. Kurumsal iş…………………………………………………………………25 2.2. Yeni Kurumsal Kuramda Devlet Kavrayışı…………………………………..29 2.2.1. Kurumsal girişimci olarak devlet………………………………………….43 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İLGİLİ YAZIN 3. İLGİLİ YAZIN: YENİ KURUMSALCI ÇALIŞMALARDA DEVLET………..51 3.1. Yabancı Yazındaki Yeni Kurumsalcı Çalışmalarda Devlet………..………..51 3.2. Yerli Yazındaki Yeni Kurumsalcı Çalışmalarda Devlet………………...…...61 3.3. Yeni Kurumsalcı Havacılık Çalışmalarında Kurumsal Bağlam ve Devlet…76 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRK HAVAYOLU TAŞIMACILIĞI ÖRGÜTSEL ALANI 4. BİR ÖRGÜTSEL ALAN OLARAK TÜRK HAVAYOLU TAŞIMACILIĞI ALANI (1983-2013)……………...……………………………………………………81 4.1. 1983 Öncesi Gelişmeler Dönemi (1933-1983)……...………………………….82 4.2. 2920 Sayılı Kanun ve Havayolu Taşımacılığının Serbestleştirilmesi (1983- 2002)……………………………………………………………………………………92 4.3. 2003 Serbestleşmesi Dönemi ve Sonrası Gelişmeler (2003-2013)……..……108 BEŞİNCİ BÖLÜM ARAŞTIRMA 5. ARAŞTIRMA……………………………………………………………………...117 ix 5.1. Araştırmanın Amacı ve Araştırma Sorusu………………………………….117