OPILIONES Kosarze (Arachnoidea)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Wojciech Staręga OPILIONES kosarze (Arachnoidea) PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE W serii «Fauna Polski» ukazały się dotychczas: Tom 1. J. D. Plisko. Lumbricidae — Dżdżownice ( Annelida: Oligochaeta ), 1973, 156 ss. Tom 2. A. Eiedel i A. Wiktor. Arionacea — Ślimaki krą- żałkowate i ślinikowate ( Gastropoda : Stylommato- phora ), 1974, 140 ss. Tom 3. S. M. Klimaszewski. Psyllodea — Koliszki (Insecta: Homoptera), 1975, 295 ss. Tom 4. M. Mroczkowski. Dermestidae — Skórniki (Insecta : Coleoptera), 1975, 164 ss. Tom 5. W. Staręga. Opiliones — Kosarze (Arachnoidea ), 1975, 197 ss. W druku: Tom 6. W. Bazyluk. Blattodea et Mantodea — Karaczany i modliszki ( Insecta) W przygotowaniu: P. Trojan. Tabanidae — Ślepaki (Insecta: Diptera) http://rcin.org.pl OPILIONES Kosarze (Arachnoidea) http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMTA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII Fauna Polski • Fauna Poloniae Tom 5 p a ń s t w o w e wydawnictwo n a u k o w e http://rcin.org.pl WOJCIECH STARĘGA OPILIONES Kosarze (Arachnoidea) wydflno 10*7^ issued WARSZAWA 1975 http://rcin.org.pl KOLEGIUM REDAKCYJNE dr Łab. K. Dobrowolski, dr S. L. Kazubski, prof. dr S. M. Klim aszewski, p r o f. dr M. M łynarski, prof, dr A. R iedel (przewodniczący), p r o f, d r W. Skuratowicz, dr W. Staręga, mgr Z. Sw irski (sekretarz), dr hab. H. Szelęgiew icz (z-ca przewodniczącego), prof. dr P. Trojan REDAKTOR PRACY p ro f. dr A. R i e d e l Praca wykonana w ramach problemu resortowego Nr PAN-27 DTTV' T z m O G I I i NAUK I L. t\ i \ PAŃSTWOWE wydawnictwo n a u k o w e Nakład 550 + 90 egz. Ark. wyd. 14,75: ark. druk. 12,5. Papier druk. sat. III kl., 80 g, 70 x 100. Oddano do składania w styczniu 1975 r. Podpisano do druku w grudniu 1975 r. Druk ukończono w styczniu 1976 r. Nr zam. 2081/75 — A-14. Cena zł 45. WROCŁAWSKA DRUKARNIA NAUKOWA http://rcin.org.pl I. CZĘŚĆ OGÓLNA 1. WSTĘP - STANOWISKO SYSTEMATYCZNE KOSARZY Kosarze (Opiliones) stanowią rząd gromady pajęczaków ( Arachnoidea) nale żącej do podtypu szczękoczułkowców (Chelicerata) typu stawonogów ( Artliro - poda). Najbliżsi krewniacy kosarzy to wymarłe grupy Architarbi, Trigonotarbi, Anthracomarti i Haptopoda, znane z dewonu i karbonu. Wiele cech wspólnych wskazuje na pokrewieństwo z rzędem Pedipalpi, z prymitywnymi pająkami (Aranei ) oraz z podrzędem Notostigmata rzędu roztoczy ( Acari ). Należałoby zatem zaliczyć kosarze do wspólnej grupy z Acari, Aranei, Palpigradi, Pedi palpi, Rieinulei i Scorpiones — tzw. „Pedipalpi-Komplex ” K a stn era , jednak swoista budowa aparatu gębowego i kopulacyjnego świadczy, że kosarze stanowią samodzielną gałąź, która bardzo wcześnie (w karbonie?) oddzieliła się — być może początkowo wraz z bliskimi grupami wymarłymi — od wspólnego pnia pajęczaków i której ewolucja przebiegała od tej pory własnymi drogami pro wadząc do dzisiejszej, niewątpliwie wysokiej specjalizacji. Kosarze zamieszkują wszystkie części świata (oprócz Antarktydy). Opisano około 5000 gatunków nominalnych, jednak liczba rzeczywiście poznanych ga tunków jest z pewnością dużo niższa i chyba nie przekracza 3000 — reszta wprowadzonych nazw to po prostu synonimy. 2. HISTORIA BADAŃ „Badanie kosarzy jest badaniem nóg” — te słowa SAVORY’ego (1938) naj lepiej charakteryzują ówczesne poglądy arachnologów i dzięki takiemu po dejściu kosarze należą dziś do najsłabiej, przynajmniej jeśli chodzi o systema tykę i taksonomię, poznanych rzędów pajęczaków, mimo iż historia badań nad nimi liczy ponad 200 lat. Pierwsze gatunki zostały wyróżnione przez K. Linneusza, J. A. Scopolego, Ch. De Geera, J. Ch. Fabriciusa, O. F. M u l l e r a , G. W. F. Panzera, J. F. W. H e r b s t a i P. A. LATREiLLE’a w końcu XVIII wieku, jednak autorzy ci umiesz czali je wśród owadów lub pająków. Na odrębność kosarzy pierwsi zwrócili uwagę L atreille (1802), Sundeyall (1833) i C. L. Koch (1839) wydzielając je jako niezależny rząd. Do siedemdziesiątych lat ubiegłego wieku opisywano liczne gatunki z całego świata nie troszcząc się o ich wzajemne powiązania 5 http://rcin.org.pl filogenetyczne — podział rzędu Opiliones na niższe jednostki właściwie jeszcze nie istniał. Jego powstanie jest zasługą Sim ona (1872,1879), S o ren sen a (1873), T h o r ella (1876, 1882, 1889), B anksa (1893), P ococka (1902), L omana (1903) oraz H a nsena i S o ren sen a (1904). Utworzony przez nicli system, rozbudo wany w licznych pracach C. F. B oeavera , C. d e Me l l o -Leita o i B . F. L aw r e n c e ^ , przetrwał prawie do dziś i dopiero w ostatnich latach został zmody fikowany i częściowo przebudowany przez K ra to ch y ila (1958a), Silh a v ego (1961a) oraz K astnera i L ev ieg o (K a st n e r , L e v i i L e v i 1968). Chociaż pierwsze prace poświęcone anatomii kosarzy pochodzą z pierwszej połowy, a opracowania morfologii i anatomii narządów rozrodczych i aparatu kopulacyjnego z końca ubiegłego wieku (B lanc 1880, Gra a f 1880, L oman 1881, H an sen 1885), cały układ systematyczny rzędu oparty był wyłącznie na morfologii zewnętrznej. Przyczynił się do tego niewątpliwie C. F. B o e w e r , najwybitniejszy znawca kosarzy, autor jedynej światowej monografii całego rzędu (1923), dwudziestu jej uzupełnień (1927-1957) oraz wielu innych prac, który uważał, że budowa aparatu kopulacyjnego może mieć jedynie pomocnicze znaczenie taksonomiczne, a nie mówi nic o pokrewieństwie poszczególnych form czy grup. Przyjęte przez niego kryteria pozwalają na pewne odróżnienie podrzędów, ale w niektórych grupach już jednoznaczny podział podrzędów na rodziny, a tych na podrodziny nie zawsze jest możliwy. Jednak wady systemu B o ew era ujawniają się w całej pełni dopiero przy kategoriach szczebla rodza jowego, a szczególnie gatunkowego. Przy dużej zmienności kosarzy doprowa dziło to do opisywania olbrzymiej liczby nowych taksonów, wydzielanych na podstawie nieistotnych odchyleń cech uważanych za gatunkowe czy nawet rodzajowe. Poszukiwania naturalnego systemu kosarzy trwają dopiero od niedawna i na ostateczne rezultaty wypadnie jeszcze poczekać. Ostatnio ukazało się już kilkanaście prac typu rewizji poszczególnych grup ( Erebomastridae — B rig g s 1969; Nemastomatidae — K ratochvil 1958b, 1959, S ilh a v y 1966a, G r u b e r i M a r te n s 1968; Ischyropsalididae — M a r te n s i S u z u k i 1966, D re s c o 1966- -1972, G r u b e r 1969b, 1970, M a r te n s 1969a; Phalangiidae — G r u b e r 1969c, S t a r ę g a 1972, 1973c; Gagrellidae — M a r te n s 1969b, c). System przyjęty w niniejszym opracowaniu (p. s. 53) jest połączeniem osobistych przekonań autora oraz sumy najnowszych wyników badań prowadzonych nad różnymi grupami ( Cyphophthalmi: Ch. Juberthie, J. B a f a ls k i ; Oncopodomorphi: Y. S ilh a v y ; Gonyleptomorphi : T. S. B rig g s , B. B. F o r s t e r , H. K a u r i, B. F. L a w r e n c e , B. A. M. i H. E. M. Soares, Y. S iliia v y ; Trogulidae: J. G r u b e r ; Ischyropsalididae: E. D re s c o , J. G r u b e r , J. M a r te n s , S. S u z u k i; Sabaconi- dae: E. Dresco, S. Suzuki; Nemastomatidae: J. Gruber, J. M artens, M. Bam- e l a , Y. S ilh a v y , W. S ta r ę g a ; Acropsopilionidae i Neopilionidae: J. G r u b e r , B. F. L a w re n c e , Y. Siliiavy, W. Staręga; Sclerosomatidae: J. M a r te n s ; Phalangiidae: D. Dumitrescu, J. M artens, W. Staręga; Gyantidae: J . M a r t e n s i Gagrellidae: J. M artens, W. Staręga, S. Suzuki). 6 http://rcin.org.pl Nowoczesny system kosarzy, a właściwie jego już istniejące fragmenty, oparty jest na wybranych cechach morfologii zewnętrznej (częściowo różnych u różnych grup) oraz na budowie aparatu kopulacyjnego obu płci. Z badaniami systematycznymi zawsze łączyły się badania fauny poszcze gólnych obszarów. Jednak rozmieszczenie kosarzy poznane jest dotychczas — w skali całego świata — w sposób niezadowalający, wykluczający prawie całko wicie jakiekolwiek szczegółowe rozważania zoogeograficzne. Przyczyną takiego stanu są niejasne powiązania między wieloma taksonami nominalnymi, opisa nymi w oparciu o nieistotne nieraz różnice morfologiczne wynikające ze zmien ności osobniczej. W Europie opracowania podsumowujące typu monografii, katalogu, bądź spisu gatunków mają następujące kraje (jeśli istnieje dla jakiegoś kraju kilka takich opracowań, wymieniono tylko najnowsze): Islandia (H e n r ik s e n 1938), Irlandia i Wielka Brytania (B r isto w e 1949), Francja (Sim on 1879), Hiszpania i Portugalia (K raus 1961, K ambla 1967), Szwajcaria (Le sse r t 1917), Belgia (B e c k e r 1896), Holandia (Spo e k 1963), NRD i RFN (K a stn er 1928), Dania (Me in e r t z 1964b), Norwegia (Strand 1900), Szwecja (T u llg r en 1906a), Finlandia (H e in a jo k i 1944), Łotewska SRR (T umśs 1963), Polska (R a fa lsk i 1961), Czechosłowacja (Silh a y y 1956), Austria (K r it sc h e r 1956), Węgry (Szalay 1968), Rumunia (A yram i D u m itr esc u 1969) i Bułgaria (Staręga 1976a). Nie wszystkie z tych opracowań reprezentują oczywiście jednakowy zakres i poziom — monografiami zawierającymi nowoczesne opisy gatunków z uwzględnieniem budowy aparatu kopulacyjnego oraz z kluczami do ozna czania są jedynie prace Siliiay eg o (1956), Spo ek a (1963) i Sta ręg i (1976a). Z pozostałych podsumowań część zawiera dane mocno już przestarzałe i zde zaktualizowane (np. Sim o n 1879, B e c k e r 1896, T u llg r en 1906a), reszta wy maga też znacznych nieraz zmian i uzupełnień, bądź stanowi opracowania typu katalogu czy spisu, pozwalające zorientować się w stopniu poznania fauny danego kraju, ale nie będące pomocą przy oznaczaniu (np.