Protection of Cultural Heritage

40 YEARS OF THE WORLD HERITAGE I N POLAND – ACHIEVEME NTS AND PROSPECTS No. 4,2017 H PROTECTION OF C ERITAGE Achievements and Prospects Heritage in Poland – Years40 of the World Polish National CommitteeofInternational Council ULTURAL The RoyalŁazienkiMuseum inWarsaw on Monuments andSitesICOMOS Lublin University ofTechnology

Warsaw 2017 40 Years of the World Heritage in Poland – Achievements and Prospects

Editor-in-chief: Bogusław Szmygin

Polish National Committee of International Council on Monuments and Sites ICOMOS

Warsaw 2017 Editor-in-chief: Bogusław Szmygin

Editorial board: dr inż. Katarzyna Pałubska – Secretary mgr inż. Karolina Kołb-Sielecka – Office and subscription

Translation: Agata Osińska, Anna Maciejewska, Arkadiusz Mikrut, Joanna Bednarczyk, Karolina Tanikowska, Maciej Ślęczka, Michał Szewczyk, Patrycjusz Piechowski

Editing and proofreading: Arkadiusz Mikrut

Publisher: Polish National Committee of International Council on Monuments and Sites Plac Zamkowy 4, 00-277 Warsaw

Co-publisher: The Royal Łazienki Museum in Warsaw Agrykoli 1, 00-460 Warsaw

Lublin University of Technology, Nadbystrzycka 38D, 20-618 Lublin

This publication is co-financed by the Ministry of Culture and National Heritage ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACH ZARZĄDZANIA Contents DOBRAMI KULTUROWYMI ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA

Anna Fortuna-Marek

Bogusław1. Krasnowolski Zagrożenia oddziałujące na dobro WH w systemie ochrony zabytków Civic Committeei ich znaczenie for the Restoration w kontekście of Cracow zarządzania Heritage: miejscamiorigin, experience, światowego programme dziedzictwa ...... 5 MagdalenaZagadnienie Meller, Karolinazagrożeń Kowalska jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. HistoricProblem monument zagrożeń – the Gnieznodla zabytków Cathedral i szerzej – dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako zagadnieniethe dominant ważne monument w systemie of the city ochrony landscape – wielokrotnie now and in thepojawia past ...... się w polskim ustawodawstwie, jest13 też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet Andrzej Michałowski Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- Cultural landscape on the World Heritage List – polish experiences ...... 19 rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. KarolinaKażde Szczepanowska dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników zagrażającychAdaptation of buildingsjego stanowi of historical (czynniki significance antropogeniczne in Gdańsk. i naturalne). By skutecznie chronić jakieś dobroThe key i issuesefektywnie of Regional nim zarządzać Heritage Protection konieczne O jestfficers’ ustalenie perspective czynników, ...... które mogą mu zagrażać 29 (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie działańZbigniew i Władysławśrodków zapobiegających Paszkowski, Jakub wszystkim Ignacy Gołębiewski, zidentyfi kowanym Izabela Kozłowska zagrożeniom. Dlatego też nie- zbędnymProspects forelementem inscribing każdego certain elementsplanu zarządzania of the cultural dla miejscalandscape Światowego of Szczecin Dziedzictwa powinna być as Polish Listed Monument ...... 45 identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia.Marcin Gawlicki GdańskPoznanie on the U przyczynNESCO Worldi mechanizmów, Heritage List które – 20 wpływają years of attempts na niszczenie and missed zabytkowej opportunities substancji, ...... na de-61 gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe Ewelinafunkcjonowanie Kowalska systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. ConsequencesCharakterystyka of entering zagrożeń assets intoi ich the monitorowanie UNESCO List ma– prestige duże znaczenie and what wnext? ochronie i zarządzaniu, De lege ferenda postulates with regard to legal consequences of entering an property gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi ka- or site into the UNESCO List ...... 71 cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka Małgorzatai zapobiegać Korpała niszczeniu. Churches of Peace in Jawor and Świdnica – conservation work of the interior and furnishings, as an exampleZagrożenia of protecting dóbr światowego buildings inscribed dziedzictwa on the a Worldpolskie Heritage prawodawstwo List ...... 79 W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi Anna Jagiellak się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po- The authenticity of painted decorations of the Old Town in Warsaw ...... 89 przez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi Waldemar J. Affelt 1Management O monitoringu Plans zagrożeń for the m.in. Churches Z. Mirek, of MonitoringPeace in Jawor miejsc and światowego Swidnica dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna as Wartość,an Example a monitoring of Management dóbr światowego Problems dziedzictwa with U, red.NES B.C OSzmygin, World WarszawaHeritage 2011,Site ...... s. 49 99 544 ContentsAnna Fortuna-Marek rozporządzeniamiSławomir Ratajski do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mająIdeas teżand regulacje assumptions prawne of thezawarte Convention w Ustawie concerning z dnia 27 the marca Protection 2003 r. ofo planowaniuWorld Cultural i zagospodarowaniu przestrzennymand Natural Heritage oraz w Ustawieand their z 7implementation lipca 1994 roku in o prawiePoland budowlanym. from the perspective of the UstawyPolish U te,NES a CzwłaszczaO Committee Ustawa ...... o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko 115do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym Krzysztofzjawiskom K. czy Pawłowski działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną Poland’sprawną czyli participation do zapobiegania in initial zagrożeniom efforts to implement potencjalnym. resolutions Co istotne of the przepisyConvention te dotyczą ...... w równym 121 stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szychJakub Lewickijakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychThe perspectives obiektów of i protectionobszarów zabytkowych of the world zdefiheritage niowane in Poland są ustawowo – m.in. poprzez określenie działań zabronionychthe Tentative List oraz and wyszczególnienie proposals of nominations działań, które to wymagają the World pozwolenia Heritage List Wojewódzkiego ...... Konserwatora 129 Zabytków. WojciechW UstawieKowalski o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychPlaces of memoryna czym underpolega U ochronaNESCO zabytków1972 World sprawowana Heritage Convention przez organy and administracji criterion VI publicznej of the wymie- nioneOperational jest zapobieganie Guidelines zagrożeniomof its implementation mogącym ...... spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda-143 remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre zZbigniew zagrożeń) Fiderewicz3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Tlubhe posiadaczarole of the “League też pośrednio of Polish odwołuje Cities and się U doNES potencjalnychCO Sites” in the zagrożeń preservation (opieka of bowiemcultural heritagepolega m.in. .... 157na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie BIorazOGRAPHICAL korzystania z zabytkuNOTE ...... w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu 161 zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

AnnaBogusław Fortuna-Marek Krasnowolski To the memory of Hanna Pieńkowska, Ph.D. (1917–1976), on her birth centenary

1.W hen Zagrożenia on 9 September oddziałujące 1978, the nahistoric dobro centre WH of w Cracow, systemie including ochrony W awelzabytków and Kazimierz, was inscribed ini ichthe znaczeniefirst UNEC Ow Wkontekścieorld Heritage zarządzania List as the firstmiejscami heritage światowego preservation dziedzictwa area in Poland and one of the first in the world, Cracow was in a pitiful state. This was due to many years of neglect, state Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. ideology curtailing the support of Church and privately-owned properties as well as the state of the Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako environment damaged by industrial plants. The situation contributed to unification of preservation, zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest scientific and creative bodies. This resulted in formation of a “preservation opposition”; one of its first też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet manifestations was Memoriał w sprawie ochrony i rewaloryzacji zabytków Krakowa [Memorial on Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- The Protection And Restoration of Cracow’s Historic Sites], addressed to the city authorities in 1974.1 rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. The appointment of the Board of Restoration of Cracow’s Preservation Areas – an investor in the field of preservationKażde activities dobro niezależnie – may be considered od jego typuas the narażone answer to jest the naMemorial. szereg różnorodnych czynników zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś The establishment of the Committee was closely related to the World Heritage List. The first dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać step was a meeting held on 28 September and attended not only by officials but also by expert bodies. (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie Jerzy Szablowski said at that time: “The protection of Cracow’s urban arrangement and its historic działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- architecture is now not only our internal affair ... Local ambitions must give way to the great importance zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być of the task which...is one of the priority tasks in our country. Funds for this huge investment must be identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować found!”2 The next step involved formal establishment of the Committee3 on 12 December 1978; its first zagrożenia. meeting took place on 18 December and was headed by Henryk Jabłoński: no matter how we might perceivePoznanie this controversial przyczyn i figure,mechanizmów, there is noktóre doubt: wpływają as the naChairman niszczenie of thezabytkowej Council substancji,of theS tate hena gavede- thegradację Committee wartości nationwide przestrzennych, prominence zanikanie from wartościits very inception.niematerialnych, Since 1985, jak również its financial na nieprawidłowe basis has been thefunkcjonowanie Act on the N ationalsystemu F ochronyund for the pozwala Restoration lepiej iof skuteczniej Cracow’s historicchronić sites.dziedzictwo.4 Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi kacja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka 1 published text: Bogusław Krasnowolski, ‘Działalność krakowskich stowarzyszeń naukowych i twórczych i zapobiegaćw dziedzinie niszczeniu. ochrony konserwatorskiej Krakowa’, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN, XVII, 1983, pp. 263–265. 2 as citedZagrożenia in: Problemy dóbr odnowy światowego Krakowa. dziedzictwaMateriały z narady a polskie konsultacyjnej prawodawstwo w sprawie odnowy zespołów zabyt- kowychW ramach Krakowa istniejącego 28 września systemu 1978, Cracow, ochrony 1978. zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi 3 się tzagrożeniamihis article uses obiektów, previous zespołówpublications czy of obszarów the author: zabytkowych Bogusław Krasnowolski, rozwiązywane ‘O dnowasą przede zabytków wszystkim Krakowa. po- Geneza, cele, osiągnięcia, zamierzenia’, Renowacje i Zabytki [hereinafter cited as: RiZ], Społeczny Komitet Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przezOdnowy egzekwowanie Zabytków zapisów Krakowa, Cracow 2004; id. ‘Doktryny konserwatorskie a doświadczenia wraz z wykonawczymi Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa’, [in:] Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń 1 Okrakowskich monitoringu ostatnich zagrożeń 30 m.in. lat, Z.Krasnowolski Mirek, Monitoring (ed.), WAM miejsc, Cracow,światowego 2011, dziedzictwa, pp. 13–45. /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna 4 Wartość,Dziennik a monitoringUstaw [Journal dóbr ofświatowego Laws] no. dziedzictwa 21/1985, item, red. 90. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 546 BogusławAnna Fortuna-Marek Krasnowolski rozporządzeniamiThe establishment do tejże of the ustawy Committee2. Obok is theniej culmination pewne znaczenie of efforts dla of zagadnień preservation dotyczących milieus to givezagrożeń Cracow nationalmają też prominence regulacje prawne in the culturalzawarte policy w Ustawie of the z state. dnia I27t is marcaworth recalling2003 r. o that planowaniu as early as i inzagospodarowaniu 1950, the Faculty ofprzestrzennym Conservation oraz and w R Ustawieestoration z 7of lipca Works 1994 of rokuArt was o prawie established budowlanym. – on the basis of older units – within the AcademyUstawy of Fine te, A arts zwłaszcza in Cracow. Ustawa5 The political o ochronie breakthrough zabytków indają October też teoretycznie 1956 resulted narzędzia in widening nie tylkothe scope do reagowaniaof restoration na works, zagrożenie, which które nevertheless już wystąpiło remained (aktualne), insufficient. lecz Trównieżhe following do zapobiegania year saw the niekorzystnym establishment zjawiskomof the Social czy Fund działaniom for the Protection wobec obiektów, of historic zespołówsites, funded czy by obszarów tram tickets zabytkowych surcharges objętychand subsidies ochroną from prawnąa numerical czyli game. do zapobieganiaPost-war historic zagrożeniom preservation potencjalnym. officers (regional Co andistotne municipal) przepisy were te exceptionaldotyczą w individuals.równym 6 stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- At the turn of the 1970s, a multiannual cycle of interdisciplinary research and research-based design works szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- began in the residence complex of the Cathedral Chapter at Kanonicza Street. These works involved combining nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez7 określenie działań variouszabronionych studies, oraz interpreting wyszczególnienie them as a działań, whole, andktóre developing wymagają preservation pozwolenia measures. Wojewódzkiego Theoretical Konserwatora summary Zabytków.of the interdisciplinary activity, which was more frequently covered by the term ‘restoration’, was a seminar organisedW Ustawie thanks too ochronie efforts zabytkówof the Regional i opiece H istoricnad zabytkami Preservation wśród Officer sześciu andpodstawowych the Faculty of działań Conservation okre- 8 ślającychand Restoration na czym of Wpolegaorks of ochrona Art at the zabytków Academy sprawowana of Fine Arts. przez Of no organy less methodological administracji publicznejimportance wymie- was the exhibitionnione jest Dziełozapobieganie sztuki wzagrożeniom konserwacji mogącym [A Work ofspowodować Art in Preservation uszczerbek and dla Restoration]. wartości zabytków9 oraz uda- remnianieWere niszczenia these experiences i niewłaściwego properly korzystania used in thez zabytków first period (co jest of pothe prostu Committee’s reagowaniem work (1978–1989)?na niektóre zG zagrożeń)iving national3. Także prominence ustawowe określenie to the issue opieki crowned nad zabytkiem, the efforts które made należy at thatdo kompetencji time. However, właściciela despite participationlub posiadacza of też several pośrednio outstanding odwołuje representativessię do potencjalnych of preservation zagrożeń (opieka milieus, bowiem making polega the m.in. process na morezapewnieniu dependent warunków on political do zabezpieczenia decisions – i whichutrzymania was typicalzabytku oforaz that jego time otoczenia – considerably w jak najlepszym distorted stanie final oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości implementations. Critical voices of the ‘preservation opposition’, intensifying from, czyli 1980–1981, na eliminowaniu include zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia a further joint announcement of associations10 and treatises of new organisations: Polish Ecological Club11 WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. and Civic Committee for the Rescue of Cracow.12 An article with a characteristic title – Czy Cracow jest Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania rewaloryzowany? Nie! [Is Cracow being restored? No!] – was published by Tadeusz Chrzanowski.13 i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. 5 mariaDodatkowo Dayczak Domanasiewicz,zgodnie z art. 18 ‘Krótki Ustawy zarys o ochronie dziejów zabytkówWydziału Konserwacjiochronę zabytków Dzieł S ztukii opiekę Akademii nad zabyt- Sztuk kamiPięknych uwzględnia w Krakowie’ się przy (1950–1990), sporządzaniu Ochrona i aktualizacji Zabytków strategii[hereinafter rozwoju cited as: województw, OZ],XLIII, no. planów 4, pp. 174–189.zagospo- darowania6 ‘Drogi współczesnej przestrzennego konserwacji: województw, aranżacja analiz – ekspozycja i studiów – rekonstrukcja. z zakresu Pzagospodarowaniarofesorowi Józefowi Eprzestrzennego. Dutkiewiczowi powiatu,w 30 rocznicę strategii śmierci,’ rozwoju red. gmin, Ostaszewska studiów M ariauwarunkowań [ed.], Studia ii kierunkówMateriały W ydziałuzagospodarowania Konserwacji iprzestrzennego Restauracji Dzieł gminSztuki oraz ASP mpzp, IX, albo1999, decyzji part 1; oLech ustaleniu Kalinowski, lokalizacji ‘Przemówienie inwestycji wygłoszone celu publicznego, podczas pogrzebu decyzji Porofesora warunkach Józefa zabudowyLepiarczyka’, (…) IF oliaco bardzoHistoriae istotne Atrium, w XXIIIkontekście, 1987, analizy pp. 155–156; zagrożeń Tadeusz – we Chrzanowski, wszystkich ‘wwHanna koncepcjach, Pieńkowska 1917–1976’, Biuletyn Historii Sztuki, XXX, 1977, no. 4, pp. 391–393; Bogusław Krasnowolski, ‘Poglądy konserwa- strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne torskie Mariana Korneckiego’, Biuletyn Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa [hereinafter cited as: do BzapobieganiaSKOZK] XVIII zagrożeniom, 2002, pp. 50–63. dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 7 Zagadnienia badawcze i projektowe zespołu ulicy Kanoniczej w Krakowie. Sympozjum Konserwatorskie, dnia 20–21 maja 1971, Cracow,1971. 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 8 prowadzenia‘Materiały z pracogólnopolskiego konserwatorskich, seminarium restauratorskich, metodologicznego robót budowlanych, poświęconego badań zagadnieniom konserwatorskich metodyki i architektonicznych i form komplek - asowej także dokumentacji innych działań prac przy badawczych zabytku wpisanym i konserwatorskich do rejestru odbytego zabytków w dniachoraz badań 19–20. archeologicznychII.1973 r.’, Hanna i poszukiwańPieńkowska, ukrytychKornecki lubMarian porzuconych [eds.], M ateriały zabytków i S prawozdania ruchomych (DzU Konserwatorskie z 2004 r., nrWojewództwa 150, poz. 1579),Krakowskiego, Rozporządzenie Cracow 1973. Ministra 9 KulturyDzieło zsztuki dnia 25w konserwacji,sierpnia 2004 exhibitionr. w sprawie catalogue, organizacji M i ariasposobu Dayczak ochrony Domanasiewicz zabytków na wypadek [ed.], Cracow,1976. konfl iktu zbrojnego 10 i asytuacjiktualny kryzysowych pogląd stowarzyszeń (DzU z 2004 r., twórczych nr 212, poz. na 2153). sprawy ochrony zabytków Krakowa (w nawiązaniu do 3 Ustawa„Memoriału” z dnia 23 pięciu lipca stowarzyszeń2003 r. o ochronie z dnia zabytków 14 marca i opiece 1980 nad r.), pyblished:zabytkami (tekstOZ 1980, jednolity no. 4, Dz. pp. U. 327–328. 2014 poz. 1446), 11 Art.„Quo 4 (dalej: vadis, Ustawa Cracovia?” o ochronie). Jaki jest Cracow, a czym i jaki ma być w przyszłości? Wybór materiałów V Forum 4 UstawaDyskusyjnego o ochronie z cyklu, Art. „5.Problemy ekologiczne Krakowa”, Cracow 1981, 2nd edition, Cracow, 1985. 125 Ustawa obywatelski o ochronie Komitet, Art. R28.atowania Krakowa, dokumenty i materiały za rok 1981, Cracow, 1982; Obywatelski 6 UstawaKomitet o ochronieRatowania, Rozdz. Krakowa, 4. dokumenty i materiały za rok 1982, Cracow, 1983. 713 Ustawa tadeusz o Chrzanowski,ochronie, Art. 18 ‘Czy ust. Cracow 2 pkt 2. jest rewaloryzowany? Nie!’, Tygodnik Powszechny 1981, no. 11, pp. 1, 6. 557 AnalizaCivic zagrożeńCommittee w forplanach the Restoration zarządzania of Cracow dobrami Heritage: kulturowymi origin, świa experience,towego dziedzictwaprogramme

TPonadtohe political dobra breakthrough o największym of 1989-1990 znaczeniu saw dla thedziedzictwa healing of kulturowego the situation, winny with być the uwzględnianeprocess being basedw planie solely ochrony on professional zabytków grounds. jednostki A organizacyjnejfter Mazowiecki’s oraz government w krajowym, had wojewódzkim, been established, powiatowym three art historiansi gminnym from planie Cracow, ochrony Tadeusz zabytków Chrzanowski, na wypadek Marian konfl Kornecki iktu zbrojnego and the i undersignedsytuacji kryzysowych sent a memorial w celu entitledich zabezpieczenia Ochrona zabytków przed skutkami Krakowa: zagrożeń stan i wynikającychpotrzeby [The z protectionsytuacji kryzysowych. of Cracow’s Do historic zagrożeń sites: (prze- the currentwidywanych state andi realnych), needs] to które the M należyinister uwzględnić of Culture wand tych Art. planach It provided zaliczono a priority w szczególności: list of preservation pożar; measurespowodzie, to ulewybe taken, lub which zalania were z innychbased on przyczyn; a comprehensive wichury; programme katastrofy andbudowlane, reflected awariein the techniczne,Committee’s chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- current practice and documents. What was emphasised in particular, were such assets as “the Wawel fl ikt zbrojny8. complex and the urban arrangements of three medieval towns – Cracow, Kazimierz and Kleparz – Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- with their former suburbs; the urban arrangement of Podgórze as a late eighteenth-century town; the we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa arrangementsw Polsce są niewystarczające of former medieval – jak villages, pokazują adapted choćby within ostatnie the problemy confines związane of the growing z inwestycjami city in thew War- 10th 14 andszawie 20th czy centuries...” we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)On 14 February za ochronę1990, upon zabytków the request sprawują of thenadzór Civic i wykonują Parliamentary działania Club, kontrolne a Civic wCommittee stosunku seateddo obiektów by new zabytkowych members was (w appointed.tym dóbr WH), Their ale total nie numberidentyfi kująamounted i nie monitorują to 100 heads, zagrożeń most dlaof whommiejsc wereUNESCO representatives w sposób ofsystemowy. historic preservation Ocena zagrożeń milieus. i ich Professor monitorowanie Chrzanowski, w obecnym art historian, systemie became prawnym the chairmanw Polsce –and także held w stosunku this office do dóbr till onearly najwyższej the end wartości of his sąlife; działaniami15 since 2005, okazjonalnymi, the Committee wyrywkowy- has been chairedmi, niesystemowymi. by Franciszek Ziejka. In order to lay down its functioning, the Committee adopted Regulations, having Zapewnieniubeen modified jak several najwyższych times throughoutstandardów ochronyover a quarter polskich of century.miejsc z T Listyhe highest UNESCO authority służyć ismają the plenarydziałania session Narodowego while the Instytutu ongoing Dziedzictwa,activity is conducted którego jednymby the P residium, z zadań jest supported monitorowanie by several i analizo- people wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w constituting the Office and financed by the Chancellery of the President of the Republic of Poland. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Members of the Committee – appointed and dismissed by the President – work on a voluntary basis: w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów they participate in preservation commissions associated with the works being conducted and belong to podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, permanenta więc m.in. issue-specific realizacja zadań commissions: wynikającychT he zP przystąpieniarogramming andPolski Implementation, do Konwencji Światowego Financial, Legal Dziedzictwa as well asUNESCO Organisational z 1972 andr. Zadania Landscape dotyczące Protection monitorowania Commissions wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,Predominant gdyż jednym source z celów of financing monitoringu (most jest recently, zapobieganie approx. P ewentualnymLN 30 million zagrożeniom. per annum) Wis apraktyce subsidy fromjednak Chancellery dotychczas of nie the wypracowano President of ithe nie Rwdrożonoepublic of do P oland.realizacji The zestandaryzowanego, Committee’s financial systemowo policy leadspro- towadzonego multiplication monitoringu of funds. tych W ithmiejsc. some exceptions, a subsidy from the National Fund is awarded in the amount of 50% of the costs to be incurred in order to carry out certain tasks. This requires the Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa beneficiaries to contribute with their own financial means or acquire them from other sources. As this action isPodstawą of stimulating wszelkich nature, działań the actual związanych funds allocated z dobrami for the wpisanymi preservation na of Listę Cracow’s Światowego historic Dzie- sites aredzictwa more UNESCOthan twice jest the Konwencja amount of w the sprawie National ochrony Fund. światowego At present, dziedzictwa with regard kulturalnego to financial i natural-support 11 providednego , a for przepisy activities wykonawcze accompanying do realizacjipreservation Konwencji works – zawierawhich are dokument not financed Wytyczne by the Operacyjne Committee do – realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 the proportion between a subsidy and the beneficiary’s (dalej: contribution is approximately) . Kwestia 1:1.7. zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Committee’s actions and their aims – which have not dramatically changed since 1990 but have been8 Rozporządzenie slightly modified Ministra –Kultury are specified z dnia 25 insierpnia multiannual 2004 r. w andsprawie annual organizacji programmes i sposobu whichochrony are zabytków adopted na in 16 plenarywypadek meetings. konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 14 apoz.s cited 190) in: Krasnowolski, Odnowa zabytków, pp. 38–39. 15 12 BogusławOperational Krasnowolski, Guidelines for ‘ Ptherofesor implementation Tadeusz Bonifacy of the WorldChrzanowski’ Heritage (1926–2006),Convention. Dokument Folia Historiae ten jest Atrium, okresowo new series,aktualizowany. 12, 2009. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 16 irealizacjinter alia Konwencji Program iŚwiatowego kierunki działania Dziedzictwa Społecznego autorstwa KomitetuK. Piotrowskiej Odnowy i B. ZabytkówSzmygina Krakowa;dostępne jestpublikowany: na stronie OPolskiegodnowa zabytkówKomitetu NarodowegoKrakowa. M ateriałyICOMOS i dokumenty, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Cracow, 2003, p. 125. 548 BogusławAnna Fortuna-Marek Krasnowolski rozporządzeniamiA cycle of preservationdo tejże ustawy procedure2. Obok niej consists pewne of znaczenie several individual dla zagadnień tasks: dotyczących from diverse zagrożeń studies dependingmają też regulacje on the prawne character zawarte of a site,w Ustawie through z dnia initial 27 marca conclusions 2003 r. concerning o planowaniu preservation, i zagospodarowaniu a design (programme)przestrzennym and oraz implementation w Ustawie z 7 lipca (with 1994 a possible roku o researchprawie budowlanym. extension and correction of the conclusion) to as-builtUstawy documentation. te, a zwłaszcza A Ustawall these ostages ochronie are zabytkówsupervised dają by teżrepresentatives teoretycznie ofnarzędzia the Committee nie tylko anddo approvedreagowania by na historic zagrożenie, preservation które już authorities. wystąpiło (aktualne),Studies – which lecz również often broaden do zapobiegania knowledge niekorzystnym about the site beingzjawiskom investigated czy działaniom – are not wobecthe aim obiektów, in itself but zespołów an essential czy obszarówpart of the zabytkowych preservation objętychprocess. ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym Restoring historic and aesthetic values of interiors, especially in sacred buildings, was linked to stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- restoration of décor. Exporting its elements to other places was strongly opposed.17 szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychThe obiektów results ofi obszarów the Committee’s zabytkowych works zdefi conducted niowane tosą dateustawowo in individual m.in. poprzez urban określeniecomplexes działań can be summarisedzabronionych comprehensively. oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.In W awel, a comprehensive programme by Andrzej Fischinger18 (updated and developed by his successors),W Ustawie covering o ochronie the entire zabytków building i opiece on the nad W zabytkamiawel Hill was wśród implemented. sześciu podstawowych działań okre- ślającychWorks na czymconducted polega in ochrona the Royal zabytków Castle were sprawowana linked to przez specific organy field administracji studies.19 The publicznejfollowing elementswymie- nioneand actions jest zapobieganie fell within zagrożeniomtheir scope: roofs,mogącym wall spowodować faces, 20 interiors uszczerbek21 (along dla wartościwith the zabytków preservation oraz of uda- the remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków décor,22 ceilings, paintings),23 covering the arcade courtyard (co with jest apo new prostu surface, reagowaniem24 and displaying na niektóre the z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela revealed part of the Renaissance garden.25 lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia 5 WKZ17 this o problemzagrożeniu was dladiscussed zabytku by Bogusław. Krasnowolski, Wnętrze starego kościoła: sacrum, dokument, zabytek, [in:]Ponadto Sacrum isłużby sztuka konserwatorskie – życie i sztuka, Barbaraposiadają M ajor,cały Joannaszereg prerogatywMatyja, Miejska do kontroliGaleria Sstanuztuki, zachowaniaCzęstochowa i prowadzenia2004, pp. 17–29. nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania 6 na18 zagrożenia the first version zabytków was adopted. by the Committee in 1992 ; Andrzej Fischinger, ‘Lata 1990–2005’, [in:] Paweł Dettloff,Dodatkowo Marcin zgodnieFabiański, z art.Andrzej 18 Ustawy Fischinger, o ochronie Zamek zabytkówkrólewski ochronęna Wawelu. zabytków Sto lat odnowyi opiekę (1905–2005), nad zabyt- kamiCracow, uwzględnia 2005, pp.się 111–125;przy sporządzaniu Andrzej Fischinger, i aktualizacji Zarys programustrategii rozwojucałościowego województw, odnowienia planów i konserwacji zagospo- za- darowaniabytków wzgórzaprzestrzennego wawelskiego województw, do r. 2000, analiz BSKO ZK,i studiów 1992, no.z zakresu 3–4, pp. zagospodarowania 52–58; idem, ‘Prace przestrzennego konserwatorskie powiatu,na Wawelu strategii w latach rozwoju 1990–2000’, gmin, studiów Renowacje, uwarunkowań 2000, no. 3, i pp.kierunków 14–19. R eportszagospodarowania on preservation przestrzennego and renovation gminworks oraz have mpzp been albo published decyzji annually o ustaleniu –since lokalizacji 1992 – in S inwestycjitudia Waweliana celu publicznego,[hereinafter cited decyzji as: SW o ].warunkach zabudowy19 piotr Stępień, (…) I ‘Pcoiwnica bardzo pod istotne dziedzińcem w kontekście arkadowym’, analizy Renowacje, zagrożeń 2000, – we no. wszystkich 3, pp. 26–29; ww idem,’koncepcjach, Badania strategiach,architektoniczne analizach, elewacji planach zamku i studiachna Wawelu’, należy SW 9/10,m.in. 2000/2001, w szczególności pp. 129–190. określić rozwiązania niezbędne 20do pzapobieganiaiotr Białko, ‘Ozagrożeniomdnowienie elewacji dla zabytków Zamku, zapewnienia Królewskiego im na ochrony Wawelu. przy W ybranerealizacji problemy’, inwestycji W oraziadomości przy- wracaniaKonserwatorskie zabytków doW ojewództwajak najlepszego Krakowskiego stanu7. [hereinafter: WKWK] 1996, no. 5, pp. 251–256; idem, ‘Konserwacja elewacji zewnętrznych Zamku’, Renowacje, 2000, no. 3, pp. 30–35; idem, ‘Sień wjazdowa pałacu 2 Najważniejszewawelskiego. Uwagiw tej kwestii po konserwacji’, są zwłaszcza SW 4,Rozporządzenie 1995, pp. 180–186; Ministra Roman Kultury Kozłowski, z dnia 9 P czerwcaiotr Stępień, 2004 ‘Zastosowanie r. w sprawie prowadzeniatynków szerokooporowych prac konserwatorskich, do konserwacji restauratorskich, zasolonych robót budowlanych, murów na przykładziebadań konserwatorskich sieni wjazdowej i architektonicznych do zamku na aW takżeawelu’, innych OZ, XdziałańLVII, 1994,przy zabytkuno. 3–4, wpisanym pp, 273–290. do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 21 ukrytych edward Kosakowski, lub porzuconych ‘Krużganki zabytków i komnaty ruchomych wawelskie’, (DzU z 2004Renowacje, r., nr 150,2000, poz. no. 1579),3, pp. 56–60.Rozporządzenie Ministra 22 Kultury piotr S tępień,z dnia 25 ‘Konserwacja sierpnia 2004 portali r. w sprawie gotycko-renesansowych organizacji i sposobu we ochrony wnętrzach zabytków zamku na wypadek na Wawelu’, konfl iktuOZ zbrojnego48, 1995, i no.sytuacji 3–4, kryzysowych pp. 299–310. (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 23 UstawaBeata F zrey- dniaStecowa, 23 lipca ‘ 2003Rola grafikir. o ochronie w powstaniu zabytków renesansowychi opiece nad zabytkami fryzów (tekst podstropowych jednolity Dz. wU. Zamku 2014 poz.Królewskim 1446), Art.na W4 awelu’,(dalej: UstawaSW 6/7, o 1997/1998, ochronie). pp. 29–88. 4 24 UstawaJanusz oS mólski,ochronie ‘R, Art.ekonstrukcja 5. nawierzchni dziedzińca arkadowego (1995–2000)’, Renowacje, 2000, no. 3, pp. 5 Ustawa40–46. o ochronie, Art. 28. 6 25 Ustawa piotr S tępień,o ochronie ‘Elewacja, Rozdz. wschodnia 4. zamku i ogrody królewskie’, Renowacje, 2000, no. 3, pp. 50–55. Research 7 Ustawaproblems: o ochronie Marcin, Art.Fabiański, 18 ust. ‘2W pktawelskie 2. wirydarze Zygmunta Starego’, SW XIV, 2009, pp. 37–88. 559 AnalizaCivic zagrożeńCommittee w forplanach the Restoration zarządzania of Cracow dobrami Heritage: kulturowymi origin, świa experience,towego dziedzictwaprogramme

IPonadton the metropolitan dobra o największym cathedral, znaczeniu26 the following dla dziedzictwa elements kulturowego fell within winny the scope być uwzględniane of complete restorationw planie ochrony works: thezabytków roof, wall jednostki faces, organizacyjnejinterior with the oraz decor w krajowym, and royal wojewódzkim,sarcophaguses powiatowymin the vault. Mi ajorgminnym tasks includeplanie ochrony restoration zabytków of Sigismund’s na wypadek (a pioneer konfl iktu achievement: zbrojnego laseri sytuacji ablation kryzysowych method used w celu to removeich zabezpieczenia contamination), przed27 theskutkami Vasa F amily,zagrożeń St. wynikającychMary’s28 and the z sytuacji Holy Cross kryzysowych.29 Chapels Doas well zagrożeń the Chapels (prze- ofwidywanych Bishops Tomicki i realnych), and Padniewski. które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Medieval elements, including towers,30 fell within the scope of restoration and conservation works chemiczne; demonstracje i31 rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- conductedfl ikt zbrojny in8 fortifications.. APomimot present, tak an zdawałoby important się issue rozbudowanych is to protect andprzepisów shape theodnoszących slopes of thesię doHill, zagrożeń which isdotychczaso- a task with 32 geological,we rozwiązania archaeological, w zakresie constructional przeciwdziałania and zagrożeniom landscape-related dotyczącym aspects. miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- 26szawie the earlyczy we stage Wrocławiu. of the works W praktycewas described bowiem by służbyJózef A konserwatorskieNowobilski., ‘Prace odpowiedzialne konserwatorskie (zgodnie w katedrze z zapi- na samiWawelu ustawowymi) w ostatnim za dziesięcioleciu’, ochronę zabytków WKW K,sprawują 1996, no. nadzór 4. See also:i wykonują Piotr Stępień, działania ‘Konserwacja kontrolne ambitu w stosunku i kaplic doA obiektówrchikatedry zabytkowych na Wawelu’, (wRiZ tym 1998, dóbr no. WH),3; Mieczysław ale nie identyfiMajewski, kują ‘Zachodnia i nie monitorują elewacja zagrożeńKatedry na dla W miejscawelu’, UNESCORiZ 1999, w no.sposób 2, pp. systemowy. 113–115; Schuster- OcenaG zagrożeńawłowska iM ichałgorzata, monitorowanie Skrzydła XV w-wiecznego obecnym niesystemie zachowanego prawnym oł- w Polscetarza katedry, – także R wiZ stosunku 2000, no. do3, pp.dóbr 72–73. o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- 27 mi, ireneusz niesystemowymi. Płuska, Kaplica Zygmuntowska przy katedrze na Wawelu: konserwacja 2002–2004 w fotografiach, Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, Warszawa, 2005; idem, ‘Współczesne me- Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają tody dokumentacji zastosowane w Kaplicy Zygmuntowskiej’, Rocznik Geomatyki V, 2007, no. 8, pp. 141–152; monitorowanie i analizo- działaniaIreneusz NarodowegoPłuska, Agata M Instytutuamoń, Konserwacja Dziedzictwa, Kaplicy którego Zygmuntowskiej jednym z zadańprzy katedrze jest wawelskiej, „Wiadomości wanieKonserwatorskie” zagrożeń dla XVdziedzictwa, Cracow 2004, i wypracowywanie s. 5–25; Andrzej metod Koss, przeciwdziałaniaJan Marczak, ‘Technika tym zagrożeniom, laserowa w konserwacji w tym w 9 szczególnościdzieł sztuki’, obiektów RiZ 2002, z Listyno. 2, Światowego pp. 76–81. BadaniaDziedzictwa materiałów (…) . Instytutowi i technologia przypisana konserwacji jest kamienia: także realizacja Wiesław w zakresieProcyk, Mpowierzonymarmury królewskie przez Ministra– zjawisko zadań wietrzenia wynikających i problemy z porozumień,konserwacji, wyd.konwencji ASP, W i innycharszawa dokumentów 1998; Marek podpisanychRembiś, A nnaprzez S moleńska,Polskę związanych ‘Charakterystyka z ochroną i i przejawyopieką nad zniszczeń dziedzictwem piaskowców materialnym zastosowanych i niematerialnym w Kaplicy10, a więcZygmuntowskiej m.in. realizacja przy zadań Katedrze wynikających Wawelskiej’ z [conference przystąpienia materials], Polski do Kamień Konwencji architektoniczny Światowego i Dziedzictwadekoracyjny, UNESCOAGH, Cracow, z 1972 2003.r. Zadania The preservationdotyczące monitorowania of the altar: Jadwiga wiążą W sięyszyńska, w bezpośredni ‘Konserwacja sposób malowideł z zagadnieniem Georga zagrożeń,Pencza z gdyż ołtarza jednym w Kaplicy z celów Zygmuntowskiej’, monitoringu Biuletyn jest zapobieganie Informacyjny ewentualnym Konserwatorów zagrożeniom. Zabytków 15,W 2004,praktyce no. jednak1–2, pp.dotychczas 6–19; Wojciech nie wypracowano Bochnak, Tomasz i nie Bochnak,wdrożono ‘W doyniki realizacji prac konserwatorskich zestandaryzowanego, przy srebrnych systemowo częściach pro- wadzonegoołtarza w Kaplicymonitoringu Zygmuntowskiej tych miejsc. na Wawelu’, SW XIII, 2007, pp. 134–140. 28 tomasz Węcławowicz, Kaplica Mariacka w wawelskiej katedrze. Rozpoznanie stratygrafii wątków ceglanych i kamiennychZagrożenia ścian. dóbr Badania WH architektoniczne a wytyczne Komitetu wykonane Światowego na zlecenie M Dziedzictwaiędzyuczelnianego Instytutu Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki w Warszawie, Cracow, 2008 (archive of the Academy of Fine Arts ASP in Warsaw); KrzysztofPodstawą J. Czyżewski, wszelkich ‘Konserwacja działań związanychołtarza i tabernakulum z dobrami w kaplicy wpisanymi Batorego na w Listę Katedrze Światowego na Wawelu’, Dzie- SW dzictwaV, 1996, UNESCO pp. 197–203. jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- 11 29nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do władysław Zalewski, Agata Mamoń, ‘Kaplica Świętokrzyska w katedrze wawelskiej’,12 RiZ 2000, no. 3, pp. realizacji61–71; W Konwencjiładysław Zalewski, Światowego ‘Tendencje Dziedzictwa w zakresie (dalej: konserwacji Wytyczne i restauracji Operacyjne malowideł) . Kwestia ściennych zagrożeń w Krakowie po- jawiana przykładzie się wielokrotnie historii wkonserwacji Wytycznych Kaplicy operacyjnych Świętokrzyskiej i omawiana na Wawelu jest i wdziałalności bardzo różnych Społecznego kontekstach. Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa’, [in:] Doktryny i realizacje, pp. 339–352. 8 30 Rozporządzenie piotr Stępień,’ P roblemyMinistra techniczneKultury z dnia konserwacji 25 sierpnia fortyfikacj 2004 r. wkleszczowych sprawie organizacji na Wawelu’, i sposobu SW V ochrony, 1996, pp.zabytków 121–128; na Wwypadekaldemar konfl Niewalda, iktu zbrojnego Halina i sytuacjiRojkowska, kryzysowych Fortyfikacje kleszczowe Wawelu. Badania arctektonczne elewacji ze- 9 wnętrznych, Statut Narodowego ibidem, Instytutupp. 109–120; Dziedzictwa Piotr Stępień, §4 ‘ –F ortyfikacje Załącznik W doawelu Zarządzenia jako problem Ministra konserwatorski’, Kultury i DziedzictwaCzasopismo TNarodowegoechniczne, vol.z dnia 9, 200323 stycznia (special 2014 issue); r. idem, ‘Konserwacja fortyfikacji Wawelu – projekty i realizacje w świetle 10 doktryn j.w. konserwatorskich’, [in:] Doktryny i realizacje, pp. 353–370. 3111 pKonwencjaiotr Stępień, w sprawie ‘Badania ochrony i konserwacja światowego baszty dziedzictwa Lubranki’, kulturalnego SW XIII ,i naturalnego2007, pp. 5–40;, Paryż S tanisław1972 (DzU Karczmarczyk, 1976 Nr 32, poz.Piotr 190) Stępień, ‘Konserwacja baszty Lubranki na Wawelu’, [in:] Inżynieryjne problemy odnowy staromiejskich 12 Operationalzespołów zabytkowych, Guidelines for Cracow, the implementation 2004; Piotr ofS tępień,the World Stanisław Heritage Karczmarczyk, Convention. Dokument Wiesław Bereza,ten jest Pokresoworoblemy aktualizowany.konserwatorskie Tłumaczenie i technologiczne na język rewaloryzacji polski wg basztyangielskiej Sandomierskiej wersji językowej na W awelu,z 2012 ibidem. r. Wytyczne Operacyjne do 32 realizacji stanisław Konwencji Karczmarczyk, Światowego ‘Zabezpieczenie Dziedzictwa stoków autorstwa północnych K. Piotrowskiej wzgórza iwawelskiego’, B. Szmygina Rdostępneenowacje, jest 2000, na stronie no. 3, s.Polskiego 22–25. Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5410 BogusławAnna Fortuna-Marek Krasnowolski rozporządzeniamiActions to be do taken tejże within ustawy the2. Obok confines niej pewneof the historicznaczenie centre dla ofzagadnień the city comedotyczących next, after zagrożeń Wawel. mająThey teżcan regulacje be divided prawne into several zawarte groups: w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym– complexes oraz w of Ustawie sacred zarchitecture; 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawa o ochronie zabytków Ustawy– residence te, a zwłaszczacomplex of the Cathedral Chapter at Kanonicza dają też teoretycznie Street; narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym – university quarter zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną– czyliissues do related zapobiegania to burghers’ zagrożeniom houses, shapedpotencjalnym. since the Co second istotne half przepisy of the 18thte dotyczą century w równym stopniu– wszystkichthe issue pertaining obiektów toobjętych exposing ochroną the defence prawną line bez in thespecjalnego context of wyodrębnienia the greenery in dóbr the P najcenniej-lanty Park. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- 33 nionychW ithobiektów regard toi obszarów sacred architecture, zabytkowych issues zdefi related niowane to S sąt. Mustawowoary’s Church m.in. are poprzez central określenie – comprehensive działań zabronionychworks encompassing oraz wyszczególnienie wall faces (pioneer działań, application które wymagają of a method pozwolenia for cleaning Wojewódzkiego and impregnating Konserwatora brick Zabytków.bonds and stone decorations, used again in other Gothic places of worship)34 and the entire interior 35 36 (includingW Ustawie Gothic o stainedochronie glass zabytków windows i opiece and nad the zabytkami polychrome wśród by sześciu Jan M podstawowychatejko). The działańcurrent okre-stage includesślających a na multiannual czym polega cycle ochrona of restoration zabytków workssprawowana conducted przez on organy the altar administracji by Veit S toss.publicznej Works wymie- carried outnione in jestother zapobieganie churches are zagrożeniom also significant; mogącym37 it isspowodować also worth uszczerbek noting that dla the wartości relics ofzabytków Romanesque oraz uda- wall remnianiepaintings wereniszczenia discovered i niewłaściwego in St. Andrew’s korzystania Church. z zabytków38 (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 z zagrożeń)What. was Także particularly ustawowe significantokreślenie opiekiin restoration nad zabytkiem, of Cathedral które należyChapter do residences, kompetencji were właściciela restoration workslub posiadacza conducted też inpośrednio Bishop odwołujeErazm Ciołek się do P potencjalnychalace (with an zagrożeń adaptation (opieka for bowiem the National polega Mm.in.usuem), na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie according to Fishinger’s concept. These actions involved returning to the eighteenth-century stage as oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu well as displaying and partially reconstructing the early sixteenth-century elements of the Palace.39 zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. 33 renowacjaPonadto Bazyliki służby M konserwatorskieariackiej 1989–1999, posiadają Cracow, cały 1999. szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i34 prowadzenia Cf. Płuska Inadzorureneusz, konserwatorskiego,Paciorek Marian, Kozieł co ma Krystyn, m.in. w ‘Konserwacja zamiarze swym ceglanych być narzędziem fasad gotyckiego do reagowania kościoła na zagrożeniaśw. Marka w zabytków Krakowie’,6. OZ, 1995, no. 1, pp. 46–49; Johannes Weber, Roman Kozłowski, ‘Niszczenie i konserwacja średniowiecznych wątków ceglano-wapiennych w Krakowie’, ibidem, pp. 77–80; Ireneusz Płuska, Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- ‘Konserwacja cegły – nowe ujęcie tematu’, WKWK,1966, no. 5, pp. 91–104. kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- 35 darowania Lech Kalinowski, przestrzennego Helena M województw,ałkiwiczówna, analiz Leszek Hi eine,studiów Paweł z Karaszkiewicz,zakresu zagospodarowania ‘Średniowieczne przestrzennego witraże Kościoła Mariackiego w Krakowie. Historia i konserwacja’, Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Sztuki ASP w Krakowie, VII, 1997; Paweł Karaszkiewicz, Leszek Heine, ‘Średniowieczne witraże z kościoła gminM ariackiegooraz mpzp w Krakowiealbo decyzji – problemy o ustaleniu konserwatorskie’, lokalizacji inwestycjiOZ 1995, no. celu 1, pp.publicznego, 50–53. decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, 36 Józef Nykiel, ‘Uwagi o przebiegu prac konserwatorskich przy dekoracji Jana Matejki i wystroju kamieniarskim strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne we wnętrzu Bazyliki Mariackiej w Krakowie w latachn1993–1999’, [in:] Renowacja Bazyliki, pp. 25–35. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 37 wracania see inter zabytków alia: Marian do jak Paciorek, najlepszego ‘Konserwacja stanu7. ceglanych fasad kościoła św. Marka w Krakowie’, WKWK 1996, no. 5, pp. 197–204; Aleksander Piotrowski, ‘Konserwacja barokowej elewacji kościoła św. św. Piotra i Pawła w Krakowie’, ibidem, pp. 227–232; Krystyn Kozieł, ‘Konserwacja południowych elewacji kaplic kościoła 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie Św. Trójcy w Krakowie’, ibidem, pp. 143–250; Anna Stróżewska-Słaboń, ‘Sprawozdanie dotyczące komplek- prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych sowych prac konserwatorskich w latach 1992–1996 w kościele Św. Krzyża’, [in:] Studia z dziejów kościoła a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Św. Krzyża, Zdzisław Kliś [ed.], part. I, Wydawnictwo Naukowe PAT, Cracow, 1997, pp. 181–193; Beata Rusek, Anna ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Smoleńska, ‘Charakterystyka i przejawy zniszczeń kamieni budowlanych i dekoracyjnych zastosowanych w kościele Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego św. Krzyża w Krakowie’, OZ, LXVII, 2013, no. 1–4, pp. 101–114; Magdalena Kalicińska, ‘Znane „nieznane”. Malowidła i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). ścienne kościoła pw. Przemienienia Pańskiego przy klasztorze oo. Pijarów’, Renowacje, 1999, no. 1, pp. 60–71. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 38 władysław Zalewski, ‘Prace konserwatorskie przy odsłonięciu i ekspozycji rezerwatu romańskiego we wnętrzu kościoła Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). św. Andrzeja w Krakowie (2001–2003)’, [in:] Lapides viventes. Zaginiony Cracow wieków średnich. Księga dedyko- 4 Ustawawana P orofesor ochronie Klementynie, Art. 5. Żurowskiej, Cracow 2005, pp. 121–126; Rodzińska-Chorąży Teresa, Włodarek Andrzej, 5 UstawaRomańskie o ochronie malowidła, Art. ścienne 28. w południowej absydioli kościoła św. Andrzeja w Krakowie, ibidem, pp. 127–148. 6 39 Ustawa niewalda o ochronie Waldemar,, Rozdz. ‘Historia 4. budowy, degradacji, badań i konserwacji Pałacu Biskupa Erazma Ciołka przy ul. 7 UstawaKanoniczej o ochronie 17 w ,Krakowie’, Art. 18 ust. [in:] 2 pkt Doktryny 2. i realizacje, pp. 267–302. 5511 AnalizaCivic zagrożeńCommittee w forplanach the Restoration zarządzania of Cracow dobrami Heritage: kulturowymi origin, świa experience,towego dziedzictwaprogramme

TPonadtohe most dobra important o największym works conducted znaczeniu in dla the dziedzictwa university quarterkulturowego include winny actions być uwzględniane in Collegium Mwaius, planie40 supported ochrony zabytkówby architectural jednostki studies; organizacyjnej41 as the achievements oraz w krajowym, of Karol wojewódzkim, Estreicher – made powiatowym over fifty yearsi gminnym ago – were planie considered ochrony significantlyzabytków na important,wypadek konfl preventive iktu zbrojnego conservation i sytuacji was applied.kryzysowych w celu ich zabezpieczeniaAs far as Cracow’s przed Kazimierz skutkami quarterzagrożeń is concerned,wynikających let usz sytuacji separately kryzysowych. discuss two Do different zagrożeń enclaves: (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; a small – yet unique worldwide – Jewish Town with 7 synagogues and 3 cemeteries as well as a much powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, larger Christian part with Gothic and Baroque churches and other buildings being a part of the medieval chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- urbanfl ikt zbrojny arrangement.8. Perhaps it is the only place in the world where “Corpus Christi Street crosses Rabbi 42 MeiselsPomimo Street and tak S zdawałobyt Sebastian sięStreet rozbudowanych crosses Berek przepisów Joselewicz odnoszących Street.” się do zagrożeń dotychczaso- 43 we rozwiązaniaIn the Jewish w zakresie Town, przeciwdziałania the synagogues zagrożeniom are being restored dotyczącym and miejsc works Światowego in cemeteries Dziedzictwa are being graduallyw Polsce sącarried niewystarczające out. – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawieW czyhat wecomes Wrocławiu. to the fore W praktycein the Christian bowiem part służby are konserwatorskiethe multiannual cyclesodpowiedzialne of works conducted (zgodnie zin zapi- the monumentalsami ustawowymi) Gothic za places ochronę of worship: zabytków The sprawują Corpus nadzór Christi i Basilicawykonują and działania the Augustinian kontrolne S t.w Catherinestosunku Church.do obiektów44 zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym Another area is the zone between the Planty Park and the second ring road, including: w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi.– the complex of buildings at the edge of the Planty Park, including Basztowa Street of Zapewnieniurepresentative jak characternajwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania– medieval Narodowego town Instytutuof Kleparz Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie– zagrożeń podgórze, dla adziedzictwa town built iin wypracowywanie the Enlightenment metod period przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 9 szczególności– suburbs obiektów of great z Listy historical Światowego significance Dziedzictwa with (…) places. Instytutowi of worship przypisana sitting within jest także their realizacja confines w zakresieand powierzonym which were przez transformed Ministra zadań into streets wynikających in the 19thz porozumień, and 20th konwencji centuries i(important innych dokumentów issue for podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, the architecture at that time);45 a special role is played by Wesoła Street at which hospital and a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa sacred complexes are situated as well the composition of Retoryka Street with complex houses UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem designed by Talowski.46 zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 40 realizacji mieczysław Konwencji Majewski, Światowego ‘Problematyka Dziedzictwa konserwatorska (dalej: elewacji Wytyczne Collegium Operacyjne Maius )w12 .Krakowie’, Kwestia W zagrożeńKWK, 1996, po- no, 5, pp. 233–242. jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. 41 stanisław Sławiński, Joanna Hiżycka, ‘Rozwój przestrzenny gotyckiego gmachu Collegium Maius na podstawie badań architektonicznych prowadzonych w piwnicach’, Rocznik Krakowski, LXV–LXVI, 1999–2000, pp. 21–37. 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na 42 wypadek rafael Schaff, konﬂ iktu Co zbrojnegomnie i Tobie i sytuacji Polsko… kryzysowych Eseje bez uprzedzeń, Fundacja Judaica, Cracow 1996, p. 93. 439 Bogusław Statut Narodowego Krasnowolski, Instytutu ‘Problemy Dziedzictwa konserwatorskie §4 – Załącznik dawnego do M iasta Zarządzenia Żydowskiego Ministra na krakowskim Kultury i DziedzictwaKazimierzu wNarodowego pracach Społecznego z dnia 23 stycznia Komitetu 2014 Odnowy r. Zabytków Krakowa’, BSKOZK, no. 39/1996. 4410 Bogusław j.w. Krasnowolski, ‘Restauracja zespołu augustiańskiego na Kazimierzu. Z dziejów ochrony krakowskich 11 zabytków’,Konwencja wBiblioteka sprawie ochronyKrakowska, światowego 152, 2010, dziedzictwa pp. 132–150. kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 45 Jacekpoz. 190) Purchla, ‘Dziewiętnastowieczny Cracow jako problem konserwatorski’, [in:] Przeszłość i przyszłość za- 12 bytkowegoOperational Krakowa.Guidelines M forateriały the implementation sesji naukowej ofTowarzystwa the World Heritage Miłośników Convention Historii. Dokument i Zabytków ten Krakowa jest okresowo w roku 1990,aktualizowany. Jan M. M Tłumaczenieałecki [ed.], Cracow, na język 1994. polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 46 realizacji marek Sawicki, Konwencji ‘Zagadnienia Światowego estetyczne Dziedzictwa powstałe autorstwa w czasie K. Piotrowskiej odnowy elewacji i B. Szmygina kamienicy dostępne wg projektu jest na T eodorastronie PolskiegoTalowskego Komitetu przy ul. Narodowego Retoryka 1 wICOMOS Krakowie’, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne WKWK 1996, no. 5, pp. 257–260. 5412 BogusławAnna Fortuna-Marek Krasnowolski rozporządzeniamiFurther complexes do tejże are ustawy connected2. Obok with niej M ickiewicza,pewne znaczenie Słowackiego dla zagadnień and Krasińskiego dotyczących avenues zagrożeń being mająformed też since regulacje the early prawne 20th zawarte century, w Ustawiefeaturing z dniahistorically 27 marca significant 2003 r. o planowaniuproperties builti zagospodarowaniu in the inter-war przestrzennymperiod, which orazrepresent w Ustawie the phenomenon z 7 lipca 1994 of roku the o‘Cracow prawie budowlanym.school’,47 and also fill some enclaves outside the ring.Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowaniaOn the na outskirts zagrożenie, of thektóre city, już major wystąpiło preservation (aktualne), tasks lecz are również performed do zapobieganiain: niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną – in the medieval complexes of the Benedictine monastery in Tyniec and the Cistercian prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkichmonastery obiektów in Mogiła; objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi– the Esąarly miejsca Baroque światowego hermitage dziedzictwa. of Camaldolese Kwestie monks przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych– obiektówthe villas i inobszarów Wola Justowska, zabytkowych formed zdeﬁ in niowane the 16th, są 17thustawowo and 19th m.in. centuries poprzez określenie działań zabronionych– in the oraz modernistic wyszczególnienie hospital działań, garden którecity in wymagają Kobierzyn pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. – in the suburban manor houses and palace. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione Ajest separate, zapobieganie multidimensional zagrożeniom mogącymissue is the spowodować restoration uszczerbek of the defence dla wartości structures zabytków of the oraz Austrian uda- 48 remnianieCracow Fortress, niszczenia an i outstandingniewłaściwego – onkorzystania a global scalez zabytków – achievement (co jest poof archiecturaprostu reagowaniem militaris. na The niektóre related zproblems zagrożeń) include3. Także preservation ustawowe określenie of various opieki works nad of engineering zabytkiem, którearchitecture należy anddo kompetencji industrial architecture. właściciela lub posiadaczaAn achievement też pośrednio of the odwołuje Committee się 49do in potencjalnych organisational zagrożeń terms (opieka is the creation, bowiem polega application m.in. andna developmentzapewnieniu warunków of a model do zabezpieczenia of cooperation i utrzymania between an zabytku NGO oraz – involving jego otoczenia numerous w jak representativesnajlepszym stanie of professionaloraz korzystania historic z zabytku preservation w sposób zapewniający milieus – and trwałe government zachowanie and jego local wartości government, czyli na authorities.eliminowaniu In 4 doctrinalzagrożeń) . terms, Właściciel what lub should posiadacz be also zabytku considered jest też an zobowiązany achievement do is developmentniezwłocznego of powiadomienia the concept of 5 WKZrestoration, o zagrożeniu applied dla to zabytkuhistoric .complexes, with each task perceived in the spatial context and all the processesPonadto (the research, służby konserwatorskie design and implementation) posiadają cały approached szereg prerogatyw as comprehensive do kontroli and stanu interdisciplinary zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania tasks. Another significant achievement seems to be the definition of strategic goals of restoring historic na zagrożenia zabytków6. complexes and the related hierarchy of tasks. The experiences in Cracow might be an example for other Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- valuable urban arrangements. kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 47 Ustawa andrzej z dniaMaciej 23 lipcaTekielak, 2003 r. ‘Bibliotekao ochronie zabytków Jagiellońska, i opiece prace nad zabytkami konserwatorskie (tekst jednolity przy kamiennych Dz. U. 2014 poz. elewacjach’, 1446), Art.Renowacje, 4 (dalej: Ustawa1995, no. o ochronie). 5, pp. 31–37. 4 48 UstawaJan Janczkowski, o ochronie, ‘ZArt. problematyki 5. adaptacji krakowskich fortów’, [in:] Altas Twierdzy Cracow, series II, vol. 2, 5 UstawaCracow, o ochronie2002. , Art. 28. 6 49 UstawaCf. Chrzanowski o ochronie, Rozdz.Tadeusz, 4. ‘Dorobek i doświadczenie Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa], 7 Ustawa[in:] Dziedzictwo o ochronie, iArt. rozwój, 18 ust. pp. 2 21–26. pkt 2. ANALIZAHistoric monumentZAGROŻEŃ W – tPLANACHhe Gniezno ZARZĄDZANIA Cathedral – tDOBRAMIhe dominant KULTUROWYMI monument of the city landscape ŚWIATOWEGOnow and in th eDZIEDZICTWA past

AnnaMagdalena Fortuna-Marek Meller, Karolina Kowalska

1.The Zagrożeniacity of Gniezno oddziałujące was the first na capitaldobro ofWH Poland, w systemie first metropolitan ochrony zabytków archdiocese and the city of St Adalbert.i ich Gniezno znaczenie is also w kontekście a seat of Polish zarządzania primates andmiejscami archbishops. światowego Located dziedzictwain the eastern part of Greater Poland (Wielkopolska), it is one of the most important sites and objects of region’s cultural Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. heritage of of trans-regional significance. Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako The Cathedral Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary and St Adalbert was symbol- zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest ically recognised as a historic monument on 8 September 1994 by a decree of the President of the też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet Republic of Poland. This designation is given to immovable monuments of special value and histori- Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- cal continuity, religious and artistic significance. It should be also reminded that the monument has rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. a symbolic meaning as the traditional cathedral of the Polish kings’ coronation and the site of cult Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników of St Adalbert – an apostle and patron saint of the Kingdom of Poland.1 The oldest cathedral on the zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś Polish territory is however located in nearby Poznań. dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia. Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi kacja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegać niszczeniu.

Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim poprzez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi

1 O monitoringu zagrożeń m.in. Z. Mirek, Monitoring miejsc światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna 1 Wartość,http://www.nid.pl/pl a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5414 MagdalenaAnna Fortuna-Marek Meller, Karolina Kowalska rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdeﬁ niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Fig.lub 1.posiadacza Lech’s Hill też with pośrednio the Cathedral, odwołuje Church się ofdo St. potencjalnych George and bell-tower. zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniuSteel engraved warunków print do by zabezpieczenia J.G.A. Frenzl fromi utrzymania 1829 Source: zabytku Pasiciel, oraz 1989, jego otoczeniap. 442 w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzeniaThe main nadzoru objective konserwatorskiego, of the research was co mato analysem.in. w historiczamiarze and swym modern być narzędziem condition of do certain reagowania green naterritories zagrożenia of the zabytków city of 6Gniezno,. with special emphasis on maintaining panoramas viewing the domi- natingDodatkowo Historical Monument zgodnie z art. of the 18 GnieznoUstawy o Cathedral. ochronie zabytków For many ochronę generations zabytków of Poles i opiekę this city nad has zabyt- been kamithe birthplace uwzględnia of Polishsię przy Christianity sporządzaniu and ithe aktualizacji Polish nation. strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu,Analysis strategii of rozwojucertain gmin,city panoramas studiów uwarunkowań – a study on iiconographic kierunków zagospodarowania material przestrzennego gmin orazField mpzp studies albo were decyzji carried o ustaleniu out in lokalizacji 2016 covering inwestycji nine celu selected publicznego, viewing decyzji points o overviewing, warunkach zabudowyto a greater (…) or lesserI co bardzo extent, istotne the dominant w kontekście cathedral. analizy Not zagrożeń all panoramas – we wszystkich have been wwrestored koncepcjach, based on w szczególności określić rozwiązania niezbędne strategiach,archival iconographic analizach, materials.planach i studiach należy m.in. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Fig.w zakresie 2. Map powierzonymof the Gniezno przez city centre Ministra with zadań marked wynikających viewing points. z porozumień, Karolina Kowalska konwencji 2016 i innych3 dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więcThe m.in. location realizacja and zadań topography wynikających of the city z przystąpienia of Gniezno isPolski an additional do Konwencji feature Światowego advantageous Dziedzictwa for the fieldUNESCO studies. z 1972 Stretching r. Zadania on sevendotyczące hills, monitorowania Gniezno has anwiążą incredible się w bezpośredni potential for sposób providing z zagadnieniem panoramas andzagrożeń, outlines gdyż of thejednym city. zAs celów early monitoringuas in the distant jest zapobieganiepast each hill ewentualnym was accentuated zagrożeniom. with its own W dominapraktyce- tingjednak structure, dotychczas such nieas awypracowano church. Hence i nieprobably wdrożono modern do realizacji names of zestandaryzowanego, the hills refer to specific systemowo immovable pro- monuments:wadzonego monitoringu tych miejsc. –Zagrożenia Lech’s Hill dóbr (about WH 123a wytyczne m a.s.l.) Komitetu as the oldest Światowego part of Dziedzictwathe city with the Cathedral Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary and St Adalbert, Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa– UNESCOMaidens’ Hill jest withKonwencja the Poor w Clare sprawie Monastery, ochrony światowegopresently the dziedzictwa main market kulturalnego square, i natural- nego11–, a St przepisy Peter’s Hill wykonawcze with the graveyard do realizacji and Konwencjithe Church zawiera of St Peter dokument and St Paul Wytyczne the Apostles, Operacyjne do realizacji– St Konwencji Lawrence’s Światowego Hill with St Dziedzictwa Lawrence Church, (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia – się St wielokrotnie Michael’s Hill w alsoWytycznych with a church, operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. – The Hill of Teutonic Knights with the Church of St John the Baptist. 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 3 Kowalskaaktualizowany. Karolina, Tłumaczenie Historia ana stan język aktualny polski wybranychwg angielskiej terenów wersji zieleni językowej miejskiej z 2012 miasta r. Wytyczne Gniezno Operacyjne z dominantą do Pomnikarealizacji KonwencjiHistorii, engineering Światowego thesis,Dziedzictwa Poznań autorstwa (2017), thesisK. Piotrowskiej supervisor: i B. doctor Szmygina of engineering dostępne jest in nalandscape stronie architecturePolskiego Komitetu Magdalena Narodowego Meller, PoznańICOMOS University http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne of Life Sciences. 5416 MagdalenaAnna Fortuna-Marek Meller, Karolina Kowalska rozporządzeniamiThe present doarrangement tejże ustawy of 2the. Obok hills niej has pewnebeen visually znaczenie obliterated dla zagadnień by high dotyczących residential buildings,zagrożeń etc.mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennymIn 1819, orazafter w a Ustawie great fire, z 7 lipcathe city 1994 decided roku o to prawie reconstruct budowlanym. and regulate the streets. This definitely contributedUstawy not te, only a zwłaszcza to the straightening Ustawa o ochronie of the zabytków street frontages, dają też butteoretycznie also to accentuating narzędzia nie the tylko outline do ofreagowania the Cathedral na zagrożenie, at the end które of thejuż wystąpiłostreet viewing (aktualne), axis (the lecz present również B. do Chrobry zapobiegania Street)/ niekorzystnym According to Topolski,zjawiskom a czystreet działaniom sector of about wobec 500 obiektów, m was reached zespołów then. czy4 obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniuAt wszystkich the beginning obiektów of the objętych 20th century ochroną the growingprawną bez spatial specjalnego chaos and wyodrębnienia the industrial dóbr landscape najcenniej- of the Jelonekszych jakimi Lake shoresą miejsca featured światowego by, among dziedzictwa. others, two Kwestie smokestacks, przeciwdziałania was devastating zagrożeniom the city landscape.wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach Fig. 3. A postcard from the early 20th century with a view of the Gniezno Cathedral from the western shore of the zabudowyJelonek (…) Lake. I co Source: bardzo fotopolska.eu istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 7 wracaniaAn zabytkówanalysis ofdo collected jak najlepszego iconographic stanu . and cartographic material resulted in conclusions that the panorama of the Cathedral Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary and St Adalbert has 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie beenprowadzenia significantly prac konserwatorskich, transformed. restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a takżeThe innych lake, działańwhich usedprzy zabytkuto have wpisanym an industrial do rejestru function, zabytków is now oraz anbadań important archeologicznych tourist andi poszukiwań cultural site.ukrytych The city lub seems porzuconych to be closer zabytków to the ruchomych water. The (DzU space z 2004 around r., nr the 150, Jelonek poz. 1579), Lake Rozporządzeniehas been covered Ministra with greenery.Kultury zThe dnia lake 25 sierpnia has assumed 2004 r. wa sprawiefunction organizacji of a park. i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). The Gniezno city greenery covers an area of over 160 ha, around 60 ha of which are parks, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 10 ha are green areas, 30 ha are street greeneries and 48 are residential green spaces. 5 Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 64 UstawaTopolski o ochronieJ., Gniezno., Rozdz. Zarys 4. dziejów. Wydawnictwo Poznańskie (1979). 75 UstawaGUS [Polish o ochronie Central, Art. Statistical 18 ust. 2 Office]pkt 2. 2015, Tereny zieleni miasta Gniezna według lokalizacji 5517 Historic monumentAnaliza – the Gniezno zagrożeń Cathedral w planach – the zarządzania dominant monument dobrami of kulturowymi the city landscape światowego now and dziedzictwa in the past

OverPonadto 12,300 dobra sq. o m największym of St Adalbert znaczeniu Square havedla dziedzictwa been preserved kulturowego until today. winny The być square uwzględniane is located atw theplanie foot ochrony of the Cathedral zabytków – jednostkia biologically organizacyjnej active area orazin the w formkrajowym, of a lawn. wojewódzkim, The square powiatowym is a distinct „viewingi gminnym foreground” planie ochrony for the zabytków front of thena cathedral.wypadek konfl It is iktua space zbrojnego of interaction i sytuacji with kryzysowych the greenery. w Thiscelu isich where zabezpieczenia flower compositions przed skutkami are arranged, zagrożeń wynikającychpresenting the z Gnieznosytuacji kryzysowych.City Coat of DoArms zagrożeń and the (prze- Papal Coatwidywanych of Arms. i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, As for the spatial planning, the provision from the Study of Conditions and Directions of Spatial chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- Developmentfl ikt zbrojny8 .is still applied concerning maintaining the distance between the hight and size of the CathedralPomimo in relation tak zdawałoby to the other się rozbudowanychdominating structures. przepisów The odnoszących provision to siędirect do zagrożeńthe axes dotychczaso-of important 6 citywe rozwiązaniastreets towards w zakresiethe Cathedral przeciwdziałania is also still implemented.zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- Fig.dzictwa 4. Tumska UNESCO Street 2015, jest Konwencja Karolina Kowalska. w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Summary 8 RozporządzenieThere is a Ministranumber Kulturyof advantageous z dnia 25 sierpnia elements 2004 of r. thew sprawie city space organizacji that iaffected sposobu ochrony its perception zabytków andna aesthetics.wypadek Undoubtedlykonﬂ iktu zbrojnego urban i sytuacji greenery, kryzysowych trees and the dynamic lake waterbody down the hill form the best9 Statut setting Narodowego for the unique Instytutu Cathedral Dziedzictwa historic §4 monument. – Załącznik doThe Zarządzenia potential of Ministra the city Kultury and its i location Dziedzictwa on theNarodowego hills determine z dnia its 23 original stycznia character2014 r. and provide many opportunities to design urban greenery and 10 arrange j.w. it in the city landscape picture. 11 KonwencjaThe Gniezno w sprawie Cathedral ochrony światowego along with dziedzictwa the Gniezno kulturalnego Doors iis naturalnego the greatest, Paryż cultural 1972 (DzUpotential 1976 ofNr the32, poz. 190) city. Still, it is difficult to keep a tourist for more than one day here. The performed analyses have 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo proven that the composition axis is maintained in the strict city centre, due to the the introduction of aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 6 SUiKZPPolskiego miasta Komitetu Gniezno Narodowego (2000). ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5418 MagdalenaAnna Fortuna-Marek Meller, Karolina Kowalska rozporządzeniamihistoric preservation do office’s tejże ustawy protection2. Obok and niej architectural pewne znaczenie guidelines dla zagadnień while drawing dotyczących up the Localzagrożeń Spatial mająDevelopment też regulacje Plan. prawne The situation zawarte is w different Ustawie z howeverdnia 27 marcawith the 2003 nine r. oviewpoints planowaniu from i zagospodarowaniu which the pano - przestrzennymrama studies were oraz carriedw Ustawie out. z Only7 lipca four 1994 of nineroku osites prawie are wellbudowlanym. developed. UstawyPanorama te, Ia –zwłaszcza the industrial Ustawa function o ochronie of thezabytków Jelonek dają Lake też has teoretycznie been transformed narzędzia intonie tylkoa leisure do reagowaniaand tourist naone zagrożenie, and provides które a classicjuż wystąpiło foreground (aktualne), for the lecz view również on the do Cathedral zapobiegania dominating niekorzystnym the hill. zjawiskomPanorama VIII czy działaniom– development wobec of St obiektów, Adalbert zespołówSquare and czy greenery obszarów arranged zabytkowych on the objętychLech’s Hill ochroną reflect prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym the monumental character of the structures and highlight the dominant monument. Panorama IX – stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- the classic view presented on numerous postcards, or the composition axis running through the middle szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychof the Gniezno obiektów market i obszarów square, zabytkowych where the rhythm zdeﬁ niowane of stylised są ustawowo lamps and m.in. the poprzez arrangement określenie of the działań town zabronionychhouses highlight oraz the wyszczególnienie closure of the view działań, with które the highwymagają monumental pozwolenia Cathedral. Wojewódzkiego Panorama Konserwatora III – similar Zabytków.to the previous one, only without the car traffic replaced by pedestrian traffic. WA chanceUstawie for o ochroniethe improvement zabytków iof opiece the city nad may zabytkami be a newly wśród established sześciu podstawowych Office of Urbandziałań Greenery okre- ślających(Zakład Zieleni na czym Miejskiej), polega ochrona as well zabytkówas projects sprawowana of parks and przez squares organy revitalisation administracji that publicznej are being wymie- carried nioneout. Green jest zapobieganieareas are an advantageouszagrożeniom mogącym setting for spowodować each immovable uszczerbek monument dla wartości of the zabytków city, they orazintroduce uda- remnianiethe cycle of niszczenia the seasons i niewłaściwego in the city and korzystania are biologically z zabytków active (co (which jest po is ofprostu particular reagowaniem importance na niektóre in times 3 zwhen zagrożeń) the quality. Także of ustawowe air deteriorates określenie gradually). opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na A city that has lakes, diverse terrain, hills, natural and cultural potential, is a particularly valuable zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie urban area. It is therefore not surprising that it is here where many years ago a decision was made to oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu build,zagrożeń) among4. Właściciel others, the lub famous posiadacz Coronation zabytku Cathedral.jest też zobowiązany Thus, all we do have niezwłocznego to do today ispowiadomienia to respect this WKZspace oand zagrożeniu preserve dlait in zabytku the best5. condition for the future generation. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

AnnaAndrzej Fortuna-Marek Michałowski

1.Cooperation Zagrożenia with oddziałujące UNESCO revolved na dobro around WH the Polishw systemie National ochrony Committee zabytków of ICOMOS and was organized iby ich institutions znaczenie and w kontekściepersons affiliated zarządzania with the miejscami Committee. światowego The presidents dziedzictwa and members of the PNC ICOMOS attached considerable importance to the appointment of scientific boards, gathering Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. participants around problems they were interested in, and which, in collaboration with other scientific Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako International Committees of ICOMOS, provided a platform for contacting the World Heritage Centre in zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest matters pertaining to mission assessment as well as organization of conferences and expert panels. też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet The Board of Historical Gardens and Palaces Conservation, of which I presided, later transfor- Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- med into the Centre for the Protection of Historic Landscape in Warsaw. As a result, in a short time, rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. a ‘garden-related’ milieu consisting of art historians, landscape architects, architects, and gardeners Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników was created. They devoted considerable effort in interdisciplinary work on gardens of great historical zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś value and cultural landscape in Poland. Their collaboration with PNC ICOMOS and the International dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać Committee for Historic Gardens and Landscape ICOMOS-IFLA was connected with UNESCO’s acti- (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie vity, especially because of the 1990 change in the cultural heritage protection act as well as in the działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- museum act which introduced – as a subject – cultural landscape protection in form of established zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być historical; preservation zones, sanctuaries, and cultural parks.1 The assessment of landscape structure identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować and artefacts thereof had become a crucial issue and incorporated certain questions, for instance: can zagrożenia. a cemetery become a global monument of cemetery art, or will it be necessary to articulate global, regional, andPoznanie local criteria przyczyn for ithe mechanizmów, estimation of które given wpływają landscape na elements? niszczenie To zabytkowej some extent, substancji, the answer na de-was searchedgradację wartościfor through przestrzennych, specialist seminars. zanikanie Under wartości the presidency niematerialnych, of Prof. Olgierdjak również Czerner, na nieprawidłowe PNC ICOMOS organizedfunkcjonowanie the International systemu ochrony Seminar pozwala of “Burial lepiej Art” i skuteczniej in the Museum chronić of dziedzictwo.Architecture in Wroclaw in 1993 withinCharakterystyka the “UNESCO Worldzagrożeń Decade i ich for monitorowanie Cultural Development.” ma duże znaczenie2 It showed w how ochronie burial i customszarządzaniu, differ fromgdyż działaniacountry to te country, nastawione their są religious przede wszystkim connotations, na ochronę as well prewencyjną,as specific regional zapobiegawczą. design character, Identyfi ka- and validationcja potencjalnych of cultural zagrożeń importance i odpowiedzialne of burial sites, reagowanie thus non-homogeneity na nie pozwala of uniknąć the global rzeczywistego criteria. It wasryzyka the firsti zapobiegać world niszczeniu.meeting concerning the cemetery appreciation and protection in which 64 delegates from 14 countries participated. Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo 1 Act Won ramachchange inistniejącego cultural heritage systemu protection ochrony and zabytków museum wact Polsce dated 19thproblemy July 1990 związane (Dziennik z pojawiającymi Ustaw no. 56, się itemzagrożeniami 322) point obiektów, 12, art. 5. zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po- 2 przez Cemetery egzekwowanie Art – Sztuka zapisów Cmentarna Ustawy – L’arto ochronie Cimientere, zabytków Symposium i opiece International. nad zabytkami The wrazsummaries z wykonawczymi of the papers. Wroclaw, October 1993. Poland. Reports: Olgierd Czerner delivered an introductory report to the symposium, and inter alia Andrzej Michalowski, Preservation of Cemeteries in Poland. Concurrently, following exhibitions 1 Owere monitoringu on display: zagrożeń Modern m.in. Cemetery Z. Mirek, Art Monitoringorganized miejscby the światowego Museum of dziedzictwa, Architecture /w:/ in Wyjątkowa Wroclaw, Uniwersalnaand Historic Wartość,Cemeteries a monitoring by the Board dóbr of światowego Historical dziedzictwaGardens and, red. Palaces B. Szmygin, Conservation. Warszawa 2011, s. 49 5420 AndrzejAnna Fortuna-Marek Michałowski rozporządzeniamiIn 1994, by UNESCO’sdo tejże ustawy consent,2. Obok the Centreniej pewne translated znaczenie and published dla zagadnień works dotyczących of Bernard M. zagrożeń Feilden andmają J. też Jokilehto regulacje „Management prawne zawarte Guidelines w Ustawie for zWorld dnia 27Cultural marca Heritage2003 r. o Sites”planowaniu (Landscapes i zagospodarowaniu 3 (15) which constitutesprzestrzennym a new oraz universal w Ustawie textbook z 7 lipca for 1994 protection roku o prawie of historic budowlanym. monuments and sites (Polish and English sourceUstawy text). te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowaniaAnother na zagrożenie, important które event już was wystąpiło organization (aktualne), of “The lecz również Regional do Expert zapobiegania Meeting niekorzystnym on Cultural Landscapezjawiskom in czy Eastern działaniom Europe” wobec on UNESCO’s obiektów, zespołówInternational czy obszarówHeritage Centre’s zabytkowych instructions objętych in Bialystok ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym in 1999 by the Centre for the Protection of Historic Landscape.3 The following 14 countries presen- stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- ted reports concerning cultural landscape: Albania, Bulgaria, Croatia, The Czech Republic, Estonia, szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- 4 nionychGeorgia, obiektówHungary, iLatvia, obszarów Lithuania, zabytkowych Poland, zdefi Romania, niowane The są ustawowoRussian Federation, m.in. poprzez Slovakia, określenie and Ukraine. działań Azabronionych newsletter on oraz the wyszczególnienie studies of cultural działań, landscape które inwymagają Eastern pozwoleniaEurope, activities Wojewódzkiego of collaboration Konserwatora groups onZabytków. identification and definition of cultural landscape’s values (1), the legal aspects, management, and protectionW Ustawie of cultural o ochronie landscape zabytków (2), thei opiece development, nad zabytkami rapid wśród changes sześciu and podstawowychremainders of culturaldziałań okre-land- scapeślających in Easternna czym Europe polega ochrona(3) was producedzabytków forsprawowana the 23rd sessionprzez organy of the administracji World Heritage publicznej Committee wymie- in Marrakeshnione jest zapobieganie in Morocco (29zagrożeniomth November-4 mogącymth December spowodować 1999). uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianieThe niszczeniaCentre for i niewłaściwegothe Protection korzystania of Historic z Landscapezabytków (co linked jest poits prostuactivities reagowaniem to PNC ICOMOS na niektóre and 3 zthe zagrożeń) Board of. HistoricalTakże ustawowe Gardens określenie and Palaces opieki Conservation nad zabytkiem, ICOMOS-IFLA. które należy5 doA significant kompetencji aspect właściciela of their activitylub posiadacza was ‘to teżpave pośrednio the way’ odwołuje for learning się doheritage potencjalnych of Eastern zagrożeń European (opieka countries, bowiem6 which polega was m.in. comple na - zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie tely unknown to them. Simultaneously, in a broader sense, it was one of the tasks of PNC ICOMOS oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu under the presidency of Professor Krzysztof Pawlowski. Therefore, we established Nieswiez Academy – zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia a postgraduate summer school for Belarussians, Lithuanians, Russians, and Ukrainians where WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. they could broaden their knowledge of protection and conservation of garden designs and cultural Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. 3 ’TheDodatkowo Regional Expert zgodnie Meeting z art. on 18 Cultural Ustawy Landscapes o ochronie in zabytkówEastern Europe’. ochronę Bialystok, zabytków 29th September-3i opiekę nadrd Octoberzabyt- kami1999. uwzględnia Landscapes, się vol. przy 28 sporządzaniu (40), Warsaw, iThe aktualizacji Centre of strategiiHistoric Landscape,rozwoju województw, 2000. Edition planów to be distributedzagospo- darowaniafreely (co-financed przestrzennego by UNESCO województw, World Heritageanaliz i Centrestudiów in Paris).z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu,4 V. Shtylla, strategii ‘Cultural rozwoju Tourism gmin, along studiówthe Via Egnatia’ uwarunkowań; Z. Mavar, i kierunków‘Cultural Landscapes zagospodarowania of Croatia; O. przestrzennego Baseova, Cultural gminLandscapes oraz mpzp in Czech albo Republic’ decyzji; K. o Lootus, ustaleniu ‘About lokalizacji Essence of Estonian inwestycji Cultural celu Landscapes publicznego, – Review’ decyzji; G. Cheishivili, o warunkach ‘Upper zabudowySvaneti – (…)Summits, I co Roads, bardzo Villages, istotne Churches…’ w kontekście (Georgia); analizy M. Möcsenyi, zagrożeń ‘Hortobagy – we wszystkich– Landscape withww Eminentkoncepcjach, Cultural strategiach,and Natural analizach, Values’ (Hungary); planach Z. iRedberga, studiach ‘Abava należy Valley m.in. – Potential w szczególności Cultural Landscape określić of rozwiązaniaWorld Significance niezbędne in Latvia’ ; do J.zapobiegania Bucas, ‘The Originality zagrożeniom and Value dla of zabytkówCulturised Lithuanian, zapewnienia Landscape’ im ochrony; J. Bogdanowski, przy realizacji ‘Polish Landscapeinwestycji Protection’ oraz przy-; A. wracaniaBratuleanu, zabytków ‘Potential do Cultural jak najlepszego Landscapes stanu of World7. Significance in Romkania’; Y. Vedenin, ‘Cultural Landscapes of Russia as the Heritage Sites’; B. Czerkies, ‘Outstanding Cultural Landscapes in Ukraine’. Experts from ICOMS – Dr. Robert de Jong; IUCN – Dr. Zoltan Szilassy; ICCROM – Ms Katrin Lisitzin participated in collaboration groups. 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 5 prowadzeniaCooperation prac with konserwatorskich, successive Presidents restauratorskich, of the ICOMOS-IFLA robót budowlanych, Committee badań startingkonserwatorskich with Rene i architektonicznych Pechere, Carmen aAnon także Feliu,innych Robert działań de przyJong zabytku and Monica wpisanym Luengo do –rejestru the ICOMOS zabytków IFLA oraz Committee badań archeologicznych changed its name i poszukiwań multiple ukrytychtimes: International lub porzuconych Committee zabytków on ruchomychHistoric Gardens, (DzU z International 2004 r., nr 150,Committee poz. 1579), on Historic Rozporządzenie Gardens and Ministra Sites, KulturyInternational z dnia 25Committee sierpnia 2004 on Historic r. w sprawie Gardens organizacji and Landscape, i sposobu ochrony and finally zabytków International na wypadek Landscape konfl iktu zbrojnegoCommittee i ICOMOS-IFLA.sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 63 UstawaThe 1990 z dnia published 23 lipca 2003 Penelope r. o ochronie Hobhouse zabytków and Patrick i opiece Taylor’snad zabytkami book The(tekst Gardens jednolity of Dz. Europe U. 2014 tackles poz. Eastern1446), Art.Europe 4 (dalej: only Ustawa marginally. o ochronie). It might indeed briefly describe historic gardens in Poland but only by mention- 4 Ustawaing their o ochronie names:, Arkadia,Art. 5. Goluchow Arboretum, Kornik Arboretum, Cracow Botanical Garden, Krasiczyn Arboretum, Nieborow, Pulawy Rogalin, Warsaw Botanical Garden, Warsaw Lazienki, Warsaw Wilanow. It 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. does not mention a single site in Belarus (except for Minsk Botanical Garden) or Ukraine; when it comes to 6 Ustawaother Eastern o ochronie countries,, Rozdz. Palanga4. in Lithuania and Riga Botanical Garden in Latvia named. It is a great leap 7 Ustawaforward o whenochronie compared, Art. 18 toust. previous 2 pkt 2. editions where only botanical gardens were mentioned. 5521 Analiza zagrożeńKrajobraz w planach kulturowy zarządzania na Liście Światowego dobrami kulturowymi Dziedzictwa świa – polskietowego doświadczenia dziedzictwa landscape.Ponadto7 Another dobra important o największym contribution znaczeniu was dla made dziedzictwa through kulturowego the Polish-Ukrainian winny być agreementuwzględniane on cooperationw planie ochrony regarding zabytków joint organizationjednostki organizacyjnej of regular international oraz w krajowym, scientific wojewódzkim, conferences powiatowym on Magnate Manori gminnym Gardens planie under ochrony the auspices zabytków of naDr. wypadek Robert dekonfl Jong, iktu Chairman zbrojnego ofi sytuacjithe Committee kryzysowych for Historic w celu Gardensich zabezpieczenia ICOMOS-IFLA, przed8 skutkamiwhich were zagrożeń modelled wynikających after previous z sytuacji Polish-Czech kryzysowych. fixed alternatingDo zagrożeń seminars (prze- heldwidywanych in both countries. i realnych),9 This które broad należy international uwzględnić cooperation w tych planach opened zaliczonoup opportunities w szczególności: for participation pożar; inpowodzie, ICOMOS’ ulewy assessment lub zalania missions z innych to evaluate przyczyn; nominations wichury; ofkatastrofy cultural budowlane,landscapes onawarie the techniczne,UNESCO’s chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- World Heritage List. Four missions had been conducted and four different conservation-related issues fl ikt zbrojny8. pertaining to cultural landscapes were examined: Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- 10 we rozwiązania1996 assessment w zakresie mission: przeciwdziałania Lednice-Valtice zagrożeniom – Cultural dotyczącym Landscape miejsc in the Światowego Czech Republic: Dziedzictwa one 2 ofw thePolsce biggest są niewystarczające 200 km artificial – jak landscapes pokazują inchoćby Europe; ostatnie the question problemy of związanepreservation z inwestycjami and conservation w War- of aszawie vast acreage czy we belonging Wrocławiu. to Wthe praktyce Dukes of bowiem Liechtenstein służby forkonserwatorskie almost seven centuriesodpowiedzialne (1249-1945) (zgodnie and z being zapi- undersami ustawowymi)the rule of one za family. ochronę Development zabytków sprawują of human nadzór activity i wykonują occurred indziałania a symbiotic kontrolne relationship w stosunku with nature,do obiektów thus creating zabytkowych a unique, (w tymharmoniously dóbr WH), shaped ale nie landscape. identyfi kują After i nie the monitorują war, that landscape zagrożeń dlawas miejsc sligh- tlyUNESCO altered byw sposóbsocialist systemowy. industrialization Ocena connected zagrożeń iwith ich monitorowaniedevelopment of wthe obecnym town Breclav. systemie Additionally, prawnym thew Polsce newly – formed także w border stosunku with do Austria dóbr o detachednajwyższej a partwartości surrounding są działaniami the Valtice okazjonalnymi, Castle. Even wyrywkowy- still, it has preservedmi, niesystemowymi. its landscape amenities and can still be historically dubbed as the Garden of Europe because (pp. 36-38)Zapewnieniu it retains jaktraditional najwyższych forms standardów of use of land ochrony (vineyards) polskich and miejsc preserves z Listy diversity UNESCO and służyć abundance mają ofdziałania bio-resources Narodowego (sanctuaries). Instytutu Moreover Dziedzictwa, (p. 39,i), którego the intentionally jednym z zadań designed jest monitorowanieBaroque-style landscape i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w encircling the Valtice Castle with its landmarks and view corridors was married in the 19th century to szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja a Gothic Revival-style chateau in Lednice with its gardens and pavilions. A distinct advantage of the w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów Liechtenstein residence area was the upkeep of agriculture for centuries in close connection with historic podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, arrangementa więc m.in. realizacjaof villages zadań and towns wynikających which harmoniously z przystąpienia fitted Polski in do the Konwencji contemporary Światowego social life. Dziedzictwa UNESCO1999 z assessment1972 r. Zadania mission: dotyczące Polder Beemstermonitorowania in the wiążąKingdom się w of bezpośredni the Netherlands: sposób11 Evenz zagadnieniem in the 20th century,zagrożeń, one gdyż can encounterjednym z acelów ‘closed’ monitoringu communal enclavejest zapobieganie situated outside ewentualnym Amsterdam. zagrożeniom. “Isolated from W thepraktyce rest of thejednak world,” dotychczas Polder Beemster nie wypracowano “is an exceptional i nie wdrożono example ofdo reclaimed realizacji landzestandaryzowanego, in the Netherlands” systemowo (UNESCO). pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

7 AgreementZagrożenia on cooperation dóbr WH in a the wytyczne field of educationKomitetu and Światowego training with Dziedzictwa the International Committee of Historic Gardens and Sites ICOMOS-IFLA (Dr. Robert de Jong) and the Centre for the Protection of Historic Landscape was Podstawąsigned in 1997. wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- 8 A trilateral agreement between „Zofiowka” Arboretum of the National Academy of Sciences of Ukraine in nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do Uman, the Centre for the Protection of Historic Landscape in Warsaw and the Museum12 Lancut Castle signed in realizacji1998. See: Konwencji ‘Potocki Garden Światowego and Park Dziedzictwa in Lancut. Research-Projects-Execution’ (dalej: Wytyczne Operacyjne. Studies) .and Kwestia Materials, zagrożeń The Centre po- jawiafor the się Protection wielokrotnie of Historic w Wytycznych Landscape, operacyjnych Gardens, vol. i7 (13), omawiana p.15-33. jest w bardzo różnych kontekstach. 9 The alternating seminars were held in Poland and then next year in the Czech Republic, and their purpose 8 Rozporządzeniewas to exchange Ministra experiences Kultury on givenz dnia topics, 25 sierpnia on which 2004 reports r. w sprawie were partlyorganizacji published, i sposobu e.g.: ochrony ‘Historicke zabytków zahrady na wypadeka parky akonfl velkomesto’ iktu zbrojnego seminar i sytuacji held kryzysowychin Prague on 9th-12th June 1987. PORTAL, yearly XIII, ciclo 34, 1/1988; 9 Statut‘Historické Narodowego parky a zahrady, Instytutu soucasné Dziedzictwa a budouci §4 – vyuziti’ Załącznik seminar do Zarządzenia held in Hradec Ministra nad Moravici, Kultury i Olomouc Dziedzictwa on Narodowego6th-9th June 1989; z dnia ‘Historycky 23 stycznia park 2014 a r.krajina’ seminar held in Litomysl on 8th-11th September 1992. 1010 The j.w. assessment mission ‘Lednice-Valtice Cultural Landscape’ (The Czech Republic) was launched by the order 11 ofKonwencja ICOMOS’s w sprawieSecretary-General ochrony światowego Jean-Louis dziedzictwa Luxen and kulturalnego conducted ion naturalnego 23rd-24th November, Paryż 1972 1995 (DzU and 1976 8th January Nr 32, poz.1996 190) together with Barbara Werner. 1112 TheOperational assessment Guidelines mission for ‘Polder the implementation Beemster’ (The of Kingdomthe World ofHeritage the Netherlands) Convention .was Dokument launched ten by jest the okresowo order of ICOMOS’saktualizowany. Coordinator Tłumaczenie for World na język Heritage polski Mr wg Henry angielskiej Cleer wersji and conducted językowej onz 2012 14th-17 r. thWytyczne January 1999Operacyjne together do withrealizacji Barbara Konwencji Werner. Światowego Compare: Dziedzictwa Andrzej Michalowski, autorstwa K. ‘The Piotrowskiej Dutch Polder i B. SzmyginaBeemster asdostępne a social-cultural jest na stronie phe- nomenonPolskiego Komitetuon the UNESCO’s Narodowego World ICOMOS Heritage http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne List’, National Heritage Landscapes, 4/2000, p.47-54. 5422 AndrzejAnna Fortuna-Marek Michałowski rozporządzeniamiIt was created do by tejże the ustawy3.5 meters2. Obok deep niej draining pewne of znaczenie Lake Beemster dla zagadnień between dotyczących1607-1613 on zagrożeń the East Indiamają teżCompany’s regulacje initiative,prawne zawarte and covered w Ustawie 700 z hectares dnia 27 marcaof land, 2003 hence r. o constitutingplanowaniu ia zagospodarowaniu suitable drainage systemprzestrzennym with 42 oraz windmills. w Ustawie The z 7ideal lipca dimensional 1994 roku o 900prawie x 900 budowlanym. m square module layout which comprised of drainageUstawy canals te, a andzwłaszcza roads, Ustawatogether o with ochronie the traditional zabytków dająland teżuse teoretycznie have been preserved narzędzia for nie nearly tylko 400do years.reagowania During na technicalzagrożenie, equipment które już maintenance,wystąpiło (aktualne), the historical lecz również water system do zapobiegania was preserved, niekorzystnym conserved andzjawiskom protected czy as działaniom a historical wobec site; it obiektów,allowed many zespołów generations czy obszarów to live and zabytkowych farm on this objętych area, 3-4 ochroną meters belowprawną sea czyli level. do First, zapobiegania there were zagrożeniom the Beemster potencjalnym. bulls, then the Co Beemster istotne cheeseprzepisy production te dotyczą (e.g. w currentlyrównym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- a small co-op of 475 farmers produces around 30,000 tons of cheese a year), and now the Beemster tulips szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- – the spatial and architectural structure remained unaltered. An undeniable phenomenon is the small nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań localzabronionych community oraz which wyszczególnienie constitutes działań,an independent które wymagają administrative pozwolenia unit Wojewódzkiego (around 7,000 Konserwatorapeople in two smallZabytków. towns), and is rooted in that landscape. The inhabitants are also involved in a variety of cultural and sportsW Ustawie groups. o Aochronie critical zabytkówfactor in supportingi opiece nad the zabytkami protection wśród of the sześciu Polder’s podstawowych cultural landscape działań as okre- well asślających other assets na czym officially polega ochrona recognized zabytków as historical sprawowana monuments przez organyis intense administracji activity of publicznej the local wymie- Historical Societynione jest and zapobieganie the Middenbeemster zagrożeniom Museum. mogącym There spowodować are two democraticallyuszczerbek dla wartościelected councilszabytków regulate oraz uda- the remnianieoccurring niszczeniaprocesses andi niewłaściwego supervise whether korzystania they z are zabytków implemented (co jest in po accordance prostu reagowaniem with the legislation na niektóre of zthe zagrożeń) Kingdom3. Takżeof the ustawowe Netherlands: określenie the Municipal opieki nad Council zabytkiem, of Beemster które należy and the do Waterkompetencji Board właścicielamade up of memberslub posiadacza of the też local pośrednio community, odwołuje offices, się do and potencjalnych firms with zagrożeńtheir democratic (opieka traditionbowiem polega dating m.in. back nato the Middlezapewnieniu Ages. warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania2001 assessment z zabytku mission: w sposób “Cultural zapewniający Landscape trwałe zachowanie – Fertö – jegoLake wartości Neusiedler”, czyli nain eliminowaniuHungary and zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia Austria.12 “The lake area of Fertö-Neusiedler has been a meeting point between different cultures for WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. eight thousand years” – UNESCO. The harmonization of that landscape resulted from centuries-old Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania cultural community under the House of Habsburg rule as well as from the interaction between settled i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania nacommunities, zagrożenia zabytków inter alia6 .from Swabia. The communism period in Hungary and the rise of the Iron Curtain exerted little impact on the landscape because the border zones were not interesting from an Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamiindustrial uwzględnia point of się view przy or sporządzaniu economic development. i aktualizacji Unfortunately, strategii rozwoju the województw,decline in the planów living standardszagospo- darowaniaand public przestrzennegoneglect were the województw, visible negative analiz effect i studiów thereof. z zakresuOn the territoryzagospodarowania nominated przestrzennegoby the Austrian powiatu,side, a few strategii modernistic rozwoju buildings gmin, studiów from theuwarunkowań 1950-60s did i kierunków not integrate zagospodarowania with the traditional przestrzennego architec - gminture in oraz the mpzp historical albo decyzjiareas. The o ustaleniu boundaries lokalizacji of the inwestycjiproperty beingcelu publicznego,nominated fordecyzji inscription o warunkach in the zabudowyUNESCO World(…) I coHeritage bardzo List istotne were w established kontekście in analizy Austria zagrożeń along the – wearea wszystkich boundaries ww of koncepcjach,the National strategiach,Park, “Nationalpark,” analizach, togetherplanach withi studiach the contiguous należy m.in. historical w szczególności towns, and określić in Hungary rozwiązania along the niezbędne bounda - dories zapobiegania of the National zagrożeniom Park “Fertö-Hansag dla zabytków Nemzeti, zapewnienia Park,” with im ochronypalaces inprzy Nagycenk realizacji and inwestycji Fertö as oraz well przy- as a 7 wracaniapart of the zabytków Fertorakos do jakvillage. najlepszego The buffer stanu zone. was drawn at the nature – landscape reserve Neusiedler- See-Seewinkel line in Austria. In Hungary, the boundaries of the site being nominated for inscription 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie includedprowadzenia areas prac protected konserwatorskich, under the restauratorskich, local development robót budowlanych, plan. Consequently, badań konserwatorskich the nomination i architektonicznych submitted bya representatives także innych działań of both przy governments zabytku wpisanym concerned do rejestru inscription zabytków oforaz “natural-cultural badań archeologicznych landscape,” i poszukiwań which wasukrytych not finally lub porzuconych accepted. IUCN zabytków expert ruchomych Prof. (DzUAdrian z Phillips 2004 r., nrfirmly 150, rejected poz. 1579), the Rozporządzeniepractice of handling Ministra the naturalKultury value z dnia of 25 Lake sierpnia Fertö-Neusiedler 2004 r. w sprawie as organizacji a global one i sposobu (also ochronyin regard zabytków to bird na protection, wypadek konfl and iktu he zbrojnego deemed thei sytuacjivegetation kryzysowych cultural). (DzU It shouldz 2004 r.,be nr noted 212, poz. that 2153). the most important agricultural activity in the region 3 of UstawaLake Fertö-Neusiedler z dnia 23 lipca 2003 is r.the o ochronie vine growing, zabytków although i opiece nad there zabytkami are also (tekst other jednolity man-made Dz. U. 2014or semi-natural poz. 1446), biotopesArt. 4 (dalej: of landscape Ustawa o ochronie).importance. The nominated areas covered partly the Leithabridge Hills in the 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 12 The assessment mission ‘The Cultural Landscape of Fertö-Neusiedler Lake’ (Austria-Hungary) was launched 6 Ustawaby the ordero ochronie of ICOMOS’s, Rozdz. 4. Coordinator Mrs Regina Durghello and conducted on 5th-9th March 2001 together 7 Ustawawith Prof. o ochronie Adrian, Art.Phillips 18 ust. (UK) 2 pktof IUCN 2. and Barbara Werner. 5523 Analiza zagrożeńKrajobraz w planach kulturowy zarządzania na Liście Światowego dobrami kulturowymi Dziedzictwa świa – polskietowego doświadczenia dziedzictwa north, Ponadtothe Ruster dobra Hills o in największym the west together znaczeniu with dla interesting dziedzictwa hamlets kulturowego which contribute winny być to uwzględniane the creation ofw aplanie very attractiveochrony zabytkówlandscape. jednostki On the Hungarianorganizacyjnej side, oraz systems w krajowym, of traditional wojewódzkim, cattle grazing powiatowym are being re-establishedi gminnym planie to restore ochrony the Pannonianzabytków naor grasswypadek steppe. konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia2001 assessment przed mission: skutkami “The zagrożeń Cultural wynikających Landscape zof sytuacji the Sacred kryzysowych. Mountains Do (Sacri zagrożeń Monti) (prze- of widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Piedmont and Lombardy” in Italy.13 The following nine sites were nominated for inscription: Ossuccio, powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Valperga Canavese, Crea, Oropa, Varallo, San Giulio, Domodossola, Ghiffa, Varese. Certainly, “The chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- Sacredfl ikt zbrojny Mountains”8. Sacri Monti constitute an important element of spiritual value of the Calvary in the landscape of Piedmont and Lombardy. Simultaneously, they are prime examples of exquisite values of Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- th th thewe activitiesrozwiązania of architects, w zakresie sculptors, przeciwdziałania and painters zagrożeniom of the 16 dotyczącym and 17 centuries, miejsc Światowego and of arts Dziedzictwaand culture ofw thatPolsce period. są niewystarczające They are also evidence – jak pokazują of developing choćby religiousnessostatnie problemy not only związane in the zcross-border inwestycjami areas w War- but alsoszawie in areasczy we influenced Wrocławiu. by W two praktyce denominations: bowiem służby the entrenched konserwatorskie Catholicism odpowiedzialne and new (zgodnieprotestant z zapi-bran- ches.sami Theustawowymi) theme of theza ochronęCalvary zabytkówchapels is sprawująfairly broad: nadzór reaching i wykonują from “New działania Jerusalem” kontrolne of Varallo w stosunku with itsdo historical obiektów evocationzabytkowych of the (w tymcity ofdóbr Jerusalem WH), ale showing nie identyfi ”the kują Life i ofnie Christ” monitorują to “the zagrożeń Passion dla of miejscChrist andUNESCO scenes wfrom sposób the Life systemowy. of Virgin OcenaMary” zagrożeńas in Ossuccio, i ich monitorowanie Belmonte, Domodossola. w obecnym The systemie chapels prawnym in Crea andw Polsce Oropa – takżeare dedicated w stosunku to the do motifdóbr oof najwyższej “the Life of wartości Virgin Marysą działaniami as Mother okazjonalnymi, of Christ,” which wyrywkowy- is comple- mentedmi, niesystemowymi. by the chapels in Ghiffa – “the Holy Trinity;” in Varese-depicting “the Mysteries of the Rosary;” in Orta-dedicatedZapewnieniu to jakSaint najwyższych Francis of Assisi.standardów At this ochrony point, itpolskich is worth miejsc noting z Listythat thisUNESCO specific służyć character mają differsdziałania from Narodowego other well-known Instytutu examples Dziedzictwa, of Calvary którego complexes jednym situated z zadań in jest the monitorowanie north of Europe i analizo- as well wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w as from Kalwaria Zebrzydowska, which was inscribed in 1999 as “the Mannerist Architectural and Park szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9 realizacja Landscape Complex and Pilgrimage Park.” . Instytutowi przypisana jest także w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanychIn Piedmont przez Polskęand Lombardy, związanych the z ochronąnominated i opieką Calvaries nad dziedzictwem are located inmaterialnym relatively high i niematerialnym mountains, 10at, thea więc foot m.in. of which realizacja towns zadań or settlements wynikających are situated. z przystąpienia Six of them Polski lie do within Konwencji the confines Światowego of DziedzictwaNatural Parks managedUNESCO by z Tourism-Sport-Parks1972 r. Zadania dotyczące in Turin. monitorowania Three Calvaries: wiążą in sięOssuccio w bezpośredni and Varese sposób area managedz zagadnieniem by the Diocesanzagrożeń, Curias gdyż jednym in both z municipalities celów monitoringu of Como jest andzapobieganie Vasere; and ewentualnym the Oropa Calvaryzagrożeniom. by the W Sanctuary praktyce andjednak municipality dotychczas in nieBiella. wypracowano The management i nie wdrożono of the Natural do realizacji Parks is zestandaryzowanego, engaged in scientific systemowo documentation pro- activitywadzonego and constantmonitoringu personal tych supervisionmiejsc. over sites and areas belonging to the Calvary. Moreover, they are involved in educational activities taken among local inhabitants, pilgrims, and tourists; and also, Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa within means being available, in works on architectural, sculptural, and painting artefacts. OnePodstawą of the wszelkichmore recent działań examples związanych of a Polish z dobramiassessment wpisanymi mission for na UNESCO Listę Światowego is the Barbara Dzie- Werner’sdzictwa UNESCO assessment jest mission: Konwencja “Wilhelmshöhe w sprawie ochrony Park (Bergpark) światowego in dziedzictwa Kassel,” located kulturalnego in the i natural- Federal nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do Republic of Germany and inscribed on the World Heritage List in 2013.14The park in Kassel “is an realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- example of a rare type of cultural heritage and constitutes one of the most interesting, even trailblazing, jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. accomplishments of creative thinking of 18th and the beginning of 19th century. Made on a monumental scale,8 Rozporządzenie as a garden Ministra design Kulturyspreading z dnia over 25 a sierpnia topographically 2004 r. w sprawie altitude-wise organizacji diverse i sposobu area, ochrony it takes zabytków up about na 560wypadek ha. The konfl towering iktu zbrojnego Hercules i sytuacji statue kryzysowych is its highest point and simultaneously the symbol of the park – based9 Statut on the Narodowego Octagon, Instytutu the pyramid Dziedzictwa with the §4 colossal – Załącznik Hercules do statue Zarządzenia (8.3 m Ministra high) overlooks Kultury inot Dziedzictwa only the Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 1310 The j.w. assessment mission ‘The Cultural Landscape of Sacri Monti in Piedmont and Lombardy’ (Italy) was 11 launchedKonwencja by w thesprawie order ochrony of ICOMOS’s światowego Coordinator dziedzictwa for kulturalnegoHeritage and i naturalnegoconducted ,on Paryż 23rd 1972-27th July(DzU 2001 1976 together Nr 32, withpoz. 190)Barbara Werner. See: Andrzej Michalowski, ‘Alcune considerazioni sul paesaggio sacralizzato’, Turin, 12 SupplementoOperational Guidelines n.1 al n.6 fordi Piemonte the implementation Parchi, 2002. of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 14 Theaktualizowany. assessment Tłumaczeniemission ‘Wilhelmshöhe na język polski Park wg (Bergpark) angielskiej in wersji Kassel’ językowej concerning z 2012 cultural r. Wytyczne landscape Operacyjne was laun do- chedrealizacji by theKonwencji order of Światowego ICOMOS’s DziedzictwaCoordinator autorstwa for UNESCO K. Piotrowskiej on 30th August i B. Szmygina2012 and conducteddostępne jest on na11th-15th stronie SeptemberPolskiego Komitetu 2012 by NarodowegoBarbara Werner. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5424 AndrzejAnna Fortuna-Marek Michałowski rozporządzeniamiwhole park design, do but tejże also ustawythe city2. andObok its vicinity.”niej pewne “Compared znaczenie todla other zagadnień man-made dotyczących cultural landscapezagrożeń mającreations, też regulacje the Bergpark prawne Wilhelmshöhe zawarte w Ustawie together z dniawith 27Hercules marca and2003 an r. intricateo planowaniu system i zagospodarowaniuof hydro-pneuma - przestrzennymtic devices is on oraz a par w Ustawiewith such z 7 spectacular lipca 1994 rokuexamples o prawie as Villa budowlanym. d’Este and Villa Aldobrandini in Frascati or the UstawyCaserta te,layout a zwłaszcza by Naples.” Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowaniaIn the na historical zagrożenie, process, które the już gardenwystąpiło layout (aktualne), of the Bergpark lecz również was integrateddo zapobiegania into the niekorzystnym layout of the zjawiskomcity of Kassel, czy hence działaniom the issue wobec of protection obiektów, of zespołów the nominated czy obszarów areas and zabytkowych the buffer objętychzones goes ochroną beyond prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym the confines of the city. stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych Furthermore,jakimi są miejsca Barbara światowego Werner dziedzictwa.expressed opinion Kwestie on przeciwdziałania two nomination zagrożeniomproposals (cabinet wobec report)chro- nionych– documentation obiektów assessmentsi obszarów zabytkowychon inscription zdefi of niowane“Meadow są Pastureustawowo Landscape m.in. poprzez in Slovakia”, określenie 2005, działań and zabronionych“Bregenzerwald oraz Cultural wyszczególnienie Landscape”, działań, 2007 Austria. które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.The Muskau Park on the UNESCO World Heritage List. The vast landscape park (around 900 ha) wasW establishedUstawie o ochronie in 1815 zabytków on behest i opiece of Prince nad zabytkami Hermann wśród von Pückler-Muskausześciu podstawowych along działań the Lusatian okre- ślającychNeisse riverbed. na czym It polegais now ochrona an acclaimed zabytków and sprawowanaadmired example przez organyof landscape administracji architecture. publicznej The landscawymie-- nioneping principles jest zapobieganie and the Princes’szagrożeniom take mogącym on garden spowodować layout are presenteduszczerbek in dla his wartości book, Andeutungen zabytków oraz über uda- die remnianieLanschaftsgärtnerei niszczenia (iThoughts niewłaściwego on Landscape korzystania Gardening z zabytków), which (co jest was po publishedprostu reagowaniem in Stuttgart na in niektóre 1834.15 3 zIn zagrożeń) the 19th century,. Także ustawowe it was broadly określenie known opieki under nad the zabytkiem, name of któreGoethe należy of the do gardening kompetencji art. właścicielaFrom 1845 lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na onwards, although the property was under the control of Prince Frederick, the brother-in-law of the zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie Prussian king and the aristocratic Count of Arnim family, Pückler’s layout and cultivation concept was oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu maintained.zagrożeń)4. Właściciel Prominent lub master posiadacz and landscape zabytku gardenersjest też zobowiązany worked on the do park, niezwłocznego for instance powiadomienia Jacob Heinrich WKZRehder o andzagrożeniu Carl Eduard dla zabytku Adolph5. Petzold. rd PonadtoOn the daysłużby of konserwatorskie German reunification posiadają (3 cały October szereg 1990),prerogatyw the director do kontroli of thestanu Centre zachowania for the iProtection prowadzenia of nadzoruHistoric konserwatorskiego,Landscape submitted co maa proposal m.in. w zamiarze to the Minister swym być of narzędziem Culture and do Artreagowania and the naChief zagrożenia Nature Conservationzabytków6. Officer for the Republic of Poland and the Federal Republic of Germany to undertakeDodatkowo the initiativezgodnie z toart. have 18 Ustawythe Muskau o ochronie Park zabytkówinscribed ochronęon the UNESCO zabytków Worldi opiekę Cultural nad zabyt- and kamiNatural uwzględnia Heritage List.się przy The sporządzaniuPolish – German i aktualizacji collaboration strategii on the rozwoju revival województw, of the Muskau planów Park zagospo-had been darowaniacontinuing przestrzennegosince 1988.16 First województw, and foremost, analiz it wasi studiów the reclamation z zakresu ofzagospodarowania the artificially forestedprzestrzennego areas on powiatu,the Polish strategii side, and rozwoju on the gmin, German studiów side, uwarunkowań park integration i kierunków on both zagospodarowaniabanks of the Neisse przestrzennego frontier river. gminFirst, orazestablishment mpzp albo of decyzji the Prince o ustaleniu Pückler’s lokalizacji Bad Muskau inwestycji Park Foundationcelu publicznego, formed decyzji a long-term o warunkach revival zabudowyof the garden (…) layout.I co bardzo Dr. Robert istotne de w Jong kontekście (from Holland)analizy zagrożeńwas appointed – we wszystkich an expert consultantww koncepcjach, on the w szczególności określić rozwiązania niezbędne strategiach,works having analizach, been conducted. planach iThe studiach Centre należy for the m.in. Protection of Historic Landscape together with the do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- Prince Pückler’s Bad Muskau Park Foundation jointly developed documentation and materials attached wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. to the nomination proposal. In 1999, the Muskau Park received the “Melina Mercouri International 2Prize Najważniejsze for the Safeguarding w tej kwestii and są Management zwłaszcza Rozporządzenie of Cultural LandscapesMinistra Kultury (UNESCO-Greece)” z dnia 9 czerwca Honorary2004 r. w sprawie Award presentedprowadzenia by Federicoprac konserwatorskich, Mayor, Director restauratorskich, General robótof UNESCO. budowlanych, In 2002,badań konserwatorskichin Bellevue Palace i architektonicznych in Berlin, the officiala także innychseat of działań German przy presidents zabytku wpisanymand the thendo rejestru President zabytków Rau, orazan badańaward archeologicznychceremony was organised.i poszukiwań The ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 15 th i See:sytuacji Edmund kryzysowych Jankowski, (DzU History z 2004 of r., Gardening. nr 212, poz. Volume 2153). II. From the beginning of the 19 century till 1930,Cracow, 1938, p.363-365; Longin Majdecki, History of Gardens, Warsaw, 1978, p.631-637; Cord Panning and Andrzej 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Michalowski, German-Polish cooperation in the Muskau Park, Common Heritage. Polish-German preservation Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). cooperation 1970-2000, Warsaw, 2001, p.97-120. 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 16 On 21st February 1989, agreement on direct non-monetary cooperation between the Institute for Monument 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. Protection in Berlin (German Democratic Republic) and the Board of Historical Gardens and Palaces 6 UstawaConservation o ochronie in ,Warsaw Rozdz. 4.(Poland), and appropriate institutions in Cottbus and Zielona Gora Province on un- 7 Ustawadertaking o ochronie common, Art. Polish-German 18 ust. 2 pkt 2.activities for the reconstruction and protection of the Muskau Park. 5525 Analiza zagrożeńKrajobraz w planach kulturowy zarządzania na Liście Światowego dobrami kulturowymi Dziedzictwa świa – polskietowego doświadczenia dziedzictwa presentedPonadto award dobra was the o największym “European Culture znaczeniu Award dla fordziedzictwa Gardens –kulturowego for services ofwinny the Polishbyć uwzględniane government, thew planieSaxon stateochrony government, zabytków and jednostki for engagement organizacyjnej of gardeners, oraz wadministrators, krajowym, wojewódzkim, conservation officers,powiatowym organizations,i gminnym foundations, planie ochrony and offices zabytków by nathe wypadek maintenance, konfl support,iktu zbrojnego restoration i sytuacji of one kryzysowychof the most significant w celu Worldich zabezpieczenia Cultural Heritage przed sites skutkami and one zagrożeń of the biggestwynikających parks in z sytuacjiEurope.” kryzysowych. In the meantime, Do zagrożeń the produced (prze- documentationwidywanych i realnych),was submitted które to należy the ministries: uwzględnić the w Polish tych Ministryplanach zaliczonoof Culture w and szczególności: Art signed offpożar; the motion,powodzie, but ulewy we encountered lub zalania obstaclesz innych onprzyczyn; the German wichury; side katastrofywhere the budowlane,nominations awarie on the techniczne, UNESCO chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- List proposed by the federal states were queued. Professor Andrzej Tomaszewski, having been a Polish fl ikt zbrojny8. delegate to the UNESCO World Heritage Committee, formulated, together with other delegates at the Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- 25th session of the Intergovernmental Committee in Helsinki, a rule on prioritizing bilateral proposals.17 we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa Thew Polsce documentation, są niewystarczające together –with jak pokazująthe proposal choćby signed ostatnie by the problemy Minister związaneof Culture z andinwestycjami Art, was submitw War-- tedszawie in July czy 2002we Wrocławiu. in UNESCO’s W praktyce headquarters bowiem in służby Paris, konserwatorskiewhere the signatures odpowiedzialne were put once (zgodnie again z zapi-– on behalfsami ustawowymi) of Poland by za Mrs. ochronę Ambassador zabytków Dzieduszycka, sprawują nadzór and ithat wykonują of Germany działania by Dr.kontrolne Stefan wWeckbach. stosunku Thedo obiektówdocumentation zabytkowych was presented (w tym dóbrto Dr. WH), Mechild ale nie Rössler identyfi from kują UNESCO’s i nie monitorują World zagrożeń Heritage dla Centre. miejsc18 EstablishedUNESCO w in sposób 2001 by systemowy. the governor Ocena of Lubusz zagrożeń Region i ich as monitorowanie a buffer zone, thew obecnymlandscape systemie park Muskau prawnym Arch surroundsw Polsce – Leknicatakże w stosunkuand the forest do dóbr part o najwyższejof the historical wartości Muskau są działaniami Park on theokazjonalnymi, Polish territory. wyrywkowy- On both sidesmi, niesystemowymi. of the Lusatian Neisse river, a cross-border Polish-German Geopark Muskau was created. It orga- nises geo-tourZapewnieniu trails, jak“Babina najwyższych the Old standardówMine.” Thus, ochrony Bad Muskau polskich and miejsc Leknica z Listy have UNESCO become the służyć centre mają of adziałania large tourist Narodowego complex aimed Instytutu at various Dziedzictwa, tourists. którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

17 8 In Germany the states submit motions on the inscription on the UNESCO List to the Ministry of Culture Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobuth ochrony zabytków na wypadekwhere they konfl were iktu “queued” zbrojnego duei sytuacji to the kryzysowych limit of two motions per state a year. The 25 Session of the UNESCO’s Intergovernmental Committee for the Protection of the Cultural and Natural Heritage was held on 11th-16th 9 StatutDecember Narodowego 2001 in Helsinki Instytutu (Finland). Dziedzictwa It was §4 then – Załącznikwhen the bill do Zarządzeniaon accepting Ministrabilateral Kulturymotions ipreferentially Dziedzictwa Narodowegowas passed. Az dniaslightly 23 styczniadifferent 2014 perspective r. is presented by Cord Panning when he describes the 2004 sitting 10 in j.w. Suzhou (‘20 years of “Prince Pückler’s Bad Muskau Park” Foundation’, Cottbus, 2013, p. 81-82), which is 11 notKonwencja contradictory. w sprawie My ochrony account światowego comes from dziedzictwa Andrzej kulturalnegoTomaszewski i naturalnegoand depicts, Paryża situation 1972 (DzUwhere 1976 there Nr were 32, morepoz. 190) than ten nomination motions “queued” and it was the lack of signature that created this situation. The 12 GermansOperational have Guidelines successfully for the nominated implementation 41 sites of on the the World UNESCO’s Heritage List Convention so far; in. 2001Dokument there hadten beenjest okresowo 23 sites, andaktualizowany. it was this difficultyTłumaczenie at nathe język German polski Ministry wg angielskiej of Culture wersji to obtainjęzykowej the signaturez 2012 r. forWytyczne the motion Operacyjne to inscribe do therealizacji Muskau Konwencji Park on Światowegothe UNESCO’s Dziedzictwa List. autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 18 ThePolskiego documentation Komitetu Narodowegowas submitted ICOMOS on 17th Julyhttp://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 2002 (7, Fontenoy Square, Paris) by A. Michalowski and B. Werner. 5426 AndrzejAnna Fortuna-Marek Michałowski rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne* znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennymThe above-presented oraz w Ustawie example z 7 lipca of 1994activities roku undertaken o prawie budowlanym. in the area of cultural landscape and linked to cooperationUstawy te, with a zwłaszcza UNESCO’s Ustawa World o Heritageochronie Centrezabytków might dają be też unilateral, teoretycznie but narzędziait allows fornie a tylko recap do of somereagowania invaluable na zagrożenie, experiences. które All jużthe wystąpiłomore, this (aktualne),is because the lecz overview również of do cultural zapobiegania landscapes niekorzystnym nominated forzjawiskom inscription czy on działaniom the UNESCO’s wobec World obiektów, Heritage zespołów List indicates czy obszarów diversity zabytkowych of value estimation objętych topics, ochroną even thoughprawną theczyli UNESCO’s do zapobiegania Intergovernmental zagrożeniom Committee potencjalnym. for Co the istotne Protection przepisy of Culturalte dotyczą and w równymNatural Heritagestopniu wszystkich adopts unified obiektów criteria objętych. ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych Thejakimi surrounding są miejsca światowego cultural landscapedziedzictwa. in Kwestie Europe przeciwdziałania consists of artefacts zagrożeniom and naturewobec chro- with differentnionych obiektów degrees i ofobszarów development. zabytkowych Only zdefi in exceptional niowane są ustawowo cases can m.in. the poprzeznature beokreślenie characterized działań byzabronionych global or orazabove-regional wyszczególnienie values działań, which które would wymagają require pozwolenia tightened Wojewódzkiego reserves. This Konserwatora is where theZabytków. paths of heritage (ergo cultural landscape) and nature protection services split. Sacri Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami MontiW in Piedmont and Lombardy are examples of integrated wśród sześciu activities podstawowych being carried działań out okre- in ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- a landscape which is one and is not split in either cultural or natural aspects. Such was the nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- fate of the Ojcow National Park situated on primeval (since the Neolith) settlements where remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre za zagrożeń)unique cultural3. Także ustawowelandscape określenie was created, opieki nadcelebrated zabytkiem, and które known należy across do kompetencji Poland. It właścicielawas there wherelub posiadacza – after introductionteż pośrednio odwołujeof tightened się do reserves, potencjalnych but, above zagrożeń all after(opieka having bowiem removed polega m.in.farmers na (throughzapewnieniu buyout), warunków and, do zabezpieczeniaconsequently, i utrzymania sheep and zabytku cattle orazgrazing jego otoczenia – an uncontrolled w jak najlepszym birch stanie and beechoraz korzystania succession z zabytku occurred, w sposób blurring zapewniający the aesthetic, trwałe zachowanie cultural, jego and wartości landscape, czyli valuena eliminowaniu and, thus, makingzagrożeń) the4. Właściciel area unable lub posiadacz to be inscribed zabytku asjest a też‘cultural zobowiązany landscape’ do niezwłocznego on the UNESCO’s powiadomienia World HeritageWKZ o zagrożeniu List. The dla removal zabytku 5of. inhabitants from protected areas and, as a result, their role in shapingPonadto biodiversity służby konserwatorskie of a cultural landscape, posiadają cały was szereg clearly prerogatyw the wrong do kontroliway to stanupreserve zachowania nature. iThis prowadzenia concerns nadzoru the ban konserwatorskiego, on sheep grazing co ma in m.in. the Pieninyw zamiarze Mountains swym być andnarzędziem other regions,do reagowania reed nacutting zagrożenia by the zabytków Narew6 .River, and so on. Introduction of the so-called ‘active nature protection’ wasDodatkowo a comprise, zgodnie since z art. the 18 natureUstawy enforcedo ochronie azabytków limited ochronęsheep grazing, zabytków reed i opiekę cutting nad forzabyt- the kamiriver uwzględnianot to overgrow, się przy andsporządzaniu mowing i ofaktualizacji xerothermic strategii grasslands rozwoju województw,to ensure plant planów vegetation. zagospo- darowaniaIt is advisable przestrzennego to learn good województw, practices analiz in this i fieldstudiów from z zakresu the Czech zagospodarowania Republic, Austria, przestrzennego Hungary, powiatu,and Italy strategii and implement rozwoju gmin, the acquired studiów uwarunkowań knowledge on i kierunków the Polish zagospodarowania ground as well przestrzennegoas hold inter- gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach ministerial talks for the proper landscape shaping. zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,Another analizach, crucial planach observation i studiach is należyeducation m.in. inw szczególnościlandscape-related określić rozwiązaniafields. While niezbędne it holds gooddo zapobiegania that this zagrożeniom kind of education dla zabytków is offered, zapewnienia in Poland, im ochrony it is przy also realizacji true that inwestycji it is scattered, oraz przy- fragmentary,wracania zabytków and do even jak najlepszego producing stanu excellent7. results occasionally. However, these are isolated cases of success which remain local and do not strive to become regional standards which2 Najważniejsze could enhance w tej kwestii the sąvalue zwłaszcza of Polish Rozporządzenie landscapes. Ministra There Kultury are z severaldnia 9 czerwca ‘little 2004 homelands’ r. w sprawie in Poland,prowadzenia for pracinstance konserwatorskich, Polder Beemster restauratorskich, with robót their budowlanych, primeval badań attachment konserwatorskich to the i architektonicznychsoil, its history a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań visible in everyday life, with their care for traditional structures which shaped their multige- ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra nerationalKultury z dnia environs 25 sierpnia and 2004 the r. wlove sprawie for organizacjithe surrounding i sposobu ochrony landscape. zabytków Still, na wypadek I have konflstrong iktu zbrojnegoreasons to ibelieve sytuacji kryzysowych that it is necessary(DzU z 2004 tor., nrre-run 212, poz. the 2153). educational programme “Conscious Landscape Design3 Ustawa andz dnia Historical 23 lipca 2003 Landscape r. o ochronie zabytków Protection,” i opiece nadwhich zabytkami was launched(tekst jednolity at Dz.the U. initiative 2014 poz. 1446),of the MinisterArt. 4 (dalej: of Culture Ustawa o andochronie). Art Joanna Wnuk-Nazarowa and was in operation for three years (2000-2002),4 Ustawa o ochronie and,, Art. starting 5. with children and teenagers, was aimed at all layers of society. At that5 Ustawa time, o ochroniea quarterly, Art. 28. journal, National Heritage Landscapes, was founded (12 issues were published6 Ustawa o ochronieby the, CentreRozdz. 4. for the Protection of Historical Landscape) with the aim of suppor- ting7 Ustawa implementation o ochronie, Art. 18 of ust. the 2 pkt Educational 2. Programme. The execution of the Educational 5527 Analiza zagrożeńKrajobraz w planach kulturowy zarządzania na Liście Światowego dobrami kulturowymi Dziedzictwa świa – polskietowego doświadczenia dziedzictwa

ProgrammePonadto “Conscious dobra o największym Landscape znaczeniu Design dla and dziedzictwa Historical kulturowego Landscape winny Protection” być uwzględniane unfolded intensivelyw planie ochrony and was zabytków carried jednostki out on a organizacyjnej wide scale: education oraz w krajowym, of the youth, wojewódzkim, universal powiatowym education, locali gminnym government planie ochrony activities, zabytków education na wypadek of experts, konfl iktuprotection zbrojnego of ihistorical sytuacji kryzysowych landscapes, w andcelu programich zabezpieczenia popularization. przed skutkami19 zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanychTo conclude, i realnych), I think które that należy the idea uwzględnić and efforts w tych to have planach Augustow zaliczono Canal w szczególności: as well as Jelenia pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Gora Valley inscribed on the World Heritage List is worth revisiting. In order to pinpoint the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- question of the Augustow Canal to prepare the materials for a proper claim to UNESCO, the fl ikt zbrojny8. Centre for the Protection of Historical Landscape organized in 1999 conferences and issued Pomimo tak zdawałoby20 się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- relatedwe rozwiązania materials. w zakresie On the przeciwdziałania initiative of Dr. zagrożeniom Robert de dotyczącym Jong, President miejsc ofŚwiatowego ICOMOS-IFLA, Dziedzictwa we askedw Polsce for są help niewystarczające a world-famous – jak pokazująexpert on choćby the subject, ostatnie Professorproblemy związane Dr. Michel z inwestycjami Cotte, to wevalu War-- ateszawie the czyCanal we Wrocławiu. as a possible W praktyce nomination. bowiem Professor służby konserwatorskie Cotte confirmed odpowiedzialne that the Canal(zgodnie constitu z zapi-- tessami an ustawowymi) engineering za waterway ochronę zabytków marvel sprawująof the first nadzór half i wykonująof the 19th działania century, kontrolne and that w he stosunku would providedo obiektów details zabytkowych on documentation (w tym dóbr possibly WH), ale submitted nie identyfi to kują UNESCO. i nie monitorują21 In so far zagrożeń as, for dla reasons miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- 19 The most crucial activities within the Educational Programme: education of the youth: Workshops for the mi, niesystemowymi. teachers in Czudec ‘Cultural Landscape of the Subcarpathia Region’; didactic edition for teachers ‘Cultural LandscapeZapewnieniu – Workshops jak najwyższych for Teachers and standardów Educationalists’ ochrony; universal polskich education: miejsc z tenListy broadcasts UNESCO of służyćthe Beautiful mają działaniaPoland Day Narodowego programme Instytutu on Polish Dziedzictwa,Television Channel którego 2; film jednym for schools z zadań Polish jest Landscapes. monitorowanie What is i a analizo-cultural wanielandscape? zagrożeń; 23 educationaldla dziedzictwa films i Polish wypracowywanie Landscapes – Protonmetod onprzeciwdziałania Polish Television tym Channel zagrożeniom, 2; local authorities: w tym w szczególnościLancut: seminar obiektów ‘Cultural z Listy Landscapes Światowego of Subcarpathia’ Dziedzictwa; Lomnica:(…)9. Instytutowi symposium przypisana ‘Tourism andjest takżethe protection realizacja of w zakresieJelenia Gora powierzonym Valley Landscape: przez Ministra Village-Park-Palace’ zadań wynikających; Horyniec z Zdroj:porozumień, international konwencji conference: i innych ‘Environmental dokumentów podpisanychprotection and przez cultural Polskę heritage związanych in the zfrontier ochroną zone i opieką of Poland nad and dziedzictwem Ukraine’; specialist materialnym education: i niematerialnym student scien10-, a więctific m.in.session: realizacja‘Mansions zadań in the wynikającychJelenia Gora Valley’ z przystąpienia; exhibition of Polski students’ do Konwencjiworks from Światowegoscience camp Dziedzictwain the Jelenia UNESCOGora Valley; z 1972 symposium r. Zadania with dotyczące the Polish monitorowania Academy of Sciences wiążą Architecture się w bezpośredni Committee sposób ‘Landscape z zagadnieniem – modern theoretical educational and material conditions of its preservation and creation’ zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym; interdisciplinary zagrożeniom. student W praktyce camp in Bukowiec; Warsaw: student scientific session and exhibition of students’ works including students’ open-air jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- paintings; Pulawy-Kozlowka: training for social monument protection officers ‘Palace and Park Layouts – their wadzonegoProtection monitoringuand Revaluation’ tych; Starachowice: miejsc. two other inventory student camps on the territory of the Grand Furnace-Museum; Bukowiec: third interdisciplinary student camp; cultural landscape protection: Wroclaw: internationalZagrożenia conference dóbr WH ‘What a wytyczne we do to save Komitetu the beauty Światowego of historic cities.Dziedzictwa Panoramas – Planty Park – Squares – StreetsPodstawą – Gardens’ wszelkich. Wroclaw działańexhibition: związanych Verdure in the z city dobrami landscape. wpisanymi Promenades, na Parks, Listę Gardens Światowego of Wroclaw Dzie-. dzictwaWroclaw UNESCO photography jest exhibitions:Konwencja Gardening w sprawie Art ochrony of Berlin światowego; Warsaw symposium: dziedzictwa ‘Plant kulturalnego resources of irustic natural- gar- negodens11, and a przepisy parks. History wykonawcze – Education do – realizacji Future’. WarsawKonwencji exhibition: zawiera The dokument forgotten beautyWytyczne of a Operacyjnecountry garden do; realizacjiAugustow: Konwencji international Światowego conference Dziedzictwa ‘Cultural and (dalej: integration Wytyczne meaning Operacyjne of canals and)12. waterways: Kwestia zagrożeńhistory – today po- – tomorrow’ jawia się wielokrotnie; Augustow wexhibition Wytycznych of final operacyjnych projects of the i omawiana“Nieswiez Academy” jest w bardzo – an international różnych kontekstach. postgraduate summer school for Belarussians, Lithuanians, and Ukrainians; Pszczyna forum on tourism ‘Mansion, Park, Countryside – refuge for tradition and Polish tourist attraction’; exhibition: The forgotten beauty of a country 8 Rozporządzeniegarden; Wroclaw Ministra exhibition: Kultury The z Valleydnia 25 of sierpniaCastles and2004 Gardens r. w sprawie – The organizacji Jelenia Gora i sposobu Valley ochrony– Common zabytków Heritage na; wypadekprogramme konfl popularization: iktu zbrojnego i sytuacji National kryzysowych Heritage Landscapes’ – a quarterly. 9 20 Statut‘Cultural Narodowego Landscape of Instytutu the Augustow Dziedzictwa Canal’ seminar §4 – Załącznik materials (design do Zarządzenia of the cultural Ministra park of Kultury the Augustow i Dziedzictwa Canal) Narodowegoand Annex (registers: z dnia 23 artefactsstycznia 2014in the r. Canal zone). Landscapes, vol. 24 (36), The Centre for the Protection of 10 Historic j.w. Landscape, Warsaw, 1999. International Seminar ‘Protection and Management of the Augustow Canal. 11 NaturalKonwencja and w Cultural sprawie Values,ochrony History, światowego Tourism’ dziedzictwa. Augustow kulturalnego 4th-5th May i naturalnego 1999. Post-seminar, Paryż 1972 Materials. (DzU 1976Landscapes Nr 32,, poz.vol. 26190) (38), The Centre for the Protection of Historic Landscape, Warsaw, 2000. 2112 Prof.Operational Dr. Michel Guidelines Cotte forfrom the The implementation University of of Technology the World Heritageof Belfort-Montbéliard Convention. Dokument in France, ten a distinguishedjest okresowo UNESCOaktualizowany. specialist Tłumaczenie on historic na Canals, język polski donated wg to angielskiej the Centre wersji the following językowej documentation: z 2012 r. Wytyczne ‘Le Canal Operacyjne du Midi, do propositionrealizacji Konwencji d’inscription Światowego Au Patrimone Dziedzictwa de I’UNESCO’ autorstwa K.of thePiotrowskiej canal on ithe B. GaronneSzmygina River dostępne in France jest na which stronie he hadPolskiego inscribed Komitetu on the Narodowego World List. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5428 AndrzejAnna Fortuna-Marek Michałowski rozporządzeniamiunknown to me, dothe tejże Belarussian ustawy2. Obok stance niej poses pewne an znaczenie obstacle, dla the zagadnień Bialowieza dotyczących Forest waszagrożeń also mająfirst teżinscribed regulacje on prawne the Polish zawarte side w Ustawieof the borderz dnia 27 in marca1979, 2003and ther. o planowaniuBelarussian i zagospodarowaniu part in 1992. All przestrzennymthe more that oraz the w canal Ustawie is z80 7 lipcaand 199411 kilometres roku o prawie long budowlanym. on the Polish and on the Belarussian side respectively.Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowaniaThe secondna zagrożenie, relevant które topic już wystąpiłoin need (aktualne),of support lecz is therównież nomination do zapobiegania of the niekorzystnymJelenia Gora zjawiskomValley cultural czy działaniom landscape wobec on the obiektów, UNESCO’s zespołów World czy Heritage obszarów List, zabytkowych a landscape objętych that was ochroną revi- prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym ved after the war-time stagnation. At one of the conferences, the “return of the romantic stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- landscape” was pronounced, on whose artistic and natural values worked Karl Friedrich szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychSchinkel obiektów (1781–1841) i obszarów and Peter zabytkowych Joseph zdefiLenne niowane (1789–1866) są ustawowo together m.in. with poprzez their określenie associates działań and 22 zabronionychapprentices. oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. CULTURALW Ustawie o ochronieLANDSCAPE zabytków ON iTHE opiece WORLD nad zabytkami HERITAGE wśród LIST sześciu – POLISH podstawowych EXPERIENCES działań brieflyokre- presentedślających nahere czym demonstrates polega ochrona not only zabytków Polish activitiessprawowana aimed przez at organylandscape administracji protection, publicznej but also our wymie- inter- nationalnione jest engagement zapobieganie and zagrożeniom appreciation mogącym of Polish spowodować attainment uszczerbek in this field. dla Itwartości has been zabytków 30 years oraz since uda- the remnianiequestion of niszczenia “Cultural i niewłaściwegoLandscape” made korzystania its presence z zabytków as a title (co ofjest an po inscription prostu reagowaniem on the World na niektóreHeritage 3 zList zagrożeń) in 1987.. EverTakże since, ustawowe numerous określenie inscriptions opieki nadhave zabytkiem, been made, które and należy many culturaldo kompetencji landscapes właściciela are still waitinglub posiadacza to be inscribed. też pośrednio Research odwołuje conducted się do in potencjalnych Poland and thezagrożeń protection (opieka of culturalbowiem landscapepolega m.in. surely na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie make a significant contribution to the global oeuvre. The engagement of Polish experts and activity for oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu the landscape protection through UNESCO should still remain a serious challenge for joining interna- zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZtional odiscussion, zagrożeniu opinions, dla zabytku and5. prepared legal acts. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 22 KulturySee: Ewa z dnia Kica 25 and sierpnia Ewa 2004Kieres-Jakubaszek, r. w sprawie organizacji ‘Archival i andsposobu bibliographic ochrony zabytków query of napalace wypadek and konﬂpark iktulayouts zbrojnego of the i Jeleniasytuacji Gorakryzysowych Province’ (DzU. Studies z 2004 and r., nr Materials. 212, poz. Landscapes 2153). , vol. 19 (312), The Centre for the Protection of 3 UstawaHistoric z dniaLandscape, 23 lipca Warsaw, 2003 r. o 1997. ochronie International zabytków iSymposium opiece nad zabytkami‘The Landscape (tekst of jednolity the Jelenia Dz. Gora U. 2014 Valley’. poz. Lamica, 1446), th th Art.4 –5 4 (dalej: September Ustawa 1997. o ochronie). Studies and Materials, Landscapes, vol. 21 (33), The Centre for the Protection of Historic International Symposium ‘The Return of the Romantic Landscape’ Lomnica-Milkow 4 UstawaLandscape, o ochronie Warsaw,, Art. 1998. 5. 10th–12th September 1998. Studies and Materials, Landscapes, vol. 27 (39), The Centre for the Protection of 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. Historic Landscape, Warsaw, 1999. Andrzej Michalowski, ‘Political breakthrough in Europe and new chances for 6 Ustawathe past o ofochronie castles, Rozdz.and palaces 4. of the Jelenia Gora Valley’, The Valley of Castles and Gardens, The Jelenia Gora 7 UstawaValley –o Commonochronie, Art. Heritage. 18 ust. Jelenia 2 pkt 2.Gora 2001, p.40–44. ANALIZAAdaptation ZAGROŻEŃ of buildings W PLANACHof historic ZARZĄDZANIAal significan- DOBRAMIce in Gdańsk. KULTUROWYMI The key issues of Regional Heritage ŚWIATOWEGOProtection Officers’ DZIEDZICTWA perspective

AnnaKarolina Fortuna-Marek Szczepanowska

1.In terms Zagrożenia of historic oddziałujące monuments ofna architecture, dobro WH onew systemie of the most ochrony complex zabytków tasks falling within the scope of theiri ich preservation znaczenie isw their kontekście proper development, zarządzania ensuring miejscami that światowego the monument dziedzictwa is maintained in good condition and, most of all, that the its entire historical value is preserved and conveyed to future Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. generations as cultural heritage. Using a property of great historical significance means not only selec- Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako ting and assigning it a relevant purpose, but also fulfilling requirements of contemporary norms of life. zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest These actions necessitate undertaking a series of tasks. The process of adaptation of buildings considered też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet of great historical value is always dependent not only on the approach and expectations of the property’s Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- owner, investor, user, and heritage protection authorities, but also on the people who are responsible for rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. project documentation and carry out maintenance works. Awareness of the importance and consequences of allKażde decisions dobro made niezależnie by the above-mentioned od jego typu narażonepersonnel jestwill influence na szereg the różnorodnych end result of czynnikówthe measures zagrażającychthey take. Adaptation jego stanowi works should(czynniki therefore antropogeniczne be conducted i innaturalne). interdisciplinary By skutecznie manner chronićfollowing jakieś from dobrothe complex i efektywnie nature ofnim properties zarządzać and konieczne sites of great jest historicalustalenie significanceczynników, któreand requiring mogą mu participation zagrażać (czynnikówand involvement obecnie of specialists występujących in various i potencjalnych), fields. monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- The aim of this article is to approach the issue of adapting historic monuments of architecture zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być to new uses, both in light of the legal requirements and from the point of view of heritage protection identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować authorities being one of participants of this process.1 Awareness of personnel performing substantive zagrożenia. duties in the relevant historic preservation offices and their decisions2 have a considerable influence on the levelPoznanie of preservation przyczyn and i mechanizmów, the future of aktóre historic wpływają monument. na niszczenie3 zabytkowej substancji, na de- gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe Adaptation of a historic monument of great architectural significance involves “adapting it to the funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. requirements of modern life and to its new uses, whereby maintaining all of its historical values, especially itsCharakterystyka characteristic functionalzagrożeń i andich spatialmonitorowanie structure, ma artistic duże values,znaczenie and w uniqueness, ochronie i whilezarządzaniu, limiting gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi kacja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegać niszczeniu.

1 Cf. Zagrożenia also Tomasz dóbr Bąkowski, światowego ‘Udział wojewódzkiego dziedzictwa konserwatoraa polskie prawodawstwo zabytków w procesie inwestycyjno-bu- dowlanymW ramach oraz istniejącego w innych postępowaniachsystemu ochrony związanych zabytków zew Polsce zmianą problemy przeznaczenia związane lub zagospodarowaniaz pojawiającymi nieruchomości’, in: K. Zeidler (ed.), Prawo ochrony zabytków, Warsaw-Gdańsk, 2014, pp. 285–301; Ewelina się Pabisiak,zagrożeniami ‘Nadzór obiektów, konserwatorski zespołów – propozycjeczy obszarów zmian zabytkowych ustawy o ochronie rozwiązywane zabytków są iprzede opiece wszystkimnad zabytkami’, po- przezin: egzekwowanieK. Zeidler (ed.), zapisówPrawo ochrony Ustawy zabytków o ochronie, Warsaw-Gdańsk, zabytków i opiece 2014, nadpp. 343–354.zabytkami wraz z wykonawczymi 2 Any substantive conservation decisions are discretionary decisions of administrative bodies. 13 OThis monitoringu article concerns zagrożeń solely m.in. legally Z. Mirek, protected Monitoring architectural miejsc światowego historic monuments, dziedzictwa, based /w:/ Wyjątkowaon their presence Uniwersalna in the Wartość,national a register monitoring of monuments. dóbr światowego The scopedziedzictwa of the, red.discussion B. Szmygin, includes Warszawa parts of 2011, the historical s. 49 city of Gdańsk. 5430 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska rozporządzeniamithe introduction of do new tejże elements ustawy 2to. Obokthe lowest niej pewnepossible znaczenie extent.” 4 dlaThe zagadnień above-cited dotyczących definition, zagrożeń the most mająaccurate też andregulacje complete prawne in viewzawarte of thew Ustawie author, zallows dnia 27 for marca drawing 2003 certain r. o planowaniu conclusions. i zagospodarowaniu One of the most przestrzennymimportant one oraz concerns w Ustawie the condition z 7 lipca 1994regarding roku oadapting prawie budowlanym. a building to the needs and requirements of modernUstawy life and te, thea zwłaszcza purpose itUstawa is intended o ochronie to serve. zabytków One should dają też consider teoretycznie how adaptation narzędzia nieof antylko asset do – reagowaniadepending onna thezagrożenie, time when które adaptation już wystąpiło works (aktualne), are to be conducted lecz również – will do zapobieganiabe characterised niekorzystnym by different zjawiskomelements, relevant czy działaniom to the current wobec norms obiektów, and standards zespołów of czy life obszarów recognised zabytkowych by a man as objętychvaluable ochronąor worth prawnąpursuing. czyli These do normszapobiegania refer both zagrożeniom to the technical potencjalnym. conditions Co istotnewhich theprzepisy buildings te dotyczą and their w równym location stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- should comply with5 and the valued customary norms, moulded by current trends, new standards, and szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- fashion. The requirements of modern life to be satisfied in historic monuments of great architectural nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań valuezabronionych need to orazbe, however,wyszczególnienie understood działań, properly. które Researcherswymagają pozwolenia emphasise Wojewódzkiego that this concept Konserwatora should not beZabytków. taken too literally and be linked with the idea of ‘interim utility’, which leads to significant changes 6 to the Wmonument Ustawie o and ochronie loss of zabytków its values. i opiece The nadsecond zabytkami important wśród matter sześciu is thepodstawowych use which is działań intended okre- for ślającycha historic namonument. czym polega According ochrona to zabytków researchers, sprawowana most historic przez monumentsorgany administracji and sites publicznej lost their wymie-original nionemeaning jest not zapobieganie only due tozagrożeniom their initial mogącym purpose spowodowaćhaving become uszczerbek obsolete dla but wartości also due zabytków to social oraz develop uda-- remnianiement which niszczenia changed i theniewłaściwego needs of a korzystaniamodern man z zabytkówand the way (co jestthey po are prostu pursued. reagowaniem That is why na theniektóre older zthe zagrożeń) asset, the3. Także larger ustawowe the scope określenie of required opieki modernisation nad zabytkiem, works. które7 Itnależy should do bekompetencji emphasised właściciela that just becauselub posiadacza a historic też monument pośrednio odwołujeof outstanding się do architectural potencjalnych value zagrożeń is old, (opiekait does notbowiem necessarily polega mean m.in. that na itzapewnieniu is poorly maintained. warunków do Furthermore, zabezpieczenia its i maintenanceutrzymania zabytku status isoraz an jego element otoczenia that definesw jak najlepszym the scope stanie of the intendedoraz korzystania works zand zabytku modification w sposób zapewniającyof its original trwałe elements. zachowanie It is important jego wartości to note, czyli that na the eliminowaniu influence of 4 variouszagrożeń) factors,. Właściciel of economic lub posiadacz or proprietary zabytku nature, jest też results zobowiązany in the use do of anniezwłocznego asset being changedpowiadomienia in diffe - WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. rent ways. Therefore, one should avoid decisions which could be final or irreversible. Instead, it should be assumedPonadto that służby the purpose konserwatorskie which a historic posiadają monument cały szereg or siteprerogatyw serves at do a certainkontroli moment stanu zachowania will not be i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. 4 Jan DodatkowoTajchman, ‘Adaptacja zgodnie z zabytków art. 18 Ustawy architektury o ochronie w świetle zabytków współczesnej ochronę teorii zabytków ochrony i opiekę i konserwacji nad zabyt- dóbr kamikultury’, uwzględnia in: G. sięRakowski przy sporządzaniu (ed.), Konferencja i aktualizacji Naukowo-Techniczna. strategii rozwoju Konserwacja, województw, wzmacnianie planów i modernizacja zagospo- darowaniabudowlanych przestrzennego obiektów historycznych województw, i współczesnych analiz i studiów, Kielce, z2001, zakresu p. 134; zagospodarowania Jan Tajchman, Metoda przestrzennego konserwacji powiatu,i restauracji strategii dziedzictwa rozwoju architektonicznego gmin, studiów uwarunkowańw zakresie zabytkowych i kierunków budowli zagospodarowania, Toruń, 2009, p. 6;przestrzennego Jan Tajchman, gminBeata oraz Piaskowska, mpzp albo ‘Na decyzji czym polegao ustaleniu metoda lokalizacji adaptacji zabytkówinwestycji architektury celu publicznego, do współczesnych decyzji o funkcji’ warunkach, in: B. zabudowySzmygin (…) (ed.), I Wartośćco bardzo funkcji istotne w obiektach w kontekście zabytkowych analizy, Warsaw, zagrożeń 2014, – p. we 314. wszystkich ww koncepcjach, Bogumiła Rouba proposed a different definition of monument adaptation. It is a synthetic definition, but strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne encompasses all material conditions that take place as part of that process. “Adaptation means accommodation do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- to new functions while simultaneously maintaining7 to the highest possible degree the characteristic traits of wracaniathe subject zabytków matter do and jak the najlepszego structure ofstanu the monument,. containing its artistic and historic values”, Bogumiła Rouba, ‘Proces ochrony dóbr kultury. Pojęcia, terminologia’, in: Ars longa vita brevis – tradycyjne i nowoczesne 2 Najważniejszebadania dzieł sztukiw tej ,kwestii Toruń, są2003, zwłaszcza pp. 46–379. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 5 The technical specifications are listed in the Ordinance of the Minister of Infrastructure of April 12th 2002, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań on the desired technical conditions of buildings and their locations (Dz. U. 2015, item 1422). ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 6 KulturyRouba zBogumiła, dnia 25 sierpnia Dlaczego 2004 adaptacje r. w sprawie niszczą organizacji zabytki ii sposobuczy tak ochronybyć musi?, zabytków [w:] Adaptacja na wypadek obiektów konfl iktu zabytkowych zbrojnego i dosytuacji współczesnych kryzysowych funkcji (DzU użytkowych, z 2004 r., nr red.212, B. poz. Szmygin, 2153). Warszawa–Lublin 2009, s. 113. 37 UstawaPiotr Molski, z dnia 23‘Adaptacja lipca 2003 – formyr. o ochronie i uwarunkowania’, zabytków i opiece in: B.nad Szmygin zabytkami (ed.), (tekst Adaptacja jednolity obiektów Dz. U. 2014 zabytkowych poz. 1446), do Art.współczesnych 4 (dalej: Ustawa funkcji o ochronie). użytkowych, Warsaw-Lublin, 2009, p. 87; Piotr Molski, ‘Funkcja – atrybutem wartości i 4 Ustawaochrony o ochroniezabytku’,, Art.in: B. 5. Szmygin (ed.), Wartość funkcji w obiektach zabytkowych, Warsaw, 2014, pp. 189–194. In cases of monuments of great architectural value the idea of modernisation should only ever reference the 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. new, modern elements, such as e.g. electric installations — not the original substance. Modernisation of the 6 Ustawaauthentic o ochronie substance, Rozdz. would 4. lead to its replacement, removal, and therefore its irreversible loss, which would be 7 Ustawacontrary o ochronieto the monument, Art. 18 ust. preservation 2 pkt 2. theory and forbidden for all historic monuments. 5531 Analiza zagrożeń w planach zarządzaniaAdaptation dobramiof buildings kulturowymi of historical świa significancetowego dziedzictwa in Gdańsk permanent.Ponadto Regardless dobra o of największym the choice ofznaczeniu the use, dlaits introductiondziedzictwa kulturowego should never winny lead tobyć any uwzględniane irreversible consequencesw planie ochrony and modificationszabytków jednostki made organizacyjnejto the historic orazmonument w krajowym, or site. wojewódzkim,While deciding powiatowym which use – fromi gminnym the perspective planie ochrony of historic zabytków preservation na wypadek – would konfl be iktu best zbrojnego for a property i sytuacji of great kryzysowych historical wvalue, celu oneich shouldzabezpieczenia consider przed a number skutkami of factors. zagrożeń Apart wynikających from a full analysisz sytuacji of kryzysowych. the asset itself, Do value zagrożeń assessment (prze- ofwidywanych its components i realnych), – which które will benależy covered uwzględnić further inw thistych paper planach – one zaliczono should alwaysw szczególności: attempt at pożar;ascri- bingpowodzie, a use to ulewy a historic lub zalaniamonument, z innych instead przyczyn; of imposing wichury; it on katastrofythe property budowlane, or site.8 The awarie purpose techniczne, merged chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- with the asset will respect all of its historical values and will allow for utilising it optimally, avoiding a fl ikt zbrojny8. range of negative consequences. In this situation, the purpose merges with the functional and spatial Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- structure of a property. Skilful merging of the use of a historic monument and the property itself, as we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa wellw Polsce as properly są niewystarczające conducted works – jak pokazująwhich fully choćby expose ostatnie the existing problemy values związane of historical z inwestycjami significance w War- of theszawie historic czy wemonument, Wrocławiu. all Wpositively praktyce influence bowiem służby the so-called konserwatorskie ‘atmosphere odpowiedzialne of location’, (zgodnieand bring z zapi-about positivesami ustawowymi) connotations za inochronę its recipients’ zabytków minds. sprawują For nadzórmost utility i wykonują functions, działania this rulekontrolne usually w translatesstosunku intodo obiektówa willingness zabytkowych to repeatedly (w tym visit dóbr the WH), historic ale monumentnie identyfi orkują site, i nie which, monitorują in turn, zagrożeń is beneficial dla miejsc to its ownerUNESCO or user.w sposób9 It is systemowy.worth emphasising Ocena zagrożeńthat historic i ich monuments monitorowanie of great w obecnym architectural systemie value prawnym have a substantialw Polsce – takżepotential w stosunku that requires do dóbr their o najwyższej owners or wartościusers to sąadopt działaniami an appropriate okazjonalnymi, approach. wyrywkowy- In order to properlymi, niesystemowymi. use this potential, one needs to identify these values, accept them and take the right direction for the Zapewnieniupreservation jakand najwyższych restoration works.standardów10 Research ochrony is the polskich third factormiejsc whichz Listy playsUNESCO an essential służyć mają role indziałania determination Narodowego of possibilities Instytutu and Dziedzictwa, restrictions którego in the jednym process z of zadań adapting jest monitorowaniea monument for i analizo- a new use:wanie historical zagrożeń (historical-preservation dla dziedzictwa i wypracowywanie studies), renovation metod przeciwdziałania and preservation tym (of zagrożeniom,the asset’s substance), w tym w 9 architectural,szczególności andobiektów archaeological, z Listy Światowego all carried Dziedzictwa out by the (…) respective. Instytutowi professionals przypisana in each jest field. także11 realizacjaResearch w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów results, detailed knowledge about the historic monument or site, as well as value assessments provide the podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, foundation for drawing up a full schedule or plan of preservation, and restoration works. The quality a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa ofUNESCO the historic z 1972 preservation r. Zadania study dotyczące constituting monitorowania the basis wiążą for the się worksw bezpośredni on an asset sposób will zdepend zagadnieniem on the accuracyzagrożeń, and gdyż thoroughness jednym z celów of the monitoringu above-mentioned jest zapobieganie steps as wellewentualnym as on the zagrożeniom.conclusions drawnW praktyce from them.jednak The dotychczas above-mentioned nie wypracowano conclusions i nie andwdrożono preservation do realizacji guidelines zestandaryzowanego, should consist ofsystemowo three points: pro- awadzonego general preservation monitoringu concept, tych miejsc. preservation guidelines for the functional and spatial structure, and

Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa 8 Cf. JanPodstawą Tajchman, wszelkich ‘Adaptacja działań zabytków związanych architektury…’, z dobrami p. 137; Jan wpisanymi Tajchman, naMetoda Listę konserwacji Światowego i restaura Dzie-- cji…, dzictwapp. UNESCO 6,18. jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- 9 negoRafał11, aRouba, przepisy ‘Hotele wykonawcze w obiektach do zabytkowych’, realizacji Konwencji Ochrona Zabytków zawiera , dokumentvol. 1–2, 2004, Wytyczne pp. 143–164; Operacyjne Edmund do realizacjiMałachowicz, Konwencji Konserwacja Światowego i rewaloryzacja Dziedzictwa architektury (dalej: w Wytyczneśrodowisku Operacyjnekulturowym,)12 Wrocław,. Kwestia 2007, zagrożeń pp. 89–91; po- Ochrona Zabytków jawiaBogumiła się wielokrotnie Rouba, ‘Projektowania w Wytycznych konserwatorskie’, operacyjnych i omawiana jest, vol. w bardzo 1, 2008, różnych pp. 64–65; kontekstach. Bogumiła Rouba, ‘Dlaczego adaptacje niszczą...’, pp. 120, 122; Lucyna Czyżniewska, ‘Uwagi dotyczące problemów adaptacji obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji’, in: B. Szmygin (ed.), Adaptacja obiektów zabytkowych 8 Rozporządzeniedo współczesnych Ministra funkcji Kultury użytkowych z dnia, 25 Warsaw-Lublin, sierpnia 2004 2009,r. w sprawie p. 22 organizacji et seq.; Marek i sposobu Grabiszewski, ochrony zabytków ‘Adaptacje na wypadekbudowli zabytkowychkonfl iktu zbrojnego na cele i sytuacji hotelowe’ kryzysowych, in: B. Szmygin (ed.), Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych 9 Statutfunkcji Narodowegoużytkowych, Warsaw-Lublin, Instytutu Dziedzictwa 2009, p. §4 44 –et Załącznikseq. Discussion do Zarządzenia on the purpose Ministra of a monument Kultury i as Dziedzictwa a basis for Narodowegoits value can zalso dnia be 23 found stycznia in Marcin 2014 r. Gawlicki’s ‘Funkcja zabytku — wyznacznik wartości czy pole konfliktu’, 10 in:j.w. B. Szmygin (ed.), Wartość funkcji w obiektach zabytkowych, Warsaw, 2014, pp. 129–136. 1011 KonwencjaCf. Rouba Bogumiła,w sprawie ochronyDlaczego światowego adaptacje niszczą…,dziedzictwa p. kulturalnego 122; M. Grabiszewski, i naturalnego op., Paryż cit., p. 1972 52; Ryszard(DzU 1976 Krawczyk, Nr 32, poz.‘Modus 190) operandi niszczenia zabytków nieruchomych w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu’, in: K. Zeidler (ed.), 12 OperationalPrawo ochrony Guidelines zabytków for, Warsaw-Gdańsk, the implementation 2014, of thep. 510 World et seq. Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 11 aktualizowany.Iwona Szmelter, Tłumaczenie ‘Współczesna na język teoria polski konserwacji wg angielskiej i restauracji wersji językowej dóbr kultury. z 2012 Zarys r. Wytyczne zagadnień’ Operacyjne, Ochrona do realizacjiZabytków Konwencji, vol. 2, 2006, Światowego pp. 6–8, Dziedzictwa 21; Edmund autorstwa Małachowicz, K. Piotrowskiej op. cit., pp. i 65–71;B. Szmygina Jan Tajchman, dostępne Metodajest na konserstronie- Polskiegowacji i restauracji…, Komitetu Narodowego pp. 14–16. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5432 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska rozporządzeniamipreservation guidelines do tejże for ustawythe remaining2. Obok niejelements pewne of znaczenie the historic dla monumentzagadnień dotyczącychor site, e.g. decorativezagrożeń mająelements, też regulacje architectural prawne detailing, zawarte or w development Ustawie z dnia of the27 marcaareas adjacent2003 r. o to planowaniu the historic i zagospodarowaniumonument or site. przestrzennymGuidelines on orazthe functional w Ustawie andz 7 lipcaspatial 1994 structure roku o developedprawie budowlanym. for each asset should contain references to the elementsUstawy meant te, a zwłaszcza to be completely Ustawa oprotected, ochronie zabytkówmaintained, dają and też exposed, teoretycznie respectively narzędzia those nie tylkothat cando reagowaniabe interacted na with, zagrożenie, and those które that już can wystąpiło be partially (aktualne), or completely lecz również rebuilt. do12 zapobiegania Frequently, theseniekorzystnym guidelines zjawiskomprovide the czybasis działaniom for verification wobec of obiektów,the use initially zespołów intended czy obszarówfor an asset. zabytkowych At this point, objętych the key ochroną elements prawnąof monument czyli do adaptation zapobiegania works zagrożeniom need to be potencjalnym. provided with Co more istotne details. przepisy In historic te dotyczą monuments w równym and stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- sites, adaptation works are conducted as part of more extensive preservation and restoration works. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- This means that, according to the level of monument preservation, preservation works based on natural nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychsciences occur oraz in line wyszczególnienie with restoration działań, works którebased wymagają on construction pozwolenia techniques. Wojewódzkiego This point Konserwatora alone allows Zabytków.for deciding whether there is a necessity for cooperation on the stages of: studying a historic monument or site,W drawing Ustawie conclusions, o ochronie zabytków and producing i opiece detailed nad zabytkami project wśróddocumentation sześciu podstawowych for professionals działań in various okre- ślającychfields. The na following czym polega professionals ochrona zabytkóware of the sprawowanahighest importance: przez organy architects, administracji construction publicznej specialists, wymie- art nionepreservation jest zapobieganie and restoration zagrożeniom technicians, mogącym heritologists, spowodować art historians,uszczerbek dlaand wartości archaeologists. zabytków These oraz works uda- remnianiein Gdańsk niszczenia usually also i niewłaściwego involve specialists korzystania in geology, z zabytków petrography, (co jest poor prostuexact sciences,reagowaniem e.g. chemistry na niektóre or zphysics. zagrożeń) Graduating3. Także ustawowe from a universityokreślenie andopieki accumulating nad zabytkiem, significant które należy amount do kompetencji of experience właściciela by active professionallub posiadacza work też allowpośrednio for creatingodwołuje a sięproper do potencjalnych foundation to zagrożeń handle historic(opieka bowiemmonuments, polega understand m.in. na theirzapewnieniu preservation warunków aspects, do zabezpieczenia and make correct i utrzymania decisions zabytku in the future.oraz jego13 otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości The concept of adaptation of historic monuments to new uses is regulated, czyliin Poland na eliminowaniu by the follo - zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia wing provisions. Heritage protection authorities base their substantive work primarily on the applicable WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. legal framework and have to comply with statutory requirements. These authorities are, in accordance Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania with art. 4 of the Act on the Protection and Guardianship of Monuments and Sites,14 obliged to “ensure i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania the legal, organisational and financial framework enabling constant preservation, development, and main- na zagrożenia zabytków6. tenance of historic monuments”, “prevent destruction and misuse of the monuments”, “control the prese- Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamirvation uwzględnia status and się the przy purpose sporządzaniu of the monuments”, i aktualizacji and strategii “account rozwoju for protective województw, measures planów during zagospo- spacial darowaniaplanning, as przestrzennego well as land and województw, environment analiz development”. i studiów Article z zakresu 36.1 zagospodarowaniaof the above-mentioned przestrzennego Act states powiatu,that undertaking strategii anyrozwoju works gmin, at historic studiów monuments uwarunkowań listed i on kierunków the national zagospodarowania register of monuments przestrzennego requires gmina permit oraz from mpzp the albo relevant decyzji Regional o ustaleniu Historic lokalizacji Preservation inwestycji Office. celu15 The publicznego, works include decyzji such o activitieswarunkach as, zabudowye.g. preservation, (…) I corestoration, bardzo istotne construction, w kontekście archaeological, analizy zagrożeń movement, – we or wszystkichdivision works, ww koncepcjach,as well as any strategiach,placement of analizach, advertising, planach signs, i technicalstudiach należydevices, m.in. or any w szczególnościother activities określić that couldrozwiązania affect niezbędneelements of do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 7 12wracania Jan Tajchman, zabytków Adaptacja do jak najlepszego zabytków architektury… stanu . , p. 133; Tajchman Jan, Metoda konserwacji i restauracji…, pp. 31–32. Also on value assessment in the context of immovable monuments: Walter Frodl, Pojęcia i kryteria 2 Najważniejszewartościowania w zabytków.tej kwestii Ichsą zwłaszcza oddziaływanie Rozporządzenie na praktykę Ministra konserwatorską Kultury z, dnia Warsaw, 9 czerwca 1966; 2004 Bogumiła r. w sprawie Rouba, prowadzenia‘Wartościowanie prac konserwatorskich, w praktyce konserwatorskiej’, restauratorskich, in: robót B. Szmygin budowlanych, (ed.), badańWartościowanie konserwatorskich w ochronie i architektonicznych i konserwacji azabytków, także innych Warsaw-Lublin, działań przy 2012,zabytku pp. wpisanym 201–208; do Iwona rejestru Szmelter, zabytków ‘Nowe oraz rozumienie badań archeologicznych dziedzictwa kultury, i poszukiwań impli - ukrytychkacje dla lub wartościowania’, porzuconych zabytków in: B. Szmygin ruchomych (ed.), (DzU Wartościowanie z 2004 r., nrw ochronie 150, poz. i 1579),konserwacji Rozporządzenie zabytków, MinistraWarsaw- KulturyLublin, z 2012, dnia 25 pp. sierpnia 219–231. 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 13 The negative consequences and examples of monument works undertaken by inappropriate persons are de- 3 Ustawascribed z bydnia e.g. 23 Bogumiła lipca 2003 Rouba, r. o ochronie Projektowania zabytków konserwatorskiei opiece nad zabytkami, pp. 57–78; (tekst jednolityBogumiła Dz. Rouba, U. 2014 ‘Dlaczego poz. 1446), ada - Art.ptacje 4 (dalej: niszczą…’, Ustawa pp. o ochronie).113–128; Jan Tajchman, Metoda konserwacji i restauracji…; Jan Tajchman, ‘Konwencja 4 Ustawao ochronie o ochronie dziedzictwa, Art. 5. architektonicznego Europy a przyczyny jego degradacji w Polsce oraz drogi do jej 5 Ustawapowstrzymania’, o ochronie ,in: Art. K. 28. Zeidler (ed.), Prawo ochrony zabytków, Warsaw-Gdańsk, 2014, pp. 81–95. 614 UstawaDz. U. o2014, ochronie item, Rozdz.1446, consolidated 4. text, as amended. 157 UstawaHereinafter o ochronie referred, Art. to 18 as ust.the RHPO.2 pkt 2. 5533 Analiza zagrożeń w planach zarządzaniaAdaptation dobramiof buildings kulturowymi of historical świa significancetowego dziedzictwa in Gdańsk historicalPonadto significance dobra o ornajwiększym alter the appearance znaczeniu of dla a dziedzictwahistoric monument kulturowego or site. winny Article być 36.1.9 uwzględniane of the Act alsow planie states ochronythat similar zabytków permits jednostki are required organizacyjnej to alter the purposeoraz w krajowym, or the intended wojewódzkim, use of a historic powiatowym monu- menti gminnym or site. planieAs per ochrony the provisions zabytków listed na above, wypadek the konflscope iktu of workszbrojnego that i requiresytuacji previous kryzysowych consultation w celu withich zabezpieczenia RHPO in light przed of the skutkami currently zagrożeń applicable wynikających legal framework z sytuacji includes kryzysowych. preservation Do andzagrożeń restoration (prze- works,widywanych construction i realnych), works, które and należyany instances uwzględnić of alterations w tych planach of the monument’szaliczono w szczególności:purpose or intended pożar; usage,powodzie, which ulewy constitutes lub zalania the primary z innych goal przyczyn; of the process wichury; of adaptation, katastrofy asbudowlane, per the definition awarie techniczne,provided in chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- the introduction to this article. The Act on the Protection and Guardianship of Monuments and Sites fl ikt zbrojny8. (art. 27) also makes it possible to issue preservation instructions to the owner of a historic monument or Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- site, including “the means of using the historic monument or site, its protection, and of carrying out prese- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa rvation and restoration works, as well as the scope of changes allowed for the asset.” w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z Theinwestycjami issue of adapting w War- anszawie immovable czy we historicWrocławiu. monument W praktyce for utility bowiem purposes służby iskonserwatorskie regulated in art. odpowiedzialne 25.1 of the Act. (zgodnie In this section z zapi- itsami is set ustawowymi) forth that “development za ochronę zabytkówof immovable sprawują historic nadzór monuments i wykonują listed indziałania the national kontrolne register w forstosunku utility purposesdo obiektów requires zabytkowych the owner to(w have: tym dóbrpreservation WH), ale documentation nie identyfi kują specifying i nie monitorują the condition zagrożeń of the monumentdla miejsc andUNESCO its capabilities w sposób for systemowy. adaptation, Ocenainclusive zagrożeń of its historical i ich monitorowanie function and value;w obecnym a schedule systemie of preservation prawnym activitiesw Polsce approved– także w by stosunku the Regional do dóbr Historic o najwyższej Preservation wartości Office, są działaniami specifying okazjonalnymi,the scope, methods, wyrywkowy- materials, andmi, technologiesniesystemowymi. applied in preservation works; a schedule of development of the historic monument and its surroundingZapewnieniu area, jakalso najwyższych approved by standardów the Historic ochronyPreservation polskich Office, miejsc including z Listy UNESCOthe planned służyć scope mają of its usedziałania and the Narodowego proper exposition Instytutu of its Dziedzictwa, historical value.” którego The jednymprovisions z zadań listed jestabove monitorowanie show that the i analizo-Act on thewanie Protection zagrożeń and dla Guardianship dziedzictwa i ofwypracowywanie Monuments and metod Sites failsprzeciwdziałania to regulate the tym issue zagrożeniom, of adapting w historic tym w 9 monumentsszczególności and obiektów sites for z Listynew uses.Światowego In light Dziedzictwa of the current (…) legal. Instytutowi framework, przypisana any construction jest także worksrealizacja on w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów an asset of great historical importance require a permit from the RHPO in order to also receive a relevant podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, permit from the local architecture/construction authorities. This requirement is provided for in the art. a więc m.in. realizacja zadań wynikającychth z przystąpienia16 Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa 39.1UNESCO of the zConstruction 1972 r. Zadania Law dotyczące Act of July monitorowania 7 1994. According wiążą się to wart. bezpośredni 3 of that Act, sposób construction z zagadnieniem works includezagrożeń, construction gdyż jednym itself, z celów re-construction, monitoringu assembly, jest zapobieganie renovations, ewentualnym or demolition zagrożeniom. of an asset. W This praktyce provi- desjednak favourable dotychczas environment nie wypracowano for heritage i nie protection wdrożono authorities do realizacji who zestandaryzowanego, can execute solutions systemowo that would pro- bewadzonego beneficial monitoringu for the historic tych monumentsmiejsc. and sites themselves in a timely manner. The construction law also regulates duties of a designer and specifies individual elements of a construction project.17 The Act stipulatesZagrożenia the necessity dóbr of WH adapting a wytyczne the project Komitetu documentation Światowego to Dziedzictwathe specific characteristics of the relevant asset.Podstawą For a monument wszelkich of działań great architectural związanych value, z dobrami it should wpisanymi therefore contain na Listę solutions Światowego appropriate Dzie- fordzictwa a historic UNESCO asset and jest its Konwencja technical capabilities. w sprawie ochrony Additionally, światowego it should dziedzictwa take into kulturalnegoaccount solutions i natural- that alreadynego11, exist a przepisy in the wykonawczeasset’s structure. do realizacjiIn practice, Konwencji however, zawieraconstruction dokument authorities Wytyczne are rarely Operacyjne involved do inrealizacji preservation Konwencji works, Światowego as they are Dziedzictwanot properly (dalej:equipped Wytyczne to handle Operacyjne such issues.)12. Consequently, Kwestia zagrożeń it is po-the staffjawia of się historic wielokrotnie preservation w Wytycznych offices (Regional operacyjnych Monument i omawiana Protection jest w Offices bardzo or różnych other bodies kontekstach. performing the role of Regional Historic Preservation Officers within the specific preservation area for which they 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 16 Dz.aktualizowany. U. 2016, item Tłumaczenie 290, consolidated na język text. polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 17 realizacjiArt. 34.2 Konwencji states: „The Światowego scope and Dziedzictwa the content autorstwa of a construction K. Piotrowskiej project i B.should Szmygina be aligned dostępne with jest the na specificstronie Polskiegocharacter Komitetuof the asset Narodowego and the complexity ICOMOS ofhttp://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne the construction works involved”. 5434 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska rozporządzeniamiare responsible)18 whodo tejże is responsible ustawy2. Obokfor obtaining niej pewne design znaczenie – or rather dla zagadnień design and dotyczących historic preservation zagrożeń mają– documentation też regulacje approval. prawne zawarte The applicable w Ustawie legal z dnia framework 27 marca also 2003 includes r. o planowaniu Ordinance i zagospodarowaniuof the Minister of przestrzennymCulture and National oraz w UstawieHeritage z of7 lipcaOctober 1994 14 rokuth 2015 o prawie concerning budowlanym. preservation, restoration, and construction works,Ustawy preservation te, a zwłaszcza and architecturalUstawa o ochronie research, zabytków and other dają activitiesteż teoretycznie concerning narzędzia monuments nie tylko listed do onreagowania the national na zagrożenie, register, as którewell as już archaeological wystąpiło (aktualne), research leczand równieżmonument do exploration.zapobiegania19 niekorzystnymThe Ordinance zjawiskomregulates the czy scope działaniom of content wobec and obiektów,information zespołów required czy to obszarówinclude in zabytkowychthe relevant requests objętych for ochroną RHPO prawnąpermits, czyli dependent do zapobiegania on the type zagrożeniom of planned works.potencjalnym. The Ordinance Co istotne also przepisyenumerates te dotycząthe required w równym appen - stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- dices to the relevant requests and regulates the competences of persons allowed to perform specific kinds szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- of work on monuments. For adaptation works on historic monuments of great architectural value, these nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychwill be the managers oraz wyszczególnienie of preservation działań, projects które and wymagają construction pozwolenia works, asWojewódzkiego well as building Konserwatora inspectors. Zabytków.Some works may also require an archaeologist. The RHPO, before issuing a permit to carry out relevant works,W will Ustawie verify othe ochronie competences zabytków and i opiecethe required nad zabytkami expertise wśród of the sześciu persons podstawowych designated in thedziałań submitted okre- ślającychrequests. na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione Basedjest zapobieganie on the practical zagrożeniom experience mogącym concerning spowodować organisation uszczerbek of renovation, dla wartości reconstruction, zabytków oraz adapta uda-- remnianietion, and, niszczeniaoften, revalorisation i niewłaściwego of monuments korzystania of z zabytkówgreat architectural (co jest po value prostu by reagowaniemthe RHPO in na Gdańsk, niektóre as zwell zagrożeń) as preparation3. Także ustawoweof drafts określenieof decisions opieki granting nad zabytkiem,permits to którecarry należyout the do requested kompetencji works, właściciela one can makelub posiadacza a series of też observations, pośrednio odwołujeleading to się some do potencjalnychgeneral conclusions. zagrożeń The (opieka introduction bowiem stated polega that m.in. adapta na - tionzapewnieniu of historic warunków monuments do zabezpieczenia and sites of greati utrzymania architectural zabytku value oraz is jego a difficult otoczenia subject,w jak najlepszym requiring stanie partici - oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości pation and involvement of specialists familiar with and experienced in various issues, czyli concerning na eliminowaniu monu - zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia ment preservation and maintenance. The above-mentioned Act on the Protection and Guardianship WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. of Monuments and Sites enables an investor to receive – from the RHPO – preservation guidelines for Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania future development of historic monuments and sites. In practice, the owners of the assets rarely use this i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania naparticular zagrożenia privilege. zabytków As a6. result, they file requests with already finalised, and, in their mind, complete, project documentation.20 According to the Code of Administrative Proceedings of June 14th 1960,21 Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamipublic uwzględnia administration się przy authorities sporządzaniu have 30i aktualizacji days to respond strategii to rozwojuand process województw, a request, planów and 60 zagospo- days for darowaniamatters that przestrzennego are considered województw,complex. It is analizworth notingi studiów that z timelinesszakresu zagospodarowania is one of the factors przestrzennego that influence powiatu,the character strategii of the rozwoju given gmin,work. Thestudiów Code uwarunkowań of Administrative i kierunków Proceedings zagospodarowania states that one przestrzennego may revert to gminthe requester oraz mpzp and alboask themdecyzji to ofill ustaleniu in the missinglokalizacji formal inwestycji data, if celudata publicznego,is indeed missing decyzji from o warunkach the original zabudowyrequest, as (…)well Ias co undertake bardzo istotne a formal w investigationkontekście analizy procedure, zagrożeń if it is– necessarywe wszystkich for the ww given koncepcjach, authorities strategiach,to properly respondanalizach, to theplanach request. i studiach In practice, należy the m.in. employee w szczególności of RHPO isokreślić obliged rozwiązania to verify and niezbędne check the do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 18 In the Pomeranian Region, the Pomeranian Historical Preservation Office has jurisdiction over only some 2 Najważniejszeof the monuments w tej listedkwestii on są the zwłaszcza national Rozporządzenie register. In Gdańsk, Ministra the Kultury leading z frameworkdnia 9 czerwca is the 2004 agreement r. w sprawie dated prowadzeniaNovember 5th prac 2015 konserwatorskich, between the restauratorskich,Governor of Pomerania robót budowlanych, and the City badań of Gdańsk konserwatorskich regarding ithe architektonicznych handling of the amatters także innych of the działańPomeranian przy zabytkuHistorical wpisanym Preservation do rejestru Office zabytków by the Cityoraz ofbadań Gdańsk archeologicznych (Pomeranian i Regionposzukiwań Official ukrytychJournal lubof Laws porzuconych 2015, item zabytków 3422), ruchomych which increased (DzU zthe 2004 competences r., nr 150, of poz. the 1579), Historical Rozporządzenie Preservation Ministra Office, Kulturyincluding z dnia those 25 concerningsierpnia 2004 the r. wmonuments sprawie organizacji individually i sposobu listed ochrony on the zabytkównational register.na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 19 Dz. U. 2015, item 1789. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 20 Discussion on the relationship between the investor and the utility program and its effects on the adaptation Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). project can be found in e.g. Bogusław Szmygin’s ‘Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do 4 Ustawawspółczesnych o ochronie funkcji, Art. 5. użytkowych — metodologia światowego dziedzictwa’, in: B. Szmygin (ed.), Adaptacja 5 Ustawaobiektów o ochronie zabytkowych, Art. do28. współczesnych funkcji użytkowych, Warsaw-Lublin, 2009, p. 129; Lucyna Czyżniewska, 6 Ustawa‘Uwagi o dotyczące ochronie, Rozdz.problemów…’, 4. p. 19. 217 UstawaDz. U. o2016, ochronie item, Art.23, consolidated18 ust. 2 pkt text,2. as amended. 5535 Analiza zagrożeń w planach zarządzaniaAdaptation dobramiof buildings kulturowymi of historical świa significancetowego dziedzictwa in Gdańsk completenessPonadto of dobrathe request o największym and the submitted znaczeniu documentation dla dziedzictwa in kulturowegoorder to properly winny prepare być uwzględniane the decision tow eitherplanie permit ochrony or denyzabytków the requested jednostki works. organizacyjnej22 There exists oraz a w series krajowym, of negative wojewódzkim, consequences powiatowym for monumentsi gminnym and sites planie of greatochrony architectural zabytków value na wypadek arising fromkonfl iktuthe processzbrojnego of adaptationi sytuacji kryzysowych of the preservation w celu andich restorationzabezpieczenia project przed documentation skutkami zagrożeń in Gdańsk. wynikających These are z assytuacji follows: kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; 1. low level of qualification in terms of working with monuments and sites of the team preparing powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, the construction-preservation project, which leads to project designs that is not always proper chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyfor 8the. given monument, and often even harmful; 2.Pomimo varying tak levels zdawałoby of the projectsię rozbudowanych documentation przepisów often not odnoszących clearly delineating się do zagrożeń the influence dotychczaso- of the we rozwiązaniaplanned w works zakresie on przeciwdziałaniathe monument or zagrożeniom site in question; dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce3. lacksą niewystarczające of expertise in –terms jak pokazują of old construction choćby ostatnie methods; problemy visible związane in the zdocumentation inwestycjami w of War- e.g. szawie czyhistoric we Wrocławiu. window, Wdoor, praktyce and rafter bowiem woodwork, służby konserwatorskie as well as decorative odpowiedzialne elements on (zgodnie the walls, z zapi- e.g. sami ustawowymi)plasterwork, za traditionalochronę zabytków techniques sprawują of detailing, nadzór etc. i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów4. the approachzabytkowych and (wthe tym personal dóbr WH), culture ale of nie the identyfi investor; kują no i nierespect monitorują for the zagrożeńoriginal substance;dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym no understanding of the very idea of monument preservation; pressuring others in terms of w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- the desired type and methods of carrying out the works, the materials, and the scope of the mi, niesystemowymi. necessary transformation and expansion of the monument;23 Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania5. the Narodowego economic aspect, Instytutu influencing Dziedzictwa, the któregoowner’s jednymchoice of z the zadań project jest monitorowanieteam, the proposed i analizo- solu- wanie zagrożeńtions for dla the dziedzictwa materials iand wypracowywanie the project itself, metod the przeciwdziałania scope of the necessary tym zagrożeniom, transformation w tym and w szczególnościexpansion obiektów of thez Listy monument Światowego or site Dziedzictwa in order to (…) increase9. Instytutowi its utility przypisana area and reachjest także the investor’srealizacja w zakresiecriteria powierzonym of profitability; przez Ministra24 zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych6. time; przez short Polskę deadlines związanych for the z ochronąinvestment i opieką set forth nad dziedzictwem by the investor materialnym for varieties i niematerialnym of reasons; 10, a więc7. m.in. public realizacja tendering zadań procedures; wynikających the mainz przystąpienia criteria for Polski selecting do Konwencji the team Światowegoto work on Dziedzictwamonuments UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem or sites usually do not include the team’s knowledge and practical experience, but the lowest zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce possible bid; jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego8. work monitoringu ethics of the tych construction-preservation miejsc. project and work contractors;

AllZagrożenia these elements dóbr WHheavily a wytyczne influence Komitetu the final Światowego quality of theDziedzictwa RHPO’s administrative proceedings. It needs emphasizing that all the aspects influencing the substance of the works require from the RHPO Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- employees a great deal of experience in terms of proper preservation of monuments and sites of great dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- architectural significance and the knowledge of modern monument preservation and restoration theory. nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do Otherwise,realizacji Konwencji a person without Światowego the proper Dziedzictwa experience (dalej: would Wytyczne not be Operacyjneable to verify)12. Kwestiathe proposed zagrożeń harmful po- projectjawia sięsolutions, wielokrotnie and would w Wytycznych not be properly operacyjnych prepared i omawiana to represent jest the w bardzovoice of różnych the heritage kontekstach. protection authorities and to argue for the investor to change their original approach. In the talks surroun- ding8 Rozporządzenie taking place Ministra when analysing Kultury z dniaand 25discussing sierpnia 2004 the projectr. w sprawie documentation organizacji i sposobuone can ochrony frequently zabytków notice na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa 22 NarodowegoThe stages of zpreservation dnia 23 stycznia and construction 2014 r. works on immovable historic monuments are discussed by Karolina 10 Szczepanowska j.w. in ‘Prace konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach nieruchomych znajdujących się 11 wKonwencja obszarze wochrony sprawie konserwatorskiej.ochrony światowego Zarys dziedzictwa problematyki kulturalnego na przykładzie i naturalnego miasta, Paryż Gdańska 1972 (DzUw świetle 1976 działal Nr 32,- nościpoz. 190) Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków’, in: S. Kowalska (ed.), Imponderabilia ochrony dziedzictwa kulturowego, Poznań-Kalisz, 2014, pp. 308–328. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 23 Similaraktualizowany. observations Tłumaczenie can also na bejęzyk found polski in wg Bogumiła angielskiej Rouba’s wersji articles:językowej ‘Projektowania z 2012 r. Wytyczne konserwatorskie…’, Operacyjne do p.realizacji 63 et seq.; Konwencji ‘Dlaczego Światowego adaptacje Dziedzictwa niszczą zabytki…’, autorstwa p. 127.K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 24 PolskiegoInvestor’s Komitetu‘greed’ in Narodowegosuch situations ICOMOS is explored http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne by Jan Tajchman in ‘Konwencja o ochronie dziedzictwa…’, p. 83. 5436 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska rozporządzeniamiexamples of unbound do tejże creativity ustawy and2. Obok strong niej attachment pewne znaczenie of the designers dla zagadnień to their dotyczących own designs. zagrożeń25 Such mająsituations też regulacje give birth prawne to unnecessarily zawarte w Ustawiestressful z situations dnia 27 marca and require 2003 r. theo planowaniu heritage protection i zagospodarowaniu authorities przestrzennymto skilfully defend oraz thew Ustawie monument z 7 lipca or site 1994 of great roku architecturalo prawie budowlanym. value. As was mentioned before, the work on historicUstawy monuments te, a zwłaszcza and sites Ustawa requires o ochronie involvement zabytków of a varietydają też of teoretycznie specialists, narzędziawhich brings nie abouttylko dothe reagowanianecessity to narespect zagrożenie, the work które of jużeach wystąpiło individual (aktualne), team member, lecz również but does do not zapobiegania mean that niekorzystnym arriving at the zjawiskombest possible czy solution działaniom for the wobec monument obiektów, or site zespołów itself, one czy which obszarów would zabytkowych not result in objętych any losses ochroną of the prawnąmonument’s czyli ordo site’s zapobiegania historic and zagrożeniom artistic value, potencjalnym. does not remain Co istotne as the przepisy top priority te dotyczą of everyone w równym invo - stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- lved.. The RHPO employees usually focus on the stage of initial drawing up of the documentation, so szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- that the following stages do not leave any room for free and uncontrolled decision-making with regards nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychto the proposed oraz solutions. wyszczególnienie The legal działań,framework które enables, wymagają and pozwoleniaactually also Wojewódzkiego requires, the heritage Konserwatora protec - Zabytków.tion authorities to control the monuments and sites and carry out applicable works on them, but at the same timeW Ustawie it does onot ochronie make itzabytków easier for i opiecethem to nad properly zabytkami control wśród the sześciu investor’s podstawowych fulfilment działańof preservation okre- ślającychrequirements. na czym Moreover, polega forochrona cases ofzabytków works undertaken sprawowana contrary przez organy to, or withoutadministracji the RHPO’s publicznej permission, wymie- nionethe legal jest framework zapobieganie enables zagrożeniom the authorities mogącym to spowodować execute proceedings uszczerbek leading dla wartości to an zabytkóworder to returnoraz uda- the remnianiemonument niszczenia or site to iits niewłaściwego previous state, korzystania or accordingly z zabytków modify (co it. jest These po prostu decisions reagowaniem also enable na the niektóre asset’s zowner zagrożeń) to appeal3. Także them, ustawowe usually określenie leading toopieki very nadprolonged zabytkiem, appeal które proceedings. należy do Thiskompetencji usually właścicielameans that thelub monumentposiadacza teżor sitepośrednio in question odwołuje loses sięsome do ofpotencjalnych its value due zagrożeńto the time (opieka spent bowiem on proceedings, polega m.in. or even na experienceszapewnieniu permanentwarunków do damage zabezpieczenia as a result i utrzymania of the owner’s zabytku appeal oraz being jego otoczeniaaccepted. wTaking jak najlepszym all of the stanie above intooraz consideration,korzystania z zabytku it is considered w sposób azapewniający good practice trwałe to make zachowanie corrections jego towartości the construction-preservation, czyli na eliminowaniu 4 projectzagrożeń) until. Właściciel it contains lub all applicableposiadacz conditionszabytku jest and też solutions. zobowiązany The projectsdo niezwłocznego should properly powiadomienia account for WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. the value of the monument or site and should not include any elements that would result in its degradation andPonadto reduction służby of itskonserwatorskie authenticity, technical posiadają and cały aesthetic szereg prerogatyw integrity, as do well kontroli as its valuesstanu zachowaniaof historical i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania significance.26 na zagrożenia zabytków6. This article focuses on the question of adaptation of historic monuments of great architectural Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamisignificance uwzględnia from sięthe przypoint sporządzaniu of view of heritage i aktualizacji protection strategii authorities rozwoju in województw,Gdańsk. The discussionsplanów zagospo- centred darowaniaon the complexity przestrzennego of the issue województw, of monuments analiz or i sitesstudiów of great z zakresu architectural zagospodarowania significance, przestrzennego which requires powiatu,involvement strategii of a varietyrozwoju of gmin, specialists. studiów The uwarunkowań final quality i kierunkówof the works zagospodarowania in question depends przestrzennego solely on the gminawareness oraz and,mpzp most albo of decyzji all, the o specialistustaleniu knowledgelokalizacji inwestycjiof all people celu participating publicznego, in decyzji this incredibly o warunkach chal - zabudowylenging process (…) Iof co monument bardzo istotne adaptation, w kontekście as well analizyas on their zagrożeń ability – towe properly wszystkich recognise ww koncepcjach, the value of strategiach,a monument analizach, or site as planacha universal i studiach good. Thenależy activities m.in. wof szczególności all this personnel określić should rozwiązania be guided niezbędne by their innerdo zapobiegania conviction thatzagrożeniom historic monuments dla zabytków and, zapewnienia sites need to im be ochrony preserved przy and realizacji that they inwestycji have a social oraz przy- duty 7 towracania maintain zabytków them for do thejak najlepszegosake of future stanu generations.. This duty is actually applicable to all citizens, just as the cultural heritage is the primary building block of the nation’s historical identity. The experience 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie acquiredprowadzenia so far prac points konserwatorskich, to the necessity restauratorskich, of calling robót for constantbudowlanych, education badań konserwatorskich of those wishing i architektonicznych to work in the monumenta także innych preservation działań przy industry, zabytku as wpisanym well as fordo rejestruencouraging zabytków them oraz to badań attempt archeologicznych to acquire the i poszukiwań necessary practicalukrytych experience, lub porzuconych demonstrating zabytków ruchomych to them the (DzU variety z 2004 of r.,historic nr 150, monuments poz. 1579), andRozporządzenie sites, and the Ministra solu - tionsKultury employed z dnia 25 within sierpnia them. 2004 Practice,r. w sprawie in organizacji this case, i sposobualso brings ochrony about zabytków humility na wypadek — a trait konfl necessaryiktu zbrojnego for i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 25 Negative experiences on working with a historic preservation officer, as a basis for the formulation of the historic Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). preservation officer’s opinion, as someone who exhibited arbitrariness and a sense of infallibility when deciding on 4 Ustawathe final o ochronieform of ,the Art. works, 5. is described by Małgorzata Włodarczyk in ‘Współczesna myśl architektoniczna w adap- 5 Ustawatacji obiektu o ochronie zabytkowego, Art. 28. czyli charakterystyka optymalnej ingerencji dla potrzeb nowej funkcji’, in: B. Szmygin 6 Ustawa(ed.), Adaptacja o ochronie obiektów, Rozdz. zabytkowych 4. do współczesnych funkcji użytkowych, Warsaw-Lublin, 2009, p. 204. 267 UstawaCf. Bogumiła o ochronie Rouba,, Art. ‘Dlaczego 18 ust. 2 pktadaptacje 2. niszczą zabytki…’, p. 113. 5537 Analiza zagrożeń w planach zarządzaniaAdaptation dobramiof buildings kulturowymi of historical świa significancetowego dziedzictwa in Gdańsk those workingPonadto in dobra this osector. największym It may protect znaczeniu against dla dziedzictwarash decision-making kulturowego and, winny thereby, być guaranteeuwzględniane the bestw planie possible ochrony outcomes zabytków for the jednostkimonuments organizacyjnej and sites themselves. oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnymOne of planie the ordinancesochrony zabytków of the Second na wypadek International konfl iktu Congress zbrojnego of i Architectssytuacji kryzysowych and Specialists w celu of Historicich zabezpieczenia Buildings that przed took skutkami place in zagrożeń 1964 in Venicewynikających (the so-called z sytuacji Venice kryzysowych. Charter of Do 1964) zagrożeń is that (prze- “The preservationwidywanych of i monumentsrealnych), któreis always należy facilitated uwzględnić by making w tych use planach of them zaliczono for some w socially szczególności: useful purpose. pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Such use is therefore desirable but it must not change the lay-out or decoration of the building. It is within chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- these limits only that modifications demanded by a change of function should be envisaged and may be fl ikt zbrojny8. permitted Pomimo” [art. tak5]. Thezdawałoby ordinances się rozbudowanych of the Venice Charter przepisów from odnoszących 50 years ago się aredo zagrożeńtherefore, dotychczaso- due to their universalwe rozwiązania nature, w still zakresie applicable przeciwdziałania in today’s understanding zagrożeniom dotyczącymof the rules miejscof preservation Światowego and Dziedzictwa restoration 27 ofw monuments.Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawieDespite czy we the Wrocławiu. series of negative W praktyce factors, bowiem and sometimessłużby konserwatorskie even unpleasant odpowiedzialne experiences, (zgodniealways origina z zapi-- tingsami from ustawowymi) one person za or ochronę a team ofzabytków people, thesprawują task of nadzór adaptation i wykonują of monuments działania or kontrolnesites of great w stosunkuarchitec- turaldo obiektów significance zabytkowych to new uses (w shouldtym dóbr still WH), be undertaken. ale nie identyfi This kują is the i nieonly monitorują way to ensure zagrożeń that thedla miejschistoric monumentsUNESCO w remain sposób availablesystemowy. for futureOcena generations.zagrożeń i ich Adaptation monitorowanie of monuments w obecnym and systemiesites that prawnym properly takesw Polsce into – accounttakże w stosunkutheir purpose do dóbr and o exposesnajwyższej all wartościtheir values są działaniami of historical okazjonalnymi, significance, wyrywkowy-ensures their crucialmi, niesystemowymi. role within their location and surroundings. The monument or site elicits then positive asso- ciationsZapewnieniu and positively jak influences najwyższych the standardów local social ochronybonds and polskich identity. miejsc As examplesz Listy UNESCO of adaptation służyć mająworks monitorowanie i analizo- ofdziałania this nature, Narodowego one can present Instytutu three Dziedzictwa, instances któregoof successful jednym processes z zadań in jestGdańsk itself (fig. 1–5). The wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w first example is the Blacksmith’s Cottage — currently serving as the Centre of Activity and Innovation szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Kuźnia Forge w zakresie ( powierzonym) (fig. 1–2). przez The Ministra works in zadań question wynikających were highlighted z porozumień, in the konwencji Well Maintained i innych dokumentów Monument 28 competitionpodpisanych inprzez 2013 Polskę in the związanych “Architecture z ochroną and wooden i opieką nadstructures” dziedzictwem category. materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na Fig.wypadek 1. Gdańsk, konﬂ 10iktu Gościnna zbrojnego street.i sytuacji Blacksmith’s kryzysowych Cottage. State following preservation and restoration works. Phot. K. Szczepanowska. 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 27 12 TheOperational ordinances Guidelines of the forVenice the implementationCharter are basis of forthe anWorld active Heritage scientific Convention discussions.. Dokument Cf. Weronika ten jest Bukowska,okresowo Januszaktualizowany. Krawczyk Tłumaczenie (ed.), Karta naWenecka język polski1964–2014 wg angielskiej, Toruń, 2015. wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 28 Cf.realizacji also MarekKonwencji Z. Barański, Światowego Maria Dziedzictwa Karolina autorstwaKocińska, K.‘Kuźnia Piotrowskiej na Oruni. i B. AktywizacjaSzmygina dostępne społeczności jest na lokalnej stronie wokółPolskiego zabytku’ Komitetu, Renowacje Narodowego i Zabytki ICOMOS, vol. 3,http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 2013, pp. 145–147. 5438 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdeﬁ niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nioneFig. 2. Gdańsk,jest zapobieganie 10 Gościnna zagrożeniom street. Blacksmith’s mogącym Cottage spowodować during theuszczerbek preservation dla wartościand restoration zabytków works. oraz Phot. uda- K. Szczepanowska. remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniuThe second warunków example do zabezpieczenia is the Błękitny i utrzymania Baranek Granary zabytku — oraz currently jego otoczenia serving w as jak one najlepszym of the locations stanie oforaz the korzystania Gdańsk Museum z zabytku of w Archaeology:sposób zapewniający a Centre trwałe of Archaeologicalzachowanie jego Education wartości, czyli (fig. na 3). eliminowaniu The works in 4 questionzagrożeń) were. Właściciel highlighted lub inposiadacz the Well zabytku Maintained jest teżMonument zobowiązany competition do niezwłocznego in 2012 in thepowiadomienia “Adaptation 5 WKZof historic o zagrożeniu monuments” dla zabytku category. 29. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

LiteraturePonadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane 1.w planieBarański, ochrony Marek zabytków Z., Kocińska jednostki Maria organizacyjnej Karolina, ‘Kuźnia oraz naw krajowym,Oruni. Aktywizacja wojewódzkim, społeczności powiatowym lokal- i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu nej wokół zabytku’, Renowacje i Zabytki, vol. 3, 2013, pp. 145–147. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- 2.widywanych Bąkowski, i realnych),Tomasz, ‘Udział które należywojewódzkiego uwzględnić konserwatora w tych planach zabytków zaliczono w procesie w szczególności: inwestycyjno-bu pożar;- powodzie,dowlanym ulewy oraz lub w zalania innych z postępowaniachinnych przyczyn; związanych wichury; katastrofyze zmianą budowlane, przeznaczenia awarie lub techniczne,zagospoda- chemiczne;rowania demonstracje nieruchomości’, i rozruchy in: K. uliczne, Zeidler rabunki (ed.), Prawo lub akty ochrony wandalizmu; zabytków atak, Warsaw-Gdańsk, terrorystyczny i 2014, konfl ikt pp.zbrojny 285–301.8. 3. Berent,Pomimo Iwona, tak zdawałobySzczepański się Jakub, rozbudowanych Kościół św. przepisów Jana w Gdańsku odnoszących, Gdańsk, się do2012. zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa 4.w PolsceBerent, są niewystarczająceIwona, ‘Kościół –św. jak Jana pokazują w Gdańsku. choćby ostatnieSacrum problemyi profanum’, związane Renowacje z inwestycjami i Zabytki, wvol. War- 3, szawie2013, czy pp.we 61–67.Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- 5.sami Bukowska, ustawowymi) Weronika, za ochronę Janusz zabytków Krawczyk sprawują (ed.), Karta nadzór Wenecka i wykonują 1964–2014 działania, Toruń, kontrolne 2015. w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc 6. Czyżniewska, Lucyna, ‘Uwagi dotyczące problemów adaptacji obiektów zabytkowych do współ- UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsceczesnych – także funkcji’, w stosunku in: B. doSzmygin dóbr o (ed.),najwyższej Adaptacja wartości obiektów są działaniami zabytkowych okazjonalnymi, do współczesnych wyrywkowy- funkcji mi, niesystemowymi.użytkowych, Warsaw-Lublin, 2009, pp. 19–28. 7. Frodl,Zapewnieniu Walter, Pojęcia jak najwyższych i kryteria wartościowania standardów ochrony zabytków. polskich Ich oddziaływanie miejsc z Listy naUNESCO praktykę służyć konserwa mają- działaniatorską Narodowego, Warsaw, 1966. Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 8. Gawlicki, Marcin, ‘Funkcja zabytku – wyznacznik wartości czy pole konfliktu’, in: B. Szmygin szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Wartość funkcji w obiektach zabytkowych w zakresie(ed.), powierzonym przez Ministra zadań wynikających, Warsaw, z porozumień, 2014, pp. 129–136. konwencji i innych dokumentów 9.podpisanych Grabiszewski, przez Polskę Marek, związanych ‘Adaptacje z ochroną budowli i opieką zabytkowych nad dziedzictwem na cele hotelowe’ materialnym, in: i B.niematerialnym Szmygin (ed.),10, a więcAdaptacja m.in. realizacja obiektów zadań zabytkowych wynikających do z współczesnych przystąpienia Polski funkcji do użytkowych Konwencji, Światowego Warsaw-Lublin, Dziedzictwa 2009, UNESCOpp. 43–53. z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce 10. Karta Wenecka, ‘Postanowienia i Uchwały Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- Zabytków w Wenecji w 1964 r. (Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i wadzonego monitoringu tych miejsc. Miejsc Zabytkowych)’, in: Vademecum Konserwatora Zabytków — Międzynarodowe Normy Ochrony DziedzictwaZagrożenia Kultury dóbr WH. ICOMOS a wytyczne bulletin, Komitetu Warsaw, Światowego 1996, pp. 19–28.Dziedzictwa 11. Krawczyk,Podstawą Ryszard, wszelkich ‘Modus działań operandi związanych niszczenia z dobrami zabytków wpisanymi nieruchomych na Listę w Światowego Polsce w ostat Dzie-- dzictwanim UNESCOdwudziestoleciu’ jest Konwencja, in: K. Zeidler w sprawie (ed.), ochrony Prawo ochrony światowego zabytków dziedzictwa, Warsaw-Gdańsk, kulturalnego 2014, i natural- pp. nego508–520.11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- 12. Małachowicz, Edmund, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w środowisku kulturowym, jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Wrocław, 2007. 13.8 RozporządzenieMolski, Piotr, Ministra ‘Adaptacja Kultury – formy z dnia i25 uwarunkowania’, sierpnia 2004 r. w in: sprawie B. Szmygin organizacji (ed.), i sposobu Adaptacja ochrony obiektów zabytków zabyt na- wypadekkowych konfl do iktuwspółczesnych zbrojnego i sytuacji funkcji kryzysowych użytkowych , Warsaw-Lublin, 2009, pp. 87–97. 9 14. StatutMolski, Narodowego Piotr, ‘Funkcja Instytutu – atrybutem Dziedzictwa wartości §4 – Załącznik i ochrony do zabytku’, Zarządzenia in: B. Ministra Szmygin Kultury (ed.), Wartość i Dziedzictwa funk- Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. cji w obiektach zabytkowych, Warsaw, 2014, pp. 189–194. 10 j.w. 15.11 KonwencjaPabisiak, w Ewelina,sprawie ochrony ‘Nadzór światowego konserwatorski dziedzictwa – kulturalnego propozycje i naturalnego zmian ustawy, Paryż o1972 ochronie (DzU 1976 zabytków Nr 32, poz.i opiece 190) nad zabytkami’, in: K. Zeidler (ed.), Prawo ochrony zabytków, Wydawnictwo Uniwersytetu 12 OperationalGdańskiego, Guidelines Warsaw-Gdańsk, for the implementation 2014, pp. of343–354. the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 16. aktualizowany.Paner, Henryk, Tłumaczenie ‘Spichlerz na Błękitnyjęzyk polski Baranek. wg angielskiej Wyspa wersji Skarbów językowej i ratowanie z 2012 r. ostatniego Wytyczne Operacyjne gdańskiego do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa spichlerza’, Renowacje i Zabytki, vol. 3, autorstwa2013, pp. K. 136–139. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5442 KarolinaAnna Fortuna-Marek Szczepanowska

17.rozporządzeniami Rouba, Bogumiła, do tejże ‘Proces ustawy ochrony2. Obok dóbr niej kultury. pewne Pojęcia,znaczenie terminologia’ dla zagadnień, in: dotyczących Ars longa vita zagrożeń brevis – mają tradycyjneteż regulacje i nowoczesne prawne zawarte badania w Ustawiedzieł sztuki z dnia, Toruń, 27 marca 2003, 2003 pp. 46–379.r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. 18. Rouba, Bogumiła, ‘Projektowania konserwatorskie’, Ochrona Zabytków, vol. 1, 2008, pp. 57–78. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania19. Rouba, na Bogumiła, zagrożenie, ‘Dlaczego które już adaptacje wystąpiło niszczą (aktualne), zabytki lecz i równieżczy tak byćdo zapobieganiamusi?’, in: B. niekorzystnym Szmygin (ed.), zjawiskomAdaptacja czy działaniom obiektów zabytkowych wobec obiektów, do współczesnych zespołów czy funkcji obszarów użytkowych zabytkowych, Warsaw-Lublin, objętych ochroną 2009, prawnąpp. czyli113–128. do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu20. Rouba, wszystkich Bogumiła, obiektów ‘Wartościowanie objętych ochroną w prawną praktyce bez specjalnego konserwatorskiej’, wyodrębnienia in: B. dóbr Szmygin najcenniej- (ed.), szychWartościowanie jakimi są miejsca w ochronie światowego i konserwacji dziedzictwa. zabytków Kwestie, Warsaw-Lublin, przeciwdziałania 2012, zagrożeniom pp. 201–208. wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdeﬁ niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych21. Rouba, Rafał, oraz wyszczególnienie‘Hotele w obiektach działań, zabytkowych’, które wymagają Ochrona pozwolenia Zabytków Wojewódzkiego, vol. 1–2, 2004, Konserwatora pp. 143–164. Zabytków.22. Szczepanowska, Karolina, ‘Prace konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach nierucho- mychW Ustawie znajdujących o ochronie się zabytkóww obszarze i opiece ochrony nad konserwatorskiej.zabytkami wśród sześciu Zarys problematykipodstawowych na działań przykładzie okre- ślającychmiasta na Gdańska czym polega w świetle ochrona działalności zabytków Wojewódzkiego sprawowana przez Urzędu organy Ochrony administracji Zabytków’, publicznej in: S. Kowalska wymie- nione(ed.), jest Imponderabiliazapobieganie zagrożeniom ochrony dziedzictwa mogącym kulturowegospowodować, Poznań-Kalisz,uszczerbek dla wartości 2014, pp. zabytków 308–328. oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre , z23. zagrożeń) Szmelter,3. Także Iwona, ustawowe ‘Współczesna określenie teoria opieki konserwacji nad zabytkiem, i restauracji które należy dóbr do kultury. kompetencji Zarys właściciela zagadnień’ lub posiadaczaOchrona Zabytków też pośrednio, vol. 2,odwołuje 2006, pp. się 5–39.do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na 24.zapewnieniu Szmelter, warunków Iwona, do ‘Nowe zabezpieczenia rozumienie i utrzymania dziedzictwa zabytku kultury, oraz jego implikacje otoczenia w dlajak najlepszym wartościowania’ stanie , oraz korzystaniain: B. Szmygin z zabytku (ed.), w Wartościowanie sposób zapewniający w ochronie trwałe zachowanie i konserwacji jego zabytków wartości,, Warsaw-Lublin,czyli na eliminowaniu 2012, 4 zagrożeń)pp. 219–231.. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. 25. Szmygin, Bogusław, ‘Analiza obiektu zabytkowego jako element adaptacji do współczesnych funk- Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania Adaptacja obiektów i prowadzeniacji użytkowych nadzoru – konserwatorskiego,metodologia światowego co ma m.in.dziedzictwa’, w zamiarze in: B.swym Szmygin być narzędziem(ed.), do reagowania na zagrożeniazabytkowych zabytków do współczesnych6. funkcji użytkowych, Warsaw-Lublin, 2009, pp. 129–136. 26. Tajchman,Dodatkowo Jan, zgodnie ‘Adaptacja z art. zabytków 18 Ustawy architektury o ochronie wzabytków świetle współczesnejochronę zabytków teorii ochronyi opiekę inad konserwa zabyt-- kami cjiuwzględnia dóbr kultury’, się przy in: G. sporządzaniu Rakowski (ed.), i aktualizacji Konferencja strategii Naukowo-Techniczna. rozwoju województw, Konserwacja, planów wzmacnia zagospo-- darowanianie i modernizacja przestrzennego budowlanych województw, obiektów analiz historycznych i studiów z zakresui współczesnych zagospodarowania, Kielce, 2001, przestrzennego pp. 131–142. powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 27. Tajchman, Jan, Metoda konserwacji i restauracji dziedzictwa architektonicznego w zakresie zabytko- gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach wych budowli, Toruń, 2009. zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, 28.strategiach, Tajchman, analizach, Jan, ‘Konwencja planach i studiacho ochronie należy dziedzictwa m.in. w szczególnościarchitektonicznego określić Europy rozwiązania a przyczyny niezbędne jego do zapobieganiadegradacji w zagrożeniom Polsce oraz drogi dla zabytków do jej powstrzymania’,, zapewnienia im in: ochrony K. Zeidler przy (ed.), realizacji Prawo inwestycji ochrony orazzabytków przy-, wracaniaWarsaw-Gdańsk, zabytków do jak 2014, najlepszego pp. 81–95. stanu7.

29.2 Najważniejsze Tajchman, wJan, tej kwestiiBeata Piaskowska,są zwłaszcza RozporządzenieNa czym polega Ministra metoda Kultury adaptacji z dnia 9zabytków czerwca 2004 architektury r. w sprawie do prowadzeniawspółczesnych prac konserwatorskich, funkcji, in: B.restauratorskich, Szmygin (ed.), robót Wartość budowlanych, funkcji badań w obiektachkonserwatorskich zabytkowych i architektonicznych, Warsaw, a także2014, innych pp. 299–314. działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych Rozporządzenie Ministra 30. Włodarczyk, Małgorzata, ‘Współczesna (DzUmyśl zarchitektoniczna 2004 r., nr 150, w poz. adaptacji 1579), obiektu zabytkowego Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacjiczyli kryzysowych charakterystyka (DzU z optymalnej 2004 r., nr 212, ingerencji poz. 2153). dla potrzeb nowej funkcji’, in: B. Szmygin (ed.), Adaptacja obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity, Warsaw-Lublin, Dz. U. 2014 poz. 1446), 2009, Art.pp. 4 (dalej: 203–208. Ustawa o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 7 Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 5543 Analiza zagrożeń w planach zarządzaniaAdaptation dobramiof buildings kulturowymi of historical świa significancetowego dziedzictwa in Gdańsk

LegaPonadtol framework dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane 1.w planieCode ochronyof Administrative zabytków Proceedingsjednostki organizacyjnej of June 14th 1960 oraz (Dz.w krajowym, U. 2016, itemwojewódzkim, 23, consolidated powiatowym text as i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu amended). ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- th 2.widywanych Act on Construction i realnych), Lawktóre of należy July 7 uwzględnić 1994 (Dz. U.w 2016,tych planachitem 290, zaliczono consolidated w szczególności: text). pożar; 3.powodzie, Act on ulewy the Protection lub zalania and z Guardianshipinnych przyczyn; of Monuments wichury; katastrofy and Sites ofbudowlane, July 23rd 2003awarie (Dz. techniczne, U. 2014, chemiczne;item 1446, demonstracje consolidated i rozruchy text as amended). uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- 4.fl ikt Ordinancezbrojny8. of the Minister of Infrastructure of April 12th 2002 on the desired technical conditions of Pomimobuildings tak and zdawałoby their locations się rozbudowanych (Dz. U. 2015, przepisówitem 1422, odnoszących consolidated się text). do zagrożeń dotychczaso- 5.we rozwiązaniaOrdinance ofw thezakresie Minister przeciwdziałania of Culture and zagrożeniom National Heritage dotyczącym of October miejsc 14 Światowegoth 2015 regarding Dziedzictwa prese- w Polscervation, są niewystarczające restoration, and – construction jak pokazują works,choćby preservationostatnie problemy and architectural związane z inwestycjami research, and w otherWar- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- activities concerning monuments listed on the national register, as well as archaeological research sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku and monument exploration. Dz. U. 2015, item 1789). do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc th 6.UNESCO Agreement w sposób between systemowy. the Governor Ocena ofzagrożeń Pomerania i ich and monitorowanie the City of Gdańsk, w obecnym of November systemie prawnym5 2015, w Polsceregarding – także the w handlingstosunku ofdo the dóbr matters o najwyższej of the Pomeranianwartości są działaniami Historic Preservation okazjonalnymi, Office wyrywkowy- by the City mi, niesystemowymi.of Gdańsk (Pomeranian Official Journal of Laws 2015, item 3422). Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

ANALIZAPROSPECTS ZAGROŻEŃ FOR INSCRIBING W PLANACH CERTAIN ZARZĄDZANIA ELEMENTSDOBRAMI KULTUROWYMI OF THE CULTURAL LANDSCAPE OFŚWIATOWEGO SZCZECIN ASDZIEDZICTWA A POLISH LISTED MONUMENT Zbigniew Władysław Paszkowski, Jakub Ignacy Gołębiewski, AnnaIzabela Fortuna-Marek Kozłowska

1. ZagrożeniaIntroduct oddziałująceion na dobro WH w systemie ochrony zabytków Accordingi ich znaczenie the status of w a kontekście Polish Listed zarządzania Monument to miejscami an asset is światowegoa special distinction dziedzictwa for a historic site in Zagadnieniethe Polish legal zagrożeń reality jest and częścią the elevation składową of systemuits rank ochronyand significance i systemu in zarządzania the context dziedzictwem. of the cultural heritage of the whole country. Currently, there are 70 Polish Listed Monuments but it is not a closed list. Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako If we look at location of Polish Listed Monuments on the map of Poland, we will clearly notice a blank zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest spot covering the north-western part of the country. też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet ŚwiatowegoOnly threeDziedzictwa. sacred buildings Charakterystyka stand out: zagrożeń the cathedral jest nieodłącznym complex in składnikiemKamień Pomorski, procesów the monito-complex rowaniaof the Gothic1 oraz Churchplanów ofzarządzania the Blessed sporządzanych Virgin Mary in dla Stargard miejsc alongWH. with the city defensive walls and the complex of the former Cisterian Abby in Kołbacz. Polish Listed Monuments do not include any sites in the Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników capital of the region – Szczecin, a city of medieval origin and with many valuable historic sites. This article zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś is an attempt to draw attention to the rich heritage of the capital of Western Pomerania and to contribute dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać to the discussion on the need to elevate its most valuable elements to the rank of a Polish Listed Monument, (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie including those elements which come from the turn of the 20th century – a period when Szczecin under- działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- went exceptional spatial development in terms of the quality of architecture and urban planning. zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia.2. Elements of the cultural landscape 2.1Poznanie city przyczyn Centre i(Śródmieście) mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- gradacjęThe wartości star-shaped przestrzennych, layout of squares zanikanie and wartościstreets, although niematerialnych, not an original jak również and uniquena nieprawidłowe solution on afunkcjonowanie European scale, systemu in no otherochrony Polish pozwala city waslepiej as i consistentlyskuteczniej chronićimplemented dziedzictwo. as it was in Szczecin. The City CentreCharakterystyka has preserved zagrożeń authentic i ich tenement monitorowanie buildings, ma constructedduże znaczenie in accordancew ochronie with i zarządzaniu, a coherent stylisticgdyż działania convention. te nastawione There is alsosą przede a considerable wszystkim number na ochronę of public prewencyjną, utility buildings, zapobiegawczą. representing Identyfi eclectic ka- Historicismcja potencjalnych and constituting zagrożeń i odpowiedzialnevisual enrichment reagowanie of the entire na nie urban pozwala layout. uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegaćThe creation niszczeniu. of the City Centre follows from Prussian authorities’ decision to defortify the fortress of Szczecin in 1873. The defortification culminated many years of efforts made by the municipal authorities and the cityZagrożenia council to ensure dóbr the światowego city’s proper dziedzictwa urban and economic a polskie development. prawodawstwo The first planning works were initiated as early as in the 1860s by the eminent engineer James Hobrecht and were continued by his successor, city councillorW ramach for istniejącegobuilding-related systemu matters, ochrony Konrad zabytków Kruhl. He w isPolsce the one problemy to whom związane the City zCentre pojawiającymi area owes sięthe zagrożeniamifinal form and obiektów, scale of zespołówindividual czy elements obszarów of the zabytkowych spatial composition, rozwiązywane constituting są przede “an wszystkim achievement po- in przezurban egzekwowaniedesign which clearly zapisów goes Ustawy beyond o theochronie canons zabytków of the schematic i opiece nadplanning zabytkami of a city.” wraz1 z wykonawczymi

1 OBogdana monitoringu Kozińska, zagrożeń Rozwój m.in. przestrzenny Z. Mirek, Monitoring Szczecina odmiejsc początku światowego XIX wieku dziedzictwa, do II wojny /w:/ Wyjątkowa światowej, UniwersalnaKAMPOL 2, Wartość,Szczecin, a 2002,monitoring p. 168. dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5446 ZbigniewAnna Fortuna-Marek Władysław Paszkowski, Jakub Ignacy Gołębiewski, Izabela Kozłowska rozporządzeniamiAfter the final do versiontejże ustawy of the2 . planObok had niej been pewne approved znaczenie in 1876, dla itszagadnień implementation dotyczących was initiated zagrożeń by risingmają też buildings regulacje in theprawne areas zawarte of two formerw Ustawie forts z –dnia Leopold 27 marca and Wilhelm 2003 r. o – planowaniu and their approaches. i zagospodarowaniu The plan - ningprzestrzennym scheme was oraz given w Ustawie a metropolitan z 7 lipca 1994character roku by o prawieintroducing budowlanym. wide streets in the form of avenues with two carriageways,Ustawy te, a two zwłaszcza pavements Ustawa and oa ochroniepromenade zabytków in the middle.dają też In teoretycznie addition, the narzędzia landscape nie of tylko some do of thereagowania streets was na zagrożenie,enriched by którefront jużgardens, wystąpiło giving (aktualne), the streets lecz built również up by tenementdo zapobiegania houses theniekorzystnym character of azjawiskom ‘city in a garden’. czy działaniom This is how wobec the layout obiektów, of the zespołów following czy streets obszarów has been zabytkowych preserved: Papieża objętych Jana ochroną Pawła II,prawną Piastów, czyli Monte do zapobiegania Cassino, Śląska, zagrożeniom Wielkopolska, potencjalnym. Bolesława Co Śmiałego istotne andprzepisy Mickiewicza. te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- The layout of the City Centre combines – in an interesting way – two types of formation of city szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- blocks:nionych traditional, obiektów i withobszarów a regular zabytkowych four-sided zdeﬁ division, niowane creating są ustawowo a perpendicular m.in. poprzez grid and określenie a configuration działań ofzabronionych circular or rectangularoraz wyszczególnienie plazas and działań, streets spreadingktóre wymagają diagonally, pozwolenia which Wojewódzkiegowas based on Parisian Konserwatora models havingZabytków. been so popular those days. As a result of applying this method, trapezoidal and triangular city blocksW were Ustawie obtained, o ochronie enriching zabytków the perception i opiece nad of zabytkami urban spaces. wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychTenement na czym buildings polega ochrona were supplemented zabytków sprawowana with a number przez of organy public administracjiutility buildings, publicznej such as wymie- schools andnione public jest zapobieganie administration zagrożeniom buildings, mogącym for example: spowodować State Archiveuszczerbek and dla Assay wartości Office zabytków (Otto oraz Delius uda- (?), remnianie1899–1901), niszczenia Directorate i niewłaściwego General of korzystania the Post Office,z zabytków (Hintze, (co jest po 1900–1905), prostu reagowaniem Presidium na of niektóre the Police 3 z(Oskar zagrożeń) Launer,. Także 1902–1905), ustawowe określenie Philharmonic opieki House nad zabytkiem, (Franz Schwechten, które należy 1883–1884), do kompetencji König-Wilhelm- właściciela Gymnasiumlub posiadacza (Richard też pośrednio Rönnebeck, odwołuje 1880–1887), się do potencjalnych Saint John zagrożeń the Babtist (opieka Church bowiem (Engelbert polega m.in. Seibertz, na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie 1887–1889), Pestalozzi Primary School (Max Berg, 1899–1900), E.M. Arndt Secondary School for oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Girls (Wilhelm Meyer-Schwartau, 1898–1900), Municipal Gymnasium (Wilhelm Meyer-Schwartau, zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ1900–1903). o zagrożeniu Buildings dla zabytkuerected 5.at that time are dominated by forms representing the then fashionable Neo-Romanesque and Neo-Gothic styles. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzeniaIn the authors’ nadzoru opinion, konserwatorskiego, the urban complex co ma m.in. of Szczecin’s w zamiarze City swym Centre być meets narzędziem the criteria do reagowania for inscrib - naing zagrożenia it as a Polish zabytków Listed Monument6. as an urban arrangement which has maintained its authenticity and integrityDodatkowo despite partial zgodnie war z art.damage 18 Ustawy and which o ochronie represents zabytków unique ochronę architectural, zabytków historical, i opiekę artisticnad zabyt- and kamiscientific uwzględnia values. Itsię is przy notable sporządzaniu that the urbani aktualizacji plan of thestrategii central rozwoju district województw, was designed planów as a comprehen zagospo-- darowaniasive urban layoutprzestrzennego and the plots województw, demarcated analiz as a iresult studiów of these z zakresu activities zagospodarowania were systematically przestrzennego built up in powiatu,accordance strategii with thisrozwoju plan. gmin, This studiówprocess wasuwarunkowań governed byi kierunków the provisions zagospodarowania of Prussian construction przestrzennego law gminwhich oraz determined mpzp albo the limitdecyzji parameters o ustaleniu of newlokalizacji buildings. inwestycji The technical celu publicznego, documentation decyzji of othe warunkach designs of zabudowymost burgher (…) houses I co bardzo which filledistotne the w kontekścieurban plan analizyare kept zagrożeńin the State – we Archive wszystkich in Szczecin. ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne Consistent implementation of the urban plan resulted in building a central district of coherent and do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- harmonious architecture with Neoclassical and Neo-Baroque features. In this context, one might refer wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. to the corresponding example of Gdynia’s city centre, inscribed as Polish Listed Monument in 2015. The2 Najważniejsze two examples w tej are kwestii obviously są zwłaszcza different Rozporządzenie in terms of theirMinistra urban Kultury and zarchitectural dnia 9 czerwca forms 2004 butr. wthey sprawie were bothprowadzenia built from prac scratch konserwatorskich, and stand restauratorskich, as a comprehensive robót budowlanych, monument badań to their konserwatorskich own era. Additionally, i architektonicznych they constitutea także innych a complete działań ‘dictionary’ przy zabytku of wpisanym the architectural do rejestru stylezabytków they orazrepresent. badań archeologicznychBoth examples ialso poszukiwań address theukrytych issue of lub the porzuconych urban arrangement zabytków ruchomychof the city (DzUcentre z and 2004 the r., port nr 150, area, poz. which 1579), is spectacularlyRozporządzenie reflected: Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego in Gdynia – the layout of Skwer Kościuszki and Molo Południowe (South Pier); in Szczecin – the layout i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). of the Chrobry Embankment (Wały Chrobrego). In this respect, the inscription of Szczecin’s city centre 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), wouldArt. 4complement (dalej: Ustawa representation o ochronie). of the most significant urban solutions in contemporary Poland. 4 UstawaAttention o ochronie should, Art. 5.be paid to a number of criteria – defined by the Heritage Protection Council – for5 Ustawa according o ochronie the ,status Art. 28. of Polish Listed Monuments to properties and sites. In the authors’ opinion, these6 Ustawa requirements o ochronie, Rozdz.are met 4. by the central area of Szczecin proposed for inscription as a Polish Listed Monument:7 Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 5547 Prospects for inscribingAnaliza zagrożeń certain elements w planach of thezarządzania cultural landscape dobrami kulturowymiof Szczecin as świa Polishtowego Listed dziedzictwa Monument

–Ponadto The urban dobra layout o największym retained its znaczeniu original spatial dla dziedzictwa composition kulturowego and was subject winny to być only uwzględniane slight trans- w planie formationsochrony zabytków which did jednostki not significantly organizacyjnej affect oraz the w compositionkrajowym, wojewódzkim,and space distribution powiatowym of the i gminnymcomplex. planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia– The buildings przed of skutkami the city zagrożeńcentre area wynikających are characterised z sytuacji by kryzysowych.formal consistency Do zagrożeń and stylistic (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; uniformity (the elevations of the houses and forms of the assets are based on Neo-Baroque powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, and Neoclassical architecture. Despite the formal diversity, Szczecin’s City Centre should be chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyconsidered8. as constituting a uniform whole, which was designed and constructed within Pomimoapproximately tak zdawałoby 30 years. się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania– The urban w zakresie arrangement przeciwdziałania of the city zagrożeniom centre and itsdotyczącym individual miejsc architectural Światowego implementations Dziedzictwa w Polsce aresą niewystarczające the work of outstanding – jak pokazują German choćby architects ostatnie who problemy were active związane both inz inwestycjamiSzczecin and wBerlin. War- szawie czyArchitects we Wrocławiu. who W deserve praktyce special bowiem attention służby konserwatorskie include Wilhelm odpowiedzialne Meyer-Schwartau, (zgodnie Friedrich z zapi- sami ustawowymi)Liebergesell za andochronę Max zabytkówBerg. Their sprawują completed nadzór works i wykonują determine działania the character kontrolne of thew stosunku city, its do obiektówaspirations zabytkowych and, hence, (w tym create dóbr a WH), coherent ale nieimage identyfi of the kują city. i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO– The w sposóburban layoutsystemowy. as well Ocena as individual zagrożeń buildings i ich monitorowanie are preserved w in obecnym good condition systemie and prawnym subject w Polsce –to także different w stosunku forms doof preservation;dóbr o najwyższej the entire wartości City sąCentre działaniami complex okazjonalnymi, is covered by awyrywkowy- local revival mi, niesystemowymi. programme.2 Since the early 1990s, active and consistent measures have been taken to restore Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają the elements of historical significance. działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie2.2 zagrożeń the dlaChrobry dziedzictwa Embankment i wypracowywanie (Wały Cmetodhrobrego) przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresieOne powierzonymof the most valuable przez Ministra elements zadań of thewynikających urban layout z porozumień, of Szczecin konwencji is the Chrobry i innych Embankment, dokumentów whichpodpisanych has the przez qualities Polskę ofzwiązanych cultural landscape.z ochroną i opieką The complex nad dziedzictwem of monumental materialnym public i niematerialnym buildings on the10, bordera więc ofm.in. the realizacjacity and the zadań port, wynikających using the shape z przystąpienia of the slope Polskialong dothe Konwencji Oder, does Światowego not have a precedentDziedzictwa in anyUNESCO other Polish z 1972 city. r. Zadania Although dotyczące the Chrobry monitorowania Embankment wiążą can siębe classifiedw bezpośredni under sposób traditional z zagadnieniem of riverside terraces,3zagrożeń, they gdyż undoubtedly jednym z celów have monitoringufeatures of an jest individually zapobieganie designed ewentualnym complex, zagrożeniom.with numerous W references praktyce tojednak the local dotychczas tradition. nie Also wypracowano noteworthy i isnie the wdrożono symbolic do meaning realizacji of thezestandaryzowanego, entire complex and systemowo the individual pro- buildings.wadzonego The monitoringu idea of Wilhelm tych miejsc. Meyer-Schwartau – the creator of what was then called Hakenterrasse – was to design a monumental and elegant gateway to the port. This message is still universal today and Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa the complex of the historic buildings is still one of the undisputable symbols of the city, despite the total exchangePodstawą of the population wszelkich after działań 1945 związanych and the change z dobrami of the state wpisanymi affiliation na of Listę Szczecin. Światowego Dzie- dzictwaThe UNESCO Chrobry jestEmbankment Konwencja is wa sprawieunique testimony ochrony światowego of its time dziedzictwa– a period of kulturalnego dynamic growth i natural- of nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do Szczecin’s economy and spatial development of the city. It is a spectacular culmination of the transfor- realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- mation from a provincial city-fortress into a modern industrial and port centre with aspirations to pla jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. a leading role on the southern shore of the Baltic Sea. One might even say that the Chrobry Embankment symbolises8 Rozporządzenie the process Ministra described Kultury z above,dnia 25 duesierpnia to the 2004 fact r. wthat sprawie it was organizacji created i onsposobu the ruins ochrony of zabytkówthe former na Leopoldwypadek fort. konfl Drawing iktu zbrojnego on the i sytuacji tradition kryzysowych of the place and taking advantage of its topographic qualities, Wilhelm9 Statut NarodowegoMeyer-Schwartau, Instytutu the Dziedzictwa city’s building §4 – councillor, Załącznik do consistently Zarządzenia conducted Ministra Kultury the planning i Dziedzictwa process Narodowegoaimed at creating z dnia 23 new stycznia spatial 2014 values r. within the riverside landscape of Szczecin. It is not possible to fully10 j.w. interpret this urban idea without presenting the wider context in which the Chrobry Embankment 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 2 12 LokalnyOperational Program Guidelines Rewitalizacji for the implementationMiasta Szczecin of [Local the World Programme Heritage for Convention the Revitalisation. Dokument of Szczecin], ten jest Resolution okresowo no.aktualizowany. I/N/350/15 theTłumaczenie Szczecin Cityna język Council polski of zwg 29 angielskiej December wersji2015 r.językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 3 Rafałrealizacji Makała, Konwencji Między Światowego prowincją Dziedzictwa a metropolią. autorstwa Architektura K. Piotrowskiej Szczecina w i latachB. Szmygina 1891–1918, dostępne Muzeum jest Narodowena stronie wPolskiego Szczecinie, Komitetu Szczecin Narodowego 2011, pp. ICOMOS100–101. http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5448 ZbigniewAnna Fortuna-Marek Władysław Paszkowski, Jakub Ignacy Gołębiewski, Izabela Kozłowska rozporządzeniamiexists. The complex do of tejże the ustawybuildings2. Obok was placedniej pewne on the znaczenie crown of dla the zagadnień riverside hilldotyczących in such a zagrożeńway that mająthey prolongteż regulacje and developprawne zawartethe Old wTown’s Ustawie silhouette z dnia 27 matching marca 2003 the historicr. o planowaniu panorama i zagospodarowaniu of Szczecin. The przestrzennymentire layout is oraz best w viewed Ustawie from z 7 lipcathe right1994 perspective roku o prawie – eitherbudowlanym. from the opposite bank of the Oder or a ship Ustawyapproaching te, a zwłaszczathe quay. Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowaniaThe unique na zagrożenie, character które of The już Chrobry wystąpiło Embankment (aktualne), is lecz also również reflected do in zapobiegania the combination niekorzystnym of the archi - zjawiskomtecture and czythe działaniomlandscape. The wobec slope obiektów, along the zespołów river was czyused obszarów here as a zabytkowychbase for monumental objętych structures. ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym It is particularly visible in the central part of the layout, where an elliptical platform was planned. Its walls, stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- faced with sandstone, were encircled by stairs descending towards the river. At the bottom of the platform szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychthere is a obiektów terrace with i obszarów a fountain, zabytkowych flanked byzdefi two niowane stone lanterns są ustawowo which m.in. reminisce poprzez of lighthousesokreślenie działań situated zabronionychat the entrances oraz to wyszczególnieniethe ports. Between działań, the platform które wymagająand level ofpozwolenia the crown Wojewódzkiego of the Chrobry KonserwatoraEmbankment, Zabytków.a stone slope was formed, bounded on two sides by gate pavilions with columns – gloriettes. They emphasize theW visual Ustawie connections o ochronie in zabytków close and i opiece distant nad views zabytkami from the wśród upper sześciu part ofpodstawowych the Chrobry Embankment.działań okre- ślającychThe culmination na czym of polega this composition ochrona zabytków is the centrally sprawowana located przez monumental organy administracji shape of the Municipal publicznej Museum, wymie- nionewhich jestmerges zapobieganie with the terrace zagrożeniom layout thanksmogącym to thespowodować same material uszczerbek used for dla the wartości wall faces zabytków – sandstone. oraz uda- The remnianiesymmetrical niszczenia arrangement i niewłaściwego of the buildings korzystania on The z zabytkówChrobry Embankment(co jest po prostu accentuates reagowaniem the importance na niektóre of zthe zagrożeń) Museum3. buildingTakże ustawowe against theokreślenie background opieki of nad the zabytkiem,other buildings. które Thenależy external do kompetencji symmetry właścicielais conveyed tolub the posiadacza interior of też the pośrednio Museum odwołujeand continues się do in potencjalnych the main entrance zagrożeń hall featuring(opieka bowiem a monumental polega m.in.staircase. na Inzapewnieniu the remaining warunków part of do the zabezpieczenia layout, grass-covered i utrzymania slopes, zabytku with orazearth jego platforms otoczenia protruding w jak najlepszym from the stanie edge, oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości are reminiscent of the architecture of bastions. In this context, the central terrace ,layout czyli namay eliminowaniu be treated as zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia a symbolic gateway to the city for those who arrive to Szczecin by water. WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Apart from the urban composition of the shape of the Chrobry Embankment, also noteworthy Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania iare prowadzenia of course thenadzoru public konserwatorskiego, buildings erected co in ma this m.in. area. w Evenzamiarze before swym the być terrace narzędziem layout dowas reagowania completed nain 1907,zagrożenia the first zabytków public6. investment project had been implemented – the construction of the National InsuranceDodatkowo Institution zgodnie (Emil z art.Drews, 18 Ustawy 1902–1903) o ochronie and later:zabytków the ochronęseat of Regierungsbezirk zabytków i opiekę Stettin nad zabyt- (Paul kamiKieschke, uwzględnia 1906–1911), się przy the sporządzaniuMunicipal Museum i aktualizacji (Wilhelm strategii Meyer-Schwartau, rozwoju województw, 1908–1913) planów and the zagospo- seat of darowaniathe General przestrzennego Directorate of Customswojewództw, (Heinrich analiz Richard i studiów Osterwoldt, z zakresu 1914–1921).zagospodarowania przestrzennego powiatu,Wilhelm strategii Meyer-Schwartau’s rozwoju gmin, studiów intention uwarunkowań was to give i kierunków the Museum zagospodarowania building a dominant przestrzennego role in gmincomparison oraz mpzp to other albo buildings.decyzji o ustaleniuHowever, lokalizacji this idea inwestycjiwas not fully celu implemented.publicznego, decyzji The building o warunkach of the zabudowyNational Insurance (…) I co Institutionbardzo istotne designed w kontekście be Emil Drewsanalizy in zagrożeń the spirit – ofwe classicising wszystkich Frederick’s ww koncepcjach, Baroque strategiach,style indeed analizach, followed theplanach guidelines i studiach mentioned należy m.in.above w but szczególności the Regierungsbezirk określić rozwiązania Stettin building niezbędne was do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- given a much more elegant form by the architect Paul Kieschke from the Ministry of Public Works than wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. it had been envisaged by the city building councillor. These actions were dictated by the investor’s intention,2 Najważniejsze that is to sayw tej the kwestii central są zwłaszczaauthorities, Rozporządzenie which expected Ministra that Kultury their zrepresentative dnia 9 czerwca office2004 r. win sprawieSzczecin wouldprowadzenia receive prac a special konserwatorskich, status. The restauratorskich, result was a building robót budowlanych, with varied badań forms konserwatorskich and a picturesque i architektonicznych silhouette, drawinga także oninnych the działańDutch andprzy northzabytku German wpisanym architecture do rejestru zabytków from the oraz turn badań of the archeologicznych 17th century. i poszukiwańIts charac - teristicukrytych feature lub porzuconychare two soaring zabytków towers ruchomych dominating (DzU the z 2004 main r., body nr 150, of the poz. building. 1579), Rozporządzenie The southern Ministra tower, withKultury a Neo-Baroque z dnia 25 sierpnia helmet, 2004 is r. also w sprawie the highest organizacji part i sposobuof the entireochrony Chrobry zabytków Embankment na wypadek konfl layout iktu zbrojnego evoking i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). associations with the towers of Pomeranian municipal parish churches in Stargard and Strasund.4 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. The4 (dalej: building Ustawa of o ochronie).the Museum, completed two years later, is considerably different from the seat of4 Ustawathe Regierungsbezirk. o ochronie, Art. 5. Wilhelm Meyer-Schwartau gave it a character modelled on the 19th century tradition5 Ustawa oof ochronie a museum-palace, Art. 28. – museum buildings with the form of modern residential architecture 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 74 UstawaIbidem, o p.ochronie 130. , Art. 18 ust. 2 pkt 2. 5549 Prospects for inscribingAnaliza zagrożeń certain elements w planach of thezarządzania cultural landscape dobrami kulturowymiof Szczecin as świa Polishtowego Listed dziedzictwa Monument and representativePonadto dobra character. o największym The form znaczeniu of the building dla dziedzictwa is very static kulturowego and strongly winny placed być uwzględniane on the stone substructurew planie ochrony of the zabytkówterraces. Symmetry jednostki andorganizacyjnej harmony of oraz composition w krajowym, divisions wojewódzkim, make the buildingpowiatowym look exceptionallyi gminnym planie dignified. ochrony Its characteristiczabytków na elementwypadek is konfla tower-lantern iktu zbrojnego situated i sytuacji on the kryzysowych central avant-corps. w celu Despiteich zabezpieczenia its historicising przed costume, skutkami the zagrożeń Municipal wynikających Museum heralds z sytuacji the avant-garde kryzysowych. ideas Do of zagrożeń the modernist (prze- architecturalwidywanych movement. i realnych),5 które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, The last of the buildings – the seat of the General Directorate of Customs was built between 1914 chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- andfl ikt 1921 zbrojny (the8. construction works were interrupted by the outbreak of World War I). The author of the design was Heinrich Richard Osterwoldt, the building councillor of the Regierungsbezirk Stettin. The Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- architecturewe rozwiązania of the w zakresiebuilding przeciwdziałaniais clearly related zagrożeniomto the Regierungsbezirk dotyczącym building, miejsc Światowego being its more Dziedzictwa modest ‘mirrorw Polsce reflection’. są niewystarczające As a result, – itjak fits pokazują perfectly choćby the landscape ostatnie problemy of the entire związane layout z andinwestycjami restores, as w it War- were, theszawie dominant czy we role Wrocławiu. of the Museum W praktyce Building. bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)The spatial, landscape za ochronę and zabytków historical sprawują values of nadzór the aforementioned i wykonują działania Chrobry kontrolne Embankment w stosunku make itdo unique obiektów in Poland. zabytkowych It is the (w only tym complex dóbr WH), of buildings ale nie identyfi of this kują type i situatednie monitorują on the borderzagrożeń of dlaa city miejsc and aUNESCO port. Through w sposób its architecture, systemowy. Ocenait is a workzagrożeń drawing i ich on monitorowanie the local traditions w obecnym and the systemie wider, prawnymmulticul- turalw Polsce area – of także the southernw stosunku shore do dóbrof the o najwyższejBaltic Sea. Onewartości might są saydziałaniami that the okazjonalnymi,genetic code of thewyrywkowy- port city ismi, written niesystemowymi. in the architecture and the symbolism of the decoration of this layout. The quality of details, sculpturalZapewnieniu decoration jak and najwyższych the materials standardów which were ochrony used make polskich it possible miejsc toz Listyconclude UNESCO that the służyć complex mają monitorowanie i analizo- hasdziałania high artistic Narodowego values. InstytutuOne should Dziedzictwa, also mention którego the jednymscientific z zadańvalues jestwhich are manifested by the wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w extremely well-thought-out way the entire layout and individual buildings were shaped, which was szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja aw result zakresie of studyingpowierzonym significant przez Ministra examples zadań of Europeanwynikających architecture z porozumień, and urbankonwencji planning. i innych dokumentów podpisanychThe Chrobry przez Polskę Embankment związanych draws z ochroną on thei opieką best nad monumental dziedzictwem examples materialnym in Berlin, i niematerialnym Gdańsk and10, St.a więc Petersburg, m.in. realizacja while, at zadańthe same wynikających time, maintaining z przystąpienia its local Polskiautonomous do Konwencji character Światowego and originality. Dziedzictwa Above all,UNESCO however, z 1972 one shouldr. Zadania emphasise dotyczące integrity monitorowania and authenticity wiążą się that w bezpośrednithis layout represents. sposób z zagadnieniem The original elementszagrożeń, of gdyż historical jednym significance z celów monitoringu were only marginallyjest zapobieganie damaged ewentualnym during the war zagrożeniom. and they are W today praktyce being painstakinglyjednak dotychczas reconstructed nie wypracowano and restored. i nie The wdrożono Chrobry do Embankment realizacji zestandaryzowanego, is thus an authentic systemowo monument pro- to itswadzonego epoch – an monitoringu emanation oftych economic miejsc. flourishing of a port and industrial city and an embodiment of the culture-building aspirations of the bourgeoisie at that time. In addition, the Chrobry Embankment, meets Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa a number of criteria listed by the Heritage Protection Council for inscribing it as a Polish Listed Site: –Podstawą The complex wszelkich of buildings działań has związanych original zelements dobrami of wpisanymihistorical significance na Listę Światowego and the original Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- spatial composition, which was not destroyed during World War II and remains legible and nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do is subject to protection in the Register of Historic Monuments and Sites of Województwo realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się Zachodniopomorskie wielokrotnie w Wytycznych (West Pomeranian operacyjnych Region). i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. – Each building is stylistically uniform and the entire complex, despite the formal diversity of 8 Rozporządzenieindividual Ministra buildings, Kultury constitutes z dnia 25 sierpnia a unitary 2004 work, r. w sprawie which organizacji was designed i sposobu and ochrony completed zabytków within na wypadek20 konfl years. iktu Inzbrojnego all assets, i sytuacji there kryzysowych are clear references to historical styles combined with the intro- 9 Statut Narodowegoduction of modern Instytutu construction Dziedzictwa technologies §4 – Załącznik – reinforced do Zarządzenia concrete Ministra structures. Kultury i Dziedzictwa Narodowego– The assets z dnia are23 styczniaproperly 2014 exposed r. in the urban space and landscape and have maintained their 10 j.w. original relations with the environment. The Chrobry Embankment, despite the significant 11 Konwencjatransformations w sprawie ochrony that światowego took place dziedzictwain the landscape kulturalnego on the i naturalnegoOder River, Paryżduring 1972 the (DzUpost-war 1976 period, Nr 32, poz. 190) maintained its dominant role in it – a symbol of the city and a characteristic element of its 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention panorama. Scenic relations between the complex and the port area. Dokumenthave also beenten jest preserved. okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 5 Ibidem,Polskiego pp. Komitetu 112–113. Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5450 ZbigniewAnna Fortuna-Marek Władysław Paszkowski, Jakub Ignacy Gołębiewski, Izabela Kozłowska rozporządzeniami– The urban do design tejże ofustawy the layout2. Obok and niej the pewnedesign znaczenieof the Municipal dla zagadnień Museum dotyczącychis a work of onezagrożeń of the mają też regulacjemost outstanding prawne zawartearchitects w of Ustawie Szczecin z –dnia Wilhelm 27 marca Meyer-Schwartau, 2003 r. o planowaniu who devoted i zagospodarowaniu his entire profes - przestrzennymsional oraz life wto Ustawiethe rise ofz 7metropolitan lipca 1994 rokuSzczecin. o prawie Among budowlanym. the great number of significant works of this Ustawyarchitect, te, a thezwłaszcza Chrobry Ustawa Embankment o ochronie is considered zabytków by dają art teżhistorians teoretycznie to be his narzędzia greatest nieachievement. tylko do reagowania– The na layoutzagrożenie, as well które as już individual wystąpiło buildings (aktualne), are lecz preserved również indo goodzapobiegania condition niekorzystnym and are the zjawiskomsubject czy działaniom of constant wobec preservation obiektów, care. zespołów Complex czy preservation obszarów zabytkowychworks were carried objętych out ochroną in both prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym the Municipal Museum and Regierungsbezirk Stettin buildings and resulted in the restora- stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- tion of many original elements of the exterior and interior decorations in these buildings. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektówAs a result i obszarów of the renovation zabytkowych work zdeficarried niowane out, the są ustawowobuilding of m.in. the Regional poprzez określenieAuthorities’ działań Office zabronionychwas awardedoraz wyszczególnienie the title of a „Well-Keptdziałań, które Monument” wymagają inpozwolenia 2014. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.– Most of these buildings have retained their original functions. After the war, the W UstawieRegierungsbezirk o ochronie zabytków building i becameopiece nad the zabytkami seat of wśród the sześciu Regional podstawowych Authorities’ działań Office, okre- and ślających nathe czym Municipal polega Museum ochrona becamezabytków the sprawowana seat of the przezNational organy Museum administracji in Szczecin. publicznej The buildings wymie- nione jestof zapobieganie the National zagrożeniom Insurance Institutionmogącym spowodować and Customs uszczerbek Directorate, dla despitewartości changes zabytków in theiroraz funcuda-- remnianie tion,niszczenia kept theiri niewłaściwego public character, korzystania becoming z zabytków the seat (co of jest the po Maritime prostu reagowaniemUniversity of naSzczecin. niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaFinally, it też should pośrednio be noted odwołuje that despite się do thepotencjalnych change of the zagrożeń state affiliation (opieka bowiem of Szczecin polega inm.in. 1945, na we canzapewnieniu speak of warunków the “continuity do zabezpieczenia of tradition” i utrzymania as far the use zabytku of the oraz Chrobry jego otoczenia Embankment w jak najlepszymis concerned. stanie The Chrobryoraz korzystania Embankment z zabytku was w designedsposób zapewniający as elegant urbantrwałe space,zachowanie serving jego national wartości as, czyli well na as eliminowaniulocal ceremo - 4 nieszagrożeń) and events. Właściciel and also lub dailyposiadacz recreation zabytku of thejest city’steż zobowiązany inhabitants. do The niezwłocznego public space powiadomieniaof the Chrobry 5 WKZEmbankment o zagrożeniu played dla such zabytku a role. before the war as Hakenterrasse and it still plays this role today. The uniquePonadto qualities służby of this konserwatorskie layout make it posiadająof universal cały character, szereg prerogatyw with which do various kontroli national stanu zachowania groups can iidentify prowadzenia themselves. nadzoru The konserwatorskiego, Chrobry Embankment co ma m.in.is an wimportant zamiarze elementswym być of narzędziem the Polish anddo reagowania local iden - na zagrożenia zabytków6. tity, developed over the years of reconstructing and inhabiting this area. This space has been taken Ustawy o ochronie zabytków over andDodatkowo tamed by zgodnie the Polish z art. residents, 18 and today it is subject toochronę their care zabytków and pride. i opiekę The new nad generazabyt-- kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- tion of Szczecin, increasingly interested in the past of their city and aware of this past, sees Szczecin as darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego a place defining their own identity. The Chrobry Embankments remains the arena of the most important powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminmunicipal oraz eventsmpzp alboand ceremonies,decyzji o ustaleniu as well aslokalizacji a place of inwestycji everyday celuactivities publicznego, taken by decyzji the inhabitants. o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,2.3 “Green”analizach, areas planach – Jasne i studiach Błonia należy and m.in. the Cwentral szczególności Cemetery określić rozwiązania niezbędne do zapobieganiaThe park layout zagrożeniom Jasne Błonia dla zabytków and the Central, zapewnienia Cemetery im ochrony are an przyimportant realizacji addition inwestycji of green oraz przy-areas wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. to the densely built-up city centre. In this context, Jasne Błonia, established in 1925–1927 are a ‘green’ vestibule2 Najważniejsze leading w totej the kwestii spacious są zwłaszcza recreation Rozporządzenie areas of Park Ministra Kasprowicza Kultury andz dnia Lasek 9 czerwca Arkoński, 2004 constitutingr. w sprawie a subtleprowadzenia transition prac konserwatorskich, between the geometric restauratorskich, regime robót of thebudowlanych, urban arrangement badań konserwatorskich and the natural i architektonicznych landscape. a takżeCentral innych Cemetery działań przy – the zabytku third largestwpisanym necropolis do rejestru in zabytków Europe combinesoraz badań geometric archeologicznych forms iwith poszukiwań hidden symbolsukrytych and lub rich porzuconych greenery zabytkówplanned by ruchomych humans. (DzU The zlayout, 2004 r.,completed nr 150, poz.in 1899–1991, 1579), Rozporządzenie covers over Ministra 150 ha. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego The author of the land development project and the main buildings of the necropolis (the Chapel and the i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). Main Gate) was Wilhelm Meyer-Schwartau – an architect who rendered great service to the city and was 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), a creatorArt. 4 (dalej: of many Ustawa outstanding o ochronie). layouts constituting the architectural and urban face of Szczecin. 4 UstawaThe o Neo-Romanesqueochronie, Art. 5. Main Gate and its urban layout were created between 1900 and 1902 as a result of5 Ustawacooperation o ochronie between, Art. Wilhelm 28. Meyer-Schwartau, the architect Boldt and municipal assistant, Deichtel. It is a6 monumentalUstawa o ochronie layout, Rozdz. consisting 4. of single-storey hall with a length of 80 metres and two perpendicular wings. The7 Ustawa central o ochroniepassage, wasArt. dominated18 ust. 2 pkt by 2. a dome with a cross but it was destroyed during the 1941 air raids. 5551 Prospects for inscribingAnaliza zagrożeń certain elements w planach of thezarządzania cultural landscape dobrami kulturowymiof Szczecin as świa Polishtowego Listed dziedzictwa Monument

AtPonadto present, dobra the ogate największym has a reconstructed, znaczeniu dlasimplified dziedzictwa form kulturowego without the winny dome. być The uwzględniane geometrised centralw planie part ochrony of the zabytkówcomposition jednostki of the organizacyjnejpark layout of orazthe Centralw krajowym, Cemetery, wojewódzkim, containing powiatowym intersecting avenuesi gminnym ending planie in a ochrony square with zabytków a monumental na wypadek fountain konfl andiktu azbrojnego chapel, was i sytuacji inscribed kryzysowych into the system w celu of softlyich zabezpieczenia winding alleys przed with skutkamiforms in azagrożeń spirit in wynikających Neo-Romanticism. z sytuacji6 Some kryzysowych. people see theDo organiczagrożeń form (prze- of thewidywanych cemetery alleys i realnych), as having które a shape należy of auwzględnić scarab beetle, w tychthe ancient planach Egyptian zaliczono symbol w szczególności: of eternal life, pożar; thus creatingpowodzie, a vivid ulewy legend lub zalaniaeagerly zembraced innych przyczyn;by mass culture, wichury; which katastrofy enriches budowlane, Szczecin’s awarieintangible techniczne, cultural chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- heritage. The cemetery chapel is a work of the same team as the main gate of the Cemetery and has a fl ikt zbrojny8. similar style. Preserved in its original state to this day, it is a picturesque, piled up structure accentuating Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- the axis of the park layout of the Cemetery we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w PolsceApart są niewystarczającefrom the architectural – jak pokazują and urban choćby values, ostatnie both layouts problemy are związaneplaces where z inwestycjami many rare wspecies War- ofszawie plants czy can we be Wrocławiu. found. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)The “green” componentza ochronę zabytków – Jasne Błonia sprawują and nadzór the Central i wykonują Cemetery działania binds kontrolne the entire w stosunku Szczecin urbando obiektów layout ofzabytkowych the turn of (wthe tym 20th dóbrcentury WH), into ale a nielogical identyfi whole, kują emanating i nie monitorują the urban zagrożeń thought dla of miejsc early 20UNESCOth century w whichsposób aimed systemowy. to ensure Ocena that zagrożeńall inhabitants i ich monitorowanieof a city have access w obecnym to recreation systemie areas. prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

ANALIZAGDANŚK ONZAGROŻEŃ THE UNESCO W PLANACH WORLD HZARZĄDZANIAeRITAGE LIST – DOBRAMI20 YEARS OFKULTUROWYMI ATTEMPTS AND MISSED ŚWIATOWEGOOPPORTUNITIES DZIEDZICTWA

AnnaMarcin Fortuna-Marek Gawlicki

1.This Zagrożeniaarticle explores oddziałujące attempts that na were dobro undertaken WH w systemie in the past ochrony 20 years zabytkówto inscribe Gdańsk, one of the oldesti ich cities znaczenie in the Republic w kontekście of Poland, zarządzania in UNESCO Worldmiejscami Heritage światowego List. The reasons dziedzictwa behind these attempts having been ineffective are analysed in the article based on archive materials and author’s own Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. experience.1 Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako The rules and procedures pertaining to the nomination process and the inscription of historic zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest sites and monuments into the UNESCO World Heritage List were defined for the first time in the first też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet documents in 1977. In the last 40 years, several modifications and specifications were made. Nowadays, Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- the rules are gathered in the document entitled Operational Guidelines for the Implementation of the rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. World Heritage Convention which constitutes the main body describing assessment and evaluation crite- Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników ria for the ongoing nominations.2 zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś Based on doctrinal texts and observation of activities undertaken in the past few decades, three dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać necessary conditions are to be met in order to submit a nomination effectively: the choice of a properly (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie defined site representing certain values; presentation of site protection tools and political will to adopt działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- the procedure and implement it successfully in the future. All the aforementioned factors must fully meet zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być the requirements and be mutually related. On the basis of the well-thought-out selection process taking identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować into consideration the Operational Guidelines, the subject of protection should be carefully chosen. zagrożenia. Additionally, precise presentation of its values may be considered one of the most important aspects. Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- Institutional and legal protection tools, including professional site management plans and prospective gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe financial aid, should both work efficiently. Another important factor is also determination expressed by funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. a site administrator and the Ministry of Culture and National Heritage, which means the political will to effectivelyCharakterystyka carry out zagrożeńthe nomination i ich monitorowanieprocess. If any ofma the duże aforementioned znaczenie w criteriaochronie is eitheri zarządzaniu, unfulfilled orgdyż fulfilled działania in tepart, nastawione even the sąmost przede thoroughly wszystkim prepared na ochronę nomination prewencyjną, will not zapobiegawczą. be considered successfully.Identyfi kacja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegać niszczeniu. The beginning of efforts to inscribe Gdańsk into the Word Heritage List ZagrożeniaThe symbolic dóbr beginning światowego of the appreciation dziedzictwa of athe polskie role of prawodawstwo Gdańsk in the history of Europe was the year 1947, when the entire historic city area became a Polish Listed Site. One of the first decisions of W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po- 1 In the past 25 years, the author, as a Historic Preservation Officer in Gdańsk, ICOMOS expert and the first Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przezchairman egzekwowanie of the appointed zapisów in 2007 World Heritage Committee in Poland, participated wraz actively z wykonawczymi in the efforts to inscribe Gdańsk into the World Heritage List.. 12 OThe monitoringu Operational zagrożeń Guidelines m.in. for Z. the Mirek, Implementation Monitoring miejsc of the światowego World Heritage dziedzictwa, Convention, /w:/ Wyjątkowa http://whc.unesco.org/ Uniwersalna Wartość,en/guidelines a monitoring/, accessed dóbr 8 światowegoMay 2017. dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5462 MarcinAnna Fortuna-Marek Gawlicki rozporządzeniamithis kind in Poland do was tejże signed ustawy by 2the. Obok Provincial niej pewne Historic znaczenie Preservation dla zagadnień Officer, dotyczących professor Jan zagrożeń Borowski. mająAdditionally, też regulacje it became prawne a draft zawarte plan w for Ustawie rebuilding z dnia the 27 city marca after 2003 it had r. o been planowaniu damaged i zagospodarowaniu in war.3 przestrzennymRecognising oraz wthe Ustawie entire zcity 7 lipca area 1994 located roku within o prawie the budowlanym. borders of modern fortifications as a Polish Listed UstawySite – as te, in athe zwłaszcza case of theUstawa Old Towno ochronie in Warsaw zabytków – was dają at teżthat teoretycznie time an important narzędzia spur nie totylko rebuild do thereagowania entire areas na zagrożenie, in accordance które with już wystąpiło the conservation (aktualne), priorities. lecz również A short do zapobieganiajustification niekorzystnymof that decision sayszjawiskom that the czy reasons działaniom behind wobec recognising obiektów, the areas zespołów of Gdańsk czy obszarówas a Polish zabytkowych Listed Site include objętych not ochroną only the prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym religious and secular landmarks located in the said area but also groups of buildings which represent conse- stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- cutive architectural styles and were designed with a harmony with the general urban concept initiated by szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- 4 thenionych city founders obiektów in i theobszarów Middle zabytkowychAges. It is worth zdefi niowanenoting that są ustawowothis important m.in. legalpoprzez act określeniementions notdziałań only zabronionychprotection of individualoraz wyszczególnienie buildings but działań, also introduces które wymagają the idea pozwolenia of urban Wojewódzkiego concept for the Konserwatora city. The idea Zabytków.of protecting the entire area should be considered innovative, with regard to the standards that were appliedW at Ustawie that time. o ochronie World zabytkówHeritage Conventioni opiece nad zabytkamithat emphasized wśród sześciucultural podstawowych value of sites anddziałań areas okre- was ślającychwritten many na czym years polega later. 5ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione Thejest zapobieganieidea of protecting zagrożeniom entire areas mogącym was developed spowodować in practiceuszczerbek alongside dla wartości the process zabytków of recognising oraz uda- remnianieGdańsk as niszczenia a Polish Listed i niewłaściwego Site. korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 z zagrożeń)Together. Także with ustawowe other sites określenie and areas opieki important nad zabytkiem, to Polish które culture, należy Gdańskdo kompetencji was recognised właściciela as lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na a Polish Listed Site upon the regulation of the President of Poland of the 8th of September 1994.6 The zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie main aim of protecting the 17th-centrury urban area was to preserve its historical, spatial, architectural oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu andzagrożeń) intangible4. Właściciel values. lubThat posiadacz was the firstzabytku step jest towards też zobowiązany developing nominationdo niezwłocznego procedures powiadomienia and making WKZan attempt o zagrożeniu to inscribe dla Gdańskzabytku in5. the World Heritage List. Nominations of Toruń, Zamość and Malbork, which Ponadtowere recognised służby konserwatorskie as Polish Listed posiadają Sites at the cały same szereg time prerogatyw as Gdańsk, do despite kontroli the stanu procedure zachowania being icomplex, prowadzenia were nadzoru successful konserwatorskiego, and – after several co mayears m.in. – the w zamiarze sites were swym inscribed być narzędziem in the prestigious do reagowania World naHeritage zagrożenia List. Thezabytków nomination6. of Gdańsk has been, so far, unsuccessful. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględniaThe first sięnomination przy sporządzaniu in 1997 i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego The first attempt to inscribe Gdańsk into the World Heritage List was made in 1997. An important powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego factor justifying the nomination was the celebration of the millennial anniversary of Gdańsk comme- gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowymorating the (…) first I co historicalbardzo istotne mention w kontekścieof the city. analizyAreas of zagrożeń the Main – weCity wszystkich within its wwhistorical koncepcjach, confines, th strategiach,17 century analizach, fortifications planach of the i studiach Opływ należyMotławy m.in. and w theszczególności Wisłoujście określić Fortress rozwiązania between theniezbędne moat of thedo zapobiegania Eastern Entrenchment zagrożeniom and dla the zabytków Martwa Wisła, zapewnienia river were im ochronythe main przy subjects realizacji of nomination inwestycji oraz proposal przy- preparedwracania zabytkówby the group do jakof expertsnajlepszego from stanu the Faculty7. of Architecture in Gdańsk University of Technology.7

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 3 prowadzeniaDecision No. prac 8 ofkonserwatorskich, the 11th of October restauratorskich, 1947. robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 4 aSee także more: innych M, Gawlick,działań przy Zabytkowa zabytku architekturawpisanym do Gdańska rejestru w zabytków latach 1945 oraz – badań1951. Kształtowaniearcheologicznych koncepcji i poszukiwań konser - ukrytychwacji i odbudowy lub porzuconych, Gdańsk, zabytków 2012; J. ruchomychFriedrich, Odbudowa (DzU z 2004 Głównego r., nr 150, Miasta poz. w 1579),Gdańsku Rozporządzenie w latach 1945 Ministra – 1960 , KulturyGdańsk, z dnia2015. 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 5 Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Paris, 21 November 3 Ustawa1972. z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 6 Order of the President of the Republic of Poland from the 8th of September 1994, Monitor Polski No. 50, 4 Ustawaitem 415. o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 7 W. Anders, et. al., Gdańsk, Główne Miasto, opływ Motławy oraz Twierdza Wisłoujście, documentation made 6 Ustawain the Divisiono ochronie of, Rozdz.History 4. of Architecture and Conservation and in the Department of Urban Planning of the 7 UstawaFaculty o of ochronie Architecture, Art. 18 of ust. the 2Gdańsk pkt 2. Univestity of Technology, Gdańsk 1997. 5563 GdańskAnaliza on zagrożeń the UNESCO w planach World zarządzaniaHeritage List –dobrami 20 years kulturowymi of attempts andświa missedtowego opportunities dziedzictwa

The conceptPonadto of the dobra nomination o największym proposal znaczeniu was based dla on dziedzictwa an effective kulturowego model of choosing winny być the uwzględniane most valuable buildings,w planie ochronysites and zabytkówareas. jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnymThe most planie valuable ochrony buildings zabytków located na wypadek in the Main konfl Cityiktu zbrojnegowere listed i insytuacji the nomination kryzysowych proposal. w celu Theseich zabezpieczenia included St. Mary’sprzed skutkami Church, zagrożeńGdańsk Mainwynikających Town Hall, z sytuacji The Artus kryzysowych. Court, Great Do zagrożeńArmoury, (prze- The widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Crane and many other building which significantly survived the war damages. The methodical process powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, of post-war reconstruction of the tenement houses’ façades based on reliable historical resources, and chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- conductedfl ikt zbrojny with8. an attention to preserve the existing elements and use the original details was mentioned in justificationPomimo tak zdawałobyof the nomination. się rozbudowanych Implementation przepisów of this odnoszących unique concept się do as zagrożeń an important dotychczaso- example ofwe the rozwiązania twentieth-century w zakresie history przeciwdziałania of historic preservation zagrożeniom was dotyczącym emphasised miejsc and theŚwiatowego value of itsDziedzictwa authenti- 8 cityw Polsce was justified są niewystarczające by universal – socialjak pokazują approval choćby of the ostatniereconstruction problemy process. związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)The part of the za application ochronę zabytków justifying sprawują inscription nadzór of Gdańsk i wykonują in the działania UNESCO kontrolne World Heritage w stosunku List indicateddo obiektów that, zabytkowych at that time, (w several tym dóbrcriteria WH), defined ale nie in identyfi the Operational kują i nie monitorująGuidelines zagrożeńwere met. dlaAccording miejsc toUNESCO the authors w sposób of the nominationsystemowy. proposal,Ocena zagrożeń the city, i asich the monitorowanie monument of warchitecture, obecnym systemie urban and prawnym spatial planningw Polsce fulfilled– także w the stosunku first requirement do dóbr o najwyższej connected wartości withan extraordinary są działaniami artistic okazjonalnymi, and aesthetic wyrywkowy- realisation, mi, niesystemowymi. the masterpiece of the human creativity. The second criterion was met because of the historical processes Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają of artistic adaptation and exchange of experiences. The third requirement pertaining to the notion of działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- the remote antiquity was fulfilled because of the millennial anniversary of the city. The fulfilment of the wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w the specific type of structure reflecting cultural, social and artistic development fourthszczególności criterion obiektów describing z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja wasw zakresie also extensively powierzonym justified. przez Ministra It was zadańemphasised, wynikających among z porozumień,others, that konwencjithe anti-communist i innych dokumentów movement “Solidarity,”podpisanych przezwhich Polskę was thezwiązanych reason behind z ochroną profound i opieką politicalnad dziedzictwem changes materialnymin the areas iof niematerialnym uniting Middle10, anda więc Eastern m.in. Europe,realizacja started zadań inwynikających Gdańsk. This z przystąpienia argument also Polski fulfilled do Konwencji the sixth Światowego requirement Dziedzictwa as the city connectedUNESCO withz 1972 ideas r. Zadaniaand beliefs, dotyczące events and monitorowania outstanding personalitieswiążą się w bezpośredniwho are also sposóbof great zhistorical zagadnieniem significance.zagrożeń,9 At gdyż the time jednym of preparing z celów monitoringu the nomination jest proposal,zapobieganie this ewentualnymcriterion was difficultzagrożeniom. to justify W praktyce because Gdańskjednak dotychczasShipyard, which nie wypracowano was the most i nieimportant wdrożono site doconnected realizacji with zestandaryzowanego, “Solidarity” movement, systemowo was pro-still producingwadzonego ships monitoringu despite of tych serious miejsc. threats of bankruptcy and liquidation. AlsoZagrożenia the criterion dóbr WH of authenticity a wytyczne wasKomitetu taken Światowego into consideration Dziedzictwa in the subject proposal. With regard to the Wisłoujście Fortress and Opływ Motławy, the condition seemed to be obvious. As far as the MainPodstawą City wszelkichwas concerned, działań the związanychjustification z emphasised dobrami wpisanymi the level of na preservation Listę Światowego of the original Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- elements and conscientiousness of the reconstruction works based on the reliable iconographic resources nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do and countless examples of conservation works based on the rule of anastylosis. The nomination also realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- 10 referredjawia się to wielokrotniearrangements w of Wytycznych the Nara conference operacyjnych which i omawianahad been held jest three w bardzo years różnychbefore. kontekstach. The buffer zone for the Main City was sectioned off along the confines of the Polish Listed Site and8 Rozporządzenie was extended Ministra with the Kultury purpose z dnia of 25 including sierpnia 2004 immediate r. w sprawie foreground organizacji of i thesposobu modern ochrony fortifications. zabytków na Similarly,wypadek the konfl protection iktu zbrojnego area i sytuacji of the kryzysowych Wisłoujście Fortress was outlined. It is also worth noticing that protection9 Statut Narodowego of the Main Instytutu City was Dziedzictwa based on the §4 local – Załącznik area development do Zarządzenia plan Ministradeveloped Kultury in 1969 i Dziedzictwawhich was highlyNarodowego unsatisfying z dnia and 23 stycznia did not 2014 conform r. to the new socio-economic reality.11 It also should be noted 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 8 W. Anders, et. al., Gdańsk, Główne Miasto, opływ Motławy oraz Twierdza Wisłoujście, p. 20. poz. 190) 9 W. Anders, et. al., Gdańsk, Główne Miasto, opływ Motławy oraz Twierdza Wisłoujście, p. 22 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 10 Naraaktualizowany. Document Tłumaczenie on Authenticy, na 1język – 6 Novemberpolski wg angielskiej1994.. wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 11 Cityrealizacji authorities Konwencji started Światowego preparing Dziedzictwa the new localautorstwa spatial K. developmentPiotrowskiej plani B. Szmygina in 1996, dostępnenomination jest from na stronie 1997, pp.Polskiego 8, 20. Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5464 MarcinAnna Fortuna-Marek Gawlicki rozporządzeniamithat, at that time, thedo strongtejże ustawy position2. Obok of the niej historic pewne preservation znaczenie officerdla zagadnień in the dotyczącychnational heritage zagrożeń protec - majątion system też regulacje was of prawnegreat importance. zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennymStrong support oraz w Ustawiefor the nominationz 7 lipca 1994 expressed roku o prawie by the budowlanym. Municipal Authorities and the Ministry of Arts andUstawy Culture te, aconfirmed zwłaszcza Ustawaunanimous o ochronie political zabytków will to achievedają też the teoretycznie aim. In decision narzędzia makers’ nie tylko opinion, do reagowaniasuccessful nomination na zagrożenie, was które supposed już wystąpiło to give a (aktualne),new impetus lecz towards również further do zapobiegania conservation niekorzystnym works perce - zjawiskomived as the czysecond działaniom phase of wobec the city obiektów, reconstruction zespołów that czy had obszarów been initiated zabytkowych before the objętych city millennial ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym anniversary was celebrated. stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych Afterjakimi the są officialmiejsca światowego nomination dziedzictwa. proposal had Kwestie been przeciwdziałaniasubmitted, an assigned zagrożeniom ICOMOS wobec expert chro- star- 12 nionychted evaluation obiektów process. i obszarów Positively zabytkowych approved zdefi documentation niowane są ustawowo was submitted m.in. poprzez to the określenieNational Heritagedziałań Committee.zabronionych Expert oraz wyszczególnienie analysis of chances działań, of the które nomination wymagają pozwoleniaapproval being Wojewódzkiego successful indicated Konserwatora some seriousZabytków. doubts concerning the authenticity of the reconstructed sites. The argument concerning the previousW Ustawie decisions o ochronie about inscribing zabytków thei opiece Old nad Town zabytkami in Warsaw wśród – sześciu whose podstawowych authenticity had działań also okre- been questionedślających na – czym was oftenpolega considered ochrona zabytków in discussions sprawowana and unofficial przez organy conversations. administracji Havingpublicznej been wymie- afraid of rejectingnione jest the zapobieganie nomination zagrożeniom – which would mogącym make spowodowaćthe future proceedings uszczerbek impossibledla wartości – zabytkówthe Ministry oraz of uda- Arts remnianieand Culture niszczenia decided ito niewłaściwego withdraw the korzystania nomination z zabytków proposal (cofor jestGdańsk po prostu and place reagowaniem the city inna the niektóre tenta - 3 ztive zagrożeń) list. . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystaniaSecond nomination z zabytku w sposób in 2005 zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)Historical4. Właściciel values lub of Gdańskposiadacz Shipyard, zabytku especially jest też zobowiązanythe ones connected do niezwłocznego with the idea powiadomienia of “Solidarity”, WKZthe fall o zagrożeniuof communism dla zabytku and regaining5. freedom by Poland were noticed as early as in 1999. The first step towardsPonadto protection służby konserwatorskie of the most valuable posiadają sites cały connected szereg prerogatyw with the “Solidarity” do kontroli movementstanu zachowania was the idecision prowadzenia to list nadzoru the following konserwatorskiego, assets in the conational ma m.in. register w zamiarze of historic swym monuments być narzędziem and sites:do reagowania Solidarity naSquare, zagrożenia the Monument zabytków 6to. the Fallen Shipyard Workers of 1970, Gate No. 2 located close to the square, and theDodatkowo former Industrial zgodnie Safetyz art. 18Room Ustawy [“Sala o ochronieBHP”] where zabytków the negotiationsochronę zabytków between i opiekę government nad zabyt- dele- kamigates anduwzględnia protesting się Shipyardprzy sporządzaniu workers were i aktualizacji conducted strategiiin August rozwoju 1980.13 województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego In addition to indicating the sites and areas to be protected, the decision mentioned intangible powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego values of the place and its significance for the history of modern Europe. It was one of the first decisions gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowyin Poland to(…) list I –co on bardzo the national istotne register w kontekście – a site whichanalizy is zagrożeńrelatively –young, we wszystkich yet strongly ww connected koncepcjach, with strategiach,the intangible analizach, values of planach the national i studiach heritage. należy The m.in. process w szczególności of protection określić of the rozwiązania most valuable niezbędne sites and monumentsdo zapobiegania of Gdansk zagrożeniom Shipyard dla – whichzabytków began, zapewnienia in 1999 – was, im ochrony at the beginning, przy realizacji criticised inwestycji by some oraz histoprzy-- ricwracania preservation zabytków officers do jak najlepszegoand, unfortunately, stanu7. its continuation was being given up for a number of years. Preparations for another attempt at inscribing Gdańsk into the World Heritage List began in 2 2004. Najważniejsze The subject w tej of kwestii protection są zwłaszcza was significantly Rozporządzenie modifiedMinistra Kultury in comparisonz dnia 9 czerwca to the2004 first r. w sprawie nomination. prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych Documentation entitled Gdańsk – Town of Memory and Freedom was prepared by the National Centre a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 14 of ukrytychResearch lub and porzuconych Documentation zabytków of ruchomychMonuments (DzU upon z 2004the request r., nr 150, of the poz. Mayor 1579), of Rozporządzenie the City of Gdańsk. Ministra ProspectiveKultury z dnia protection 25 sierpnia area 2004 was r. wmuch sprawie bigger organizacji than it i sposobuwas in theochrony first zabytków nomination na wypadek and, additionally, konfl iktu zbrojnego inclu - dedi sytuacji the complex kryzysowych of historical (DzU z 2004 building r., nr 212, of the poz. Main 2153). City called the Royal Way with the Upland Gate, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 12 Art.The 4 expert (dalej: was Ustawa Maria o ochronie). Jonsson, ICOMOS Sweden, Historic Preservation Officer of Visby Region. 4 13 UstawaDecision o ochronie PWKZ A-1206, Art. 5. from the 6th of October 1999. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 14 A. Kostarczyk, et. al., Gdańsk Miasto Pamięci i Wolności, zabytek kultury Rzeczypospolitej Polskiej kierowany do 6 Ustawawpisu nao ochronie Listę Światowego, Rozdz. 4. Dziedzictwa, Regional Centre for Research and Documentation of Monuments in 7 UstawaGdańsk, o ochronieWarsaw,, Art.2004. 18 ust. 2 pkt 2. 5565 GdańskAnaliza on zagrożeń the UNESCO w planach World zarządzaniaHeritage List –dobrami 20 years kulturowymi of attempts andświa missedtowego opportunities dziedzictwa the DługaPonadto Street dobra Gatehouse, o największym the Golden znaczeniu Gate, thedla St.dziedzictwa George Brotherhood kulturowego Court,winny Uphangenbyć uwzględniane House, Mainw planie Town ochrony Hall, Artus zabytków Court jednostkiand Neptune’s organizacyjnej Fountain, orazSt. Mary’s w krajowym, Church complexwojewódzkim, and The powiatowym Crane over thei gminnym Mołtawa planie Riever. ochrony The second zabytków site was na Westerplatte wypadek konfl – memorial iktu zbrojnego for the ioutbreak sytuacji kryzysowychof the Second wWorld celu War.ich zabezpieczenia Its borders were przed sectioned skutkami off zagrożeń along the wynikających ones specified z sytuacji few years kryzysowych. earlier when Do it zagrożeń was recognised (prze- awidywanych Polish Listed i Site.realnych),15 Another które site należy proposed uwzględnić in the nomination w tych planach was the zaliczono part of Gdańskw szczególności: Shipyard pożar;where thepowodzie, “Solidarity” ulewy movement lub zalania was z innychfounded, przyczyn; including wichury; the Memorial katastrofy for thebudowlane, Fallen Shipyard awarie techniczne,Workers of chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- 1970. The borders of the protected area and the borders outlined on the national register of historic fl ikt zbrojny8. monuments and sites were identical. The buffer zone for the Main City was sectioned off along the old Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- fortifications with the medieval urban layout and important buildings of great historical significance we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa beingw Polsce preserved. są niewystarczające The buffer –zones jak pokazują for the choćbyother two ostatnie sites problemywere marked związane along thez inwestycjami borderlines wof War- sites alreadyszawie czyentered we Wrocławiu. in the national W praktyce register bowiem of historic służby monuments konserwatorskie and sites. odpowiedzialne Areas falling (zgodnie under historic z zapi- preservationsami ustawowymi) and view za corridorochronę protectionzabytków sprawująwere also nadzórdetermined. i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektówIntellectual zabytkowych concept of (w the tym Italian dóbr bourgeoisieWH), ale nie republic, identyfi kujądeveloped i nie monitorują in Gdańsk zagrożeńand adapted dla miejscto the realitiesUNESCO of wthe sposób Reformation systemowy. period, Ocena was zagrożeń emphasised i ich in monitorowanie the thorough justificationw obecnym systemieof the nomination prawnym proposal.w Polsce –Love także of w freedom stosunku was do calleddóbr o the najwyższej main pillar wartości of the są history działaniami of Gdańsk okazjonalnymi, and the foundation wyrywkowy- for creatingmi, niesystemowymi. impressive and unique architectural masterpieces. It was also the genesis of a great number of historicZapewnieniu events, including jak najwyższych the outbreak standardów of the Second ochrony World polskich War and miejsc the beginning z Listy UNESCO of the “Solidarity”służyć mają movementdziałania Narodowego– the first Instytutumass opposition Dziedzictwa, movement którego in communist jednym z zadańcountries jest –monitorowanie which had a significant i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w impact not only on the contemporary history but also on the process of shaping civic society which szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja played a crucial role in united Europe. The subject sites nominated for inscription satisfy the require- w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów ments of authenticity and integrity. podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więcThe m.in. intangible realizacja values zadań of wynikających the sites were z przystąpieniaalso mentioned, Polski inter do alia, Konwencji the preservation Światowego of Dziedzictwathe concept ofUNESCO municipality z 1972 (‘urban r. Zadania republic’) dotyczące in 16th monitorowania and 17th century wiążą with się its w ideologicalbezpośredni message, sposób ztraditional zagadnieniem way ofzagrożeń, using space, gdyż andjednym unambiguous z celów monitoringu links to documented jest zapobieganie events ewentualnymand ideas of zagrożeniom.unquestionable W universalpraktyce values.16jednak dotychczas In order to nie fully wypracowano justify the nominationi nie wdrożono of Gdańsk, do realizacji it was zestandaryzowanego, emphasized that it systemowocan be simulta pro-- neouslywadzonego classified monitoringu into three tych categories: miejsc. monuments, building complexes and sites. The second criterion was fulfilled by showing the importance of exchanging human values throughout the centuries, the Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa fourth as an example of the extraordinary type of buildings and the sixth criterion pointed out direct links betweenPodstawą events wszelkich and the działań living tradition związanych and extremely z dobrami valuable, wpisanymi universal na Listę ideals. Światowego The justification Dzie- includeddzictwa in UNESCO the extensive jest Konwencja and richly w illustrated sprawie ochrony nomination światowego was convincing, dziedzictwa especially kulturalnego regarding i natural- the 11 intangiblenego , a przepisyvalues of wykonawczethe nominated do sites. realizacji The chapterKonwencji concerning zawiera dokumentthe principles Wytyczne governing Operacyjne protection do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 and detailing the means for their implementation (dalej: was an important part of) the. Kwestianomination zagrożeń proposal. pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. The main sources and the level of funding, a list of current local area development plans connected with the subjects of the nomination, buffer zones and protected areas, without further comments on detailed 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na regulations,wypadek konfl were iktu also zbrojnego presented i sytuacji in the kryzysowych nomination. 9 StatutThe Narodowego documentation Instytutu also Dziedzictwaincluded a chapter §4 – Załącznik concerning do Zarządzeniamanagement Ministra plans. KulturyIt declared i Dziedzictwa determination,Narodowego preservation, z dnia 23 protection stycznia 2014 and r.conservation of universal values conveyed by the area in question and10 j.w. its meaning. Furthermore, it was also provided in the chapter that the following aspects will be also ensured:11 Konwencja revival w sprawie of public ochrony spaces światowego and maintaining dziedzictwa their kulturalnego high quality, i naturalnego spreading, Paryż knowledge 1972 (DzU about1976 Nr them 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 15 Westerplatteaktualizowany. was Tłumaczenie recognised ana Polish język Listed polski Site wg onangielskiej the 1st of wersji September językowej 2003 z by2012 the r. President Wytyczne of Operacyjne the Republic do ofrealizacji Poland. Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 16 NominationPolskiego Komitetu from 2004, Narodowego p. 19. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5466 MarcinAnna Fortuna-Marek Gawlicki rozporządzeniamiand enabling unrestricted do tejże accessustawy to2. Obokthem. niejThe pewne documents znaczenie were dlasupplemented zagadnień dotyczącychwith a text zagrożeńincluding mająinformation też regulacje about prawne the buffer zawarte zone, w Ustawiehistoric z preservation,dnia 27 marca view 2003 corridor r. o planowaniu protection i zagospodarowaniu and, additionally, przestrzennyma calendar of important oraz w Ustawie events z in7 lipca the history 1994 roku of Gdańsk. o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania 6 naPic.1 zagrożenia Gdańsk, zabytków Gdańsk Main. Town Hall and Neptune’s Fountain, elements of the first nomination form 1997. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- darowaniaThe nominationprzestrzennego proposal województw, was submitted analiz i instudiów 2005. zAccording zakresu zagospodarowania to the procedures przestrzennego established by powiatu,the World strategii Heritage rozwoju Committee, gmin, anstudiów assigned uwarunkowań ICOMOS expert i kierunków carried zagospodarowania out the evaluation przestrzennego and visited the gminsites being oraz mpzpnominated.17 albo decyzji Justification o ustaleniu of tangiblelokalizacji and inwestycji intangible celu values publicznego, as well asdecyzji proposed o warunkach outlines of zabudowythe buffer (…) zones I co raised bardzo no istotneserious wdoubts. kontekście However, analizy what zagrożeń became – problematicwe wszystkich was ww the koncepcjach,assessment of strategiach,effectiveness analizach, of protection planach tools i studiachmentioned należy in the m.in. local w areaszczególności development określić plans rozwiązania for the former niezbędne Gdańsk Shipyard,do zapobiegania especially zagrożeniom the areas beingdla zabytków in immediate, zapewnienia vicinity im to ochronythe part przy of the realizacji city recognised inwestycji asoraz a Polishprzy- 7 Listedwracania Site. zabytków The evaluator do jak najlepszegohad some considerable stanu . and – taking into account the existing historic preservation principles – reasonable doubts about the lack of special protection of the Imperial Shipyard 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie building,prowadzenia even prac though konserwatorskich, this protection restauratorskich, would be robót possible budowlanych, through badań listing konserwatorskich the buildings i architektonicznych in the national registera także of innych historic działań monuments przy zabytku and sites,wpisanym allowing do rejestru in the zabytków local area oraz development badań archeologicznych plans for building i poszukiwań high- riseukrytych buildings lub or porzuconych tower blocks zabytków on the ruchomych border of (DzU the former z 2004 Shipyard r., nr 150, area poz. and 1579), the RozporządzenieMain City. Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 717 UstawaThe expert o ochronie was Margaretha, Art. 18 ust. Ehstrőm, 2 pkt 2. ICOMOS Finland. 5567 GdańskAnaliza on zagrożeń the UNESCO w planach World zarządzaniaHeritage List –dobrami 20 years kulturowymi of attempts andświa missedtowego opportunities dziedzictwa

Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa Pic.w Polsce 4 The są areas niewystarczające of the former Gdańsk – jak pokazują Shipyard, choćbyon the left ostatnie the historical problemy Sala związane BHP which z inwestycjami was the first onew War- to be szawielisted czy weon theWrocławiu. monuments W andpraktyce sites register bowiem in 1999.służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCOIn May w sposób2009, State systemowy. Historic OcenaPreservation zagrożeń Officer i ich monitorowaniehanded over the listw obecnym of arrangements systemie madeprawnym during thew Polsce meeting – także in Gdańsk w stosunku to the do Mayordóbr o najwyższejof the City wartości of Gdańsk są działaniami and the Pomeranian okazjonalnymi, Regional wyrywkowy- Historic Preservationmi, niesystemowymi. Officer. Although strong opinions concerning further steps to be taken were expressed, the cityZapewnieniu authorities were jak najwyższych not especially standardów willing to ochrony change thepolskich current miejsc area z developmentListy UNESCO plans służyć and mają the Pomeraniandziałania Narodowego Regional Historic Instytutu Preservation Dziedzictwa, Officer którego did jednym not establish z zadań procedures jest monitorowanie allowing i for analizo- listing Gdańskwanie zagrożeń Shipyard dla in dziedzictwathe national i registerwypracowywanie of historic metod monuments przeciwdziałania and sites. Duetym tozagrożeniom, the lack of possibiliw tym w- tiesszczególności to support obiektów the successful z Listy nomination,Światowego Dziedzictwa the proposal (…) was9. Instytutowisuspended onceprzypisana again jestby the także Ministry realizacja of Culturew zakresie and powierzonym National Heritage przez Ministra leaving zadań Gdańsk wynikających on the tentative z porozumień, list.21 In konwencji spite of a i innychnumber dokumentów of declara- 10 tionspodpisanych made by przez interested Polskę partieszwiązanych and institutions,z ochroną i opieką this situation nad dziedzictwem – determined materialnym by strict i assessmentsniematerialnym rules, implementeda więc m.in. realizacjaby the National zadań wynikających Heritage Committee z przystąpienia – remained Polski unchanged do Konwencji for several Światowego years. Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakICOMOS dotychczas assessment nie wypracowano made ini nie 2015 wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonegoThe idea monitoringu of protecting tych the miejsc. areas of the former Gdańsk Shipyard arose again in 2015, due to ongoing demolition of industrial facilities located there. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Upon the request of the city authorities, ICOMOS conducted a professional assessment entitled Study onPodstawą the Choice wszelkich of the Preservation działań związanychand Protection z Forms dobrami to Be wpisanymi Applied in nathe Former Listę Światowego Shipyard Areas Dzie- in Gdańsk.dzictwa22 UNESCO For the first jest time,Konwencja the current w sprawie preservation ochrony condition światowego of the dziedzictwa Shipyard kulturalnegowas presented i natural-compre- 11 hensively.nego , a Final przepisy recommendation wykonawcze doprovided realizacji in theKonwencji assessment zawiera indicated dokument that itWytyczne is urgent Operacyjneto undertake do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 activities aimed to extend the scope of the regional (dalej: register of historic monuments) . Kwestia and sites, zagrożeń take into pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. consideration – in the Land Use Plan covering the city – protection of Gdańsk Shipyard and its buffer zones, initiate procedures of listing the former Imperial Shipyard in the register of historic monuments 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na andwypadek sites and konfl to iktu implement zbrojnego changesi sytuacji inkryzysowych the local area development plans. It was also suggested to apply for9 Statutrecognition Narodowego of the Instytutuformer Gdańsk Dziedzictwa Shipyard §4 – areas Załącznik – among do Zarządzeniaother sites – Ministra as a Polish Kultury Listed i DziedzictwaSite under theNarodowego name Gdańsk z dnia Shipyard 23 stycznia – Building 2014 r. Complex of Great Historical Significance – the Birthplace of the Solidarity10 j.w. Movement. It was recommended to prepare the nomination proposal in cooperation with the11 Konwencja Minister ofw sprawieCulture ochrony and National światowego Heritage dziedzictwa and kulturalnegotry to inscribe i naturalnego the former, Paryż Gdańsk 1972 (DzUShipyard 1976 areas Nr 32, – poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 21 Tentativeaktualizowany. List, http://whc.unesco.org/en/statesparties/p Tłumaczenie na język polski wg angielskiejl, (accessed wersji 8językowej May 2017). z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 22 W.realizacji Affelt, Konwencji T.Błyskosz, Światowego M, Gawlicki Dziedzictwa (eds.), Studium autorstwa wyboru K. Piotrowskiej form ochrony i B. konserwatorskiej Szmygina dostępne terenów jest ina obiektów stronie postoczniowychPolskiego Komitetu w Gdańsku Narodowego, PKN ICOMOS ICOMOS, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Gdańsk, 2015. 5470 MarcinAnna Fortuna-Marek Gawlicki rozporządzeniamithe birthplace of thedo tejżeSolidarity ustawy movement2. Obok niej – into pewne the znaczenieWorld Heritage dla zagadnień List, only dotyczących after completing zagrożeń all mająoperational też regulacje actions, prawne which zawarte took into w Ustawieconsideration z dnia the 27 demandsmarca 2003 of ther. o protectionplanowaniu of i zagospodarowaniucultural values.23 przestrzennymFrom the oraz aforementioned w Ustawie z 7 postulates, lipca 1994 onlyroku ofew prawie were budowlanym. implemented: the scope of the regional register of Ustawyhistoric te,monuments a zwłaszcza and Ustawa sites was o ochronie significantly zabytków extended dają teżand teoretycznie the most valuable narzędzia monuments nie tylko dowere listedreagowania in the na register. zagrożenie,24 Other które recommendations już wystąpiło (aktualne), were not implemented. lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie Pic. 5 The areas of the former Gdańsk Shipyard, the view on the historical complex of the Imperial Shipyard. oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. PonadtoSummary służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzeniaIn the last nadzoru 20 years, konserwatorskiego, efforts to inscribe co ma Gdańsk m.in. win zamiarze the World swym Heritage być narzędziem List as well do as reagowania the criteria 6 nawhich zagrożenia had to bezabytków satisfied. were modified and changed. It becomes clear, in retrospect, that this process was initiatedDodatkowo by a zgodniestandard z nomination,art. 18 Ustawy in o which ochronie the zabytków main subject ochronę of protection zabytków wasi opiekę the nadcomplex zabyt- of kamibuildings uwzględnia of unquestionable się przy sporządzaniu historical value. i aktualizacji The concept strategii of authenticity rozwoju województw, of the city – havingplanów been zagospo- rebu- darowaniailt after the przestrzennego war – was not preciselywojewództw, defined analiz and, i studiów additionally, z zakresu influenced zagospodarowania the negative przestrzennego assessment of its powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego value. Development of the historic preservation ideas in the last decades and, especially, recognition gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach of intangible values of heritage, allowed for appreciating sites associated with turning points in the zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,contemporary analizach, history. planachGdańsk Shipyardi studiach is należy the perfect m.in. examplew szczególności of such określić a place rozwiązaniawhich is still niezbędne present in publicdo zapobiegania awareness. zagrożeniom People who are dla responsible zabytków, forzapewnienia its protection im ochrony at present przy should realizacji also inwestycji make a unanimous oraz przy- decisionwracania onzabytków inscribing do jakthe najlepszego site in the Worldstanu7 .Heritage List.

ANALIZAConsequen ZAGROŻEŃces of enteringW PLANACH assets ZARZĄDZANIA into the DOBRAMIUNESCO List KULTUROWYMI – prestige and what next? ŚWIATOWEGODe lege ferenda postulates DZIEDZICTWA with regard to legal consequences of entering an property or site into the UNESCO List AnnaEwelina Fortuna-Marek Kowalska

1.Currently, Zagrożenia in Poland oddziałujące there are 70 na properties dobro WH and w sites systemie recognised ochrony as P olishzabytków Listed Monuments, 14 of whichi ichare znaczenieentered into w the kontekście UNESCO zarządzaniaWorld Heritage miejscami List.1 Chapter światowego 2 of the Adziedzictwact of 23 July 2003 on Protection and Guardianship of Monuments and Sites (hereinafter the PGMS) is entirely dedicated Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. to forms and ways of protection of historic monuments and sites.2 It begins with Article 7 of the Act Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako on PGMS, pursuant to which the forms of protection of historic monuments and sites include: 1) entry zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest into the register of historic monuments and sites; 1a) entry into the List of Heritage Treasures; 2) reco- też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet gnition as a Polish Listed Monument; 3) establishment of a culture park; 4) arrangements regarding the Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- protection in the local zoning plan or in the decision on the location of a public purpose, on planning rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. conditions, on permits for road investment realisation, on the location of a railway line or on permits for realisationKażde dobro of investment niezależnie of a public od jego use typu airport. narażone jest na szereg różnorodnych czynników zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś A Polish Listed Monument is therefore one of the five statutorily recognised forms of protec- dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie czynników, które mogą mu zagrażać tion of historic monuments and sites, reserved for unique immovable properties or sites. Additionally, (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie a property or site accorded this status can be applied to the World Heritage Committee in order to działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- be covered with protection under the provisions of the Convention Concerning the Protection of the zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być World Cultural and Natural Heritage of 1972.3 In accordance with Article 15 of the Act on PGMS, identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować recognizing a property or site as a Polish Listed Monument is made with a Regulation by the President zagrożenia. of the Republic of Poland, upon the request of the Minister responsible for the issues pertaining to culturePoznanie and protection przyczyn of inational mechanizmów, heritage, które after wpływająbeing reviewed na niszczenie by the Monument zabytkowej P substancji,rotection Council. na de- gradacjęThe same wartości procedure przestrzennych, applies to bothzanikanie according wartości and niematerialnych, withdrawing the jak statusrównież of na the nieprawidłowe Polish Listed funkcjonowanieMonument. A Polish systemu Listed ochrony Monument pozwala may lepiej be onlyi skuteczniej an immovable chronić historic dziedzictwo. monument or site entered Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi ka- 1cja opotencjalnychn 15 March 2017, zagrożeń 10 new iproperties odpowiedzialne or sites werereagowanie recognised na asnie Polish pozwala Listed uniknąć Monuments: rzeczywistego 1. “Gliwice ryzyka – radio i zapobiegaćstation”, 2. niszczeniu. “Jawor – Evangelical-Augsburg Church of the Holy Spirit called the Church of Peace”, 3. “Klępsk – the Church of the Visitation of the Blessed Virgin Mary”, 4. “Ozimek – an iron chain bridge hanging on the Mała Panew river”, 5. “Rydzyna – residential and urban establishment”, 6. Świdnica – cathedral of St. StanislausZagrożenia the Bishop dóbr and światowego Martyr and dziedzictwaSt. Wenceslas thea polskie Martyr”, prawodawstwo 7. “Świdnica – the Evangelical-Augsburg ChurchW ramach of the Histniejącegooly Trinity systemucomplex, ochronycalled the zabytków Church of w PPolsceeace”, problemy8. “The H olyzwiązane Cross –z Ppojawiającymiost-Benedictine monastic complex and pre-Christian stone embankment on Łysa Góra”, 9. “Tyniec – the Benedictine abbey się complex”,zagrożeniami 10. “ obiektów,Wąchock – zespołów the Cistercian czy obszarówabbey complex”. zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po- Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przez2 the egzekwowanie Act of 23 July zapisów 2003 on the protection and care of historic monuments and wraz sites z (consolidated wykonawczymi text: Dz. U. of 2014, item 1446, as amended). 13 OConvention monitoringu Concerning zagrożeń m.in. the Z.Protection Mirek, Monitoring of the W orldmiejsc Cultural światowego and dziedzictwa, Natural H eritage,/w:/ Wyjątkowa adopted Uniwersalna in Paris on Wartość,16 November a monitoring 1972 ( Ddóbrz. U światowego. of 1976, N dziedzictwao. 32, item, 190).red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5472 EwelinaAnna Fortuna-Marek Kowalska rozporządzeniamiinto the register of dohistoric tejże monumentsustawy2. Obok and niej sites pewne or a culture znaczenie park dla having zagadnień particular dotyczących cultural value.zagrożeń The mająRegulation też regulacje not only prawne provides zawarte a list ofw featuresUstawie ofz dnia a historic 27 marca monument 2003 r. oro planowaniu site that prove i zagospodarowaniu its extraordinary przestrzennymvalue, but also oraz specifies w Ustawie exactly z 7 its lipca borderlines 1994 roku and o prawie includes budowlanym. the property or site’s outline map. UstawyActually, te, regulations a zwłaszcza concerning Ustawa o P ochronieolish Listed zabytków Monuments dają też are teoretycznie limited to the narzędzia two above-mentioned nie tylko do reagowaniaprovisions. Dnaue zagrożenie, to the criteria które of jużrecognition wystąpiło of (aktualne), ‘a specific leczproperty również or site’do zapobiegania as aP olish Listed niekorzystnym Monument zjawiskombeing vague, czy on działaniom 6 October 2005, wobec members obiektów, of zespołówthe Monuments czy obszarów Protection zabytkowych Council adopted objętych and ochroną recom - prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym mended application of “Criteria and procedures for recognizing a property or site as a Polish Listed stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- Monument”. The document was produced by the National Centre for Research and Documentation of szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychMonuments obiektów (currently i obszarów the N ationalzabytkowych Heritage zdefi Board niowane of P sąoland). ustawowo The textm.in. provides poprzez detailed określenie conditions działań zabronionychfor recognizing oraz a propertywyszczególnienie or site as działań, a Polish które Listed wymagają Monument, pozwolenia e.g.: Wojewódzkiego1) supra-regional Konserwatora importance, Zabytków.2) high historical, scientific and artistic value, 3) significance for theP olish cultural heritage and 4) state of preservationW Ustawie that o ochronie allows renovation.zabytków i opieceKatarzyna nad zabytkami Zalasińska wśród argues sześciu that thepodstawowych consultative działań and advisory okre- ślającychnature of nathe czym body polega – the nature ochrona of zabytkówthe Monuments sprawowana Protection przez Council organy resultsadministracji in the legalpublicznej nature wymie- of that nionedocument, jest zapobieganie which is considered zagrożeniom as not mogącym binding, spowodować but remaining uszczerbek in the dlaarea wartości of internal zabytków administration. oraz uda- remnianieAs the author niszczenia correctly i niewłaściwego claims, such korzystania essential z elements zabytków as (co the jest criteria po prostu and reagowaniem procedures ofna according niektóre zproperties zagrożeń) the3. Także status ustawowe of the Polish określenie Listed Monumentopieki nad zabytkiem, should be at które least należy a matter do ofkompetencji a Regulation właściciela issued by lubthe Ministerposiadacza responsible też pośrednio for issues odwołuje pertaining się do topotencjalnych culture and protectionzagrożeń (opieka of national bowiem heritage. polega4 m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie While analysing the procedure for recognizing a property or site as a Polish Listed Monument, oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu it should be noted that this status can be accorded only upon a property or site being entered in the register of zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia historic monuments and sites or granted the status of a culture park. A nomination to recognise a property WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. or site as a Polish Listed Monument – together with relevant documentation – is submitted to the Minister Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania iof prowadzenia Culture and nadzoru National konserwatorskiego, Heritage (hereinafter co ma the m.in. MC NHw zamiarze), through swym and byćafter narzędziem obtaining dothe reagowania opinion of nathe zagrożenia Regional H zabytkówistoric Preservation6. Officer (hereinafter the RHPO). Assessment, whether a given historic monumentDodatkowo or site meetszgodnie these z art. criteria 18 Ustawy in a particular o ochronie case, zabytków was entrusted ochronę to zabytkówRegional H i istoricopiekę P nadreservation zabyt- kamiOfficers. uwzględnia Further, theirsię przy assessment sporządzaniu is reviewed i aktualizacji by the Nstrategiiational rozwojuHeritage województw, Board of Poland planów (NH zagospo-BP). The darowaniaDepartment przestrzennego of Historic Monuments województw, Protection analiz ofi studiówthe Ministry z zakresu of Culture zagospodarowania and National przestrzennegoHeritage directs powiatu,the request strategii to the NHrozwojuBP to gmin,verify thestudiów information uwarunkowań contained i kierunków in the documentation zagospodarowania and issue przestrzennego an opinion as gminto the orazmerits mpzp of the albo nomination decyzji o to ustaleniu recognize lokalizacji a property inwestycji or site as acelu Polish publicznego, Listed Monument. decyzji o T hewarunkach MCNH’s zabudowyrequest, having (…) Ibeen co bardzo reviewed istotne by the w NHkontekścieBP, is submitted analizy zagrożeń to the Monuments – we wszystkich Protection ww Council,koncepcjach, and, strategiach,being provided analizach, with positive planach opinion, i studiach the nominationnależy m.in. is w sent szczególności to the Department określić rozwiązania of Historic Monuments niezbędne doProtection, zapobiegania members zagrożeniom of which dlapass zabytków the request’s, zapewnienia documentation im ochrony to theprzy NH realizacjiBP, which inwestycji prepares oraz a przy-draft 7 wracaniaRegulation zabytków of the P residentdo jak najlepszego of the Republic stanu of. Poland together with the statement of grounds and a graphic attachment, i.e. a map indicating the borders of the Polish Listed Monument. Subsequently, after analysing 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie theprowadzenia draft Regulation prac konserwatorskich, of the President restauratorskich, of the Republic robót budowlanych,of Poland, the badań Department konserwatorskich of Historic i architektonicznych Monuments Protectiona także innych passes działań it to theprzy MC zabytkuNH forwpisanym final doapproval, rejestru zabytkówand, after oraz that, badań it files archeologicznych with the President i poszukiwań of the Republicukrytych of lub Poland porzuconych a nomination zabytków for ruchomych the property (DzU or z site 2004 to r.,be nr recognized 150, poz. as 1579), a Polish Rozporządzenie Listed Monument. Ministra Eventually,Kultury z dniathe 25President sierpnia of2004 the r. Rwepublic sprawie organizacjiof Poland, i sposobuby means ochrony of a zabytkówRegulation na wypadekthat requires konfl iktu the zbrojnego counter - signaturei sytuacji of kryzysowych the Prime (DzU Minister, z 2004 recognises r., nr 212, poz.a property 2153). or site as a Polish Listed Monument, specifying 3 its Ustawaborders. z dnia The 23 R lipcaegulation 2003 r.of o ochroniethe President zabytków of ithe opiece Republic nad zabytkami of Poland (tekst is jednolity published Dz. inU. D2014ziennik poz. 1446),Ustaw Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). (the Polish Journal of Laws). Considering the complex procedure of recognizing a property or site as a 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. Polish Listed Monument and the rank of the legal act confirming this recognition, it is highly surprising 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 74 UstawaK. Zalasińska, o ochronie Prawna, Art. 18ochrona ust. 2 zabytkówpkt 2. nieruchomych w Polsce, Warsaw 2010, p. 269. 5573 Analiza zagrożeńConsequences w planach of entering zarządzania assets dobrami into the UNESCO kulturowymi List –świa prestigetowego and dziedzictwa what next? that noPonadto statutory dobra provisions o największym associated znaczeniu with this dlaform dziedzictwa of preservation kulturowego of historic winny monuments być uwzględniane and sites arew planieavailable. ochrony In relation zabytków to Polish jednostki Listed Monuments,organizacyjnej we oraz are actuallyw krajowym, dealing wojewódzkim, with the level powiatowymof protection providedi gminnym for registeredplanie ochrony historic zabytków monuments na wypadekand sites orkonfl culture iktu parks.zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczeniaCertainly, from przed the skutkamiperspective zagrożeń of effects wynikających on a national z sytuacji scale, recognition kryzysowych. of Doa property zagrożeń or (prze-site as widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; a Polish Listed Monument is highly prestigious. There are, however, no formal and legal consequences powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, related to granting an asset this status, which results in serious practical consequences. Properties or chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- sitesfl ikt registeredzbrojny8. as Polish Listed Monuments are not covered with any particular protection program, which wouldPomimo be takappropriate zdawałoby for się this rozbudowanych legal form of protection. przepisów odnoszącychIn light of establishing się do zagrożeń the status dotychczaso- of Polish Listedwe rozwiązania Monument w as zakresie a form ofprzeciwdziałania protection of historic zagrożeniom monuments dotyczącym and sites miejsc reserved Światowego for sites ofDziedzictwa particular significancew Polsce są niewystarczające (as separately regulated – jak pokazują in Article choćby 7 of the ostatnie Act on problemy PGMS), związanea valid question z inwestycjami about the w War-ratio legisszawie of thatczy weinstitution Wrocławiu. emerges. W praktyce The opening bowiem of służbythe possibility konserwatorskie to nominate odpowiedzialne a property for (zgodnie inscription z zapi- in thesami UNES ustawowymi)CO World zaH eritageochronę List zabytków should, ofsprawują course, benadzór indicated i wykonują here, but działania that is the kontrolne only legal w stosunkuconsequ- encedo obiektów of the regulation zabytkowych in question. (w tym Hdóbrowever, WH), what ale nieis most identyfi doubtful, kują i enteringnie monitorują a Polish zagrożeń Listed Monument dla miejsc intoUNESCO the UNES w sposóbCO List systemowy. is also not Ocenaassociated zagrożeń with anyi ich change monitorowanie in the legal w status obecnym of this systemie property prawnym or site. Own Polsce the other – także hand, w stosunkua state within do dóbr the oconfines najwyższej of wartościwhich this są property działaniami or site okazjonalnymi, is located, is then wyrywkowy- obligated tomi, meet niesystemowymi. requirements following from the entry, e.g. to ensure that the property or site will be maintained in an unimpairedZapewnieniu condition. jak najwyższych Failure tostandardów meet these ochrony requirements polskich may miejsc result z Listyin removal UNESCO of the służyć property mają ordziałania site from Narodowego the List, based Instytutu on a decision Dziedzictwa, of the W któregoorld H eritage jednym Committee. z zadań jest Therefore, monitorowanie it is necessary i analizo- to wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w prepare, e.g., detailed land use plans. Moreover, an additional requirement is the creation of mandatory szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja protection zones, where economic restrictions may be introduced. w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanychEnhanced przez protection Polskę związanych of the property z ochroną or i opieką site is, nad thus, dziedzictwem a result ofmaterialnym international i niematerialnym commitments.10, Aadditionally, więc m.in. realizacjathe need zadańfor special wynikających protection z przystąpienia of these assets Polski is not do reflectedKonwencji in Światowego national regulations Dziedzictwa at all.UNESCO So, the z most1972 significantr. Zadania dotyczące thing about monitorowania the entry into wiążą that się prestigious w bezpośredni List is sposób the public z zagadnieniem awareness, confirmingzagrożeń, gdyż the jednymuniqueness z celów and monitoringuthe special meaningjest zapobieganie of these propertiesewentualnym or sites. zagrożeniom. As aptly indicated W praktyce by Pjednak. Dobosz, dotychczas although nie we wypracowano can be proud i thatnie wdrożonoa property do or realizacji site was inscribedzestandaryzowanego, in the World systemowo Heritage List,pro- ourwadzonego pride is monitoringunot supported tych by miejsc.optimal and specific legal solutions serving their protection and care. This makes the Polish system not only obsolete, but also, in a way, tabula rasa in this regard.5 The most Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa important consequence of this state of affairs is the issue with establishing legal obligations for users and managersPodstawą (disposers) wszelkich of such działań properties związanych or sites, z as dobrami well as rights wpisanymi related nato their Listę use. Światowego In this context, Dzie- thedzictwa doctrine UNESCO raises even jest Konwencjaa postulate wof sprawiewidening ochrony the national światowego legal form dziedzictwa of protection kulturalnego of Polish i natural- Listed 11 Monumentsnego , a przepisy by inscribing wykonawcze them in do the realizacji UNESC OKonwencji World H eritage zawiera List. dokument This, however, Wytyczne should Operacyjne be linked do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 with specific protection tools and management (dalej:plans.6 ) . Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Recognition of a property or site as a Polish Listed Monument is, without a doubt, of prestigious and promotional8 Rozporządzenie significance. Ministra Kultury This second z dnia aspect,25 sierpnia however, 2004 r. draws w sprawie attention organizacji to the i sposobu lack of ochrony a single, zabytków coherent na systemwypadek for promoting konfl iktu zbrojnego these sites. i sytuacji Of course, kryzysowych dispersion should be mentioned with regard to the proprietary rights9 Statut to these Narodowego properties Instytutu or sites, Dziedzictwa which may §4be either – Załącznik private do or Zarządzeniastate-owned. Ministra Certainly, Kultury however, i Dziedzictwa it should notNarodowego be an excuse z dnia for the23 stycznialack of 2014a synchronised r. promotion of key immovable properties or sites of special significance10 j.w. for culture. Attention must be also paid to the Polish Listed Monument logo itself; so far, 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 5 12 pOperational. Dobosz, GuidelinesUwarunkowania for the i implementation możliwości wykorzystania of the World prawa Heritage w zarządzaniuConvention. dobramiDokument wpisanymi ten jest okresowo na Listę aktualizowany.Światowego Dziedzictwa Tłumaczenie UNESCO na język zlokalizowanymi polski wg angielskiej na terenie wersji Polski językowej (in:) Wybranez 2012 r. zagadnieniaWytyczne Operacyjne zarządzania do realizacjidobrami UNESCOKonwencji w Światowego Polsce, ed. B.Dziedzictwa Szmygin, Wautorstwaarsaw 2015, K. Piotrowskiej p. 37. i B. Szmygina dostępne jest na stronie 6 iPolskiegobid., p. 51. Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5474 EwelinaAnna Fortuna-Marek Kowalska rozporządzeniamiit hasn’t had the right do marketingtejże ustawy campaign,2. Obok whichniej pewne results znaczeniein its low socialdla zagadnień awareness. dotyczących In addition, whatzagrożeń may mająbe also też problematic, regulacje prawne are not zawarteonly undemanding w Ustawie zmaintenance dnia 27 marca requirements 2003 r. o planowaniu for properties i zagospodarowaniu or sites recognised przestrzennymas Polish Listed oraz Monuments w Ustawie but z 7also lipca a lack 1994 of rokua system o prawie for selecting budowlanym. properties or sites which would always be in lineUstawy with te, how a zwłaszczathe society Ustawa perceives o ochronie the asset zabytków being nominated. dają też teoretycznieThis state of narzędzia affairs results nie tylko from do the reagowanialack of appropriate na zagrożenie, legal regulations które już that wystąpiło – under (aktualne), universally lecz binding również provisions do zapobiegania – should not niekorzystnym only provide zjawiskomcriteria for selection czy działaniom of properties wobec or obiektów,sites but also zespołów establish czy specific obszarów preservation zabytkowych requirements. objętych Considering ochroną prawnąthat according czyli do a property zapobiegania of outstanding zagrożeniom historical potencjalnym. value the status Co istotne of the P przepisyolish Listed te Monumentdotyczą w opensrównym the stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- way to nominate the asset for inscription in the World Heritage List, these regulations should be characteri- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- sed by solutions of high quality. Meanwhile, despite the very formalised procedure of recognizing a property nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychor site as a Polish oraz Listed wyszczególnienie Monument, theredziałań, are któreno follow-up wymagają legal pozwolenia provisions Wojewódzkiego ensuring increased Konserwatora protection Zabytków.of these properties or sites. The essence of the lack of formal and legal consequences of granting the status of a PolishW Ustawie Listed Monumento ochronie zabytków remains incomprehensiblei opiece nad zabytkami from wśródthe point sześciu of view podstawowych of the principles działań of properokre- ślającychlegislation na and czym the comprehensivenesspolega ochrona zabytków of legal sprawowanaregulations, especiallyprzez organy in terms administracji of, first ofpublicznej all, the purpose wymie- of nionethis institution, jest zapobieganie i.e. protection zagrożeniom of a historically mogącym significantspowodować property uszczerbek of particulardla wartości interest zabytków for culture, oraz uda- and, remnianiesecond of all,niszczenia the procedure i niewłaściwego of recognizing korzystania a property z zabytków as a Polish (co Listedjest po Monument, prostu reagowaniem which is a na legal niektóre action zestablishing zagrożeń)3 .the Także Polish ustawowe Listed Monument, określenie opiekibeing universallynad zabytkiem, binding które law. należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaApart from też thepośrednio lack of odwołujeany regulations się do potencjalnychconcerning protection zagrożeń of (opieka properties bowiem or sites polega listed m.in. on nathe Wzapewnieniuorld Heritage warunków List, it do should zabezpieczenia also be pointed i utrzymania out that zabytku there oraz are jego no otoczeniastatutory wcriteria jak najlepszym that should stanie be oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości taken into account in the process of filing the nomination. In this situation, the, Operationalczyli na eliminowaniu Guidelines zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia for the Implementation of the World Heritage Convention, which lay down the conditions for inscription WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. in the World Heritage List, are applied.7 The inscription of a cultural place in the World Heritage List is Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania conditioned by recognizing a unique universal value of the property being nominated, based on at least i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania naone zagrożenia of the following zabytków five6. criteria, where the sixth criterion may only be applied as a complementary one. Therefore, an asset nominated for inscription in the List should: I. be an outstanding work of creative Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamigenius; uwzględnia or II. present się aprzy significant sporządzaniu exchange i aktualizacji of values strategiioccurring rozwoju in a given województw, period of planówtime or zagospo-in a given darowaniacultural area przestrzennego of the world inwojewództw, the field of analiz development i studiów of zarchitecture zakresu zagospodarowania or technology, monumentalprzestrzennego arts, powiatu,town-planning strategii or rozwojulandscape gmin, design; studiów or III uwarunkowań. bring unique, i kierunkówor at least zagospodarowaniaexceptional, testimony przestrzennego to cultural gmintradition oraz or mpzp still-alive albo ordecyzji already o ustaleniunon-existent lokalizacji civilisation; inwestycji or IV. celube an publicznego, outstanding decyzji example o warunkachof a type of zabudowybuilding, architectural (…) I co bardzo ensemble, istotne a groupw kontekście of technological analizy zagrożeń or architectural – we wszystkich properties ww or sites,koncepcjach, that illu - strategiach,strates significant analizach, stage(s) planach of human i studiach history; należy or V.m.in. be an w outstandingszczególności example określić ofrozwiązania traditional settlements,niezbędne dotraditional zapobiegania manner zagrożeniom of use of the dla land zabytków or the sea,, zapewnienia representative im ochrony of a culture przy realizacjior cultures; inwestycji or illustrating oraz przy- the 7 wracaniainteraction zabytków between do people jak najlepszego and the environment, stanu . especially if the asset has become vulnerable to irreversible change; or VI. be directly or materially related to events or living traditions, ideas, beliefs, works 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie of prowadzeniaart or literature prac konserwatorskich, that are of exceptional restauratorskich, universal robót significance. budowlanych,T badańhe problem, konserwatorskich however, i architektonicznych is that there are nominationsa także innych which, działań from przy the zabytku beginning, wpisanym have do no rejestru chance zabytków of success oraz sincebadań they archeologicznych do not comply i poszukiwań with the conditionsukrytych lubcontained porzuconych in the zabytków Operational ruchomych Guidelines (DzU z(such 2004 as r., lack nr 150,of an poz. established 1579), Rozporządzenie management Ministra plan or unresolvedKultury z dnia proprietary 25 sierpnia issues). 2004 r. I nw thissprawie situation, organizacji it seems i sposobu reasonable ochrony zabytków to consider na wypadek introducing konfl iktu appropriate zbrojnego nationali sytuacji regulations, kryzysowych both(DzU withz 2004 regard r., nr 212, to the poz. criteria 2153). of entering a property or site into the List, and, 3 subsequently, Ustawa z dnia providing 23 lipca 2003 it with r. o ochronie special zabytkówprotection. i opiece Adoption nad zabytkami of this (tekstlegislation jednolity would Dz. U.certainly 2014 poz. enhance 1446), theArt. quality 4 (dalej: of applicationsUstawa o ochronie). for inscribing properties and sites in the World Heritage List, and, thus, could 4 reduce Ustawa the o timeochronie needed, Art. 5.to carry out the procedure already at the nomination stage. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 7 Ustawahttp://ww.icomos-poland.org/dokumenty-doktrynalne.html o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. (as at 15.05.2017). 5575 Analiza zagrożeńConsequences w planach of entering zarządzania assets dobrami into the UNESCO kulturowymi List –świa prestigetowego and dziedzictwa what next?

TPonadtohe essence dobra of the o największymlack of the right znaczeniu tools for dla the dziedzictwa protection ofkulturowego the most valuable winny byćimmovable uwzględniane monumentsw planie was ochronyhighlighted zabytków by the amendmentjednostki organizacyjnej to the Act on orazthe P rotectionw krajowym, and Gwojewódzkim,uardianship of powiatowym Monuments andi gminnym Sites, which planie introduces, ochrony zabytkówin Article na7.1a, wypadek a new manner konfl iktu of zbrojnegoprotecting i historicsytuacji monuments kryzysowych and w sitescelu inich the zabezpieczenia form of the Listprzed of skutkamiHeritage Tzagrożeńreasures. wynikających8 This long-demanded z sytuacji regulation kryzysowych. – allowing Do zagrożeń the entry (prze- of awidywanych movable historic i realnych), monument które with należy particular uwzględnić value forw tych cultural planach heritage zaliczono into this w szczególności:exclusive list mainta pożar;- inedpowodzie, by the ulewyMinister lub responsible zalania z innychfor the przyczyn;issues of culture wichury; and katastrofy protection budowlane, of national awarieheritage techniczne, – showed chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- disproportion, with regard to legal regulations, between the protection of the most valuable movable and fl ikt zbrojny8. immovable properties or sites. Meanwhile, introduction into the Polish legislation of specific solutions Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- aiming to protect the most valuable movable historic monuments was a great opportunity to introduce we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa appropriatew Polsce są protection niewystarczające measures – jak for pokazująthe most valuablechoćby ostatnie immovable problemy historic związane monuments, z inwestycjami and, in particular, w War- forszawie those czy already we Wrocławiu. entered into W the praktyce World bowiemHeritage służby List. S uchkonserwatorskie solutions were, odpowiedzialne unfortunately, (zgodnie missing. zBefore zapi- thesami amendment ustawowymi) was zaintroduced, ochronę zabytków it had been sprawują argued nadzórthat the i wykonująpossibility działaniaof an immovable kontrolne monument w stosunku or ado culture obiektów park zabytkowych to be recognised (w tym as adóbr Polish WH), Listed ale Monumentnie identyfi iskują a kind i nie ofmonitorują favouring zagrożeńimmovable dla historic miejsc monumentsUNESCO w and sposób sites. systemowy.9 Currently, Ocenathe situation zagrożeń is exactly i ich monitorowanie the opposite, i.e., w movableobecnym historic systemie monuments prawnym enteredw Polsce into – także the Listw stosunku of Heritage do dóbr Treasures o najwyższej are privileged. wartości W sąith działaniami regard to movableokazjonalnymi, historic wyrywkowy- monuments enteredmi, niesystemowymi. into that List, the act provides for, e.g.: special conditions of storage and protection of properties or sites, specialZapewnieniu duties to jak provide najwyższych information standardów to the Minister ochrony responsible polskich miejsc for the z issuesListy UNESCOof culture służyćand protec mają- tiondziałania of national Narodowego heritage, Instytutuand the special Dziedzictwa, procedure którego with regard jednym to their z zadań research jest andmonitorowanie a new mechanism i analizo- for financialwanie zagrożeń assistance dla fromdziedzictwa public fundsi wypracowywanie in the form of metod a targeted przeciwdziałania subsidy to cover tym the zagrożeniom, costs of adaptation w tym wof 9 aszczególności room to store obiektów a property z Listy of outstanding Światowego historicalDziedzictwa value, (…) as. Instytutowiwell as mandatory przypisana character jest także of the realizacja subsidy w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów (Article 73 of the Act on PGMS).10 Statutory authority regarding movable historic monuments inscribed podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, in the List of Heritage Treasures was granted to the Minister responsible for issues pertaining to culture a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa11 andUNESCO protection z 1972 of nationalr. Zadania heritage dotyczące (Article monitorowania 14a, 14b.2, A wiążąrticle się28.2, w bezpośredniarticle 36.1a sposóbof the Azct zagadnieniem on PGMS). zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce 8 jednak the A dotychczasct of 10 July nie2015 wypracowano amending the iA niect on wdrożono the Protection do realizacji and Care zestandaryzowanego, of Historic Monuments systemowo and Sites and proof wadzonegothe Act on monitoringu Museums, Dz. tych U. of miejsc. 2016, item 1330. 9 so, i.a., A. Jagielska-Burduk, Zabytek ruchomy, Warsaw 2011, p. 80. Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa 10 according to Article 73 of the PGMS. An individual, a local government unit or other organisational unit owning or possessing aPodstawą historic monument wszelkich or site działań entered into związanych the register or z having dobrami such historic wpisanymi monument na in Listę permanent Światowego management Dzie- or dzictwaowning UNESCOor possessing jest a historic Konwencja monument w or sprawie site entered ochrony into the światowegoList of Heritage dziedzictwaTreasures, may kulturalnegoapply for a targeted i natural- subsidy negofrom11, the a state przepisy budget wykonawczefor co-financing dopreservation, realizacji restoration Konwencji or construction zawiera dokumentworks at the historicWytyczne monument Operacyjne or site entered do realizacjiinto the register Konwencji or preservation Światowego or restoration Dziedzictwa works at a (dalej: historic monumentWytyczne entered Operacyjne into the) 12List. Kwestiaof Heritage zagrożeń Treasures. po- 11jawia article się 14a wielokrotnie (1)-(2) of the PG w MWytycznychS states that the operacyjnych List of Heritage i omawiana Treasures is jest kept wby bardzothe Minister różnych responsible kontekstach. for issues of culture and protection of national heritage; a movable historic monument or site of special value for the cultural 8 heritageRozporządzenie is entered Ministra into the Kultury List of Hz eritagednia 25 T reasuressierpnia (...)2004 on r.the w basissprawie of aorganizacji decision issued i sposobu by the ochrony minister zabytków responsible na forwypadek issues konfl of culture iktu zbrojnego and protection i sytuacji of kryzysowych national heritage (...); According to art. 14b (2), deletion from the List of 9 H Statuteritage Narodowego Treasures is based Instytutu on the Dziedzictwa decision of the §4 minister – Załącznik responsible do Zarządzenia for issues of culture Ministra and Kultury protection i Dziedzictwa of national heritage;Narodowego Article z dnia 28 (2)23 ofstycznia the PG 2014MS states r. that the owner or holder of a historic monument or site entered into the List of Heritage Treasures notifies the minister responsible for the issues of culture and protection of national heritage 10 j.w. about: 1) damage, destruction, missing or theft of the historic monument, immediately after having learned of their 11 occurrence;Konwencja w2) sprawie threat toochrony the historic światowego monument, dziedzictwa immediately kulturalnego after having i naturalnego learned, Paryżof the 1972threat; (DzU 3) change 1976 Nrof the32, placepoz. 190) of storage of the historic monument, within a month from the date of occurrence of the change; 4) changes to 12 theOperational legal status Guidelines of the historic for the monument, implementation no later of than the Worldwithin Heritagea month Conventionfrom the date. Dokument of their occurrence ten jest okresowoor having learnedaktualizowany. thereof; PTłumaczenieursuant to A rt.na 36 język (1a) ofpolski the PG wgM angielskiejS; 1a. The following wersji językowej may be conducted z 2012 r. atWytyczne the historic Operacyjne monument do orrealizacji site entered Konwencji into the Światowego List of Heritage Dziedzictwa Treasures: autorstwa 1) preservation K. Piotrowskiej works, 2) restoration i B. Szmygina works, dostępne 3) preservation jest na studies stronie – onPolskiego the basis Komitetu of a permit Narodowego issued by the ICOMOS minister http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne responsible for the issues of culture and protection of national heritage. 5476 EwelinaAnna Fortuna-Marek Kowalska rozporządzeniamiMoreover, under the do new tejże provisions, ustawy2. theObok Regional niej pewne Historic znaczenie Preservation dla zagadnień Officer isdotyczących obliged to checkzagrożeń up the mającondition też regulacje of these historicprawne monumentszawarte w Ustawie at least zonce dnia every 27 marca two years 2003 ( Ar. rticleo planowaniu 38.1a of thei zagospodarowaniu Act on PGMS).12 przestrzennymDetailed oraz solutions w Ustawie should z 7 also lipca relate 1994 to roku Polish o prawie Listed budowlanym. Monuments, and definitely should relate to historicUstawy monuments te, a zwłaszcza and sites Ustawa inscribed o ochronie in the UNESzabytkówCO Wdająorld też H teoretycznieeritage List. narzędziaParticular nieattention tylko do in thisreagowania regard shouldna zagrożenie, be paid któreto the już following wystąpiło issues: (aktualne), transferring lecz również authority do regarding zapobiegania the mostniekorzystnym important immovablezjawiskom czyhistoric działaniom properties wobec or sites obiektów, to the Minister zespołów responsible czy obszarów for matters zabytkowych of culture objętych and protection ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym of heritage; obligatory control of the preservation status of these properties or sites; and an appropriate, stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- separate funding system. It should be emphasised that the amendments to the Act on the Protection szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- andnionych Guardianship obiektów ofi obszarów Monuments zabytkowych and Sites shouldzdefi niowane be made są comprehensively, ustawowo m.in. poprzez because określeniethe above-mentio działań - nedzabronionych fragmentation oraz wyszczególnieniedoes not provide działań,comprehensive które wymagają measures pozwolenia to protect Wojewódzkiegohistoric monuments Konserwatora and sites. TZabytków.herefore, as part of the introduction of regulations for the protection of the most valuable movable historicW monuments, Ustawie o ochronie consideration zabytków should i opiece also nad be zabytkami given to wśródamendments sześciu podstawowychto the regulations działań on Pokre-olish Listedślających Monuments, na czym polega especially ochrona those zabytków entered sprawowanainto the UNES przezCO organy World administracji Heritage List. publicznej Currently, wymie- in the Operationalnione jest zapobieganie Guidelines wezagrożeniom can find mogącyma number spowodowaćof obligations uszczerbek that we aredla wartościunable to zabytków fulfil because oraz uda- of the remnianielack of national niszczenia regulations. i niewłaściwego Consequently, korzystania the protection z zabytków of (co listed jest properties po prostu and reagowaniem sites results na more niektóre from zan zagrożeń) international3. Także duty ustawowe rather thanokreślenie a legal opieki obligation. nad zabytkiem, One of the które major należy problems do kompetencji in this regard właściciela is that thelub Rposiadaczaegional (D teżistrict, pośrednio Municipal) odwołuje Historic się doPreservation potencjalnych Officers zagrożeń try (opiekato make bowiem up for these polega shortcomings m.in. na withinzapewnieniu their warunkówauthority bydo usingzabezpieczenia decision-making i utrzymania powers zabytku other oraz than jego the otoczenia universally w jak applicable najlepszym law. stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu As stated by K. Frączak, the applicable regulation does not, in any way, take into account the zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia specificWKZ o zagrożeniu nature of propertiesdla zabytku or5 .sites recognised as Polish Listed Monuments and does not provide them with a sufficient level of protection. This state of affairs results, according to the author, from: 1) the Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania selectioni prowadzenia of properties nadzoru konserwatorskiego,or sites, which, on oneco ma hand, m.in. due w zamiarze to the lack swym of specified być narzędziem criteria do and reagowania the evalu - ativena zagrożenia character, zabytków gives some6. flexibility to the relevant authorities when making decisions pertaining to this area, and,Dodatkowo on the other zgodnie hand, z art. the 18 selected Ustawy property o ochronie or site zabytków not always ochronę coinciding zabytków with i opiekęhow it isnad perceived zabyt- bykami the uwzględnia society; 2) siędefective przy sporządzaniu spatial policies, i aktualizacji because special strategii status rozwoju is not województw, recorded in zoningplanów plans zagospo- and, indarowania numerous przestrzennego cases, there is województw,no spatial planning analiz providedi studiów for z zakresuthe areas zagospodarowania being entered in theprzestrzennego list; 3) plans forpowiatu, managing strategii Polish rozwoju Listed gmin, Monuments studiów or uwarunkowań even care plans i kierunków that would zagospodarowania set forth certain rulesprzestrzennego of conduct gminfor managers oraz mpzp of such albo propertiesdecyzji o ustaleniuor sites being lokalizacji either impreciseinwestycji or celu non-existent publicznego, at alldecyzji (moreover, o warunkach owners zabudowyof such properties (…) I co or bardzo sites do istotne not acquire w kontekście any public analizy rights zagrożeń due to granting – we wszystkich the status ww of a koncepcjach, Polish Listed strategiach,Monument andanalizach, are not planach provided i studiachwith any należy actual m.in. compensation w szczególności for limitation określić ofrozwiązania their property niezbędne rights); do4) lackzapobiegania of effective zagrożeniom financing dlaof Polish zabytków Listed, zapewnieniaMonuments imresulting ochrony from przy therealizacji Act not inwestycji providing oraz for przy- any 7 wracaniaspecial regulations zabytków doon jakthe najlepszego sources of financingstanu . actions to be taken in such properties or sites.13

2 NajważniejszeWith the wabove tej kwestii in mind, są zwłaszcza particular Rozporządzenie attention should Ministra be paidKultury to zthe dnia issues 9 czerwca of: 1) 2004establishment r. w sprawie of preciseprowadzenia criteria prac for konserwatorskich,according properties restauratorskich, of outstanding robót budowlanych,historical value badań the konserwatorskich status of Polish i Listed architektonicznych Monument anda takżeproviding innych them działań in aprzy statutory zabytku act wpisanym (or, alternatively, do rejestru azabytków regulation), oraz 2)badań developing archeologicznych detailed managementi poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 12 i asytuacjirticle 38 kryzysowych (1)-(1b) of (DzU the PG z 2004MS states r., nr that212, thepoz. Voivodeship 2153). Historic Monuments Protection Inspector or the employees of the Voivodeship Historic Monuments Protection Office acting on his/her authority, control the 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), observance and application of the regulations concerning the protection and care of historic monuments and sites, Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). and control over a historic monument or site entered into the List of Heritage Treasures is conducted at least once 4 Ustawaevery 2 o years, ochronie however,, Art. 5. in relation to a historic monument entered into the List of Heritage Treasures, the minister 5 Ustawaresponsible o ochronie for issues, Art. of 28. culture and protection of national heritage may commission the inspection at any time. 6 13 UstawaK. Frączak, o ochronie Skuteczność, Rozdz. 4. ochrony pomników historii w prawie polskim (in:) Prawo ochrony zabytków, 7 UstawaWarsaw– o ochronieGdańsk, 2014,Art. 18 pp. ust. 266–267. 2 pkt 2. 5577 Analiza zagrożeńConsequences w planach of entering zarządzania assets dobrami into the UNESCO kulturowymi List –świa prestigetowego and dziedzictwa what next? plans forPonadto owners dobra of properties o największym or sites znaczeniurecognised dlaas Pdziedzictwaolish Listed kulturowegoMonuments winnyand providing być uwzględniane them with aw set planie of preservation ochrony zabytkówguidelines, jednostki 3) introduction organizacyjnej of appropriate oraz regulationsw krajowym, establishing wojewódzkim, legal obligations powiatowym for thei gminnym benefit ofplanie users ochronyand administrators zabytków (disposers)na wypadek of konflsuch iktuproperties zbrojnego and isites, sytuacji and rightskryzysowych associated w celuwith theich use zabezpieczenia of these assets przed – a possiblyskutkami sustainable zagrożeń wynikającychsystem of duties z sytuacjiand powers, kryzysowych. 4) consistent Do fundingzagrożeń policies (prze- forwidywanych historic monuments, i realnych), both które at ministerialnależy uwzględnić and regional w tych levels, planach and allocation zaliczono ofw fundsszczególności: to support pożar; only historicpowodzie, monuments ulewy lub recognised zalania z asinnych Polish przyczyn; Listed Monuments, wichury; katastrofy 5) targeted budowlane, subsidies and awarie simplifying techniczne, the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- procedure for applying for funding from the funds of Regional Historic Monuments Protection Office, fl ikt zbrojny8. 6) an appropriate system of promotion of properties or sites recognised as Polish Listed Monuments in Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- order to increase their social recognisability and depart from the solely symbolic level, 7) obligatory esta- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa blishmentw Polsce sąof niewystarczającea system of monitoring – jak pokazująsites listed choćby in UNES ostatnieCO World problemy Heritage związane List, 8) thez inwestycjami World Heritage w War- List beingszawie not czy only we prestigiousWrocławiu. but W alsopraktyce having bowiem strictly służby defined konserwatorskie legal consequences. odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)Pursuant to the za Aochronęct, all historic zabytków monuments sprawują and nadzór sites iare wykonują subject todziałania protection, kontrolne regardless w stosunku of their registrationdo obiektów or zabytkowychprotection under (w tymother dóbr forms WH), of protection ale nie identyfi listed inkują Article i nie 7 monitorują of the Act on zagrożeń PGMS. dlaCurrently, miejsc inUNESCO order for w the sposób historic systemowy. monument Ocena protection zagrożeń system i ich to bemonitorowanie coherent and thew obecnym regulations systemie contained prawnym in the Awct Polsce on protection – także w of stosunku historic monumentsdo dóbr o najwyższej and sites towartości be comprehensive są działaniami and okazjonalnymi, logical, each form wyrywkowy- of protec- tionmi, shouldniesystemowymi. be linked to the relevant legal regulations. It cannot be that the statutorily regulated form of protectionZapewnieniu which involves jak najwyższych according the standardów status of the ochrony Polish Listedpolskich Monument, miejsc z Listy despite UNESCO its clear służyć distinction mają indziałania Article 7 Narodowegoof the Act on PG InstytutuMS, is aDziedzictwa, form of protection którego in formal jednym terms z zadań only. I jestf historic monitorowanie monuments i analizo-entered wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w in the register or culture parks of particular value for cultural heritage may be recognised as Polish Listed szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Monuments, then these special properties or sites should be provided with appropriate legal regulations w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów that would take into account the above aspect, e.g. a proper funding system. It is unacceptable that such podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, regulationsa więc m.in. do realizacja not exist zadań– even wynikającychwith regard to zproperties przystąpienia or sites Polski entered do Konwencji into the W Światowegoorld Heritage Dziedzictwa List. This is becauseUNESCO the z international 1972 r. Zadania prestige dotyczące for a property monitorowania to be inscribed wiążą insię this w bezpośredni list should result sposób in exceptionalz zagadnieniem care andzagrożeń, the highest gdyż leveljednym of protection z celów monitoringu based on precise jest zapobieganie legal solutions. ewentualnym At the moment, zagrożeniom. a historic W monument praktyce enteredjednak intodotychczas the register nie wypracowanoonly is provided i niewith wdrożono the same dolevel realizacji of protection zestandaryzowanego, as a property or systemowosite entered pro-into thewadzonego register and monitoringu recognised tych as a miejsc.Polish Listed Monument, and as a historic monument or site entered into the register of historic monuments and sites, recognised as a Polish Listed Monument and entered into the World HZagrożeniaeritage List. dóbr This WHshould a wytyczne not do, because Komitetu historic Światowego monuments Dziedzictwa are the most important part of tangible culturalPodstawą heritage wszelkich and the message działań they związanych convey allows z dobrami us to shape, wpisanymi develop na and Listę strive Światowego for perfection Dzie- as adzictwa society. T UNESCOhis aspect jest should Konwencja be characterised w sprawie by ochronylegal solutions światowego of the highest dziedzictwa quality, kulturalnego which should i natural- create 11 anego logical, aand przepisy interrelated, wykonawcze rather than do realizacjiaccidental, Konwencji system. T oday’s zawiera basic dokument and current Wytyczne postulate Operacyjne is therefore do 12 torealizacji introduce Konwencji appropriate Światowego regulations Dziedzictwa for Polish Listed (dalej: Monuments Wytyczne and Operacyjne create an) appropriate. Kwestia zagrożeńmanagement po- Wytycznych operacyjnych systemjawia się– both wielokrotnie for state- and w private-owned Polish Listed i omawiana Monuments. jest I wt should bardzo be różnych pointed kontekstach.out that the appropriate quality of solutions in the Polish legal system can clearly translate into an increased chance of 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na extendingwypadek the konfl W iktuorld zbrojnego Heritage i Listsytuacji by inscribingkryzysowych Polish unique properties or sites through increased number of nominations being filed. 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa NarodowegoBearing in z dniamind 23 the stycznia principle 2014 of correctr. legislation, one should pay attention to one more aspect, namely the10 lackj.w. of logical reasoning in the statutory order of catalogued forms of protection of historic monuments and11 Konwencja sites. And w thus, sprawie entry ochrony into the światowego register of dziedzictwa historic monuments kulturalnego and i naturalnego sites is listed, Paryż (A rticle1972 7(DzU (1) of 1976 the ANrct 32,on PGMpoz.S) as190) a first form.I t covers both immovable and movable historic monuments, and is considered to be the basic12 Operational form of protection. Guidelines Nforext, the the implementation List of Heritage of the Treasures World Heritageis indicated, Convention which. refersDokument exclusively ten jest to okresowomovable historicaktualizowany. monuments Tłumaczenie of special valuena język for polskicultural wg heritageangielskiej (A rticlewersji 7 językowej (1a) of the z 2012Act on r. WytycznePGMS). F Operacyjneurther, there do is therealizacji Polish Konwencji Listed Monument Światowego being Dziedzictwa a form autorstwaof protection K. Piotrowskiej reserved exclusively i B. Szmygina for immovable dostępne jest monuments na stronie Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5478 EwelinaAnna Fortuna-Marek Kowalska rozporządzeniamientered into the register do tejże or culture ustawy parks2. Obok of special niej pewnecultural znaczenie value (Article dla zagadnień7 (2) of the dotyczącychAct on PGMS ).zagrożeń Further, mająunder też the regulacje Polish Listed prawne Monument, zawarte one w Ustawie can find z adnia culture 27 marcapark, being 2003 a r.prerequisite o planowaniu for recognizing i zagospodarowaniu a property przestrzennymor site as a Polish oraz Listed w Ustawie Monument z 7 lipca (Article 1994 7 roku(3) of o the prawie Act onbudowlanym. PGMS). Finally, the last position is occupied by the Ustawyestablishment te, a zwłaszcza of protection Ustawa in the o local ochronie zoning zabytków plans and dają location też teoretycznie decisions (A narzędziarticle 7 (4) nieof the tylko Act do on reagowaniaPGMS). Bearing na zagrożenie, the above in które mind, już a numberwystąpiło of questions(aktualne), may lecz be również asked, e.g. do whyzapobiegania the legislature niekorzystnym determined thatzjawiskom the List czy of H działaniomeritage Treasures wobec as obiektów,a protection zespołów of the most czy valuable obszarów movable zabytkowych historic monuments objętych ochroną is to be providedprawną czyli in point do zapobiegania1a and, thus, bezagrożeniom listed before potencjalnym. a Polish Listed Co Monument istotne przepisy which is tesupposed dotyczą to w protect równym the stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- most valuable immovable historic monuments and sites. Taking into account the material equivalence of these szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- forms of protection (it is not possible to state that immovable historic monuments are more valuable than nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań a maiori ad minus zabronionychthe movable ones), oraz itwyszczególnienie would seem logical działań, to apply które the wymagają principle pozwoleniaof Wojewódzkiego(first immovable, Konserwatora then Zabytków.movable properties or sites). Another issue is the inclusion of a Polish Listed Monument between the entry into theW register Ustawie of o historic ochronie monuments zabytków iand opiece sites nad and zabytkami a culture wśródpark – sześciuwhereas podstawowych both forms of działańprotection okre- are ślającycha prerequisite na czym for according polega ochrona a property zabytków or site sprawowanathe status of przezthe P olishorgany Listed administracji Monument, publicznej in the catalogue, wymie- nionethey should jest zapobieganie precede this formzagrożeniom of protection mogącym as being spowodować less advanced. uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianieFinally, niszczenia it is important i niewłaściwego to pay korzystaniaattention to z thezabytków legislator’s (co jest inconsistent po prostu usereagowaniem of the phrases, na niektóre which ztakes zagrożeń) away 3the. Także transparency ustawowe and określenie clarity of opieki the A nadct in zabytkiem, question. T którehe W orldnależy Heritage do kompetencji List mentions właściciela proper - lubties posiadaczaor sites of particular też pośrednio value odwołuje for cultural się doheritage, potencjalnych14 and, with zagrożeń regard (opieka to the Pbowiemolish Listed polega Monument, m.in. na thezapewnieniu legislature warunków is already do usingzabezpieczenia a different i utrzymania phrase, namelyzabytku the oraz ‘particular jego otoczenia value w forjak najlepszymculture’. Attention stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości should also be drawn to the fact that all forms of protection are written in lower, czyli case, na andeliminowaniu the List of zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia Heritage Treasures – with capital letters. These issues alone may not seem to have a practical dimen- WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. sion, but as a result of such legislative actions, the act intended to protect strategic assets from the Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania perspective of both the state and society is opaque, using different concepts which are not synchronised i prowadzenia15 nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania internally.na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 14 Kultury in Polish z dnia literature, 25 sierpnia there 2004 are r. interchangeablew sprawie organizacji terms i sposobu such as: ochrony heritage zabytków of culture, na wypadek culture konﬂ heritage, iktu zbrojnego cultural i heritagesytuacji kryzysowychand there are (DzU no relevant z 2004 differencesr., nr 212, poz. between 2153). these concepts.I n my opinion, the most appropriate and most commonly used in the legal sciences, is the term “cultural heritage”. Similar position, see, i.a., K. Zeidler, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Prawo ochrony dziedzictwa kultury, Warsaw 2007, pp. 26–42 and footnote 100; also: A. Jagielska-Burduk, Nowy Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). wizerunek dziedzictwa –między ochroną a zarządzaniem (in:) A. Jagielska-Burduk, W. Szafrański, Ł. Gaweł, 4 UstawaMechanizmy o ochronie prawne, Art. zarządzania 5. dziedzictwem kultury, ed. A. Jagielska-Burduk, Gdańsk – Warsaw 2016, p. 44. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 15 an example of lack of statutory synchronisation of legal regulations is also the provision in Chapter 2a of 6 Ustawathe National o ochronie Register, Rozdz. of Lost4. Goods and in Article 23 (1) and (2) of the PGMS of the national list of stolen or 7 Ustawaillegally o exportedochronie, Art.abroad 18 ust.historic 2 pkt monuments, 2. which are not disjointed, but duplicated in certain scopes. Churches of Peace in Jawor and Świdnica – conservation work of the interior and furnishings, ANALIZAas an exam ZAGROŻEŃple of prote Wcting PLANACH buildings ZARZĄDZANIA inscribed DOBRAMIon the World KULTUROWYMI Heritage List ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA

AnnaMałgorzata Fortuna-Marek Korpała

1.Introduction Zagrożenia oddziałujące na dobro WH w systemie ochrony zabytków i ich znaczenie w kontekście zarządzania miejscami światowego dziedzictwa Churches of Peace in Jawor and Świdnica, inscribed on the World Heritage List, are unique examples ofZagadnienie religious monuments zagrożeń jest that częścią were składową created despitesystemu manyochrony unfavourable i systemu zarządzania circumstances, dziedzictwem. and have survivedProblem till today zagrożeń while dla preserving zabytków their i szerzej original dziedzictwa function, oraz decorations zapobiegania and tymfurnishings. zagrożeniom An undeni – jako - ablezagadnienie value of ważneboth these w systemie monuments ochrony is the – authenticitywielokrotnie of pojawia their material się w structure.polskim ustawodawstwie, It would be useful jest to examineteż istotnym how elementemthe inscription metodyki on the ochronyUNESC Odóbr List światowegoaffected the dziedzictwa nature and zalecanymscope of conservation przez Komitet work undertakenŚwiatowego inDziedzictwa. recent years. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- rowaniaSites1 oraz inscribed planów on zarządzania the World sporządzanychHeritage List are dla featured miejsc WH.by „outstanding universal value” according to Każdethe 1972 dobro UNES niezależnieCO Convention. od jego Therefore, typu narażone since they jest are na recognised szereg różnorodnych as transnational czynników and tran - zagrażającychsregional heritage, jego they stanowi are treated (czynniki in a specialantropogeniczne manner. Consequently, i naturalne). itBy is skutecznievery important chronić to preserve jakieś dobrothem for i efektywniefuture generations nim zarządzać and protect konieczne them against jest ustaleniedeterioration. czynników, Protection które of the mogą historic mu substancezagrażać (czynnikówwhich is the obecniecarrier of występujących the value requires i potencjalnych), conservation monitorowanieworks to be carried tych in zagrożeń a manner oraz that określenie preserves działańthe monument i środków in as zapobiegających unchanged condition wszystkim as possible. zidentyfi T hekowanym values that zagrożeniom. qualify a monument Dlatego też for nie- the zbędnyminscription elementem on the UNES każdegoCO L istplanu have zarządzania been determined dla miejsca as inscription Światowego criteria Dziedzictwa in the document powinna entibyć - identyfitled Operational kacja, monitorowanie Guidelines for oraz the implementationwskazanie jak eliminowaćof the World bądź Heritage przynajmniej Convention. minimalizować1 Criteria and conditionszagrożenia. of inscription are also to protect the distinguished monuments. Consequently, they affect the mannerPoznanie in which przyczyn any iactions mechanizmów, related to które managing wpływają and nacaring niszczenie for a W zabytkowejorld Heritage substancji, List monument na de- gradacjęare carried wartości out. From przestrzennych, the moment ofzanikanie inscription, wartości it is of niematerialnych, utmost importance jak torównież ensure na proper nieprawidłowe protection funkcjonowanieand management systemu of the monument, ochrony pozwala which lepiejwill make i skuteczniej it possible chronić to set dziedzictwo.out mechanisms securing proper care andCharakterystyka conservation basedzagrożeń on existing i ich monitorowanie legal regulations ma in duże force znaczenie on various w administrationochronie i zarządzaniu, levels. gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi kacja potencjalnychAuthenticity zagrożeń as the i basisodpowiedzialne of the historic reagowanie value na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegaćThe basic niszczeniu. requirement that must be met by each cultural heritage site inscribed on the World Heritage List is its authenticity. The notion of authenticity in respect of historic monuments has notZagrożenia been defined dóbr so światowego far in legal dziedzictwaacts providing a polskiea basis for prawodawstwo monuments protection in practice. W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim poprzez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi

1 O w monitoringuorld Heritage zagrożeń Committee, m.in. O Z.perational Mirek, Monitoring Guidelines miejsc for the światowego Implementation dziedzictwa, of the /w:/World Wyjątkowa Heritage UniwersalnaConvention, Wartość,Paris (2015), a monitoring pp. 78–82. dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5480 MałgorzataAnna Fortuna-Marek Korpała rozporządzeniamiHowever, authenticity do tejże for decadesustawy2 .has Obok been niej an pewne „integral znaczenie element dla shaping zagadnień the historic dotyczących value” zagrożeń and has mająbeen regardedteż regulacje as one prawne of the zawarte most important w Ustawie „products z dnia 27 ofmarca conservation 2003 r. o doctrine.”planowaniu2 i zagospodarowaniu przestrzennymIf a monument oraz w Ustawieis acknowledged z 7 lipca as1994 authentic, roku o prawie it is recognised budowlanym. as a real product and evidence of the past. TUstawyhe notion te, isa howeverzwłaszcza much Ustawa more o complexochronie thatzabytków it could dają seem. też teoretycznieThe issue was narzędzia addressed nie in tylko1970s do by reagowaniaOlgierd Czerner na zagrożenie,3, who was którecarrying już outwystąpiło practical (aktualne), protection lecz of równieżarchitectural do zapobiegania monuments niekorzystnymin the post-war zjawiskomperiod and czythus działaniom influenced wobectheir form obiektów, during zespołów the works. czy B ecause obszarów of the zabytkowych difficulty objętychto define ochroną authentic - prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym ity, he assumed that for historic monuments authenticity refers to materials, professional workman- stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- ship (technological methods), form, function and impact on the surrounding area. These deliberations szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- 4 werenionych further obiektów taken i upobszarów by Bogumiła zabytkowych Rouba ,zdeﬁ who niowane highlighted są ustawowo the significance m.in. poprzez of a określeniemonument działańintegrity zabronionychas an inherent oraz element wyszczególnienie affecting the działań, assessment które ofwymagają its authenticity. pozwolenia The authenticityWojewódzkiego of a Konserwatora monument is Zabytków.commonly identified mostly with the original, historic material substance and its historic form. WAuthenticity Ustawie o ochronie of substance zabytków refers i opiece to materials nad zabytkami used, wśród design sześciu and podstawowych executive solutions działań applied. okre- ślającychAuthenticity na czymof form polega is closely ochrona related zabytków to the compositionsprawowana andprzez the organy idea: theadministracji matter is given publicznej the form wymie- typi- nionecal for jesttime zapobieganie and place of zagrożeniom the work creation. mogącym As timespowodować passed, ituszczerbek was necessary dla wartości to carry zabytków out repair oraz works, uda- to remnianierenovate surfaces niszczenia or eveni niewłaściwego replace some korzystania fragments z zabytkówwith new, (co appropriately jest po prostu adjusted reagowaniem ones. T hena formniektóre and 3 zthe zagrożeń) looks were. Także not changed; ustawowe what określenie did change opieki was nad only zabytkiem, the substance które thatnależy shaped do kompetencji them. In the właściciela context of lubauthenticity posiadacza of material,też pośrednio the oldestodwołuje layers się are do usuallypotencjalnych considered zagrożeń most valuable.(opieka bowiem However, polega complements m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie introduced later should be regarded as equally valuable, according to the provisions of the Charter of oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Venice. Material structure of a monument is the most crucial element conditioning other aspects of the zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZmonument’s o zagrożeniu authenticity dla zabytku assessment.5. The requirement of authenticity of idea, or continuous persistence of assumptions and purposes to which the monument was dedicated, is satisfied where its initial func- Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania ition prowadzenia is still fulfilled. nadzoru It iskonserwatorskiego, usually possible only co ma for m.in. religious w zamiarze buildings. swym być narzędziem do reagowania na zagrożeniaAuthenticity zabytków of context6. refers to circumstances that in the past affected the place and form of the monumentDodatkowo creation. zgodnie The terrain, z art. 18 as Ustawywell as theo ochronie context zabytkówof the neighbouring ochronę zabytków architectural i opiekę structures nad zabyt- and kamirelations uwzględnia stemming się from przy intentionalsporządzaniu spatial i aktualizacji development strategii and rozwojumanagement województw, are still planówvisible in zagospo- spite of darowanianumerous changesprzestrzennego that have województw, occurred in analizhistory. i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu,Protection strategii ofrozwoju monuments gmin, inscribedstudiów uwarunkowań on the UNESC i Okierunków List is a process zagospodarowania of managing przestrzennego changes occur - gminring in oraz the mpzp monument. albo decyzji5 The processo ustaleniu has lokalizacjito take into inwestycji account, celufor eachpublicznego, element, decyzji the major o warunkach objective, zabudowynamely preservation (…) I co bardzo of the istotneoutstanding w kontekście universal analizy value, coveringzagrożeń also– we the wszystkich authenticity ww ofkoncepcjach, matter and w szczególności określić rozwiązania niezbędne strategiach,form of these analizach, monuments. planach6 i studiach należy m.in. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 2 prowadzeniaJ. Brudnicki, prac Skreślenie konserwatorskich, z rejestru restauratorskich,zabytków – teoria robót i praktyka budowlanych, w Polsce badań ostatnich konserwatorskich lat, “Kurier i architektonicznych Konserwatorski” ano także 13 (2016),innych p.działań 15. przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 3 ukrytychCzerner lubO., W porzuconychartość autentyzmu zabytków w ruchomychZabytkach, (DzU“Ochrona z 2004 Zabytków” r., nr 150, (1974) poz. no 1579), 3, pp. Rozporządzenie 180–183. Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego 4 b. Rouba, Autentyczność i integralność zabytków, “Ochrona Zabytków” (2008), no 4, pp. 37–57. i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 5 wybrane zagadnienia zarządzania dobrami UNESCO w Polsce, B. Szmygin, ed., Warsaw (2015); W. Afelt 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Problemy zarządzania miejscem światowego dziedzictwa UNESCO na przykładzie Kościołów Pokoju w Jaworze Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). i Świdnicy, conference “40 lat Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce – dokonania i perspektywy” [“40 years 4 Ustawaof UNES o CochronieO World, Art. Heritage 5. in Poland: Attainments and Perspectives”], ICOMOS 27–28 April 2017, Warsaw. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 world Heritage Committee, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, 6 UstawaParis (2015), o ochronie pp., 78–82.;Rozdz. 4. Authenticity in Relation to the World heritage Convention. Workshop in Bergen, 7 UstawaRiksantikvaren o ochronie (,D Art.irectorate 18 ust. for 2 pktCultural 2. Heritage), Tapi (1994), pp. 35–64. 5581 ChurchesAnaliza of zagrożeń Peace in wJawor planach and Świdnicazarządzania – conservation dobrami kulturowymi work of the świainteriortowego and furnishings dziedzictwa ...

APonadtos a result dobra of the o passage największym of time znaczeniu historic monuments dla dziedzictwa are affected kulturowego by inevitable winny byćprocesses uwzględniane of ageing andw planie deterioration. ochrony Tzabytkówheir preservation jednostki for organizacyjnej future generations oraz wmust krajowym, therefore wojewódzkim, include conservation powiatowym inter- ferencei gminnym consisting planie in ochrony the improvement zabytków naof theirwypadek technical konfl iktucondition zbrojnego and, i wheresytuacji necessary, kryzysowych introducing w celu appropriateich zabezpieczenia complements. przed skutkamiPreserving zagrożeń the authenticity wynikających of primary z sytuacji substance kryzysowych. is often aDo real zagrożeń challenge (prze- for thewidywanych conservators, i realnych), since it is które often należy difficult uwzględnić to define w tychin advance planach the zaliczono scope of w possible szczególności: interference. pożar; The ratepowodzie, of deterioration ulewy lub of zalania the material, z innych the przyczyn;scope of changeswichury; resulting katastrofy from budowlane, renovation awarie performed techniczne, in the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- past are often revealed only after the works commence. It is important not to lose these features, because fl ikt zbrojny8. they are the carrier of the monument’s authenticity. Protection of the World Heritage properties is not Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- limited only to preventive conservation: it covers de facto restoration works. It is worth analysing what we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa changesw Polsce have są niewystarczające been introduced – in jak the pokazują Churches choćby of Peace ostatnie inscribed problemy in the związane UNESC Oz inwestycjamiWorld Heritage w War-List. szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)Churches of zaPeace ochronę – criteria zabytków of inscriptionsprawują nadzór on the i wykonują World Heritage działania Listkontrolne w stosunku do obiektówChurches zabytkowych of Peace in Jawor(w tym and dóbr Świdnica WH), ale are nie the identyfi largest kująwooden i nie sanctuaries monitorują in zagrożeń Europe. dlaThe miejsc sanc- UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym tuaries were erected on the basis of the agreements of the Peace of Westphalia of 1648. After the Thirty w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- Years’ War lost by the Lutherans, the catholic Emperor Ferdinand III of Habsburg gave them his consent mi, niesystemowymi. for erection of three churches in the capitals of the Duchies of Jawor, Głogów and Świdnica. The permis- Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają sion was, however, conditioned by restrictions that were supposed to discourage the Lutherans from działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- undertakingwanie zagrożeń the dlaeffort. dziedzictwaT he major i conditionwypracowywanie was to usemetod perishable przeciwdziałania building materialstym zagrożeniom, (wood, sand, w tym clay, w straw).szczególności The buildings obiektów had z Listy to be Światowegolocated outside Dziedzictwa the city at(…) a cannon-shot9. Instytutowi distance przypisana and jestcould także not realizacjaresemble catholicw zakresie churches, powierzonym which przez meant Ministra that they zadań could wynikających not be provided z porozumień, with towers konwencji or bells. i innych Moreover, dokumentów they hadpodpisanych to be completed przez Polskę within związanych a year from z ochroną the moment i opieką nadof the dziedzictwem start of construction materialnym works. i niematerialnym From among10, threea więc erected m.in. realizacjachurches, zadań only the wynikających one in Głogów z przystąpienia has not survived, Polski dohaving Konwencji been burnt Światowego in the 18th Dziedzictwa century afterUNESCO being zstruck 1972 byr. Zadania a lightning. dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,The Churchgdyż jednym of Peace z celów in Jawor monitoringu was erected jest in zapobieganie 1654–1655 accordingewentualnym to the zagrożeniom. design by A Wlbrecht praktyce von Sjednakäbisch indotychczas the form nieof a wypracowano three-aisled basilica i nie wdrożono covered withdo realizacji a gable roof.zestandaryzowanego, In 1709 a tower systemowowas added. pro-The wadzonego monitoringu tych miejsc. Church of Peace in Świdnica was erected in 1656–57 also by Albrecht von Saebisch and a local carpen- ter, AndreasZagrożenia Kaember, dóbr built WH ona wytyczne a Greek-cross Komitetu plan. Światowego Churches of Dziedzictwa Peace had a relatively simple shape and a half-timbered structure, typical for the Silesian buildings. The raw exterior covers a rich interior Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- with completely preserved décor and original furnishings (an altar, a pulpit, paintings, gold-plated and dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- polychromednego11, a przepisy cartouches wykonawcze of coats doof arms, realizacji as well Konwencji as benches zawiera and stools). dokument Apart Wytyczne from having Operacyjne religious do significance,realizacji Konwencji many decorations Światowego are Dziedzictwaunique works (dalej: of art. TWytyczne hese are sophisticated Operacyjne)12 sculptures. Kwestia and zagrożeń paintings po- presentingjawia się wielokrotniegenre scenes, wportraits Wytycznych or even operacyjnych landscapes i (illustration omawiana jestof baroque w bardzo residences różnych of kontekstach. the church founders and donors). 8 RozporządzenieDue to both Ministra specific Kultury circumstances z dnia 25 sierpnia of the 2004 Jawor r. w andsprawie Świdnica organizacji churches i sposobu erection ochrony andzabytków the fact na thatwypadek today konflthey iktu still zbrojnego serve as i sytuacjiProtestant kryzysowych sanctuaries, these monuments were inscribed in 2001 on the UNES9 StatutCO NarodowegoWorld Heritage Instytutu List based Dziedzictwa on criteria §4 – 3, Załącznik 4, 6.7 Churches do Zarządzenia of Peace Ministra are the Kultury evidence i Dziedzictwaof historic culturalNarodowego tradition z dnia of 23religious stycznia tolerance 2014 r. of the Counter-Reformation period (Criterion 3). The permis- 10 sion j.w. for Protestants to erect the churches was a symbol of the end of the long military conflict and 11 a commemoration Konwencja w sprawie of the ochrony finish światowego of the devastating dziedzictwa kulturalnegowar. i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 7 Criteriarealizacji pursuant Konwencji to Światowegoinformation Dziedzictwa on the site ofautorstwa the Polish K. Committee Piotrowskiej for i UNESB. SzmyginaCO: dostępne jest na stronie http://www.liga-unesco.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=81&Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalneItemid=105&lang=pl, date of entry 22.04.2017 5482 MałgorzataAnna Fortuna-Marek Korpała rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia1. się Church przy ofsporządzaniu Peace in Jawor: i aktualizacji A – image of strategiithe church rozwoju body, B województw, – image of the planówinterior zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin orazDesigning mpzp andalbo erecting decyzji buildingso ustaleniu of suchlokalizacji enormous inwestycji size, using celu half-timbered publicznego, construction,decyzji o warunkach required zabudowyconsiderable (…) experience. I co bardzo Churches istotne ofw Peacekontekście are considered analizy zagrożeń as examples – we ofwszystkich outstanding ww timber-framedkoncepcjach, strategiach,wooden structures analizach, (Criterion planach 4). i studiachRestrictions należy conditioning m.in. w szczególności their construction określić (such rozwiązania as using niezbędneperishable buildingdo zapobiegania materials zagrożeniom and imposed dla short zabytków time for, zapewnienia their completion) im ochrony made przy it realizacjinecessary inwestycji to look for oraz specific przy- constructionwracania zabytków and architectural do jak najlepszego solutions. stanu The7. good condition of the buildings after over 350 years is the best proof of outstanding building skills of the constructors. Churches of Peace are also an evidence of changes2 Najważniejsze that occurred w tej kwestii in the 17thsą zwłaszcza century Rozporządzenie Europe. Construction Ministra ofKultury these z sanctuaries dnia 9 czerwca was 2004a reference r. w sprawie to the possibilityprowadzenia of peaceful prac konserwatorskich, coexistence restauratorskich,of various religious robót groupsbudowlanych, and acknowledgement badań konserwatorskich of the i architektonicznych right to cultural a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań and religious autonomy of various communities living close to each other. The impact (spiritual and reli- ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra giousKultury power) z dnia of 25the sierpnia ideas and2004 elements r. w sprawie of organizacjihistorical isignificance sposobu ochrony as zabytkówwell as furnishings na wypadek konflof the iktu Churches zbrojnego of Peace,i sytuacji preserved kryzysowych and cultivated (DzU z 2004 until r., nrtoday, 212, ispoz. still 2153). immense. The religious tradition is still alive (Criterion 6):3 Ustawa they continue z dnia 23 tolipca serve 2003 as r. sacredo ochronie objects, zabytków even i opiece though nad after zabytkami the geopolitical (tekst jednolity changes Dz. U. following2014 poz. 1446),World WarArt. II ,4 the (dalej: Protestant Ustawa ocommunity ochronie). in the Lower Silesia region is relatively small. 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 UstawaConservation o ochronie, Art. works 28. in the Church of Peace in Świdnica 6 UstawaDespite o ochronie unfavourable, Rozdz. 4. changes related to politics and national structure of the Polish society following7 Ustawa o Wochronieorld W, Art.ar II 18, andust. 2mostly pkt 2. expulsion of the original inhabitants of the region, the church 5583 ChurchesAnaliza of zagrożeń Peace in wJawor planach and Świdnicazarządzania – conservation dobrami kulturowymi work of the świainteriortowego and furnishings dziedzictwa ... in ŚwidnicaPonadto was dobra uninterruptedly o największym used. znaczeniu Nevertheless, dla dziedzictwa as early as inkulturowego the 1950s, winnyit was necessarybyć uwzględniane to carry outw planieindispensable ochrony repairs zabytków of the jednostki roof and organizacyjnej rafter framing orazelements w krajowym, that were wojewódzkim, in disastrous condition. powiatowym On thati gminnym occasion, planie cataloguing ochrony works zabytków were alsona wypadek performed, konfl documenting iktu zbrojnego the icondition sytuacji kryzysowych of the building w celuand backingich zabezpieczenia up the necessary przed skutkamiconservation zagrożeń works. wynikających Due to the bad z sytuacji technical kryzysowych. condition ofDo the zagrożeń roof, timber (prze- rafterwidywanych elements i wererealnych), impregnated które należy by the uwzględnić end of the 1960s.w tych Tplanachhe impregnation, zaliczono however,w szczególności: contributed pożar; to severepowodzie, damage ulewy of thelub decorations, zalania z innych causing przyczyn; damp stains wichury; on wall katastrofy and ceiling budowlane, polychrome awarie paintings. techniczne, That chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- is why plafond paintings on the ceiling were subject to conservation works in the first place.8 The effects fl ikt zbrojny8. of impregnation preservative leakage onto the interior were one of the problems that later necessitated, Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- apart from the preventive conservation, also restoration of the interior, in order to remove ugly marks we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa ofw improperlyPolsce są niewystarczające performed earlier – jak works. pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawieIn czy the we mid Wrocławiu. 1980s, another W praktyce report onbowiem the condition służby konserwatorskie of the Świdnica odpowiedzialne Church of Piece (zgodniewas drawn z zapi- up.9 Osaminly inustawowymi) the beginning za ochronęof the 1990s, zabytków however, sprawują following nadzór Polish- i wykonująGerman działania cooperation, kontrolne mostly w stosunkubetween Gdoerman obiektów Centre zabytkowych of Craftsmanship (w tym anddóbr Conservation WH), ale nie ofidentyfi Historic kują M i onumentsnie monitorują (Deutsches zagrożeń Zentrum dla miejsc für HUNESCOandwerk wund sposób Denkmalpflege) systemowy. inOcena Fulda zagrożeńand Nicolaus i ich Copernicusmonitorowanie University w obecnym in Toruń, systemie it was prawnym possible tow takePolsce up – measures także w stosunku that resulted do dóbr in the o najwyższej acknowledgement wartości of są the działaniami unique value okazjonalnymi, of the Churches wyrywkowy- of Peace asmi, well niesystemowymi. as to conduct, step-by-step, conservation works.10 Before the inscription on the World Heritage List, comprehensiveZapewnieniu jakresearch najwyższych and architectural standardów cataloguing ochrony polskich were performed miejsc z Listy in the UNESCO Church służyćof Peace mają in Świdnicadziałania11 .Narodowego Conservation Instytutu of painted Dziedzictwa, decorations którego and movable jednym furnishings z zadań jest were monitorowanie preceded by i research analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w studies and detailed determination of the scope of interference12. They included model documentation szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja of all the items subject to conservation work (sculptures, polychromed and gold-plated epitaphs, paint- w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów ings),podpisanych gradually przez carried Polskę out związanych by various z ochroną conservators, i opieką asnad well dziedzictwem as preventive materialnym works securing i niematerialnym the objects10, 13 (walla więc polychromes m.in. realizacja and zadańlarge ceilingwynikających oil murals z przystąpienia). Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce 8 jednakPrace dotychczas konserwatorskie nie wypracowano na terenie województw i nie wdrożono jeleniogórskiego, do realizacji legnickiego, zestandaryzowanego, wałbrzyskiego, systemowo wrocławskiego pro- wadzonegow latach 1974–1978, monitoringu Wrocław- tych miejsc.Warsaw-Cracow-Gdańsk-Łódź (1985), p. 120. 9 Z. Wczelnik, Opinia dotycząca stanu zachowania niektórych elementów budynku kościoła, ZZG Wydział OchronyZagrożenia Zabytków dóbr [Department WH a wytyczne for Monuments Komitetu Protection], Światowego Warsaw Dziedzictwa (1984). 10 u. SPodstawąchaaf, Problematyka wszelkich konserwatorska działań związanych restauracji z szkieletudobrami kościoła wpisanymi Pokoju na pod Listę wezwaniem Światowego Św. T Dzie-rójcy dzictwaw Świdnicy UNESCO – teoria jest i praktyka,Konwencja [in:] w Conservatio sprawie ochrony est aeterna światowego creatio, W dziedzictwaydawnictwo kulturalnego Uniwersytetu i M natural-ikołaja Kopernika. Toruń (1999), pp. 207–225; Schaaf U., Kościół Pokoju w Świdnicy. Konstrukcja dachowa i jej re- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do stauracja, „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki” (2000), no. 4, pp. 4–15. realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 11 (dalej: ) . Kwestia zagrożeń pojawia wzorowe się wielokrotnie badania historyczne w Wytycznych i restauratorskie operacyjnych oraz opracowania i omawiana konserwatorskie, jest w bardzo edited różnych by Deutsche kontekstach. Zentrum. Fulda, 1992; E. Okoń et.al., Inwentaryzacja architektoniczno-konserwatorska (1992–94); documentation of the conditions of preserved furnishings, including: Dokumentacja badań konserwatorskich ołtarza, Dokumentacja 8 badańRozporządzenie konserwatorskich Ministra Kultury ambony, z dnia Dokumentacja 25 sierpnia 2004 badań r. w konserwatorskich sprawie organizacji dużego i sposobu prospektu ochrony organowego,zabytków na Dwypadekokumentacja konfl iktu badań zbrojnego konserwatorskich i sytuacji kryzysowych malowideł na stropach naw bocznych i empor oraz ścianach i okładzi- 9 nach Statut mieczy, Narodowego Dokumentacja Instytutu badań Dziedzictwa konserwatorskich §4 – Załącznik zespołu do balustrad Zarządzenia empor, Ministra Dokumentacja Kultury badań i Dziedzictwa konser- watorskichNarodowego zespołu z dnia 23epitafiów, stycznia 2014herbów r. rodowych i cechowych oraz tablic pamiątkowych, UMK, (1993), as well 10 as j.w. Dokumentacja konserwatorska, Badania i konserwacja całego zbioru krzeseł, UMK, (no date). 1211 eKonwencja. Kuśnierz, w D sprawieokumentacja ochrony konserwatorska, światowego dziedzictwa Małe organy kulturalnego restauracji 1990–1991,i naturalnego Charakterystyka, Paryż 1972 (DzU prac, 1976 (1991); Nr S tan32, zachowaniapoz. 190) i program prac konserwatorskich kamiennych epitafiów wokół kościoła, metody badań, podsumowanie, 12 wnioski,Operational UT ,Guidelines 1994/1; B adaniafor the tynkówimplementation i wypełnienia of the ścian World konstrukcji Heritage Conventionszkieletowej,. DokumentUMK Toruń ten (1995); jest okresowo Program pracaktualizowany. konserwatorskich Tłumaczenie malowideł na językolejnych polski na płótnie wg angielskiej przymocowanych wersji językowej do stropu, z 2012 edited: r. FULDAWytyczne (1996). Operacyjne do 13 drealizacjiokumentacja Konwencji prac zabezpieczeniaŚwiatowego Dziedzictwa malowideł, autorstwa UT (1995); K. ProgramPiotrowskiej prac i konserwatorskichB. Szmygina dostępne malowideł jest na olejnych stronie naPolskiego płótnie Komitetu przymocowanych Narodowego do ICOMOSstropu, FULDA http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne (1996). 5484 MałgorzataAnna Fortuna-Marek Korpała rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- 2. Church of Peace in Świdnica: A – image of the church body, B – image of the interior. kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu,After strategii inscription rozwoju of gmin, the Church studiów ofuwarunkowań Peace on the i kierunkówWorld Heritage zagospodarowania List, previous przestrzennego conservation gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach works were continued with even more attention given to treating each element of the building and zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, its furnishings with proper respect for historic objects. In 2005, conservation and construction works strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne 14 dowere zapobiegania commenced zagrożeniom in extensions dla adjacent zabytków to the, zapewnienia church and im ochronyin the entire przy realizacji complex inwestycji of buildings oraz on przy- the 15 Churchwracania S zabytkówquare. S ecuritydo jak najlepszego systems (electrical stanu7. system, fire protection system and anti-burglary system) were modernised, which guaranteed proper use of the sanctuary. This was all the more important, since 2the Najważniejsze Church of Peace,w tej kwestiiapart fromsą zwłaszcza its original Rozporządzenie use, became Ministra a tourist Kultury attraction, z dnia 9 popularityczerwca 2004 of r. which w sprawie was alsoprowadzenia caused by prac the konserwatorskich, prestige connected restauratorskich, with the robót inscription budowlanych, on the badań UNES konserwatorskichCO List. Conservation i architektonicznych works of athe także painting innych działańdecorations przy zabytkuand furnishings wpisanym dowere rejestru successively zabytków carriedoraz badań out. archeologicznych In 2012 the pulpit i poszukiwań under - ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 14 UstawaPrace renowacyjne o ochronie, Art.przybudówek 5. od strony zachodniej, południowej, i południowo – wschodniej, INTEGER (2005). 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 15 PB – rewaloryzacja zabytkowego zespołu architektonicznego Placu Pokoju i kościoła Pokoju – renowacja 6 UstawaDzwonnicy o ochronie przy ,kościele Rozdz. 4.Pokoju – instalacje elektryczne, P. Machowczyk (2007); PW – przebudowy i adaptacji 7 Ustawabudynku o ochronie na Placu, Art. Pokoju 18 ust. 1, M 2. pktMałachowicz, 2. R. Karnicki, Iwona Misek (2011); 5585 ChurchesAnaliza of zagrożeń Peace in wJawor planach and Świdnicazarządzania – conservation dobrami kulturowymi work of the świainteriortowego and furnishings dziedzictwa ... went conservationPonadto dobra16 and o największym in 2013–2015 znaczeniu the works dla covereddziedzictwa the highkulturowego altar and winny part byćof theuwzględniane galleries.17 Awdditionally, planie ochrony in cooperation zabytków withjednostki the Norganizacyjnejicolaus Copernicus oraz wU niversitykrajowym, in wojewódzkim,Toruń, conservation powiatowym works includedi gminnym also planie a considerable ochrony portionzabytków of nahistoric wypadek archive konfl resources iktu zbrojnego and old i printssytuacji that kryzysowych constituted wone celu of theich biggest zabezpieczenia Lutheran przed collections skutkami in Poland. zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie,Conservation ulewy lub workszalania in z innychthe Church przyczyn; of Peace wichury; in Jawor katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyAfter W8.orld War II, the Church in Jawor was not used, just as many other Protestant churches on the PolishPomimo Recovered tak zdawałoby Territories, się whichrozbudowanych resulted in przepisów its gradual odnoszących deterioration. się doIts zagrożeńhistorical dotychczaso- and artistic valuewe rozwiązania was acknowledged w zakresie at przeciwdziałaniathe beginning of zagrożeniomthe 1960s and dotyczącym the need tomiejsc secure Światowego and repair Dziedzictwa the church wasw Polsce recognised. są niewystarczające18 As in the case – jak of pokazująthe Świdnica choćby Church ostatnie of Peace, problemy these związane actions ledz inwestycjami to impregnation w War- of constructionszawie czy we elements Wrocławiu. and Wthe praktyce roof with bowiem a preparation służby konserwatorskiethat leaked onto odpowiedzialne the interior and (zgodnie covered zall zapi- the polychromessami ustawowymi) and furnishings za ochronę (walls, zabytków galleries, sprawują the altar, nadzór etc.). i Iwykonująn the 1970s, działania a historical kontrolne and architectural w stosunku study,do obiektów an architectural zabytkowych research, (w tym detailed dóbr WH),cataloguing ale nie of identyfi technical kują condition i nie monitorują of the church zagrożeń structure dla miejsc and UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym a mycological research were carried out in the course of preparation to another renovation.19 w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi.Before the inscription on the UNESCO List, conservation works in the Church of Peace were carried Zapewnieniuout mainly on jak the najwyższych structure, standardówwhich in the ochrony 1990 threatened polskich miejsc to collapse z Listy andUNESCO required służyć enforce mają- 20 ment.działania Technological Narodowego [brak Instytutu słowa Dziedzictwa, w oryginale] któregowas performed jednym of z zadańthe entire jest churchmonitorowanie décor: wall i analizo- poly- chromes,wanie zagrożeń front decorations dla dziedzictwa of the i wypracowywaniegalleries and movable metod furnishings przeciwdziałania (of the tym altar zagrożeniom, and the pulpit), w tym and w someszczególności limited mostobiektów necessary z Listy worksŚwiatowego on the Dziedzictwa galleries decorations (…)9. Instytutowi were carried przypisana out. Tjesthe takżemajor realizacjaresearch andw zakresie conservation powierzonym work, however,przez Ministra took zadańplace onlywynikających after the z year porozumień, 2000. T hekonwencji area around i innych the dokumentów church was alsopodpisanych arranged: przez an exhibitionPolskę związanych of historic z ochroną tombstones i opieką from nad dziedzictwemthe church graveyard materialnym abolished i niematerialnym in the mid10, 1970sa więc was m.in. set realizacja up. In the zadań Jawor wynikających church it was z also przystąpienia necessary Polskito remove do Konwencji the effects Światowego of the wood Dziedzictwa impregna- tionUNESCO preservative z 1972 leakage. r. Zadania First, dotyczące a works monitorowaniaschedule for wall wiążą polychrome się w bezpośredni paintings sposóband the z façadezagadnieniem colour- ingzagrożeń, was drawn gdyż jednym up in 2001. z celów In monitoringu 2003, several jest epitaph zapobieganie stones wereewentualnym conserved. zagrożeniom. In 2002, conservation W praktyce worksjednak were dotychczas performed nie onwypracowano wall polychrome i nie wdrożono paintings anddo realizacji movable zestandaryzowanego, furnishings of the H allsystemowo of Baptism, pro-21 wadzonego monitoringu tych miejsc. which currently is seasonally used as a room for services for practical reasons. In 2005, as a part of preparationZagrożenia to the ceremonydóbr WH aof wytyczne 350 years’ Komitetu anniversary Światowego of the Church Dziedzictwa erection, the baroque high altar Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- 16dzictwa dokumentacja UNESCO konserwatorska jest Konwencja ambony, w sprawie R. Wójtowicz, ochrony D . światowegoDrabik-Wójtowicz dziedzictwa (2012). kulturalnego i natural- 11 17nego dokumentacja, a przepisy konserwatorska wykonawcze powykonawcza do realizacji –Konwencji ołtarz główny, zawiera I etap, dokument R. Wójtowicz, Wytyczne D. Drabik- OperacyjneWójtowicz, do realizacji2013; D okumentacja Konwencji Światowegoprac konserwatorskich Dziedzictwa przy (dalej:XVIII-wiecznym Wytyczne ołtarzu Operacyjne wraz )z12 licem. Kwestia empory zagrożeń wschodniej po- – jawiaetap sięII, R wielokrotnie. Wójtowicz, D w. DWytycznychrabik-Wójtowicz operacyjnych 2014; Dokumentacja i omawiana konserwatorska jest w bardzo prac różnych przy XVIII kontekstach.-wiecznym ołtarzu wraz z licem empory wschodniej , Etap III, R. Wójtowicz, D. Drabik-Wójtowicz (2015). 188 Rozporządzenie banaś P., Kościoły Ministra poewangelickie Kultury z dnia na terenie25 sierpnia woj. 2004 Wrocławskiego. r. w sprawie Sorganizacjitan zachowania. i sposobu Problemy ochrony konserwator zabytków na- wypadekskie, “Ochrona konfl iktu Zabytków” zbrojnego i(1966), sytuacji no. kryzysowych 4, pp. 23–31. 199 StatutPrace konserwatorskie Narodowego Instytutu na terenie Dziedzictwa województw §4 – jeleniogórskiego, Załącznik do Zarządzenia legnickiego, Ministra wałbrzyskiego, Kultury wrocławskiego i Dziedzictwa Narodowegow latach 1974–1978, z dnia 23 W styczniarocław- W2014arsaw-Cracow- r. Gdańsk-Łódź (1985), pp. 65–66. 2010 wj.w.ojdon S., Wojdon M., Opinia o stanie technicznym konstrukcji i wytyczne dotyczące remontu zabezpieczają- 11 cegoKonwencja konstrukcję w sprawie Kościoła ochrony Pokoju światowego w Jaworze, dziedzictwa Legnica kulturalnego(1991), Kruczek i naturalnego I., Uzupełnienie, Paryż 1972 do opracowania (DzU 1976 Nrz maja 32, 2000poz. 190) r. w sprawie wzmocnienia słupów nawy głównej (2001). 2112 kOperationalościów A., Guidelines Program for prac the konserwatorskich implementation of wnętrza the World Hali Heritage Chrztów Convention w Kościele. Dokument Pokoju w ten Jaworze jest okresowo (2001); aktualizowany.Kościów A., D okumentacjaTłumaczenie pracna język konserwatorskich polski wg angielskiej malowideł wersji na językowej stropie wz 2012Hali Chrztówr. Wytyczne Kościoła Operacyjne Pokoju do realizacjiw Jaworze Konwencji (2002); K Światowegoościów A., DDziedzictwaokumentacja autorstwa prac konserwatorskich K. Piotrowskiej konfesjonałui B. Szmygina w dostępne Hali Chrztów jest na K ościołastronie PolskiegoPokoju w KomitetuJaworze (2002). Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5486 MałgorzataAnna Fortuna-Marek Korpała rozporządzeniami(from 1670) and the do pulpit tejże underwentustawy2. Obok conservation. niej pewne22 I nznaczenie 2008 conservation dla zagadnień works dotyczących on abundantly zagrożeń deco - ratedmają teżgalleries regulacje and prawneloges were zawarte commenced. w Ustawie23 Tz hednia works 27 marca are divided 2003 r. into o planowaniu stages and i theyzagospodarowaniu are still being przestrzennymcontinued, as orazpractically w Ustawie all thez 7 lipcasurfaces 1994 are roku covered o prawie with budowlanym. paintings and their condition is very bad. These Ustawyare tens te,of paintingsa zwłaszcza (on Ustawa wooden o boardsochronie and zabytków canvas) dająin polychromed też teoretycznie and narzędziagold-plated nie frames tylko thatdo reagowaniamust be treated na zagrożenie, with great któresolicitude, już wystąpiło because (aktualne),each one of lecz them również is an individualdo zapobiegania piece ofniekorzystnym art. The pipe zjawiskomorgan was also czy conserved działaniom in wobec 2001–2005. obiektów,24 In zespołów2013 stained-glass czy obszarów windows zabytkowych in the church objętych chance ochroną under - wentprawną conservation. czyli do zapobiegania25 zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- Summary nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychChurches oraz of wyszczególnieniePeace in Jawor and działań, Świdnica które are wymagają unique buildings, pozwolenia both Wojewódzkiego in respect of Konserwatora structure and architecture,Zabytków. and of their cohesive décor preserved despite historical transformations stemming from utility Wneeds Ustawie (such o asochronie adding zabytków two additional i opiece galleries nad zabytkami in Jawor wśród and numerous sześciu podstawowych extensions in działań Świdnica), okre- as wellślających as restoration na czym polegaworks carriedochrona out zabytków since as sprawowanaearly as mid 19thprzez century. organy administracjiAll the repair publicznejworks consisted wymie- in reconstructionnione jest zapobieganie of worn-out zagrożeniom construction mogącym elements spowodować in accordance uszczerbek with dlatheir wartości original zabytków shape. R orazenovation uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków of polychromes also consisted in improving the damaged original. (co jest T pohe prostumost difficult reagowaniem time nain niektórethe history z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela of both Churches of Peace was the post-war period, when the number of parishes was dramatically lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na reduced,zapewnieniu which warunków resulted do in zabezpieczenia many years ofi utrzymania negligence zabytku and improper oraz jego protection otoczenia andw jak repair najlepszym works. stanie Only submittingoraz korzystania the applicationz zabytku w tosposób UNES zapewniającyCO and subsequent trwałe zachowanie subscription jego onwartości the W, czyliorld Hnaeritage eliminowaniu List was zagrożeń)a milestone4. Właścicielfor the protection lub posiadacz of the zabytkuChurches jest of Peaceteż zobowiązany as monuments. do niezwłocznego This opportunity powiadomienia was success - WKZfully taken, o zagrożeniu and it guaranteeddla zabytku model5. performance of all the works. PonadtoIf we analyse służby conservation konserwatorskie works posiadającarried out cały in recentszereg yearsprerogatyw in the Churchesdo kontroli of stanuPeace inzachowania Jawor and iŚwidnica prowadzenia we can nadzoru see concern konserwatorskiego, for maintaining co ma their m.in. authenticity. w zamiarze A swymll the worksbyć narzędziem are preceded do reagowania by detailed natechnological zagrożenia zabytkówresearch and6. assessment of their preservation conditions, and subsequently followed by formulationDodatkowo of conservation zgodnie z art.conclusions 18 Ustawy and o ochroniepreparation zabytków of detailed ochronę plans zabytków of works. i opiekę Thus, nadthe correctzabyt- kamicourse uwzględnia of works and się theirprzy sporządzaniuresults at highest i aktualizacji level are guaranteed.strategii rozwoju Consequently, województw, both planów the architecture zagospo- darowaniaand décor ofprzestrzennego the Churches województw, of Peace can analizbe regarded i studiów as an z zakresuauthentic zagospodarowania evidence of the past.przestrzennego Due to the powiatu,protection strategii of historic rozwoju substance gmin, ensuredstudiów byuwarunkowań conservation i kierunków works, all zagospodarowaniathe elements as a wholeprzestrzennego and each gminof them oraz separately mpzp albo reflect decyzji the o masteryustaleniu of lokalizacjihistorical artists.inwestycji The substancecelu publicznego, of the monuments decyzji o warunkach carries not zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, only the truth about their historic form and looks in the past, but also about intangible values, by which strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne the founders of these masterpieces were guided, and which were a significant element of the religious do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracaniamessage addressedzabytków doto thejak najlepszegofaithful. The stanu surroundings7. of the churches are preserved (in Świdnica all the buildings of the church complex and the church graveyard have survived). 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 22 prowadzenia kościów A., prac Dokumentacja konserwatorskich, prac restauratorskich,konserwatorskich robót ołtarza budowlanych, głównego badań z 1672 konserwatorskich r. z Kościoła i Pokojuarchitektonicznych pw. Ducha aŚwiętego także innych w Jaworze działań (2005); przy zabytku Kościów wpisanym A., Dokumentacja do rejestru praczabytków konserwatorskich oraz badań archeologicznych ambony z 1670 i r.poszukiwań z Kościoła ukrytychPokoju pw. lub D porzuconychucha Świętego zabytków w Jaworze ruchomych (2005). (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 23 korpala M., Prace konserwatorskie lica empor w Kościele Pokoju w Jaworze (2008); Owsiany Kr., Fejzer A., i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich polichromii stropu i ścian w apsydzie kościoła pokoju 3 Ustawaw Jaworze z dnia (2013); 23 lipca Owsiany 2003 r. K o., ochronie Dokumentacja zabytków konserwatorska: i opiece nad zabytkami Dokumentacja (tekst jednolity prac konserwatorskich Dz. U. 2014 poz. i 1446),restau - Art.ratorskich 4 (dalej: ,, UstawaLoże rodzin o ochronie). von Hochberg i von Schweinitz” z kościoła Pokoju w Jaworze-drewniane elementy 4 Ustawaarchitektoniczne o ochronie ,i Art. obrazy 5. olejne na płótnie. (2013). 245 Ustawa daenhardt o ochronie K., Dokumentacja, Art. 28. konserwatorska prac przy organach w Kościele Pokoju w Jaworze (2001). 6 25 Ustawa oleszczuk o ochronie S., Michałek, Rozdz. A .,4. Szyszkowski P., Balcerzak F., Biały G., Dokumentacja konserwatorska: Dokumentacja 7 Ustawakonserwacji o ochronie zabytkowych, Art. 18 ust. witraży 2 pkt okien 2. absydy kościoła Pokoju p.w. św. Ducha w Jaworze (2013). 5587 ChurchesAnaliza of zagrożeń Peace in wJawor planach and Świdnicazarządzania – conservation dobrami kulturowymi work of the świainteriortowego and furnishings dziedzictwa ...

ChurchesPonadto dobraof Peace o największymshould be regarded znaczeniu not onlydla dziedzictwa as religious kulturowegosites or monuments winny byćof unquestionable uwzględniane artistic,w planie architectural ochrony zabytków and structural jednostki value. organizacyjnej In the 17the oraz century w krajowym, Europe they wojewódzkim, symbolised tolerancepowiatowym and agreementi gminnym ending planie long-lastingochrony zabytków wars. T odayna wypadek the church konfl in iktu Świdnica zbrojnego is also i sytuacji a symbolic kryzysowych site of Polish w celu – Gicherman zabezpieczenia reconciliation. przed In skutkami1989 it witnessed zagrożeń a wynikającychmeeting of the z Polish sytuacji Prime kryzysowych. Minister T adeuszDo zagrożeń Mazowiecki (prze- andwidywanych the German i realnych), Chancellor które Helmut należy Kohl, uwzględnić and in 2014 w tych a similar planach meeting zaliczono of the w Polish szczególności: Prime M inisterpożar; Epowodzie,wa Kopacz ulewy and the lub G ermanzalania Chancellor z innych przyczyn; Angela M erkel.wichury;26 katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

ANALIZAThe aut henZAGROŻEŃticity Wof PLANACH painted ZARZĄDZANIA decorations ofDOBRAMI the O ldKULTUROWYMI Town in Warsaw ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA

Anna Fortuna-MarekJagiellak

1.Reasoning Zagrożenia behind oddziałujące ascribing universal na dobro and outstanding WH w systemie value toochrony the Historical zabytków Centre of Warsaw emphasised,i ich in particular,znaczenie artistic w kontekście value and zarządzania traditional techniques miejscami applied światowego to create dziedzictwa the painted decorations.1 This decision is a guideline document that calls for retaining the original decorations, as well Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. as determines technological solutions and execution methods to be used in their preservation. In prac- Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako tice, the issue of authenticity and re-creation of the traditional wall painting techniques means that the zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest caretakers are facing a problem of having to preserve the damaged original plasterwork relics from the też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet 1950s and 1960s. These elements are not seen as valuable, however. Their level of degradation is a suffi- Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- cient reason for their complete removal. The historical plasterwork and decorations re-created by using rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. contemporary and common construction materials are losing their historical character. This article examinesKażde the problem dobro niezależnie of ignoring odthe jegovalue typu of twentieth-century narażone jest na reconstruction szereg różnorodnych and preservation czynników works zagrażającychin the contemporary jego stanowipreservation (czynniki activities antropogeniczne taken in the O ldi naturalne). Town, as well By as skutecznie the issue of chronić abandonment jakieś dobroof traditional i efektywnie technologies nim zarządzać used in reconstructing konieczne jest historic ustalenie monuments. czynników, które mogą mu zagrażać (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie działańThe i środków Old Town zapobiegających Style wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfiThe kacja, Warsaw monitorowanie Old Town was oraz entered wskazanie into thejak UNESCOeliminować W orldbądź H przynajmniejeritage List in minimalizować1980. The event zagrożenia.took place only 30 years after the termination of renovation works in this complex of great historical value. PoznanieIt was not przyczyn only the icomplex mechanizmów, itself that które was wpływają accorded thisna niszczenie prestigious zabytkowej status, but substancji, it was the processna de- gradacjęof reconstruction wartości przestrzennych,as a whole. The zanikanieentry proves wartości that the niematerialnych, value of the O ldjak Town również lies nanot nieprawidłowe in its origina - funkcjonowanielity but in the activity systemu of ochrony experts pozwala specializing lepiej in i skuteczniejdifferent fields:chronić conservators,dziedzictwo. architects, engineers, historians of art, archaeologists, artists and others. It has to be said that it is because of their work and Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, involvement that we are now left with this unique work of preservation, both in terms of urban design, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi ka- as well as in the architectural and artistic sense. An undisputable trait of the reconstruction is its inte- cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka grity – smaller elements fit together harmoniously, creating a unified and interconnected whole. By i zapobiegać niszczeniu. designing the look of streets and squares, as well as the interiors of the tenement houses, a new, original canon Zagrożeniaof architectural dóbr and światowego artistic form dziedzictwa was created. Thea polskie character prawodawstwo of the chosen style – although reminiscent of the seventeenth- and eighteenth-century architectural detailing and forms which were chosen as a pointW ramach of reference istniejącego for the reconstructionsystemu ochrony effort zabytków – at the w samePolsce time, problemy went outsidezwiązane the z historicalpojawiającymi frame - sięwork, zagrożeniami finding the obiektów, same wavelength zespołów czywith obszarów the contemporary zabytkowych art. rozwiązywane The Old Town są detailing przede wszystkim was therefore poprzez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi

1 Historic centre of Warsaw – a retroactive ruling on the outstanding universal value, a decision by the 1 OUNESCO monitoringu World zagrożeń Heritage m.in. Committee Z. Mirek, Monitoring from 2014 miejsc (World światowego Heritage dziedzictwa,Committee /w:/ thirty-eighth Wyjątkowa session Uniwersalna Doha, Wartość,Qatar 15–25 a monitoring June 2014). dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 5490 Anna JagiellakFortuna-Marek rozporządzeniaminot only strictly historical, do tejże ustawybut, on2 . theObok contrary, niej pewne used toznaczenie tap into dla contemporary zagadnień dotyczącychtrends. Consequently, zagrożeń mająit allowed też regulacje the artists prawne to open zawarte up new w Ustawieavenues zof dnia creative 27 marca expression. 2003 r. The o planowaniu difference i inzagospodarowaniu forms chosen for przestrzennymthe reconstruction oraz wof Ustawiethe subject z 7 lipcamonument, 1994 roku together o prawie with budowlanym. the toned colours and the materials having been used,Ustawy created te, a azwłaszcza recognizable Ustawa Warsaw o ochronie Old Town zabytków style. dająThis teżstyle teoretycznie was not limited narzędzia by the nie framework tylko do reagowaniahaving been na chosen zagrożenie, – instead, które itjuż was wystąpiło defined (aktualne), by a return lecz to również traditional do zapobieganiaconstruction niekorzystnymtechniques and zjawiskomtraditional craftsmanship, czy działaniom including wobec obiektów, plasterwork, zespołów painting czy and obszarów smithery. zabytkowych It is thanks to objętych these techniques ochroną prawnąthat the czyliOld Town, do zapobiegania resurrected zagrożeniomfrom the war potencjalnym.ruins that it had Co become, istotne achievedprzepisy thiste dotyczą historical w characterrównym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- being so desirable nowadays. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychThree authenticoraz wyszczególnienie monuments działań, of the które Old wymagają Town pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.Reconstruction of the Old Town was based on extensive specialist research and industry studies. The workW Ustawie was conducted o ochronie by zabytków using the i opiecepreserved nad zabytkamirelics of the wśród original sześciu buildings. podstawowych The buildings działań whichokre- hadślających survived na czym were polegaincorporated ochrona into zabytków the new sprawowana ones and became przez anchoringorgany administracji elements for publicznej the new wymie-designs. Therefore,nione jest zapobieganiethere is a question zagrożeniom as to what mogącym the authentic spowodować matter uszczerbek is here – dlawhat wartości should zabytkówbe protected oraz within uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków this complex of outstanding historical value? According to (co Maria jest po L ewicka,prostu reagowaniem the Historical na C niektóreentre of z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela Warsaw is a perfect example of coexistence of two historic monuments – buildings erected before 1944 lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na 2 thatzapewnieniu survived warunków the ravages do zabezpieczeniaof war and reconstructed i utrzymania zabytkuelements oraz from jego the otoczenia period wof jak the najlepszym reconstruction. stanie Bothoraz korzystania elements have z zabytku the same w sposób value zapewniającyand serve as atrwałe reminder zachowanie of the authenticityjego wartości and, czyli integrity na eliminowaniu of the Old Townzagrożeń) complex.4. Właściciel While lubanalysing posiadacz the blueprintszabytku jest found też zobowiązanyin the archives, do andniezwłocznego contemporary powiadomienia projects that WKZstrive oto zagrożeniu adapt Old Towndla zabytku monuments,5. it would be prudent to single out another ‘original element’.3 That categoryPonadto should służby include konserwatorskie elements created posiadają ‘from scratch’, cały szereg by individual prerogatyw concept do kontroli designers stanu in thezachowania period of ithe prowadzenia reconstruction. nadzoru Their konserwatorskiego, form and artistic co expression ma m.in. servew zamiarze as a proof swym of byćnot narzędziemonly a great do degree reagowania of arti - nastic zagrożenia freedom and zabytków the creativity6. of the author, but also remind us of their ability to refer to the canon of acceptedDodatkowo forms, i.e. zgodnie the Old z Townart. 18 style. Ustawy One ocould ochronie then zabytków assume that ochronę the authenticity zabytków i ofopiekę the W nadarsaw zabyt- Old Townkami uwzględniais constituted się by przy three sporządzaniu elements of isimilar aktualizacji value: strategii relicts from rozwoju before województw, 1944, reconstructed planów zagospo-elements baseddarowania on surviving przestrzennego documentation województw, and graphicanaliz i materials,studiów z andzakresu new zagospodarowaniaelements created individually przestrzennego that conveypowiatu, the strategii ‘spirit’ rozwojuof the O gmin,ld Town. studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowyPlasterwork (…) I co bardzoand Old istotne Town w decorations kontekście analizy – original zagrożeń and – authentic we wszystkich elements ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobieganiaLooking for zagrożeniom authenticity dla in the zabytków Warsaw, zapewnienia Old Town, thatim ochrony is, authenticity przy realizacji expressed inwestycji through oraz strictly przy- wracaniaoriginal elements,zabytków onedo jak has najlepszego to conclude stanu that7. forms created in the reconstruction are as authentic and original as the surviving relics. However, as the historic preservation practice of the last few years shows, 2 it would Najważniejsze be difficult w tej kwestii to treat są zwłaszczaelements Rozporządzeniecreated only 60Ministra years Kulturyago with z dniathe 9same czerwca reverence 2004 r. asw sprawiebuildings prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych that were here in the times of the Polish-Lithuanian Commonwealth. The practice of the contemporarily a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 2 i M.sytuacji Lewicka-Cempa kryzysowych ,(DzU Old Townz 2004 in r., Warsaw nr 212, 50poz. years 2153). after its reconstruction. Identifying the authenticity of the complex, Warsaw, 2004, p. 3 „The authenticity of the Old Town understood in such a way was adopted by the 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), UNESCO World Heritage Committee in 2014 in Historical Centre of Warsaw, a retrospective ruling on outstand- Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). ing universal value’, Polish language version ‘Authenticity’, p. 3. 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 3 an example would be the reconstruction project of the tenement houses located at Rynek Starego Miasta 18 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. and 20 – now housing the Museum of Literature that was designed by Anna Boye-Guerquin. In the documenta- 6 Ustawation of o her ochronie work, theRozdz. author 4. mentioned ‘Authentic elements of the building’, ‘reconstructed elements of the 7 Ustawabuilding’ o ochronie and ‘from-scratch, Art. 18 ust. created 2 pkt 2.elements of the building’. 5591 Analiza zagrożeń w planachThe authenticity zarządzania of painteddobrami decorations kulturowymi of świa the towegoOld Town dziedzictwa in Warsaw conductedPonadto preservation dobra o największymworks allows znaczeniuus to state dla that dziedzictwa the evaluation kulturowego and preservation winny być uwzględnianeof the ‘newer originals’w planie isochrony only a problemzabytków of jednostki secondary organizacyjnej importance. Iorazt is a wcommon krajowym, practice wojewódzkim, to blame low powiatowym quality of worksi gminnym and defects planie resulting ochrony from zabytków the fast na pace wypadek of reconstruction konfl iktu zbrojnego works for i far-reachingsytuacji kryzysowych changes into w celu the designsich zabezpieczenia created in 1950s przed and skutkami 60s. H owever,zagrożeń the wynikających solutions used z sytuacji in the reconstruction kryzysowych. Doof the zagrożeń Warsaw (prze- Old Townwidywanych were a resulti realnych), of a programmed które należy artistic uwzględnić fusion ofw tychelements planach and arezaliczono a carrier w ofszczególności: authenticity pożar;of the createdpowodzie, historical ulewy monumentlub zalania as z ainnych whole, przyczyn; at the same wichury; time being katastrofy a testimony budowlane, speaking awarie for the techniczne, integrity chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- of the reconstruction works.4 The mass-tinted plasterwork and decorations painted on the facades are fl ikt zbrojny8. original elements i.e. they were created as a result of the post-war reconstruction works.5 When talking Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- about the ‘originals’, one also has to mention the metalwork – especially the semaphore signs and the we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania6 zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa elementsw Polsce ofsą interiorniewystarczające design and – jakfurnishing. pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)Technical and za ochronętechnological zabytków problems sprawują faced nadzór by i creatorswykonują of działania the original kontrolne decoration w stosunku do obiektówThe Old zabytkowych Town polychrome (w tym paintingsdóbr WH), were ale niedesigned identyfi by kują visual i nie artists monitorują with the zagrożeń goal of dla creating miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym a new image for the monument. The decorations are an exquisite artistic concept and, at the same time, w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- they are a historical evidence of the reconstruction process. Despite the fact that these polychrome pain- mi, niesystemowymi. tings are one of the most characteristic visual elements of the Old Town, they were not in the scope of Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają interest of the work done by the historic preservation offices.7 However, their value is not only created działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- bywanie their zagrożeń authenticity dla dziedzictwa and visual iappeal, wypracowywanie but also by metod the techniquesprzeciwdziałania used fortym their zagrożeniom, creation –w original tym w plasterworkszczególności and obiektów painting z Listy techniques, Światowego i.e. alDziedzictwa fresco, al secco (…)9 .and Instytutowi sgraffito. przypisana Traditional jest recipes także were realizacja used forw zakresiecreating powierzonym the texture przezand colour Ministra of zadańthe plasterwork wynikających mass. z porozumień, Traditional konwencji glue recipe i innych called dokumentów for the use ofpodpisanych lime mixed przez together Polskę with związanych tiny grains z ochroną of river i opieką sand nadand dziedzictwemnatural pigmentation. materialnym This i niematerialnym technology was10, chosena więc m.in.not only realizacja in order zadań to fall wynikających back to trusted z przystąpienia historical technology. Polski do Konwencji There were Światowego also economic Dziedzictwa reasons behindUNESCO this z decision.1972 r. Zadania These techniques dotyczące monitorowaniaare one of the leastwiążą expensive się w bezpośredni ones when sposób it comes z zagadnieniem to materials beingzagrożeń, used. gdyż It also jednym has to z becelów said monitoringu that despite thejest commonzapobieganie perception ewentualnym that the zagrożeniom. solutions created W praktyce would onlyjednak be dotychczasof temporary nie nature,wypracowano the lime-sand i nie wdrożono plasterwork do realizacji and traditional zestandaryzowanego, wall decoration systemowo techniques pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

4 The Zagrożeniafulfilment of dóbr the criteriaWH a wytyczneof authenticity Komitetu and integrity Światowego (applied Dziedzictwa to cultural monuments) is a prerequisite for beingPodstawą entered wszelkich into the UNESCO działań W związanychorld Heritage zS ite dobrami List [in] Operational wpisanymi guidelines na Listę for Światowego the Implementation Dzie- of the World Heritage Convention, dzictwa UNESCO jest KonwencjaUNESCO w sprawie Intergovernmental ochrony światowego Committee dziedzictwa for the S afeguarding kulturalnego of iI ntangible natural- Cultural Heritage, WHC 2012. pages 18–20. nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 5 realizacji only in Konwencjiseveral cases Światowego did the decoration Dziedzictwa draw from (dalej: the Wytyczneone from 1928, Operacyjne for example)12. Kwestia the partially zagrożeń preserved po- jawiapaintings się wielokrotnie of Zofia Stryjeńska w Wytycznych on the Rynek operacyjnych Starego Miasta i omawiana 13 house, jest or the w bardzoreconstructed różnych decoration kontekstach. on the house located at number 27 and 36. The post-war decoration of Rynek Starego Miasta 34 does partially draw from the preserved remains of the Stryjeńska polychromy. 8 6 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadekThe Capital konfl C iktuity Hzbrojnegoistoric P reservationi sytuacji kryzysowych OfficeCCHPO ( ) has since 2015 executed a program of protection and preservation of Old Town semaphore signs. In 2016, the Office has approached the Masovian Voivodship 9 P Statutreservation Narodowego Office Instytutu and asked Dziedzictwafor 24 signs §4to be – Załącznikentered into do the Zarządzenia registry of Ministranon-fixed Kultury assets. In the i Dziedzictwa same year, Narodowegothe Office zhas dnia also 23 kick-started stycznia 2014 the r.initiative start to consider the interiors of the Old Town tenement houses 10 historical j.w. monuments of national heritage – that process is still on-going. 11 7 iKonwencjan the historical w sprawie and artistic ochrony aspects, światowego this topic dziedzictwa resurfaced kulturalnego thanks to i thenaturalnego writings, ofParyż U. Zielińska 1972 (DzU Catalogue 1976 Nr of 32,the exhibitionpoz. 190) ‘Facade decorations of the Old Town, 50 years after the reconstruction, Historical Museum of the City 12 Operationalof Warsaw, 22.07.2003;Guidelines for Warsaw the implementation Old Town polychromy of the World in M. Heritage Konopka Convention, Destroyed. Dokument but not lost, ten ‘Reconstruction jest okresowo aktualizowany.and the maintenance Tłumaczenie of spatial na memory’ język polski conference, wg angielskiej 30.11–3.12.2005; wersji językowej and that z 2012of J.Kania r. Wytyczne Post-war Operacyjne polychromy do realizacjiof the Old Konwencji and New Światowego Town in Warsaw Dziedzictwa in Duty autorstwa and rebellion K. Piotrowskiej – Academy i B.of SzmyginaFine Arts dostępnein Warsaw jest 1944–2004, na stronie PolskiegoASP Warsaw, Komitetu Zachęta Narodowego National AICOMOSrt Gallery, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 2004. 5492 Anna JagiellakFortuna-Marek rozporządzeniamicreated a very lasting do tejżeoutcome. ustawy8 This2. Obok is, however, niej pewne only znaczenie true when dla technological zagadnień dotyczących and work regimes zagrożeń are beingmają teżstrictly regulacje adhered prawne to. U zawartenfortunately, w Ustawie some z artists dnia 27 responsible marca 2003 for r.reconstruction o planowaniu werei zagospodarowaniu working under aprzestrzennym constant time oraz pressure. w Ustawie Additionally, z 7 lipca 1994 they roku did onot prawie always budowlanym. have access to all the materials necessary for executionUstawy ofte, the a zwłaszcza work they Ustawa were assigned. o ochronie9 The zabytków heart of dają the też team teoretycznie were very narzędziagifted artists nie –tylko experts do reagowaniain their field na zagrożenie,who understood które negativejuż wystąpiło consequences (aktualne), of leczthe równieżpace of dowork zapobiegania that was imposed niekorzystnym on them zjawiskomand the lack czy of działaniommaterials which wobec they obiektów, were facing. zespołów10 A yet czy another obszarów challenge zabytkowych was the objętych time of ochronąthe year. prawnąThe decorations czyli do werezapobiegania being done zagrożeniom at literally potencjalnym. ‘the last moment’, Co istotne i.e. just przepisy before thete dotycząofficial w unveilingrównym of stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- the reconstructed Old Town on 22.07.1953. (Technically it was the unveiling of only the 1st part of the szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- Old Warsaw Route).11 Going against industry standards, the artists had to paint and cut the decoration nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychduring summer oraz heat, wyszczególnienie in a temperature działań, much które exceeding wymagają the pozwolenianorms. High Wojewódzkiego temperature meant Konserwatora that the Zabytków.layers of decoration dried too fast, in turn weakening the binding and the carbonisation (hardening) of the glue,W Ustawieresulting o inochronie a reduced zabytków durability i opiece and nad stickiness. zabytkami Material wśród sześciu shortages podstawowych meant that działańtechnological okre- ślającychexperimentation na czym had polega to be ochrona undertaken zabytków – traditional sprawowana recipe przez proportions organy administracji were modified publicznej and ingredients wymie- nionewere replaced jest zapobieganie with modern zagrożeniom innovations. mogącym12 Despite spowodować these problems uszczerbek and dla thanks wartości to zabytków determination oraz uda- and remnianiededication niszczenia of the artists, i niewłaściwego there emerged korzystania a vision zof zabytków urban painting (co jest in po the prostu Old Townreagowaniem that was na traditional niektóre inz zagrożeń) technology3. Także and modernustawowe in określeniecharacter. 13opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaHowever, też in pośredniomuch to the odwołuje expectations się do ofpotencjalnych the artists involved, zagrożeń the(opieka unfavourable bowiem polega working m.in. condi na - tionszapewnieniu had a lasting warunków effect do zabezpieczeniaon the quality i andutrzymania durability zabytku of their oraz work. jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Not even 10 years after the completion of the reconstruction, the painted decorations required zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZtaking o urgentzagrożeniu preservation dla zabytku measures.5. However, these works were conducted only in the early 1970s and late 1980s.14 The preservation work performed at that time re-created the decoration of the 1950s. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania iP prowadzeniaarticipation andnadzoru consultation konserwatorskiego, of the, then co still ma m.in.alive, wauthors zamiarze of swymthe original być narzędziem reconstructions do reagowania allowed 15 nafor zagrożeniafaithful renovation. zabytków6. Most importantly, the original technology applied in the renovated elements was maintainedDodatkowo and, zgodnie like z in art. previous 18 Ustawy years, o ochronie a dedicated zabytków plasterwork ochronę masszabytków was createdi opiekę fornad the zabyt- Old kamiTown uwzględniaconstructions. się przyThe workssporządzaniu done at i thataktualizacji time were strategii preservation-like rozwoju województw, in nature, i.e.planów no decoration zagospo- darowaniawas removed przestrzennego unless it was województw,necessary. The analiz plasterwork i studiów was z zakresupreserved zagospodarowania through using glue przestrzennego and through powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin8 oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy as research (…) from I co 2014 bardzo concludes, istotne the w plasterwork kontekście also analizy included zagrożeń cement – in we small wszystkich quantities. ww This koncepcjach, data is based on R.Rogal’s research, conducted 2014–2016. strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne 9 do Morezapobiegania about this zagrożeniom topic in U. Zielińska, dla zabytków 2005, p., zapewnienia70. im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 10wracania Ibidem .zabytków do jak najlepszego stanu7. 11 The first part of the Old Warsaw Route encompassed: The Old Town Market Square, parts of the Piwna street, 2 NajważniejszeZapiecek Street w andtej kwestiifragments są zwłaszczaof Jezuicka. Rozporządzenie Data based on Ministra the map Kultury by A. Jagiellak z dnia 9and czerwca B. Hensel-Moszczyńska, 2004 r. w sprawie prowadzeniaStages of reconstruction prac konserwatorskich, of the Old restauratorskich, Town in Warsaw robót and budowlanych, samples of badań objects konserwatorskich created during i thatarchitektonicznych time in Folder aand także exhibition innych działań’60 years przy after zabytku the reconstruction wpisanym do of therejestru Old zabytkówTown in Warsaw’ oraz badań, Capital archeologicznych City Historic i Pposzukiwańreservation ukrytychOffice, W lubarsaw porzuconych 2013. zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 12 Kultury research z dnia has 25shown sierpnia that 2004 the r. there w sprawie was organizacjitoo much ipigmentation sposobu ochrony in zabytkówthe mortar na andwypadek it also konfl contained iktu zbrojnego some i gypsum,sytuacji kryzysowych R. Rogal’s research, (DzU z 2004 2014–2016. r., nr 212, poz. 2153). 3 13 UstawaThe decoration z dnia 23 oflipca the 2003 Market r. o Sochroniequare done zabytków in 1928 i opiece was characterisednad zabytkami by (tekst a different jednolity stylistic Dz. U. 2014convention, poz. 1446), inten - Art.sive 4 colouring (dalej: Ustawa and technology o ochronie). – Keim (silicate) paints were in use at the time. 4 14 Ustawa a. Jagiellak o ochronie The , preservationArt. 5. and conservation work of Warsaw Old Town polychromy in A. Jagiellak and 5 UstawaP. Świątek o ochronie Polychromy, Art. 28.and sgrafitto on the facades of Old Town buildings reconstructed after 1945. Creation and 6 Ustawamaintenance, o ochronie Capital, Rozdz. City 4. Historic Preservation Office, Warsaw 2015 pp. 91–95. 715 Ustawa however, o ochronie the colours, Art. were18 ust. changed. 2 pkt 2. 5593 Analiza zagrożeń w planachThe authenticity zarządzania of painteddobrami decorations kulturowymi of świa the towegoOld Town dziedzictwa in Warsaw reapplicationPonadto of dobrathe same o największym sgrafitta on damagedznaczeniu surfaces, dla dziedzictwa and by colouring kulturowego faded winny surfaces. być uwzględnianeBack then, in thew planietimes ofochrony a Centrally zabytków Planned jednostki Economy, organizacyjnej there was only oraz one w krajowym,institution wojewódzkim,responsible for powiatowymthe commis- sioni gminnym and execution planie ofochrony the work zabytków – Regional na wypadekHistoric Pkonflreservation iktu zbrojnego Offices. 16i Theirsytuacji teams kryzysowych conducted w reno celu- vationich zabezpieczenia works in all theprzed chosen skutkami buildings. zagrożeń That, wynikających in turn, guaranteed z sytuacji that kryzysowych. the work would Do zagrożeń be done accor(prze-- dingwidywanych to the same i realnych), concept andktóre that należy the sameuwzględnić materials w tychwould planach be used zaliczono in the entire w szczególności: process – materials pożar; chosenpowodzie, by the ulewy preservation lub zalania committees. z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8.

Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszącychPrace ko sięnse rdowat ozagrożeńrskie na dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącymelew miejscacjach w lŚwiatowegoatach 2007-2016 Dziedzictwa elewacje po pracach w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związanekonserwatorski czh inwestycjami w War- granica obszaru UNESCO szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służbyć konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- leś sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawująBo nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyﬁ kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym na od w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartościW są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. a w to os ZapewnieniuM jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają ne n ie ki B m d r a o z K ch działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa,o S którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- z o w a eK yw o wanie zagrożeń dla dziedzictwarz ił o wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w K ne Bu n i ga N ie k j o m d w a o 9 o K h szczególności obiektów zm Listy ŚwiatowegoSc Dziedzictwa (…) . Instytutowi przypisana jest także realizacja ie js w zakresie powierzonym przezka Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów a z ic S w P.A. teinkellera to 10 a podpisanych przezw Polskę związanych z ochroną i opiekąa nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym , h c ln a Rynek e Z S C . z J e Starego

e ro

a więc m.in. realizacjaz k zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa

r i u D Miasta u na

m n w

y a Da z j J

d e UNESCO z 1972ę r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem z

i u

i M c k a zagrożeń, gdyż jednymaj z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce un i D k K ąs a W ek n jednak dotychczas nie wypracowano ie c nie wdrożono doo realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- i n p i a Ś a Z w ię to wadzonego monitoringuR tych miejsc. j a y ń ce a s r k k ia s rs a n ka a ka ek ie Pi Dz Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa

Po P Podstawą wszelkichd działańMi związanychiw z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- wa ęd n le zy a mu rz Konwencjae P w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturaldzictwa UNESCO jest . B ieg ańs 11 kie nego , a przepisy wykonawcze do realizacjigo KonwencjiPlac zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej:Zamkowy Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po-

a k z d jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzoo różnych kontekstach. r G

8 r

a Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004k r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na o

w a ci” s rnoś k k „Solida s al. i wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowychr e

o P t a r z

n e e d 9 S m

i Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznike do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa

i Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. e 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 1. a map showing the degree of conservation work done on the facades of buildings located in the Old Town, poz.conducted 190) between 2007 and 2016. Photo Artur Zadroziński 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 16 OldPolskiego Town. Komitetu Building Narodowegofacades. Sgrafitto ICOMOS, Warsaw http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 1971–1972. 5494 Anna JagiellakFortuna-Marek rozporządzeniamiAuthenticity do oftejże the ustawy painted2. Obok decoration niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają teżin regulacjethe context prawne of thezawarte most w recentUstawie preservation z dnia 27 marca works 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. IUstawyn the following te, a zwłaszcza years, no Ustawa further o preservation ochronie zabytków works were dają conducted też teoretycznie on the facadesnarzędzia of thenie Otylkold Town do 17 st tenementreagowania houses. na zagrożenie, That changed które jużat thewystąpiło end of the(aktualne), first decade lecz równieżof the 21 do century. zapobiegania It is worth niekorzystnym noting here thatzjawiskom as the city czy continued działaniom selling wobec apartments obiektów, in zespołów this district czy (a obszarówprocess that zabytkowych begun in the objętych 1990) and ochroną home - ownerprawną associations czyli do zapobiegania were being formed,zagrożeniom maintenance potencjalnym. and preservation Co istotne of przepisy buildings te –dotyczą including w theirrównym wall facesstopniu – fell wszystkich within the obiektów scope of objętych responsibilities ochroną of prawną homeowner bez specjalnego associations wyodrębnienia in the Old Town. dóbr18 Bynajcenniej- 2014, the szychdeleterious jakimi condition są miejsca of the światowego historic polychrome dziedzictwa. paintings Kwestie inspired przeciwdziałania the Capital zagrożeniom City Historic wobec Preservation chro- nionychOffice toobiektów conduct i obszarówan analysis zabytkowych of the reasons zdeﬁ behind niowane the damagesą ustawowo of the m.in.decorations. poprzez19 F orokreślenie a very long działań time, thezabronionych associations oraz conducted wyszczególnienie no emergency działań, maintenance które wymagają of the pozwolenia plasterwork Wojewódzkiego and decoration, Konserwatora because the priceZabytków. was too high and the special character of the necessary work was too complex. Renovation of the plasterworkW Ustawie was always o ochronie secondary zabytków to more i opiece pressing nad zabytkamimaintenance wśród works, sześciu e.g. replacingpodstawowych faulty działańinstallation okre- or repairingślających rooftops.na czym polegaOnly after ochrona a conservation zabytków ordersprawowana was issued, przez did organy the associations administracji start publicznej conducting wymie- neces- zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków uda- sarynione preservation jest works. Throughout the last few years, as part of these orders, several propertiesoraz within remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre the confines of the Old Town have been subject to renovation and preservation measures (Pic. 2). These z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela works were, to a great degree, subsidised by the Municipal Government of the City of Warsaw. lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniuPreservation warunków works do zabezpieczeniabeing conducted i utrzymania on tenement zabytku houses oraz are jego commissioned otoczenia w jak by najlepszym different stanieentities andoraz executedkorzystania by zcompanies zabytku w chosensposób zapewniającyby them. In this trwałe state zachowanie of affairs, jego it is wartości very difficult, czyli na to eliminowaniu maintain cohe - sionzagrożeń) of works,4. Właściciel both when lub itposiadacz comes to zabytku conceptual jest designteż zobowiązany and the execution do niezwłocznego itself. In all powiadomienia contemporary preservationWKZ o zagrożeniu works, dla similar, zabytku pre-made5. solutions offered by preservation-construction companies are applied.Ponadto It has tosłużby be noted konserwatorskie that within posiadająthe confines cały ofszereg the O ldprerogatyw Town, inscribed do kontroli in the stanu UNESCO zachowania World Hi prowadzeniaeritage list, therenadzoru is nokonserwatorskiego, requirement to useco ma traditional m.in. w zamiarzetechnologies swym in być restoration narzędziem and do conservation reagowania operations.na zagrożenia According zabytków to6. a widely used practice, pre-made mortar is an acceptable substitute for traditional Dodatkowo materials. Therefore,zgodnie z art. the 18 facades Ustawy of o the ochronie tenement zabytków houses ochronę located zabytków in the O ild opiekę Town nad are zabyt- being renovatedkami uwzględnia using the się sameprzy sporządzaniuproducts as otheri aktualizacji buildings, strategii which rozwoju are not województw,always historical planów monuments. zagospo- Thedarowania Old Town przestrzennego experience shows,województw, however, analiz that i thesestudiów kinds z zakresu of products zagospodarowania cannot express przestrzennego the individual characterpowiatu, strategiiand colour rozwoju of the gmin, previously studiów applied uwarunkowań mortar. i kierunkówMost frequently, zagospodarowania the producer przestrzennego is not able to gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach choose the correct colours and texture of the solution, which has a deciding influence on the end effect zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, of the painted work.20 The inability to choose the colour and fraction that would convey the original strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne characterdo zapobiegania of the decoration zagrożeniom results dla zabytkówin a situation, zapewnienia where conservators im ochrony andprzy restorationrealizacji inwestycji specialists oraz need przy- to lookwracania for alternative zabytków dosolutions. jak najlepszego After some stanu experience7. with mass pre-tinted plasterwork, some specialists arrive at a conclusion that it would be easier and faster for them if they did the plasterwork themse- 2lves, Najważniejsze using the samew tej limekwestii as są was zwłaszcza used years Rozporządzenie ago. Despite Ministra common Kultury perceptions, z dnia 9 czerwca the cost 2004 of r.purchasing w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 17 ukrytychSince 2007, lub mostly porzuconych religious zabytków buildings ruchomych were subject (DzU to z preservation 2004 r., nr works. 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego 18 art. 5 of the Act on protection and maintenance of historical monuments of 23 July 2003 obliges the owner i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). of the monument to 1) accomplish the research and documentation of the monument 2) carry conservation and 3 Ustawarestoration z dnia construction 23 lipca 2003 works r. o 3)ochronie safeguard zabytków and maintain i opiece thenad monument zabytkami and(tekst its jednolity surrounding Dz. U.in the2014 proper poz. 1446),state 4) Art.use 4the (dalej: monument Ustawa in o aochronie). way securing constant protection of its values 5) disseminate knowledge on the monument 4 Ustawaand on oits ochronie historical, Art. and 5. cultural importance. 195 UstawaThe area o ochronie of the ,O Art.ld Town28. entered the scope of competence of the CCHPO in 2006 under the Resolution 6 UstawaLXXV/2279/2006 o ochronie, Rozdz. passed 4.by the City Council of Warsaw on 18.05.2006. 720 Ustawa according o ochronie to the ,suggestions Art. 18 ust. of2 pktthe 2.producers, industrial mass-tinted plasterwork are, i.a. painted on. 5595 Analiza zagrożeń w planachThe authenticity zarządzania of painteddobrami decorations kulturowymi of świa the towegoOld Town dziedzictwa in Warsaw

Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych3. przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają monitorowanie i analizo- 2.działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa,4. którego jednym z zadań jest wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 2–4. przykłady zacierania tynków barwionych w masie. Fot. Anna Jagiellak szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, materialsa więc m.in. (slake realizacja lime, sand zadań of wynikających varying granulation z przystąpienia and pigments) Polski do is Konwencjismaller than Światowego the cost ofDziedzictwa pre-made products.UNESCO Moreover, z 1972 r. Zadaniadoing one’s dotyczące own plasterwork monitorowania allows wiążą for choosingsię w bezpośredni the correct sposób colour z zagadnieniemand differen- tiationzagrożeń, in thegdyż fraction jednym of z thecelów aggregate monitoringu within jest a given zapobieganie face of a ewentualnym wall. There are zagrożeniom. no surviving W examples praktyce ofjednak traditional dotychczas plasterwork nie wypracowano in the Old Town.i nie wdrożono The relics do are realizacji too degraded zestandaryzowanego, and rarely can systemowothey be used pro- as examples.wadzonego L ackmonitoringu of reference tych means miejsc. that each executing agent covers up the existing plasterwork and creates Zagrożeniaa re-touched dóbr painting, WH a according wytyczne to Komitetu their own Światowego experience Dziedzictwaand aesthetics. (Photos 5–8) The specialists currently working in the Old Town and the experts working there in the past face Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- similardzictwa problems. UNESCO The jest main Konwencja challenge w is sprawie posed by ochrony disconnected światowego and unstable dziedzictwa layers kulturalnego that require i additio natural-- nalnego glue11, aand przepisy impregnation. wykonawcze The mortars do realizacji used in Konwencji previous preservation zawiera dokument measures Wytyczne had not Operacyjnecorrectly atta do- chedrealizacji the original Konwencji inner Światowego layers to the Dziedzictwa brick surface. (dalej: Plasterwork Wytyczne that Operacyjne is unstable)12. and Kwestia falls apart zagrożeń is being po- removedjawia się and wielokrotnie re-created (photos w Wytycznych 2–3). H owever, operacyjnych layers i that omawiana are strong jest enough w bardzo are różnychretained and kontekstach. only the missing elements are filled in. The scope of removal of original plasterwork is a widely discussed topic. It8 wouldRozporządzenie be logical Ministra – from Kultury an economic z dnia 25perspective sierpnia 2004 – to r. remove w sprawie the organizacji old plasterwork i sposobu layer ochrony completely zabytków and na applywypadek a new konfl one. iktu21 Thiszbrojnego approach i sytuacji would kryzysowych provide for a better connection between the plasterwork and the9 Statutsurface Narodowego it is attached Instytutu to. Additionally, Dziedzictwa it §4would – Załącznik make the do results Zarządzenia of the conducted Ministra Kultury work more i Dziedzictwa durable, yet Narodowegoit could not z bednia considered 23 stycznia preservation 2014 r. work. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 21 Theaktualizowany. topic of evaluating Tłumaczenie the worth na język of remainingpolski wg relicsangielskiej of original wersji plasterworkjęzykowej z was2012 discussed r. Wytyczne during Operacyjne a seminar do hostedrealizacji by Konwencji the CCHPO Światowego entitled ‘WDziedzictwaorkshops devotedautorstwa to theK. Piotrowskiej exchange of ibest B. Szmygina practices dostępneof conservation jest na work stronie in thePolskiego Old and Komitetu New Towns’, Narodowego 12.05.2017, ICOMOS Warsaw, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne CCHPO. 5496 Anna JagiellakFortuna-Marek rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów5–6. Tynki zabytkowych barwione w masie zdefi przemalowane niowane są farbami.ustawowo Fot. m.in. Anna Jagiellakpoprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. TheW Ustawie most important o ochronie issuezabytków when i opiece undertaking nad zabytkami preservation wśród measuressześciu podstawowych is the maintenance działań ofokre- the authenticityślających na czymand integrity polega ochrona of a historic zabytków monument sprawowana or site. przez As theorgany experience administracji gained publicznej in the contempo wymie-- rarynione works jest zapobieganie shows, wall faceszagrożeniom of buildings mogącym located spowodować in the Old uszczerbek Town are dlastill wartości dotted with zabytków authentic oraz relics,uda- remnianiehidden under niszczenia a layer i niewłaściwegoof re-paintings. korzystania These relics z zabytków include, (cofor jestexample, po prostu original reagowaniem window naframes niektóre and zelements zagrożeń) of3 polychrome. Także ustawowe paintings określenie hidden opieki on ground nad zabytkiem, floors and któreupper należy levels. Sdo uch kompetencji fragments containwłaściciela bits andlub posiadaczapieces of old też mortar pośrednio and odwołujepaint and się are do an potencjalnych invaluable source zagrożeń of information (opieka bowiem and a polega basis for m.in. re-cre na - atingzapewnieniu the old warunków texture and do colour.zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystaniaAccording z tozabytku a decision w sposób made zapewniający by the World trwałe Heritage zachowanie Committee jego wartości in 2014,, czyli traditional na eliminowaniu techno - zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia logies are one of the important aspects being evidence of the authenticity of the Old Town complex. WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. The area’s original atmosphere is created not only by the historicising architecture, but also through Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania preserved authentic painted decoration created as a result of using traditional wall painting techniques. i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania Plasterwork and painting methods, together with the historical furnishing of the tenement houses, were na zagrożenia zabytków6. supposed to bring back the old outlook of the destroyed historic monument. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględniaPreservation się ofprzy a historicsporządzaniu monument i aktualizacji should strategii not only rozwoju be narrowed województw, down planów to improving zagospo- darowaniaits look. R emovingprzestrzennego old layers województw, and replacing analiz ithem studiów with z zakresuthe new zagospodarowania ones should not przestrzennegobe considered powiatu,preservation strategii as itrozwoju changes gmin, the studiówcharacter uwarunkowań of the historic i kierunków monument zagospodarowania and results in przestrzennego a new entity gminbeing oraz born mpzp – one albo that decyzji reflects o ustaleniu the current lokalizacji tastes inwestycji more than celu publicznego,the original decyzji ones. oThe warunkach outcome zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,of conservation analizach, and restorationplanach i studiach measures należy attracts m.in. wpeople’s szczególności attention określić and rozwiązania is highly noticeable. niezbędne Therefore,do zapobiegania it serves zagrożeniom a certain dla educational zabytków, zapewnieniafunction. R imenovation ochrony przy works realizacji allow inwestycji for re-creation oraz przy- of elementswracania zabytków that speak do jakfor najlepszegothe history stanu of a7 .historic monument, its style and the epoch in which it was erected or re-created. Performing renovation works with the same pre-made solutions used 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie onprowadzenia other buildings prac konserwatorskich, changes the restauratorskich, look and character robót budowlanych, of the Old badań Town konserwatorskich – a monument i architektonicznych itself, which wasa takżeentered innych into działań the W przyorld zabytku Heritage wpisanym list. Maybe do rejestru it would zabytków be orazworth badań pondering archeologicznych upon thei poszukiwań value of authenticukrytych lubelements porzuconych re-created zabytków 60 ruchomychyears ago (DzUand consider z 2004 r., following nr 150, poz. original 1579), Rozporządzenierecipes and applying Ministra oldKultury techniques z dnia 25 which sierpnia would 2004 r. bew sprawie a better organizacji solution i sposobu to fit ochrony the Old zabytków Town nastyle wypadek? The konfl value iktu of zbrojnego recon- i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). struction of the Warsaw Old Town definitely deserves maintaining all the existing authentic 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), elementsArt. 4 (dalej: and Ustawa returning o ochronie). the original character of this historic site. 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 7 Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 5597 Analiza zagrożeń w planachThe authenticity zarządzania of painteddobrami decorations kulturowymi of świa the towegoOld Town dziedzictwa in Warsaw

BiblioPonadtography dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym M. Lewicka-Cempa, Old Town in Warsaw 50 years after its reconstruction. Identifying the authenticity of i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu theich complex zabezpieczenia, Warsaw, przed 2004. skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- Iwidywanych. Hammer, “ Li imerealnych), cannot które be substituted. należy uwzględnić Remarks won tych the historyplanach of zaliczono the methods w szczególności: and materials pożar; used inpowodzie, painting andulewy repainting lub zalania of historical z innych architectural przyczyn; wichury; surfaces” katastrofy in K.Guttmejer(ed.), budowlane, Colouring awarie techniczne, of historic chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- building facades from the Middle Ages to Modernity. History and preservation. Information materials from fl ikt zbrojny8. the International Conference commemorating the 30th anniversary of entry of the Warsaw Old Town into Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- the UNESCO World Heritage Site list, Warsaw 22-24.10.2010. we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa A.w JagiellakPolsce są niewystarczająceThe Preservation –and jak Conservationpokazują choćby Work ostatnie of Warsaw problemy Old Townzwiązane Polychromy z inwestycjami in A. Jagiellak w War- andszawie P. Świątek czy we Wrocławiu.Polychromy Wand praktyce sgrafitto bowiem on the służby facades konserwatorskie of Old Town buildings odpowiedzialne reconstructed (zgodnie after z zapi-1945. Creationsami ustawowymi) and maintenance, za ochronę Capital zabytków City H istoricsprawują Preservation nadzór i wykonująOffice, W arsawdziałania 2015. kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc B.UNESCO W. Jaxtheimer w sposób, Sgrafitto systemowy. technique Ocenain Knowledgezagrożeń i andich Life,monitorowanie iss. 20, 1953. w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- J.mi, Kania niesystemowymi., Post-war polychromy of the Old and New Town in Warsaw in Duty and rebellion - Academy of Fine ArtsZapewnieniu in Warsaw 1944-2004,jak najwyższych ASP Wstandardówarsaw, Zachęta ochrony National polskich Art miejsc Gallery, z Listy 2004. UNESCO służyć mają U.działania Zielińska Narodowego Catalogue of Instytutu the exhibition Dziedzictwa, ‘Facade którego decorations jednym of the z zadańOld Town, jest monitorowanie50 years after the i analizo- recon- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w struction, Historical Museum of the City of Warsaw, 22.07.2003; szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Warsaww zakresie Old powierzonym Town polychromy przez Ministrain M. Konopka zadań wynikających, Destroyed but z porozumień,not lost, ‘Reconstruction konwencji i innychand maintenance dokumentów of 10 spatialpodpisanych memory’ przez conference, Polskę związanych 30.11-3.12.2005, z ochroną C iapital opieką C nadity H dziedzictwemistoric Preservation materialnym Office, i niematerialnym Warsaw 2006. , a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa RUNESCOesolution zof 1972 the W r.arsaw Zadania City dotyczące council entitled monitorowania LXXV/2279/2006 wiążą się wfrom bezpośredni 18.05.2006 sposób regarding z zagadnieniem the adden- dumzagrożeń, to the gdyż Agreement jednym betweenz celów monitoringu the Masovian jest Voivode zapobieganie and the ewentualnym Capital City zagrożeniom. of Warsaw on W entrusting praktyce thejednak city ofdotychczas Warsaw withnie wypracowano some of the responsibilities i nie wdrożono vested do realizacji in the Masovian zestandaryzowanego, Voivode and systemowoexecuted by pro- the Voivodeshipwadzonego Historicalmonitoringu Preservation tych miejsc. Officer.

HistoricZagrożenia centre of Warsaw dóbr WH – aa retroactivewytyczne Komiteturuling on Światowegothe outstanding Dziedzictwa universal value, a decision by the UNESCOPodstawą World H wszelkicheritage C ommittee działań związanychfrom 2014 regarding z dobrami the wpisanymiOUV(World naH eritage Listę C Światowegoommittee thirty- Dzie- eighthdzictwa session UNESCO Doha, jest Qatar Konwencja 15 – 25 June w sprawie 2014), http://whc.unesco.org/archive/2014/whc14-38com-5 ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural-Finf -en.pdnego11f,, accessed a przepisy 1.06.2017, wykonawcze Polish do language realizacji version: Konwencji http://www.nid. zawiera dokumentpl. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- Operational guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, UNESCO jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Intergovernmental Committee for the Safeguarding of Intangible Cultural Heritage, WHC 2012, http:// www.icomos-poland.org/dokumenty-doktrynalne.htm8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r.l , waccessed sprawie organizacji1.06.2017. i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Outstanding universal value and monitoring of World Heritage Sites, in summary of the project: B. Szmygin 9 (ed.), Statut Improving Narodowego the protection Instytutu Dziedzictwasystems and §4management – Załącznik of do locations Zarządzenia entered Ministra into the Kultury UNESCO i Dziedzictwa World Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. Heritage Sites list – creating a declaration on the outstanding universal value and its monitoring factors, 10 j.w. based on the experiences of Poland and Norway, Polish ICOMOS Committee, and National Heritage 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, Board,poz. W190)arsaw 2011, http://bc.pollub.pl/Content/690/dziedzictwo.pdf accessed 1.06.2017. A.12 Operational Jagiellak andGuidelines B. H ensel-Moszczyńskafor the implementation, Stagesof the World of reconstruction Heritage Convention of the. OldDokument Town ten in Warsawjest okresowo and samplesaktualizowany. of objects Tłumaczeniecreated during na thatjęzyk time polski in wgFolder angielskiej and exhibition wersji językowej ’60 years z 2012after r.the Wytyczne reconstruction Operacyjne of the do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie Old Town in Warsaw’, Capital City Historic Preservation Office, Warsaw 2013. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 5498 Anna JagiellakFortuna-Marek rozporządzeniamiNon-published materials: do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mająA. Boye- też Gregulacjeuerquin, prawne History zawarte of the reconstructionw Ustawie z dnia of Rynek27 marca Starego 2003 Miasta r. o planowaniu 18 and 20, i zagospodarowaniuhandwritten work przestrzennymfound in the W orazarsaw w UstawieCity Archive, z 7 lipca file 1994 number roku oVII prawie-21. budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskomDocumentation czy działaniom created during wobec preservation obiektów, works, zespołów located czy obszarówin the archive zabytkowych of the Capital objętych City ochroną prawnąHistoric czyliPreservation do zapobiegania Office: zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- R. Rogal, Documentation of preservation works on facades of two neighbouring buildings – Piwna 51/53 szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- and Wąski Dunaj 1/3 in Warsaw, Toruń, 2014. nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdeﬁ niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychDocumentation oraz of preservationwyszczególnienie work ondziałań, the facade które of wymagają Wąski Dunaj pozwolenia 10 in Warsaw, Wojewódzkiego Toruń, 2014 Konserwatora. Zabytków. Documentation of preservation work on the facade of Rynek Starego Miasta 8 in Warsaw, Toruń, 2015. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychDocumentation na czym of preservation polega ochrona work zabytkówon the facade sprawowana of Rynek Starego przez organy Miasta administracji9/11/13 in Warsaw, publicznej Toruń. wymie- 2015. nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- Documentation of preservation work on the facade of Rynek Starego Miasta 12/14 in Warsaw, remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniemToruń, na niektóre 2015. zDocumentation zagrożeń)3. Także of preservation ustawowe określenie work on the opieki facade nad of zabytkiem, Rynek Starego które Miasta należy 19 do in kompetencjiWarsaw, Toruń, właściciela 2015. lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na Documentationzapewnieniu warunków of preservation do zabezpieczenia work on the i utrzymaniafacade of Rynek zabytku Starego oraz Miasta jego otoczenia 22/24 in wWarsaw, jak najlepszym Toruń, 2015.stanie Documentationoraz korzystania ofz zabytkupreservation w sposób work zapewniający on the facade trwałe of Rynek zachowanie Starego Miastajego wartości 31 in Warsaw,, czyli na Toruń,eliminowaniu 2015. zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZDocumentation o zagrożeniu of preservation dla zabytku 5work. on the facade of Szeroki Dunaj 1/3 in Warsaw, Toruń, 2015. DocumentationPonadto służbyof preservation konserwatorskie work on posiadająthe facade całyof Świętojańska szereg prerogatyw 15 in Warsaw, do kontroli Toruń, stanu 2015. zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania naDocumentation zagrożenia zabytków of preservation6. work on the facade of Piwna 34/36 in Warsaw, Toruń, 2015. DocumentationDodatkowo of preservationzgodnie z art. work 18 Ustawyon the facade o ochronie of Krzywe zabytków Koło ochronę 6/6a in Warsaw,zabytków Toruń, i opiekę 2015. nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- Documentation of preservation work on the facade of Krzywe Koło 12/14a in Warsaw, darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowaniaToruń, przestrzennego 2015. powiatu,Documentation strategii of rozwojupreservation gmin, work studiów on the uwarunkowań facade of Freta i kierunków17 in Warsaw, zagospodarowania Toruń, 2015. przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowyDocumentation (…) Iof co preservation bardzo istotne work won kontekściethe facade ofanalizy Krzywe zagrożeń Koło 22/24 – we in wszystkich Warsaw, Toruń, ww koncepcjach, 2016. strategiach,Documentation analizach, of preservation planach worki studiach on the należy facade m.in.of Krzywe w szczególności Koło 26/28 określić in Warsaw, rozwiązania Toruń, 2016. niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- Documentationwracania zabytków of preservation do jak najlepszego work on stanu the 7facade. of Krzywe Koło 30 in Warsaw, Toruń, 2016.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie W. Zawistowska Documentation gathered during the conse- prowadzenia prac ,konserwatorskich, M. Lulkiewicz restauratorskich,and B. Holewińska robót budowlanych, – Sowa, badań konserwatorskich i architektonicznych rvationa także of innych the polychromy działań przy and zabytku sgrafitto wpisanym together do rejestruwith a zabytkówdetailed orazwork badańplan forarcheologicznych the polychromy i poszukiwań of the Pod Lwemukrytych Tenement lub porzuconych House, Rynek zabytków Starego ruchomych Miasta 13, (DzU Warsaw z 2004, P ro r., A nrrte 150, Monument poz. 1579), Analysis Rozporządzenie and Preservation Ministra Office,Kultury W zarsaw dnia 25 2014/2015; sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), DocumentationArt. 4 (dalej: Ustawa of preservation o ochronie). work located in the Archive of the Masovian Voivodeship Historic 4Preservation Ustawa o ochronie Office:, Art. 5. Old5 Ustawa Town. o ochronieBuilding, Art.facades. 28. Painting, Warsaw 1971–1972 6 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Old Town. Building facades. Sgrafitto, Warsaw 1971–1972 7 Ustawa o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. ANALIZAManagem ZAGROŻEŃent Plans Wfor PLANACH the Chur ZARZĄDZANIAches of Peac e DOBRAMIin Jawor and KULTUROWYMI Swidnica as an Example ŚWIATOWEGOof Management DZIEDZICTWA Problems with UNESCO World Heritage Site AnnaWaldemar Fortuna-Marek J. Affelt

1.Motto: Zagrożenia oddziałujące na dobro WH w systemie ochrony zabytków A responsiblei ich znaczenie heritage managementw kontekście is somewhatzarządzania of a miejscamitest of our abilities światowego to engage dziedzictwa in its preservation and effective deployment of individuals, organizations, or institutions as well as utilization of internal and Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. external experience in diversified areas of contemporary economy and society.1 Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet ŚwiatowegoIntroduct Dziedzictwa.ion Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- rowaniaBetween1 oraz planów 2012–2014, zarządzania a research sporządzanych and educational dla miejsc project WH. “The Churches of Peace in Jawor and Swidnica.Każde World dobro Heritage niezależnie Site. Management od jego typuPlan” narażonewas completed. jest naIt was szereg a part różnorodnych of a larger undertaking czynników enti - zagrażającychtled “Investigation, jego A stanowissessment, (czynniki and Preservation antropogeniczne of the Church i naturalne). of Peace in By Jawor skutecznie as a World chronić Heritage jakieś Site” dobro(German i efektywnie “Erforschung, nim Bewertung zarządzać und konieczne Bewahrung jest der ustalenie Friedenskirche czynników, in Jauer/ które Jawor mogą als W eltkulturerbe”)mu zagrażać (czynnikówfinanced by Fobecnieederal Commissioner występujących for i potencjalnych),Culture and Media monitorowanie (German “Beauftragten tych zagrożeń der Borazundesregierung określenie działańfür Kultur i środkówund Medien zapobiegających – BMK). The Management wszystkim zidentyfiPlan was kowanymdevised as zagrożeniom.part of international Dlatego cooperation też nie- zbędnymbetween N elementemicolaus Copernicus każdego U planuniversity zarządzania in Torun dlaand miejsca Brandenburg Światowego University Dziedzictwa of Technology powinna Cottbus być identyfi– Senftenberg. kacja, Prof.monitorowanie Marie–Theres oraz Albert, wskazanie the then jak Chairwoman eliminować ofbądź Intercultural przynajmniej Studies minimalizować and UNESCO zagrożenia.Chairwoman for Heritage Studies in BTU – Cottbus took scientific leadership over the project. In the prefacePoznanie to the Management przyczyn i mechanizmów, Plan, she stressed które the wpływają role of the na author niszczenie of this zabytkowej article in substancji, its conception. na de- In Agradacjęutumn 2014,wartości the przestrzennych, study was accepted zanikanie by the wartościBeauftragten niematerialnych, der Bundesregierung jak również für Kulturna nieprawidłowe und Medien funkcjonowanie(BKM) financing systemu the program ochrony F“ örderungsprogramm pozwala lepiej i skuteczniej Erinnerung chronić und I dentitätdziedzictwo. – Die Deutschen und ihre NachbarnCharakterystyka in Mittel- und zagrożeń Osteuropa” i ich (E nglishmonitorowanie “Memory andma Idużedentity znaczenie – Germany w ochronieand their Ni zarządzaniu,eighborhoods ingdyż Central działania – Eastern te nastawione Europe”), sąas przedepart of wszystkimwhich the Management na ochronę prewencyjną, Plan was implemented. zapobiegawczą. Next, theIdentyfi German ka- 2 Partnercja potencjalnych passed this zagrożeń study to thei odpowiedzialne National Heritage reagowanie Board of na Poland nie pozwala in Warsaw uniknąć and publishedrzeczywistego it online. ryzyka i zapobiegać niszczeniu.

Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi 1 się rzagrożeniamiozbicka Malgorzata, obiektów, Managing zespołów Cultural czy World obszarów Heritage, zabytkowych Narodowy rozwiązywaneInstytut Dziedzictwa, są przede Warsaw wszystkim 2015, Preface po- to Polish edition. [online] http://whc.unesco.org/en/managing-cultural-world-heritage/ (access: March 30, 2017). przez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi 2 schellino Francesca, Affelt Waldemar, Schaaf Ulrich, The Churches of Peace in Jawor and Swidnica. World Heritage Site. Management Plan, Brandenburgische Technische Universität Cottbus, Cottbus 2014. [online] 1 Ohttp://www-docs.tu-cottbus.de/interkulturalitaet/public/01_Management%20Plan%20-%20Churches%20 monitoringu zagrożeń m.in. Z. Mirek, Monitoring miejsc światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna Wartość,of%20Peace.pd a monitoringf (access: dóbr March światowego 30, 2017). dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 10054 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na Izapewnieniul. 1. Jawor, warunków widok historycznego do zabezpieczenia zespołu i budynkówutrzymania ewangelicko-augsburskiego zabytku oraz jego otoczenia Kościoła w jak najlepszym Pokoju pw. stanieDucha Świętego wzniesionego w latach 1654-1655 (w centrum widoczny zarys bryły z kalenicą i wieżą dzwonną), oraz korzystaniaotwierający z sięzabytku z głównej w sposób drogi wjazdowejzapewniający do miastatrwałe odzachowanie strony Wrocławia; jego wartości działka, czyli u zbiegu na eliminowaniu ulic jest atrak - zagrożeń)cyjnym4. Właściciel terenem inwestycyjnym, lub posiadacz alezabytku zapis w jest miejscowym też zobowiązany planie zagospodarowania do niezwłocznego przestrzennego powiadomienia chroni WKZ oten zagrożeniu wycinek panoramy dla zabytku przed5. zabudową kubaturową. Fot. W. Affelt, 2013. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania 6 na zagrożeniaThe partners zabytków to the. project assumed that the Management Plan will be based on “Management Plans forDodatkowo World H eritagezgodnie S ites.z art. A 18Practical Ustawy G uide”o ochronie published zabytków by the ochronę German zabytków Commission i opiekę for nadUNES zabyt-CO.3 kamiIt is an uwzględnia over one-hundred-page się przy sporządzaniu long exhaustive i aktualizacji book strategii written rozwojuin 2008 województw, which takes planówinto account zagospo- the darowaniaOperational przestrzennego Guidelines for województw,the Implementation analiz ofi studiów the World z zakresuHeritage zagospodarowania Convention from 2005.przestrzennego4 However, powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego the nomination application to inscribe Churches of Peace in the List was filed in the late 20th century. gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach The properties were listed on the UNESCO’s World Heritage List in 2001, when the 1999 Operational zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, 5 Gstrategiach,uidelines were analizach, still in planach effect. Ti hestudiach 1999 releasenależy differsm.in. w considerably szczególności from określić the rozwiązania2005 one; it isniezbędne enough to comparedo zapobiegania the total zagrożeniom number of pages dla zabytkówamounting, zapewnienia to 50 and 161 im respectively.ochrony przy F realizacjior the purposes inwestycji of thisoraz paper,przy- itwracania is worth zabytków mentioning do jak that najlepszego the main stanu difference7. is a lack of precision of the basic nomination criteria (although they were mentioned in part II, page 23) called Statement of Outstanding Universal Value and2 Najważniejsze Statements wof tejIntegrity kwestii and/są zwłaszcza or Authenticity, Rozporządzenie which Ministra were specified Kultury z indnia 2005 9 czerwca and they 2004 have r. w remained sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 ringbeck Brigitta, Management Plans for World Heritge Sites. A Practical Guide. German Commission for 3 UstawaUNESC zO dnia, Bonn 23 lipca2008. 2003 [online] r. o ochroniehttp://www.unesco.de/fileadmin/medien/ zabytków i opiece nad zabytkami (tekstDokumente/ jednolityB Dz.ibliothek/Management_ U. 2014 poz. 1446), Art.Plan_for_ 4 (dalej:W old_UstawaHeritage_ o ochronie).Sites.pdf (access: March 30, 2017). 4 4 Ustawa the Operational o ochronie ,G Art.uidelines 5. for the Implementation of the World Heritage Convention, WHC. 05/ 22 February, 5 Ustawa2005 [online] o ochronie http://whc.unesco.org/archive/opguide05-en.pd, Art. 28. f (access: March 30, 2017). 6 5 Ustawa the O perationalo ochronie ,G Rozdz.uidelines 4. for the Implementation of the World Heritage Convention, WHC – 99/ 2 March, 7 Ustawa1999 [online] o ochronie https://ich.unesco.org/doc/src/04851-, Art. 18 ust. 2 pkt 2. EN.pdf (access: March 30, 2017). 10155 Analiza zagrożeń wManagement planach zarządzania Plans for thedobrami Churches kulturowymi of Peace świain Jawortowego and dziedzictwa Swidnica ... unchangedPonadto till thisdobra day. o 6największym The lack of theznaczeniu attributes dla ofdziedzictwa authenticity kulturowego (eight attributes) winny andbyć uwzględnianethe classifica- tionw planie of integrity ochrony (three zabytków classes) jednostki led to a situationorganizacyjnej where oraz writing w krajowym, a management wojewódzkim, plan several powiatowym years later provedi gminnym to be planieproblematic ochrony because zabytków of these na wypadekdisparities, konfl which iktu are, zbrojnego however, i sytuacji impossible kryzysowych to avoid if w one celu is toich fulfil zabezpieczenia the present przed formal skutkami conditions zagrożeń stipulated wynikających in the current z sytuacji version kryzysowych. of the Operational Do zagrożeń Guidelines. (prze-7 Itwidywanych should be pointed i realnych), out that które the należy Operational uwzględnić Guidelines w tych from planach 1999 zaliczono contain general w szczególności: requirements pożar; for managementpowodzie, ulewy of a UNESlub zalaniaCO W orldz innych Heritage przyczyn; Site in articlewichury; 64.4. katastrofy The obligatory budowlane, “retrospective awarie techniczne, Statement chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- of Outstanding Univesal Value” could be helpful for devising the Management Plan for the Churches of fl ikt zbrojny8. Peace, but that document was ratified by the World Heritage Committee only recently, i.e. in 2016.8 Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązaniaMoreover, wthe zakresie Polish N przeciwdziałaniaational Commission zagrożeniom for UNES dotyczącymCO published miejsc online Światowego a rather laconic Dziedzictwa – when comparedw Polsce są to niewystarczające the German Handbook – jak pokazują – framework choćby guidelines ostatnie problemy entitled związane“Management z inwestycjami Plan for a w W War-orld Hszawieeritage czy Site”. we 9Wrocławiu. The comparison W praktyce of both bowiem sources służby after konserwatorskiefinishing this paper odpowiedzialne has led to some(zgodnie interesting z zapi- conclusions.sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektówThe only zabytkowych management (w plan tym devised dóbr WH), for a aleWorld nie Hidentyfieritage kują site ini nie Poland monitorują available zagrożeń during thedla execumiejsc- tionUNESCO of the wsubject sposób international systemowy. research Ocena zagrożeńand educational i ich monitorowanie project concerned w obecnym the historic systemie Warsaw prawnym downtown.w Polsce It failed, – także however, w stosunku to be do useful dóbr o as najwyższej a model, wartościas it differed są działaniami considerably okazjonalnymi, from the aforementioned wyrywkowy- Hmi,andbook niesystemowymi. in both layout and scholarly approach.10 The differences arise from the specific character of a historicZapewnieniu city – its jak fabric najwyższych is woven standardów of many diverse ochrony properties polskich dispersedmiejsc z Listy over UNESCO a vast area, służyć whereas mają monitorowanie i analizo- thedziałania Churches Narodowego of Peace heritage Instytutu site Dziedzictwa, was reduced którego to a single jednym architectural z zadań jest monument, even including wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w the buffer zone (called the ‘insulation zone’ in the case of9 Warsaw) and the view analysis (only curso- szczególności obiektów z Listy Światowego11 Dziedzictwa (…) . Instytutowi przypisana jest także realizacja rilyw zakresie examined powierzonym in the case przez of W Ministraarsaw). zadań Although wynikających UNESC Oz porozumień,’s fundamental konwencji reference i innych guide dokumentów concerning managementpodpisanych przezof world Polskę cultural związanych heritage z ochroną was published i opieką nad in dziedzictwem2013, the implementation materialnym i niematerialnympremises did not10, 12 looka więc inviting m.in. realizacjaenough to zadań make wynikających good use of it. z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

6 operationalZagrożenia Guidelines dóbr WHfor the a wytyczneImplementation Komitetu of the Światowego World Heritage Dziedzictwa Convention, WHC. 16/01, 26 October, 2016Podstawą [online] http://whc.unesco.org/en/guidelines wszelkich działań związanych/ (access: z dobrami March wpisanymi 30, 2017). na Listę Światowego Dzie- 7 dzictwa szmygin UNESCO Boguslaw, jest Attributes Konwencja of Outstanding w sprawie Universal ochrony Value światowego, in: Boguslaw dziedzictwa Szmygin (ed.) kulturalnego Outstanding i Universal natural- negoValue11, aand przepisy Monitoring wykonawcze of World Heritage do realizacji Properties ,Konwencji PKN ICOM OS zawiera, Warsaw dokument 2011, page Wytyczne 61. Operacyjne do 8 realizacji8E: Adoption Konwencji of retrospective Światowego Statements Dziedzictwa of Outstanding (dalej: Wytyczne Universal Value, Operacyjne WHC/)12 .16/ Kwestia 40.COM/8 zagrożeńE.Rev Paris, po- jawia10 June, się wielokrotnie2016, pages 51 w– 53Wytycznych [online] http://whc.unesco.org/archive/2016/whc16-40com-8 operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnychE.Rev-en.pd kontekstach.f (access: May 1, 2017). 9 8 RozporządzeniePlan zarządzania Ministra obiektem Kultury Światowego z dnia 25Dziedzictwa, sierpnia 2004 Polish r. w N sprawieational organizacjiCommision i sposobufor UNES ochronyCO, [online] zabytków http:// na wypadekwww.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/procedura-wpisu/plan-zarzadzania konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych / 9 Statut(access: Narodowego March 30, 2017). Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa 10 Narodowego trybulski Lukasz, z dnia Ratusz 23 stycznia stworzył 2014 plan r. zarządzania dla Starego Miasta (City Hall devised a Management Plan 10 for j.w. the Old Town), 10 January, 2011 [online] http://www.polskatimes.pl/artykul/355268,ratusz-stworzyl-plan- 11 zarzadzania-dla-starego-miasta,id,t.htmlKonwencja w sprawie ochrony światowego / dziedzictwa(access: March kulturalnego 30, 2017). i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 11 hpoz.istoryczne 190) Centrum Warszawy – Plan Zarządzania. (Historic Warsaw Downtown – Management Plan.) 12 [online]Operational https://zabytki.um.warszawa.pl/sites/zabytki.um.warszawa.pl/files/Plan%20Zarz%C4%85dzania%20 Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Waktualizowany.arszawa1.pdf Tłumaczenie(access: March na 30, język 2017). polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 12 Managingrealizacji Konwencji Cultural ŚwiatowegoWorld Heritage. Dziedzictwa UNES autorstwaCO, Paris K. 2013.Piotrowskiej [online] i B. http://whc.unesco.org/en/managing- Szmygina dostępne jest na stronie cultural-world-heritage/Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 10254 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniamiWorld Her do itejżetage ustawy Site2 .Manage Obok niejm pewneent Planznaczenie accord dla zagadnieńing to dotyczących the Pract zagrożeńical mają teżGu regulacjeide iss uedprawne by zawarte the G wer Ustawieman zC dniaommissi 27 marcaon 2003 for r. UNE o planowaniuSCO i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. TUstawyhe guide te, wasa zwłaszcza divided Ustawainto three o ochronie main chapters zabytków and dają was też providedteoretycznie with narzędzia three annexes nie tylko which do respectivelyreagowania nadefine zagrożenie, recommendations które już wystąpiło regarding (aktualne), national legislation, lecz również periodical do zapobiegania reporting niekorzystnym in line with the Wzjawiskomorld Heritage czy działaniomCommittee’s wobec requirements obiektów, in zespołówform of questionnaires czy obszarów and zabytkowych control lists, objętych as well ochronąas model plansprawną on czyli electronic do zapobiegania carries like zagrożeniom CDs. Chapter potencjalnym. One enumerates Co istotne study modulesprzepisy whichte dotyczą are discussedw równym in minutestopniu detailwszystkich in 53 obiektówsub-chapters objętych of Chapter ochroną Two. prawną Chapter bez specjalnegoThree contains wyodrębnienia a comprehensive dóbr najcenniej- list of refe- rencesszych jakimiand useful są miejsca online światowegoaddresses. T dziedzictwa.he guide suggests Kwestie layout przeciwdziałania and content sequencingzagrożeniom of wobecmanagement chro- plansnionych for obiektów new nomination i obszarów applications, zabytkowych but zdefi fails niowane to resolve są theustawowo dilemmas m.in. that poprzez managers określenie of sites działań inscri - bedzabronionych on the W orldoraz Hwyszczególnienieeritage List before działań, 2005 któreare facing. wymagają It was pozwolenia since then Wojewódzkiego that all the next Konserwatora Operational GZabytków.uidelines adopted the detailed repertoire of eight attributes of authenticity and three categories of integrity.W UstawieThanks oto ochronie this accuracy zabytków of i terms,opiece nadone zabytkamican formulate wśród the sześciu basic podstawowych aim of a management działań okre- plan asślających a demand na czym for maintaining polega ochrona the zabytkówoutstanding sprawowana universal przezvalue organy– a central administracji concept publicznejof the Convention wymie- zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków uda- regardingnione jest the preservation of world cultural and natural heritage – of a given site for the generationsoraz remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre to come. The last phrase can be associated with ideas in spirit of sustainable development formulated z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela in 1987, but in reality, mentioned already in Article 4. of the said Convention.13 It was shown in the lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na forewordzapewnieniu to Chapterwarunków Two do ofzabezpieczenia the Guide that i utrzymania a management zabytku plan oraz is jegoessential otoczenia to create w jak periodical najlepszym manage stanie - mentoraz korzystania strategies (i.e.z zabytku it serves w sposóba primary zapewniający function trwałeagainst zachowanie temporarily jego adopted wartości strategies),, czyli na eliminowaniuwhich should bezagrożeń) focused4. onWłaściciel issues concerning lub posiadacz visual zabytku integrity jest of existingteż zobowiązany and newly do designed niezwłocznego facilities. powiadomienia At present, the WKZ2011 UNESo zagrożeniuCO Recommendation dla zabytku5. on the Historic Urban Landscape plays a leading role in this regard.14 PonadtoThe Guide służby recommends konserwatorskie an unequivocal posiadają accuracy cały szereg of the prerogatyw protected do property kontroli which, stanu accordingzachowania to ithe prowadzenia 1972 Convention, nadzoru cankonserwatorskiego, be a monument, co a magroup m.in. of wbuildings, zamiarze or swym a site. być W narzędziemith regard to do the reagowania Churches naof Peace,zagrożenia there zabytków can be no6 .doubt that the initial nomination application concerned a historic monument – a singleDodatkowo building, evenzgodnie though z art. it 18was Ustawy easy to o notice ochronie other zabytków historic ochronę monuments zabytków in the i immediateopiekę nad vicinity zabytkamithat constituted, uwzględnia togethersię przy withsporządzaniu the church, i aktualizacji an integrated strategii historic rozwoju entity. województw, planów zagospo- darowaniaWhat przestrzennego is also required województw, is not only a detailedanaliz i analysisstudiów andz zakresu evaluation zagospodarowania of the legal status przestrzennego of protection powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego of a historic monument or site which need to be conducted in line with national legal regulations, but also gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach indication of the scope of agreement between national and municipal institutions responsible for planning zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,and spatial development.analizach, planach This is i thestudiach place należyto evaluate m.in. how w szczególności investment operationsokreślić rozwiązania affect the niezbędnehistoric site anddo zapobiegania protection of zagrożeniom its cultural environment dla zabytków in, particular.zapewnienia It im is necessaryochrony przy to establishrealizacji theinwestycji protection oraz bounprzy-- darywracania on a zabytkówsite to be protecteddo jak najlepszego and its buffer stanu 7.zone, which was extensively described in a separate chapter.I t was deemed necessary to incorporate not only the immediate proximity of a nominated cultural property, but2 Najważniejsze also the views w andtej kwestii adjacent są zwłaszczaareas. A potential Rozporządzenie change Ministra in the onceKultury set z bufferdnia 9 czerwcazone requires 2004 r.an w approvalsprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 13 ukrytychConvention lub porzuconychConcerning the zabytków Protection ruchomych of the (DzUWorld z Cultural 2004 r., and nr 150,Natural poz. H 1579),eritage Rozporządzenieadopted by the MinistraGeneral KulturyConference z dnia at 25 its sierpnia seventeenth 2004 r.session w sprawie in Paris, organizacji 16 November i sposobu 1972. ochrony Journal zabytków of L naaws wypadek 76.32.190, konfl Aikturticle zbrojnego 4: Each i Statesytuacji Party kryzysowych to this Convention (DzU z 2004 recognizes r., nr 212, that poz. the 2153). duty of ensuring the identification, protection, conservation, presentation and transmission to future generations of the cultural and natural heritage referred to in Articles 1 and 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 2 and situated on its territory, belongs primarily to that State. It will do all it can to this end, to the utmost of its re- Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). sources and, where appropriate, with any international assistance and cooperation, in particular, financial, artistic, 4 Ustawascientific o ochronie and technical,, Art. 5. which it may be able to obtain. [online] whc.unesco.org/uploads/activities/documents/ 5 Ustawaactivity-562-4.pdf o ochronie, Art. (access: 28. March 30, 2017). 6 14 Ustawa unes Co Oochronie Recommendation, Rozdz. 4. on the Historic Urban Landscape [online] whc.unesco.org/eu.hul (access: 7 UstawaMarch o30, ochronie 2017)., Art. 18 ust. 2 pkt 2. 10355 Analiza zagrożeń wManagement planach zarządzania Plans for thedobrami Churches kulturowymi of Peace świain Jawortowego and dziedzictwa Swidnica ...

–Ponadto Maintenance dobra o plans największym for a world znaczeniu heritage sitedla shoulddziedzictwa have akulturowego modular structure winny whichbyć uwzględniane would allow w planie forochrony updating zabytków them quickly jednostki and organizacyjnejreacting immediately oraz w to krajowym, a change in wojewódzkim, environmental powiatowymconditions. i gminnym– a complete planie ochrony survey and zabytków inventory na documentation wypadek konfl is iktu of profound zbrojnego significance. i sytuacji T kryzysowychhey should include w celu a ich zabezpieczenialist of movable przed and skutkami immovable zagrożeń properties wynikających and architectural z sytuacji details. kryzysowych. In case of complexes Do zagrożeń of historic (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; monuments, historic cities, and cultural landscapes, it is necessary to indicate and name elements powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, defining asset’s outstanding universal value. The survey and inventory documentation should be chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnymade8. publicly available in full or part in order to educate the community on the value of the site. –Pomimo scientific tak zdawałobyresearch of się a rozbudowanychworld heritage siteprzepisów and appropriate odnoszących studies się do should zagrożeń provide dotychczaso- basis for we rozwiązaniadeveloping w zakresie a contextual przeciwdziałania analysis of zagrożeniom elements of dotyczącymthe site listed miejsc in the Światowego survey and Dziedzictwa inventory w Polsce documentation,są niewystarczające risk – jak analysis, pokazują monitoring choćby ostatnie procedures, problemy climate związane data, z conditionsinwestycjami regarding w War- szawie czyconservation we Wrocławiu. and Wrestoration, praktyce bowiemand archeological służby konserwatorskie discoveries. odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)– the use of za preventive ochronę zabytków conservation sprawują requires nadzór identifying i wykonują every działania possible kontrolne risk and wdeveloping stosunku do obiektówcounter-measures. zabytkowych (w O netym has dóbr to considerWH), ale the nie pressureidentyfi kują for economici nie monitorują development zagrożeń through dla miejsc new UNESCOinvestment w sposób systemowy. operations, Ocena construction zagrożeń works, i ich transportmonitorowanie intensification, w obecnym environmentalsystemie prawnym influ- w Polsce –ence, także natural w stosunku disasters, do dóbr increase o najwyższej in tourism wartości and the są number działaniami of inhabitants. okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. – Planning hazard prevention should comprise of: legal instruments, practical and technical Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają actions, identification of the scope of competencies, and methods and action techniques used działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeńon the dlaregional dziedzictwa and national i wypracowywanie level. metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności– Monitoring obiektów and z Listy quality Światowego control willDziedzictwa use suitably (…) 9selected. Instytutowi and defined przypisana indicators. jest także17 O realizacjabligatory w zakresiePeriodic powierzonym Reports przez submitted Ministra to zadań World wynikających Heritage Committee z porozumień, by S konwencjitate Parties i innych to the dokumentówConvention podpisanych‘force’ przez the Polskę latter związanych ones to observe z ochroną and i opieką mark naddown dziedzictwem any fluctuation materialnym in the i niematerialnymindicators’ value.10, a więc m.in.Validity realizacja of the zadań results, wynikających however, stronglyz przystąpienia relies on Polski scrupulousness do Konwencji with Światowego which a Dziedzictwagiven site is UNESCOexamined z 1972 r. andZadania monitored. dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,– w gdyżith regardjednym to z conflict celów monitoringu management, jest the zapobieganie Guide recommends ewentualnym solution zagrożeniom. adopted for W the praktyce world jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- heritage site “Graz – historic center and Eggenberg Palace” (inscription from 1999; extension wadzonego monitoringu tych miejsc. of the scope in 2010) in Annex C. –Zagrożenia a special dóbr subchapter WH a iswytyczne devoted toKomitetu social communication Światowego Dziedzictwa that comprises of: paper publications, Podstawąonline sites, wszelkich labelling, działań and outdoorzwiązanych information, z dobrami press wpisanymi releases; educational na Listę Światowego events and guideDzie- dzictwa UNESCOtraining, teacher, jest Konwencja journalist, wdecision-maker sprawie ochrony and technical światowego expert dziedzictwa training, exhibitions, kulturalnego organization i natural- nego11, a of przepisy tourism: wykonawczeparking lots, information do realizacji centres, Konwencji guided zawiera tours, special dokument and periodicalWytyczne events, Operacyjne e.g. heri do- realizacji tage Konwencji days, popularization Światowego of Dziedzictwa other heritage (dalej: properties, Wytyczne international Operacyjne tourism)12. Kwestiacooperation zagrożeń networks. pojawia – się t wielokrotniehe penultimate w chapterWytycznych is about operacyjnych the idea of i omawianasustainable jestdevelopment, w bardzo which różnych is applicable kontekstach. to cultural heritage since the beginning of the 21st century mainly in the context of “sustainable 8 Rozporządzenieuse” of Ministracultural Kultury properties, z dnia which 25 sierpnia is included 2004 r. inw thesprawie Operational organizacji G i uidelinessposobu ochrony18 and specifiedzabytków na in wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 1711 sKonwencjazmygin Boguslaw, w sprawie Indicators ochrony światowegoand World Heritage dziedzictwa Monitoring kulturalnego, in: S zmygini naturalnego Boguslaw, Paryż (ed.), 1972 Outstanding (DzU 1976 Univesal Nr 32, poz.Value 190) and World Heritage Monitoring, PKN ICOMOS, Warsaw 2011, page 75. 1812 sOperationalee: Operational Guidelines Guidelines for the forimplementation the Implementation of the World of the Heritage World ConventionHeritage Convention. Dokument UNESten jestCO okresowo – 2012, Aaktualizowany.rticle 119 and TłumaczenieArticle 132, para.na język 5 page polski 27: wgSustainable angielskiej development wersji językowej principles z 2012 should r. Wytyczne be integrated Operacyjne into the do managementrealizacji Konwencji system Światowego (repeated in Dziedzictwa edition WH autorstwaC.16/01 26 K. OPiotrowskiejctober 2016) i B.[online:] Szmygina http://www.icomos-poland. dostępne jest na stronie org/dokumenty-doktrynalne.htmPolskiego Komitetu Narodowego ICOMOSl (access: http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne March 30, 2017). 10654 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniamithe ICOM doOS tejże documentation ustawy2. Obok19. L ately,niej pewnethere has znaczenie been an dlaannouncement zagadnień dotyczących about “Guidelines zagrożeń for mają też regulacjeIntegrating prawne Culture zawarte and Culturalw Ustawie H eritagez dnia 27in Umarcarban D2003evelopment”. r. o planowaniu20 i zagospodarowaniu przestrzennym– the lastoraz chapter w Ustawie encompasses z 7 lipca 1994 two rokukey issueso prawie for budowlanym. a management plan to succeed: Co-Workers Ustawyand Bte,udget. a zwłaszcza It is crucial Ustawa to reporto ochronie on thezabytków current dają situation, też teoretycznie assess it, narzędziaand formulate nie tylko detailed do reagowaniaconclusions na zagrożenie, to implement które już short-,wystąpiło mid-, (aktualne), and long-term lecz również goals in do action zapobiegania plans. niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną This can be found in seven subchapters, but in this article, for the purposes of transparency, the prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniukey issues wszystkich are not divided obiektów - all objętych the more ochroną that some prawną of them bez specjalnegoare repeated wyodrębnienia in other contexts. dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychFi nalobiektów Rem i obszarówarks on zabytkowych the Manage zdefi niowanement Plansą ustawowo for tm.in.he Ch poprzezurc hokreśleniees of Peace działań zabronionychin Jaw orazor andwyszczególnienie Swidnica działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. The two-person team responsible for the Management Plan, i.e. Francesca Schellino and Waldemar Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Affelt,W started fieldwork in the summer of 2013.T he works involved wśród sześciu site reconnaissance, podstawowych local działań field okre- visits, ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- and search queries of documentation found in the parishes of Jawor and Swidnica. A great number of nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- meetings were held with institutional stakeholders; archives and documentation stored in local repre- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre zsentations zagrożeń) were3. Także studied: ustawowe in Legnica określenie for Jaworopieki and nad in zabytkiem, Walbrzych które for Snależywidnica do ( Fkompetencjiebruary 2014). właściciela The last lubmeeting posiadacza of all projectteż pośrednio executers odwołuje was organised się do potencjalnych in Torun in zagrożeńJanuary 2014,(opieka and bowiem concluding polega discussion m.in. na zapewnieniuwith professor warunków M.-T. A lbertdo zabezpieczenia was held in Bi utrzymaniaerlin in June. zabytku Until orazthe text jego wasotoczenia finished w jak on najlepszym July 14, 2014, stanie an orazintensive korzystania discussion z zabytku had beenw sposób developing zapewniający online trwałe via email. zachowanie It was jego important wartości to, czyli adhere na eliminowaniuto the rule of reachingzagrożeń) a4. consensus,Właściciel whichlub posiadacz proved tozabytku be of great jest significanceteż zobowiązany in light do niezwłocznegoof the discrepancies powiadomienia between the WKZfinal ovisions zagrożeniu of the dla Management zabytku5. Plan which scientific leader and the author of the study had. They are presentedPonadto in Chapter służby 8konserwatorskie entitled Afterthoughts posiadają and cały research szereg andprerogatyw study results do kontroli of the stanumanagement zachowania plan ifor prowadzenia the Churches nadzoru of Peace konserwatorskiego, in Jawor and Swidnica co ma m.in. (pages w zamiarze105-114). swym This chapter,być narzędziem however, do has reagowania no foun - 6 nadation zagrożenia in the Gzabytkówerman Guide.. Moreover, Annex I was added. It was entitled ”The Management Plan for the WorldDodatkowo Heritage zgodnie Sites of z theart. Churches 18 Ustawy of o peace ochronie in jawor zabytków and Sochronęwidnica zabytków compared i withopiekę the nad guideline zabyt- kamiframework uwzględnia issued sięby theprzy Polish sporządzaniu national iCommission aktualizacji forstrategii UNES rozwojuCO” (pages województw, 115–118). planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego The summary of the research and educational project was presented in a table in which the site in powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Jawor and Swidnica was assessed using the following 12 criteria: gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy– physical (…) I co qualities bardzo ofistotne the site w –kontekście the church analizy building, zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,– type analizach, of property, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania– constituent zagrożeniom elements dlaof a zabytków world heritage, zapewnienia site, im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 7 wracania– zabytkówsurroundings, do jak najlepszego stanu .

2 Najważniejsze– buffer w zone,tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia– legal-administrative prac konserwatorskich, institutional restauratorskich, stakeholders, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także– innychsuggestions działań for przy extending zabytku wpisanymthe form anddo rejestru the extent zabytków of the oraz monument badań archeologicznych protection, i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury– zsuggestions dnia 25 sierpnia for 2004the development r. w sprawie organizacji of a world i sposobu heritage ochrony site, zabytków na wypadek konﬂ iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 19 see: Statement of ICOMOS on the Adoption of the UN Sustainable Development Goals, [online:] http://www. Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). icomos.org/images/DOCUMENTS/Secretariat/2015/post-2015SDG/ICOMOS_Statement_post-2015SDG_ 4 UstawaEN_20151008.pd o ochronie, fArt. (access: 5. March 30, 2017). 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 20 Cultural Heritage, the UN Sustainable Development Goals, and the New Urban Agenda, 15 February, 2016, 6 Ustawapage 20: o ochronieGuidelines, Rozdz. for Integrating 4. Culture and Cultural Heritage in Urban Development [online:] http://www. 7 Ustawausicomos.org/wp-content/uploads/2016/05/ o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. Final-Concept-Note.pdf (access: March 30, 2017). 10755 Analiza zagrożeń wManagement planach zarządzania Plans for thedobrami Churches kulturowymi of Peace świain Jawortowego and dziedzictwa Swidnica ...

–Ponadto issues ofdobra social o największymcommunication znaczeniu and community dla dziedzictwa involvement, kulturowego winny być uwzględniane w planie– touristochrony information zabytków offer,jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym– potential planie stakeholders,ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych– parochial i realnych), community. które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce Il.jednak 4. Jawor, dotychczas neomanierystyczny nie wypracowano budynek i nieratusza wdrożono z końca doXIX realizacji wieku, sala zestandaryzowanego, posiedzeń rady miasta systemowo z największymi pro- wadzonegona Dolnym monitoringu Śląsku oknami tych miejsc. witrażowymi w świeckim budynku, wykonanymi przez Królewski Instytut Witraży w Berlinie (niem. Königlische Institut Glasmalerei Berlin) w 1897 r.; kwatera przedstawiająca ówczesnąZagrożenia panoramę dóbr WH przedmieścia a wytyczne z wyłaniającą Komitetu sięŚwiatowego zza sylwety Dziedzictwa domów pokrytych czerwoną dachówką ceramiczną szarą połać olbrzymiego dachu Kościoła Pokoju pw. Ducha Świętego, pokrytego gontem. FPodstawąot. w. Affelt, wszelkich 2012. działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacjiCertainly, Konwencji both Światowegoworld heritage Dziedzictwa sites are located (dalej: inWytyczne the same Operacyjnehistorical )and12. Kwestiaadministrative zagrożeń region po- ofjawia Lower się S wielokrotnieilesia and they w Wytycznychwere built in operacyjnych approximately i omawiana the same jestperiod w bardzo– the H różnycholy Spirit kontekstach. Church in Jawor was built between 1654–1655, and the Holy Trinity Church in Swidnica in 1656–1657 – and were designed8 Rozporządzenie by the same Ministra architect. Kultury Tzoday, dnia 25 however, sierpnia they2004 bothr. w sprawie function organizacji in different i sposobu communities, ochrony zabytków separate na administrativewypadek konfl districtiktu zbrojnego and municipality,i sytuacji kryzysowych and, naturally, they have different stakeholders. Moreover, 9 the Statutchurches Narodowego differ in Instytututhe body Dziedzictwa of the building, §4 – size, Załącznik cubic docapacity, Zarządzenia structural Ministra system Kultury and in i Dziedzictwaimmediate Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. surroundings, as well as in terms of ownership rights, importance of the buffer zone for the histori- 10 j.w. cal urban landscape, institutions responsible for legal protection and preservation, the development 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, strategy comprising the changes to the extent of protection, the style of site management, as well as poz. 190) the methods and means of social communication being applied. It is this disparity in conditions that 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo impedesaktualizowany. the creation Tłumaczenie of a unified na język management polski wg angielskiejplan that wersjiwould językowej be suitable z 2012 for implementationr. Wytyczne Operacyjne in these do contrastingrealizacji Konwencjisites. The Światowegorecognition Dziedzictwa of a world autorstwa heritage K.site Piotrowskiej in Jawor and i B. SSzmyginawidnica leadsdostępne to thejest followingna stronie conclusions:Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 10854 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniami– the ownership do tejże of ustawythe world2. Obok heritage niej sitepewne belongs znaczenie to the dlaadherents zagadnień – the dotyczących members of zagrożeń the local mają też regulacjeEvangelical- prawneAugsburg zawarte church. w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym– on behalforaz w Ustawie of the collectivez 7 lipca 1994 owner, roku legal o prawie actions budowlanym. are performed by the vicar chosen and Ustawyemployed te, a zwłaszczaby the community Ustawa o ofochronie parishioners. zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym – in both cases, the nominal world heritage site covers church buildings, yet they differ in terms zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną of the surrounding areas being in their closest vicinity (open park with unlimited access in prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkichJawor, and obiektów walled grounds objętych with ochroną controlled prawną access bez specjalnego with one gate wyodrębnienia in Swidnica) dóbr and najcenniej-the number szych jakimiand sątype miejsca of buildings światowego being dziedzictwa. the part of the Kwestie historic przeciwdziałania site. zagrożeniom wobec chro- nionych– obiektów in spite of i obszarówthe diverse zabytkowych locations of zdefiboth niowane churches są on ustawowo the modern m.in. city poprzez plan, określeniethe confines działań of the zabronionychbuffer oraz zones wyszczególnienie are determined działań, by the które layout wymagają of the neighbouringpozwolenia Wojewódzkiego streets. Still, attitudes Konserwatora toward Zabytków.protection of an integrated historic urban landscape vary. W– Ustawie because o of ochronie the territorial zabytków division i opiece (different nad zabytkami districts, wśród different sześciu podstawowych municipalities), działań both okre-parishes ślających nahave czym independent polega ochrona institutional zabytków stakeholders sprawowana performing przez organy legal administracji and administrative publicznej actions. wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- – both vicars voice divergent views on the site development and implement, to a different degree, remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre activities of social communication, promotion and popularization of their domain. z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych Il. a5. takżeŚwidnica, innych systemdziałań informacji przy zabytku turystycznej wpisanym wykonany do rejestru w ramach zabytków transgranicznego oraz badań archeologicznych projektu „City Wi poszukiwańalk”, współ - ukrytychfinansowanego lub porzuconych ze środków zabytkówU nii E ruchomychuropejskiej; (DzU jedna z z 2004trzech r., mosiężnych nr 150, poz. makiet 1579), miasta Rozporządzenie ustawiona na Ministra placu Kulturyśw. z dniaMałgorzaty 25 sierpnia 2004przy r. dawnejw sprawie bramieorganizacji kapturowej i sposobu ochrony ; u zabytków dołu widnieje na wypadek rozległy konﬂ teren iktu cmentarzazbrojnego i sytuacjiotaczającego kryzysowych Kościół (DzU Pokoju z 2004 pw. r., św. nr T212,rójcy, poz. wzniesiony 2153). w latach 1656-1657 na rzucie krzyża greckiego, wraz z 3 Ustawasiedmioma z dnia 23 budynkami lipca 2003 tworzącymir. o ochronie zezabytków świątynią i opiece zintegrowany nad zabytkami historyczny (tekst jednolity zespół. F ot.Dz. w. U. A 2014ffelt, poz. 2012. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 UstawaThe o developmentochronie, Art. 5. plan devised as a procedural condition of the World Heritage Committee for 5a singleUstawa inscription o ochronie, onArt. the 28. UNESCO World Heritage List, but concerning two completely different places 6located Ustawa 40 o ochroniekm apart, Rozdz. from 4. one another, needs – in practical terms – two distinct ways of handling, 7i.e. Ustawa two separate o ochronie management, Art. 18 ust. 2plans pkt 2. in which the following preconditions would be considered: 10955 Analiza zagrożeń wManagement planach zarządzania Plans for thedobrami Churches kulturowymi of Peace świain Jawortowego and dziedzictwa Swidnica ...

–Ponadto in the dobra parish o największym in Swidnica, znaczeniu there is a dla remarkably dziedzictwa well-preserved kulturowego monumentalwinny być uwzględniane modernistic w planie Wochronyinter Church zabytków building jednostki erected organizacyjnej between 1927 oraz – 1929, w krajowym,which could wojewódzkim, become a part powiatowym of Historical i gminnymMemorial planie ochronywith the zabytków prospect naof extendingwypadek konfl the iktuinscription zbrojnego on ithe sytuacji UNES kryzysowychCO World H eritagew celu ich zabezpieczeniaList.21 przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; – in both places, the inventory of movable monuments – mainly the elements of artistic décor powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, and furniture – does not list all assets being preserved. Additionally, the criteria for compiling chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- au mass fl ikt zbrojnythese8. incomplete registers are not clear. These properties constitute the integrity value of each site. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania– in both w places, zakresie tourists przeciwdziałania can use audio-guide zagrożeniom devices dotyczącym available miejsc in several Światowego languages, Dziedzictwa although w Polsce thesą niewystarczające content is adapted – jak to pokazująthe needs choćby of an ‘average ostatnie tourist’.problemy Because związane of thez inwestycjami abundance ofw War-arte- szawie czyfacts we beingWrocławiu. present W in praktyce the subject bowiem sites, służby various konserwatorskie versions dedicated odpowiedzialne to various users’ (zgodnie needs z zapi- and sami ustawowymi)special interests za ochronę are desirable; zabytków e.g.: sprawują doctrinal nadzór denominational i wykonują działania issues of kontrolne Christian w churches,stosunku do obiektówhistory zabytkowych of Reformation (w tym initiated dóbr WH), in 1517 ale nie by identyfiMartin kują Luther i nie (1483 monitorują – 1546), zagrożeń the Thirty dla miejscYears’ UNESCOW war sposób (1618 –systemowy. 1648), history Ocena of earlyzagrożeń modern i ich artmonitorowanie and its examples w obecnym in the Churchessystemie prawnymof Peace, w Polsce –iconographic także w stosunku and iconological do dóbr o najwyższej interpretation wartości of decorations są działaniami in the okazjonalnymi, Churches of Peace, wyrywkowy- etc. mi, niesystemowymi. – both sites deserve thorough research on culture-oriented studies in remembrance and legacy in Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają a European aspect; as a result, relevant narratives and specialist statements could be produced działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo-22 wanie zagrożeńfor those dla interested dziedzictwa in thei wypracowywanie topic of collective metod memory przeciwdziałania in the modern tym information zagrożeniom, society. w tym w szczególności– involvement obiektów ofz Listylocal Światowegocommunities Dziedzictwa in parochial (…) life9. Instytutowi (apart from przypisana the adherents) jest także varies realizacja in both w zakresieparishes powierzonym and requires przez Ministra appropriate zadań stimulation wynikających in zthe porozumień, case of Jawor. konwencji i innych dokumentów podpisanych– some przez non-governmental Polskę związanych organizations z ochroną i opieką might nad be dziedzictwemstatutorily interested materialnym in these i niematerialnym world heritage10, a więc m.in.sites, realizacja like: Construction zadań wynikających History Society z przystąpienia (CHS), Society Polski fordo Konwencjithe History Światowego of Technology Dziedzictwa (SHOT), UNESCOl’Association z 1972 r. Zadania ouvriere dotyczące des compagnons monitorowania du devoir wiążą du siętour w debezpośredni France (Charpentier/ sposób z zagadnieniem construteur zagrożeń,bois) gdyż. Tjednymhis can zresult celów in monitoringu international jest cooperation zapobieganie and ewentualnym specialist tourism. zagrożeniom. Thanks toW exquisitepraktyce jednak dotychczasbuilding craftsmanship, nie wypracowano it is i nieadvisable wdrożono to ponder do realizacji over the zestandaryzowanego, inclusion of both churchessystemowo in pro- the wadzonego monitoringu tych miejsc. European Route of Industrial Heritage (ERIH). –Zagrożenia because of dóbr deep WH appreciation a wytyczne of Komitetucarpentry Światowegoin Japan, one Dziedzictwa could expect special interest in world heritage sites in Jawor and Swidnica flowing from there. Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa– UNESCOCorporate jestSocial Konwencja Responsibility w sprawie policy ochrony could boost światowego cooperation dziedzictwa between kulturalnego the parish iand natural- local nego11, a entrepreneurs, przepisy wykonawcze i.e. business do stakeholders. realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji– t Konwencjihe area around Światowego the Swidnica Dziedzictwa parish (dalej:can boast Wytyczne attractive Operacyjne infrastructure)12. Kwestia such zagrożeńas Center po-for jawia się UNES wielokrotnieCO Promotion w Wytycznych and Partnership operacyjnych in the i omawianaformer bell-ringer’s jest w bardzo house, różnych hotel (boutique kontekstach. hotel “Barokowy Zakatek” situated in the former evangelical high school from 1708), and catering 8 Rozporządzeniepremise Ministra (Baroccafe Kultury in the z dnia former 25 sierpnia watchmen’s 2004 r.lodge), w sprawie all offering organizacji suitable i sposobu conditions ochrony zabytków to conduct na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych specialist training, e.g. in world heritage site management. 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 2111 CompareKonwencja the w sprawiefollowing ochrony information światowego [online]: dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, http://swidnica.fotopolska.eu/391999,foto.htmpoz. 190) l (access: May 1, 2017) 12 http://kosciolpokoju.pl/blog/2016/02/29/gemeidehaus-miejsce-spotkanOperational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention/ (access: .May Dokument 1, 2017) ten jest okresowo http://dolny-slask.org.pl/786921,foto.htmaktualizowany. Tłumaczenie na język polskil (access: wg angielskiej May 1, 2017). wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 22 srealizacjiee: Syriusz Konwencji – Wolska Światowego Magdalena, Dziedzictwa Spotkanie czasuautorstwa z miejscem. K. Piotrowskiej Studia o pamięci i B. Szmygina i miastach dostępne (Meeting jest of na time stronie and place.Polskiego Studies Komitetu on memory Narodowego and towns), ICOMOS Wydawnictwo http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Uniwersytetu Warszawskiego, Warsaw 2011. 11054 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniamiOne could arrive do tejże at the ustawy above-mentioned2. Obok niej pewne conclusions znaczenie by drafting dla zagadnień a management dotyczących plan accordingzagrożeń tomają the też guidelines regulacje of prawne the Polish zawarte Commission w Ustawie forz dnia UNES 27 CmarcaO. A n2003 exhaustive r. o planowaniu comparison i zagospodarowaniu of the scientific valueprzestrzennym of this framework oraz w Ustawie content z 7 and lipca the 1994 German roku oPractical prawie budowlanym.Guide have displayed close affinity in spite of such a Ustawygreat difference te, a zwłaszcza in form. UstawaI t is understandable, o ochronie zabytków because dają the też UNES teoretycznieCO system narzędzia does not nie impose tylko anydo obligatoryreagowania form na zagrożenie, of a management które już plan wystąpiło on the (aktualne),State Parties lecz to równieżthe Convention. do zapobiegania However, niekorzystnym it merely asks tozjawiskom include indicated czy działaniom issues deemed wobec essential obiektów, in zespołów the later reiterations czy obszarów of the zabytkowych Operational objętych Guidelines. ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego Il. 6. Świdnica, system informacji turystycznej wykonany w ramach transgranicznego projektu „City Walk”, powiatu,współfinansowanego strategii rozwoju gmin, ze środków studiów U niiuwarunkowań Europejskiej; i kierunków jedna z 37 zagospodarowania granitowych tablic przestrzennego wmontowana gmin orazw nawierzchnię mpzp albo chodnika; decyzji o numer ustaleniu w górnych lokalizacji narożnikach inwestycji pozostaje celu wpublicznego, związku z komentarzem decyzji o warunkach audio-prze - zabudowywodnika, (…) któryI co bardzomożna wypożyczyćistotne w kontekściew punkcie I nformacjianalizy zagrożeń Turystycznej – we w Rwszystkichynku, a strzałki ww wskazująkoncepcjach, kieru - strategiach,nek spaceru analizach, albo ku planach Wieży Ri atuszowej,studiach należyalbo do m.in.historycznego w szczególności zespołu ewangelicko-augsburskiego określić rozwiązania niezbędne Kościoła do zapobieganiaPokoju pw. św.zagrożeniom Trójcy. Fot. dlaw. A zabytkówffelt, 2012., zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

CPonadtoonclu dobrasion os największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnymOne of planiethe arguments ochrony that zabytków professor na Janusz wypadek Krawczyk, konfl iktuHead zbrojnego of the Department i sytuacji of kryzysowych Historic Preservation w celu atich N icolauszabezpieczenia Copernicus przed University skutkami in T zagrożeńorun, used wynikających for convincing z mesytuacji in 2012 kryzysowych. to undertake Do development zagrożeń (prze-of the Managementwidywanych Plan i realnych), was the fact które that Inależy introduced uwzględnić a new course w tych called planach “Cultural zaliczono Heritage w R esourcesszczególności: Management” pożar; intopowodzie, the programme ulewy lubsyllabus. zalania The z experience innych przyczyn; I gained in wichury; Jawor and katastrofy Swidnica was budowlane, used in updating awarie the techniczne, documen- t’schemiczne; scientific scope demonstracje and teaching i rozruchy methodology. uliczne,T he rabunkilatest course lub conducted akty wandalizmu; by the author atak in terrorystyczny winter semester i of kon- the yearfl ikt 2016/2017 zbrojny8. produced very good academic results - satisfactory for both academic milieus and students, who, taking notPomimo only full-time,tak zdawałoby but also się part-time rozbudowanych second degree przepisów course odnoszących in “Protection się ofdo cultural zagrożeń property”, dotychczaso- made everywe rozwiązania effort to achieve w zakresie high grades przeciwdziałania – certainly, they zagrożeniom must have noticeddotyczącym practical miejsc usefulness Światowego of this knowledge.Dziedzictwa w PolsceAlthough są niewystarczające the references to– jakthe UNESpokazująCO choćbysystem had ostatnie to be problemyincluded in związane the methodology z inwestycjami adopted w for War- the Managementszawie czy we Plan Wrocławiu. for the Churches W praktyce of Peace, bowiem it can besłużby applied konserwatorskie – as a practical scientificodpowiedzialne method (zgodnie– in management z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku operations in other sites not aspiring to be inscribed in the World Heritage List, e.g. Monuments of History or do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc properties awarded with European Heritage Label. This results from the fact that they differ only in terms of the UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym outstandingw Polsce – takżeuniversal w stosunku (meaning do global) dóbr valueo najwyższej they have. wartości For national, są działaniami regional, orokazjonalnymi, even local communities, wyrywkowy- it is enoughmi, niesystemowymi. for a specific cultural heritage asset to be of great significance in its closest environment only. HZapewnieniuaving been writing jak najwyższych the final versionstandardów of the ochrony Management polskich Plan miejsc for the z ListyChurches UNESCO of Peace służyć in July mają of 2014,działania I defined Narodowego its fundamental Instytutu concepts, Dziedzictwa, which którego I included jednym in a special z zadań written jest monitorowanie booklet released i analizo- within thewanie conference zagrożeń “Venice dla dziedzictwa Charter 1964i wypracowywanie – 2014.”23 Let metodtheir updated przeciwdziałania version summarize tym zagrożeniom, this paper: w tym w szczególności– world obiektów heritage z propertyListy Światowego management Dziedzictwa is a continuous (…)9. Instytutowi process of przypisana controlling jest all elementstakże realizacja of the w zakresieproperty powierzonym being przez managed Ministra and, zadań hence, wynikających taking various z porozumień, steps in order konwencji to keep i innych the asset dokumentów authenti- 10 podpisanychcity przez and integrity.Polskę związanych It is also aimedz ochroną at preserving i opieką nad other dziedzictwem values determining materialnym the i niematerialnymproperty’s excep-, a więc m.in.tional realizacja importance zadań and wynikających usefulness zfor przystąpienia the present Polskiand coming do Konwencji generations. Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,– d gdyżefining jednym attributes z celów of authenticitymonitoringu and jest integrity, zapobieganie other ewentualnymcultural values zagrożeniom.and connected W elements praktyce of 24 jednak dotychczasintangible niecultural wypracowano heritage, i nieas well wdrożono as their do indicators realizacji allowing zestandaryzowanego, for monitoring systemowo changes in pro- the wadzonegocondition monitoringu of a specific tych miejsc. property, which may result from works having impact on the property or site, from environmental conditions and/ or aging of elements of historical significance – these Zagrożeniaaspects make dóbr up WH a sine a wytyczne qua non condition Komitetu to Światowego achieve the objectiveDziedzictwa of the management process. –Podstawą Principles wszelkich of sustainable działań development, związanych whose z dobramivarious aspects wpisanymi make up na four Listę clusters, Światowego also referred Dzie- to dzictwa UNESCOas ‘pillars’, jestand cover:Konwencja environmental w sprawie sustainability, ochrony światowego social inclusion, dziedzictwa fair economic kulturalnego growth, i natural- as well nego11, a as przepisy peace and wykonawcze security; should do realizacjilay the foundation Konwencji for zawierathe cultural dokument heritage Wytycznemanagement Operacyjne process.25 do 12 realizacji– t Konwencjihe management Światowego plan is Dziedzictwaa tool used (dalej:for implementation Wytyczne Operacyjne of management) . Kwestia goals zagrożeńof an actual po- Wytycznych operacyjnych jawia się heritage wielokrotnie property w in its thoroughly examined i omawianaenvironment. jest E wxamination bardzo różnych and analysis kontekstach. of this environment should cover all physical, formal, legal, social, and cultural aspects. 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 239 StatutaffeltW Narodowegoaldemar, Karta Instytutu TECHNITAS Dziedzictwa w sprawie zachowania §4 – Załącznik dziedzictwa do Zarządzeniatechniki i miejsc Ministra je upamiętniających Kultury i (TE DziedzictwaCHNITAS NarodowegoChart on the Preservation z dnia 23 stycznia of Technical 2014 H r.eritage), Wydział Sztuk Pięknych UMK, Torun 2014. 2410 unesj.w. CO Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, drawn in Paris, October 17, 11 Konwencja2003, Article w sprawie2, [online] ochrony http://isap.sejm.gov.pl/ światowego dziedzictwaDetails kulturalnegoServlet?id= WDUi naturalnego2011172101, Paryż8 (access: 1972 (DzU March 1976 30, Nr2017). 32, 25 poz. see R 190)eference 16.; this application was itemized in WHC – 15/ 39.COM/ 5D Paris, 15 May 2015 , thus formu- 12 latingOperational respectively Guidelines 5, 16, for 9, theand implementation 11 further aspects; of the [online] World http://whc.unesco.org/archive/2015/whc15-39com-Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 5aktualizowany.D-en.pdf (access: Tłumaczenie March 30, na 2017); język furtherpolski wg actions angielskiej to popularize wersji językowej this stance z 2012 taken r. Wytyczneby the W Operacyjneorld Heritage do Committeerealizacji Konwencji can be found Światowego in WH DziedzictwaC/ 16/ 40.C OautorstwaM/ 5C Paris, K. Piotrowskiej27 May 2016; i B.[online] Szmygina http://whc.unesco.org/archi dostępne jest na stronie- ve/2016/whc16-40com-5C-en.pdPolskiego Komitetu Narodowego ICOMOSf (access: http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalneMarch 30, 2017). 11254 WaldemarAnna Fortuna-Marek J. Affelt rozporządzeniami– stakeholders do tejże of a specificustawy2. culturalObok niej heritage pewne asset znaczenie should dlabe identified zagadnieńen dotyczącychmasse and their zagrożeń poten - mają też regulacjetial impact prawne on achieving zawarte managementw Ustawie z dnia goals 27 should marca be2003 identified r. o planowaniu and evaluated. i zagospodarowaniu przestrzennym– in order oraz tow preventUstawie conflictz 7 lipca 1994of interests, roku o prawieit is required budowlanym. to precisely identify not only stakehol- Ustawyders’ te, motives a zwłaszcza but also Ustawa imagination o ochronie shown zabytków by the dająauthor też of teoretycznie the management narzędzia plan. nie T hetylko author do reagowaniashould na zagrożenie, foresee the które probability już wystąpiło of this (aktualne), detrimental lecz phenomenon również do andzapobiegania suggest countermeasures niekorzystnym zjawiskomin czy the działaniomevent of it occurrence. wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu– wszystkich short-, medium-, obiektów and objętych long-term ochroną action prawną plans bez regulate specjalnego all aspects wyodrębnienia of the management dóbr najcenniej- plan, szych jakimiincluding są miejsca evaluation światowego of results dziedzictwa. of the already-performed Kwestie przeciwdziałania actions, as zagrożeniom well as conclusions wobec chro- from nionych obiektówthe monitored i obszarów changes zabytkowych in the physical, zdefi niowane formal-legal, są ustawowo social, and m.in. cultural poprzez environment. określenie działań zabronionych– Public oraz consultation wyszczególnienie and debates działań, should które take wymagają place at pozwolenia every management Wojewódzkiego stage, i.e. Konserwatora when analy - Zabytków.ses and forecasts are conducted, management plan drafts and updates are made, actions plans W Ustawieare developed o ochronie and zabytkówtheir results i opiece evaluated. nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających– na it is czym highly polega desirable ochrona to include zabytków local sprawowana communities, przez interest organy groups, administracji business publicznejenvironment wymie- insti- nione jesttutions zapobieganie and other zagrożeniom groups connectedmogącym spowodowaćwith a certain uszczerbek cultural dlaheritage wartości asset zabytków in its use oraz because uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków these communities are the actual heir to the legacy (co of jest past po generations. prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza– humanistic też pośrednio aspect ofodwołuje a management się do potencjalnych plan indicates zagrożeń the extent (opieka of the bowiem cultural polega and collectivem.in. na 26 27 zapewnieniumemory warunków as welldo zabezpieczenia as identity contexts i utrzymania of heritage zabytku communities. oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)A Management4. Właściciel Planlub posiadacz is to be obligatorily zabytku jest attached też zobowiązany to every nomination do niezwłocznego application powiadomienia for inscrip - WKZtion of o azagrożeniu property in dla the zabytku UNES5C. O World Heritage List. Moreover, it should always have the advantage of practicalPonadto applicability służby konserwatorskie and direct usefulness posiadają in cały order szereg to ensure prerogatyw protection do kontroli and/or stanu preservation zachowania of a ispecific prowadzenia cultural nadzoru heritage konserwatorskiego, asset.T he process co of ma devising m.in. wthe zamiarze Management swym Planbyć narzędziem can be optimized do reagowania by using naSM zagrożeniaART28 criteria zabytków and AIDA6. 29 method in public relations for the promotion and the display of the qualities of Dodatkowothe certain culturalzgodnie heritagez art. 18 asset, Ustawy as wello ochronie as by consideringzabytków ochronę control zabytków lists for monitoring, i opiekę nad designed zabyt- kamispecially uwzględnia for this purpose.się przy 30sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- darowaniaFor myprzestrzennego final remark województw, , I would like analiz to thank i studiów Dr. U lrichz zakresu Shaaf, zagospodarowania who introduced meprzestrzennego to the main powiatu,stakeholders strategii of the rozwoju Churches gmin, of Peace studiów in Jawor uwarunkowań and Swidnica, i kierunków whom hezagospodarowania had known for many przestrzennego years. The gminexperience oraz mpzpI gained albo when decyzji working o ustaleniu on the lokalizacjiManagement inwestycji Plan for celu those publicznego, sites encourages decyzji me o towarunkach comment zabudowyon the “last (…) news”. I co O bardzon March istotne 15, 2017, w kontekście the President analizy of the zagrożeń Republic –of we Poland wszystkich signed aww regulation koncepcjach, under w szczególności określić rozwiązania niezbędne whichstrategiach, those analizach,churches have planach been i recognizedstudiach należy as the m.in. Monuments of History according to the Polish Act of do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 23 July, 2003 on protection of monuments and the guardianship of monuments. Unfortunately, in the wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. respective description of the church in Jawor available online, additional three historic properties that, including2 Najważniejsze church, w tejconstitute kwestii są an zwłaszcza integrated Rozporządzenie ensemble ofMinistra great historicalKultury z dnia value, 9 czerwca were left 2004 out. r. wT hissprawie was shownprowadzenia on the prac map konserwatorskich, attached to the restauratorskich, application for robót UNES budowlanych,CO World badań Heritage konserwatorskich nomination i architektonicznych made in 2001. a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 26 KulturyCompare z dnia Saryusz- 25 sierpniaWolska 2004 M., r.Spotkanie… w sprawie organizacji page 105. i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 27 i Councilsytuacji kryzysowychof Europe F ramework(DzU z 2004 Convention r., nr 212, poz.on the 2153). Value of Cultural Heritage for Society, Art. 2b: a heritage 3 Ustawacommunity z dnia consists 23 lipca of 2003 people r. owho ochronie value zabytkówspecific aspects i opiece of nad cultural zabytkami heritage (tekst which jednolity they wish, Dz. U.within 2014 the poz. framework 1446), Art.of public 4 (dalej: action, Ustawa to sustain o ochronie). and transmit to future generations. [online] https://www.coe.int/en/web/conventions/ 4 Ustawafull-list/-/conventions/rms/090000168008374 o ochronie, Art. 5. 6 (access: March 30, 2017). 528 UstawaSee: SM oART ochronie (management),, Art. 28. Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/SMART_criteria (access: March 30, 2017). 629 Ustawa see: AIDA o ochronie (marketing), Rozdz. Wikipedia 4. [online] https://en.wikipedia.org/wiki/AIDA_(marketing) (access: March 30, 2017). 730 Ustawa see: G awandeo ochronie Atul,, Art. The 18 Checklist ust. 2 pkt Manifest 2. o: How to Get Things Right, Metropolitan Books, New York 2009. 11355 Analiza zagrożeń wManagement planach zarządzania Plans for thedobrami Churches kulturowymi of Peace świain Jawortowego and dziedzictwa Swidnica ...

Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- 31dzictwa Compare: UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- negoJawor11, a– przepisythe Holy S wykonawczepirit Evangelical do Church realizacji of theKonwencji Augsburg zawieraConfession dokument called the Wytyczne Church of Operacyjne Peace [online] do realizacjihttps://nid.pl/pl/ KonwencjiInformacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Pomniki_historii/ Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne OperacyjneLista_miejsc/miejsce.php?)12. Kwestia zagrożeńID=341 po-4 jawia(access: się March wielokrotnie 30, 2017) w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. register of immobile historic monuments, Lower Silesia voivodship, pages 32 – 33, [online] https://www.nid. pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadekna%2031.12.2016/ konﬂ iktu zbrojnegoDLN-rej.pd i sytuacjif (access: kryzysowych March 30, 2017) Churches of Peace in Jawor and Swidnica / Site Map – Church of Peace in Jawor [online] http://whc.unesco.org/ 9 en/list/1054/multiple=1&unique_number=122 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §48 –(access: Załącznik March do 30, Zarządzenia 2017). Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 32 Compare: 10 j.w. swidnica – the Holy Trinity Evangelical Church of the Augsburg Confession [online] https://nid.pl/pl/Informacje_ 11 ogolne/Zabytki_w_Polsce/Pomniki_historii/Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwaLista_miejsc/miejsce.php? kulturalnego i naturalnegoID=3419 (access:, Paryż March 1972 (DzU30, 2017) 1976 Nr 32, rpoz.egister 190) of immobile historic monuments, Lower Silesia voivodship, pages 172 – 173 [online] https://www.nid. 12 pl/pl/OperationalInformacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20 Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo na%2031.12.2016/aktualizowany. TłumaczenieDLN-rej.pd naf (access:język polski March wg 30, angielskiej 2017) wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do Churchesrealizacji Konwencji of Peace in Światowego Jawor and SDziedzictwawidnica / S iteautorstwa Map – Church K. Piotrowskiej of Peace ini B.Swidnica Szmygina [online] dostępne http://whc.unesco. jest na stronie org/en/list/1054/multiple=1&unique_number=122Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne8 (access: March 30, 2017).

ANALIZAIdeas and assumptZAGROŻEŃions ofW TPLANACHhe Convent ZARZĄDZANIAion concerning theDOBRAMI Protec tKULTUROWYMIion of World Cultural and Natural HŚWIATOWEGOeritage and the DZIEDZICTWAir implementation in Poland from the perspective of the Polish UNESCO Committee AnnaSławomir Fortuna-Marek Ratajski

1.The ZagrożeniaConvention on oddziałujące the Protection na of dobro the World WH Cultural w systemie and N ochronyatural Heritage zabytków was adopted at the UNESCO Gi eneralich znaczenie Conference w inkontekście Paris in 1972. zarządzania1 This was themiejscami first international światowego normative dziedzictwa act that dealt collectively with protection of cultural and natural heritage. Poland, having ratified the Convention Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. already in 1976, actively participated in its implementation, becoming – in the first term – a member of Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako the Intergovernmental Committee for the Protection of the Cultural and Natural Heritage (abbreviated zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest as the World Heritage Committee), established by the Convention. Unfortunately, as a result of members też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet being selected by a draw – in order to ensuring member turnover – this term lasted only two years. Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- At the first meeting of the Committee, held in 1977 at the UNESCO headquarters in Paris, Poland was rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. represented by prof. Krzysztof Pawłowski. At the second meeting of the Committee in Washington in 1978, theKażde World dobro Heritage niezależnie List was od inaugurated, jego typu where narażone among jest the na first szereg 12 różnorodnychentries were two czynników places from Pzagrażającycholand: the Old jego Town stanowi in Cracow (czynniki and the antropogeniczne Salt Mine in Wieliczka. i naturalne). The latter By entryskutecznie was extended chronić in jakieś 2013 todobro include i efektywnie the Royal nimMines zarządzać of Salt in konieczne Wieliczka andjest Bochnia.ustalenie Inscribingczynników, these które places mogą into mu the zagrażać List was a(czynników sign of the pioneerobecnie role występujących of Polish specialists i potencjalnych), in the initial monitorowanie period of implementation tych zagrożeń of orazthe Convention, określenie działańwhen the i formśrodków of an zapobiegającychentry, that has been wszystkim gradually zidentyfi refined kowanymover the years, zagrożeniom. was just being Dlatego developed. też nie-T he zbędnymOutstanding elementem Universal każdego Value (OUV planu), zarządzaniawhich is retrospectively dla miejsca appliedŚwiatowego to early Dziedzictwa entries, is powinnanow a bench być - markidentyfi for kacja, safeguarding monitorowanie measures orazaimed wskazanie at every site jak being eliminować a part of bądźworld przynajmniej heritage. It should minimalizować be emphasi - zedzagrożenia. that Cracow was the first entry in theE uropean urban area and Wieliczka – the first industrial heritage site.Poznanie A year przyczynlater, thanks i mechanizmów, to prof. Pawłowski’s które wpływają work, an exceptionalna niszczenie entry zabytkowej was made substancji, with the nafeature de- ofgradację ‘bad memory’ wartości – przestrzennych,the Auschwitz Camp, zanikanie which wartości in 2007 niematerialnych, was given a name jak approved również by na nearly nieprawidłowe 190 States Pfunkcjonowaniearties to the Convention: systemu ochrony Auschwitz pozwala Birkenau. lepiej G i ermanskuteczniej Nazi chronićConcentration dziedzictwo. and Extermination Camp (1940–1945).Charakterystyka In the same zagrożeń year, the i ich Białowieża monitorowanie Primeval ma F orestduże wasznaczenie registered, w ochronie the first i andzarządzaniu, so far, the onlygdyż działanianatural site te nastawionein Poland, sąwhich, przede since wszystkim 1992, hasna ochronębecome prewencyjną,a cross-border zapobiegawczą. entry after incorporation Identyfi ka- ofcja the potencjalnych Belarussian zagrożeńpart. In 1980,i odpowiedzialne nomination reagowanie of the Old na Town nie pozwalain Warsaw uniknąć to be rzeczywistegoinscribed as a ryzyka rebuilt heritagei zapobiegać opened niszczeniu. and, for many years, limited discussions on preservation as part of which reconstruction is allowed. According to Operational Guidelines for the Implementation of the 1972 Convention, reconstructionZagrożenia /rebuilding/ dóbr światowego contradicts thedziedzictwa requirements a polskie of authenticity prawodawstwo and integrity of a site. Over the next fewW ramachyears, systematically, istniejącego systemu especially ochrony thanks zabytków to the activity w Polsce of problemyprof. Krzysztof związane Pawłowski z pojawiającymi and prof. Asięndrzej zagrożeniami Tomaszewski obiektów, and thezespołów team ofczy the obszarów present zabytkowychNational Heritage rozwiązywane Institute są– the przede scope wszystkim of the World po- Hprzezeritage egzekwowanie List has been zapisów extended Ustawy to include o ochronie another, zabytków unique i opiece in its nad group, zabytkami site in wrazPoland. z wykonawczymi Consequently, it reached number 14 and covered 27 objects, when we include individual objects inscribed in the list

1 O monitoringu zagrożeń m.in. Z. Mirek, Monitoring miejsc światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna 1 Wartość,Convention a monitoring Concerning dóbr the światowego Protection ofdziedzictwa the World, Culturalred. B. Szmygin, and Natural Warszawa Heritage, 2011, Dz. Us.. 49of 1976, No. 32, item 190. 11654 SławomirAnna Fortuna-Marek Ratajski rozporządzeniamias part of serial nominations. do tejże ustawy2 According2. Obok niejto the pewne spirit znaczenie and provisions dla zagadnień of the Convention, dotyczących thezagrożeń World mająHeritage też regulacjeList is not prawne the essence zawarte of w the Ustawie subject z dniadocument. 27 marca It 2003is designed r. o planowaniu to preserve i zagospodarowaniu tangible heritage przestrzennymand contribute oraz to finding w Ustawie the z best7 lipca solutions 1994 rokuto save o prawie heritage budowlanym. – especially when its preservation is at risk. However,Ustawy given te, that a zwłaszcza protective Ustawa measures o ochronie to be taken zabytków in a property dają też or teoretycznie site are suggested narzędzia in World nie tylko Heritage do reagowaniaCommittee’s na sessions zagrożenie, attended które by już advisory wystąpiło bodies (aktualne), (ICOMOS lecz, I UrównieżCN and do ICC zapobieganiaROM), it can niekorzystnym be stated that zjawiskomthe World H czyeritage działaniom List becomes wobec the obiektów, primary zespołówreference czypoint obszarów for the preservation zabytkowych concepts objętych and ochroną means prawnąbeing adopted. czyli do P ursuantzapobiegania to the zagrożeniom provisions of potencjalnym. the Operational Co G istotneuidelines przepisy for the teimplementation dotyczą w równym of the stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- Convention – developed in successive World Heritage Committee meetings – each listed object requires szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- a separate management plan. Management plans and their subsequent implementation determine prese- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychrvation measures oraz resulting wyszczególnienie from the działań,OUV, including które wymagają entry criteria pozwolenia in the Wojewódzkiegocontext of national Konserwatora law. Zabytków.Over the years, implementation of the Convention in Poland has revealed a number of issues concerningW Ustawie protection o ochronie of heritage zabytków exercised i opiece innad line zabytkami with patterns wśród sześciuworked podstawowych out at the UNES działańCO forumokre- ślającychand resulting na czym from polega insufficient ochrona public zabytków awareness, sprawowana difficulty przez of organy incorporating administracji historical publicznej sites intowymie- modern nioneeconomic jest developmentzapobieganie zagrożeniomstrategies and, mogącym predominantly, spowodować the Puszczerbekolish legal dla system wartości being zabytków deficient oraz in uda-terms remnianieof protection niszczenia of historic i niewłaściwego monuments korzystania and sites. zT zabytkówhe Polish (coUNES jestC poO prostuCommittee reagowaniem addressed na the niektóre above zissues zagrożeń) with3 .a Takżeseries ustawoweof papers określenie accompanying opieki conferences nad zabytkiem, involving które należyboth a dowide kompetencji range of expertswłaściciela and lubdecision-makers posiadacza też and pośrednio self-government odwołuje activists się do potencjalnychat various levels. zagrożeń Observations (opieka concerning bowiem polega application m.in. na of zapewnieniuthe 1972 Convention, warunków especially do zabezpieczenia the ones i pertainingutrzymania to zabytku legal protection oraz jego otoczenia of world heritagew jak najlepszym sites in P stanieoland, oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości the need to implement the 2003 Convention for the Safeguarding of Intangible, czyli Cultural na eliminowaniu Heritage, as zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia well as the 2011 UNESCO Recommendations on the Historical Urban Landscape, have convinced the WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Committee to review the Polish legislation in terms of protection of heritage from the perspective of Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania UNESCO normative acts ratified by Poland. In 2013, at the seat of the Sejm of the Republic of Poland, i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania3 nawe zagrożeniaorganized azabytków conference6. on “Why and how to protect the cultural heritage in a modern way,” which was accompanied by a publication under the same title, edited by the then-Chairman of the Polish Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kamiUNES uwzględniaCO Committee, się przy prof. sporządzaniu Andrzej Rottermund. i aktualizacji What strategii was presented rozwoju województw,was the whole planów range zagospo-of condi- tionsdarowania for the przestrzennego application of województw,the existing legal analiz provisions i studiów and z zakresuthe expected zagospodarowania changes presented przestrzennego by various institutionspowiatu, strategii and experts rozwoju in gmin, the field studiów of uwarunkowańprotection of tangible i kierunków and intangiblezagospodarowania heritage przestrzennego and respect for culturalgmin oraz diversity. mpzp albo Over decyzji 200 conference o ustaleniu participants lokalizacji inwestycjiaccepted post-conference celu publicznego, conclusions decyzji o warunkachpointing to thezabudowy need for (…) improving I co bardzo the istotne situation w kontekścieand suggesting analizy the zagrożeń need for – awe new, wszystkich comprehensive ww koncepcjach, law which wouldstrategiach, regulate analizach, protection planach of cultural i studiach heritage należy in Pm.in.oland w and szczególności incorporate określić the provisions rozwiązania of the niezbędne UNESCO Convention.do zapobiegania Conclusions zagrożeniom from dla the zabytkówconference, zapewnienia were distributed, im ochrony for instance, przy realizacji to government inwestycji institutions oraz przy- 7 andwracania relevant zabytków Sejm Commissions do jak najlepszego and publishedstanu . on the website. At the Sejm meeting of the Commission on Culture and Media in December 2013, which concerned protection of properties and sites listed on 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie theprowadzenia World Heritage prac konserwatorskich, List, the need restauratorskich, for using materials robót budowlanych, developed badańby the konserwatorskich Polish UNESC i architektonicznychO Committee in effortsa także to innych improve działań the situationprzy zabytku in thiswpisanym area dowas rejestru demonstrated. zabytków Inoraz the badań meantime, archeologicznych the Committee i poszukiwań parti - cipatedukrytych in consultations lub porzuconych organized zabytków by ruchomych the Ministry (DzU zof 2004 Culture r., nr and 150, N ational poz. 1579), Heritage Rozporządzenie about the Ministra project calledKultury “N zational dnia 25 P sierpniarogram 2004 for ther. w Psprawierotection organizacji and Care i sposobu of H istoricochrony M zabytkówonuments na wypadekin the years konfl iktu2013–2016.” zbrojnego Particularlyi sytuacji kryzysowych grave in the(DzU application z 2004 r., nr of 212, the poz. principles 2153). of the 1972 Convention, is the lack of appro- 3 priate Ustawa tools z dnia for 23managing lipca 2003 world r. o ochronie heritage zabytków sites, fori opiece instance nad zabytkami lack of (tekstlegislative jednolity regulations Dz. U. 2014 which poz. 1446),would Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 25 Ustawahttp://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/polskie-obiekty/ o ochronie, Art. 28. 6 3 Ustawa andrzej o ochronieRottermund, Rozdz. (academic 4. supervision), “Dlaczego i jak chronić dziedzictwo kulturowe”, the Polish 7 UstawaUNESC oO ochronie Committee,, Art. 18Warsaw ust. 2 2014.pkt 2. 11755 Ideas and assumptionsAnaliza of zagrożeń The Convention w planach concerning zarządzania the Protection dobrami of kulturowymiWorld Cultural świa andtowego Natural dziedzictwa Heritage ... effectivelyPonadto protect dobra boundaries o największym of properties znaczeniu and dla sites dziedzictwa being inscribed kulturowego in the list,winny including być uwzględniane their buffer zones,w planie view ochrony corridors zabytków and panoramas jednostki of organizacyjnej historic sites. Inoraz other w krajowym, words, it iswojewódzkim, the meaning ofpowiatowym the widely understoodi gminnym protectedplanie ochrony site surrounding zabytków areasna wypadek that is stillkonfl misunderstood. iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczeniaAnother important przed issueskutkami is the zagrożeń lack of proper wynikających inclusion z ofsytuacji local communitykryzysowych. in Dothe zagrożeńheritage mana(prze-- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; gement processes. Entries made already at the time of the People’s Republic of Poland generally ignored powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, the issues of consulting and negotiating boundaries of properties and sites being inscribed in the list chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- andfl ikt their zbrojny buffer8. zones. What was also disregarded was the fact that site management should be participated byPomimo local communities. tak zdawałoby Recently, się rozbudowanych there has been przepisów a growing odnoszących number of sięmisunderstandings do zagrożeń dotychczaso- resulting fromwe rozwiązania the fact that, w atzakresie the local przeciwdziałania level, the nature zagrożeniom and value ofdotyczącym the act of miejscentering Światowego a property Dziedzictwa or site into thew PolsceWorld są H niewystarczająceeritage List is not – understood. jak pokazują T herefore,choćby ostatnie development problemy strategy związane documents z inwestycjami omit to includew War- benefitsszawie czy accruing we Wrocławiu. from the W fact praktyce that a bowiemproperty służbyis adjacent konserwatorskie to a world heritageodpowiedzialne site. Sadly, (zgodnie past mistakes z zapi- madesami ustawowymi)due to different za ochronę conditions zabytków are very sprawują difficult nadzór to correct i wykonują today. A działaniadditionally, kontrolne local community’s w stosunku participationdo obiektów inzabytkowych site management (w tym isdóbr becoming WH), ale one nie of identyfi the most kują important i nie monitorują principles zagrożeń adopted dla bymiejsc the UNESUNESCOCO conventions.w sposób systemowy. The conclusions Ocena ofzagrożeń the conference i ich monitorowanie held in 2013, whichw obecnym are still systemie valid, expressed, prawnym amongw Polsce other – także things, w stosunku hope that do a dóbrbroader o najwyższej and more wartościflexible sąapproach działaniami to preservation okazjonalnymi, of cultural wyrywkowy- heritage –mi, resulting niesystemowymi. from the Convention and other UNESCO documents – will allow for bridging the dichotomy betweenZapewnieniu the protection jak ofnajwyższych natural and standardów cultural heritage, ochrony reconciling polskich miejsc interests z Listy of all UNESCO parties –służyć including, mają indziałania particular, Narodowego participation Instytutu of local Dziedzictwa, communities którego being aware jednym of their z zadań heritage. jest monitorowanieFurthermore, it i was analizo- also wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w hoped that practical application of new, more efficient legislative tools and measures will provide new szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja perspectives for harmonious civilization development and improvement of the quality of life. w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanychIn 2014, przez at thePolskę Royal związanych Castle in z ochronąWarsaw, i opiekąwe organized nad dziedzictwem a debate withmaterialnym a number i niematerialnym of civil society10, representativesa więc m.in. realizacja and experts. zadań wynikającychThe event was z przystąpienia called “The socialPolski do dimension Konwencji of Światowego the cultural Dziedzictwa and natu- ralUNESCO landscape.” z 19724 T her. Zadania results ofdotyczące the aforementioned monitorowania conference wiążą się were w bezpośredni mentioned sposóbin conclusions z zagadnieniem of this meeting.zagrożeń, H gdyżowever, jednym with z regardcelów monitoringu to the subject jest matter zapobieganie of the debate,ewentualnym particular zagrożeniom. focus was W placed praktyce on thejednak documents dotychczas which nie presentwypracowano issues pertainingi nie wdrożono to surrounding do realizacji areas zestandaryzowanego, and landscape – systemowo which are pro-still neglectedwadzonego to monitoringuexcessively large tych extent.miejsc. Therefore, the attention was paid to the 2011 Historical Urban Landscape Recommendation, the European Landscape Convention, and the European Union docu- Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa ments concerning these issues.56 It was stated that landscape is an integral whole, consisting of natural elementsPodstawą and cultural wszelkich heritage działań and understood związanych as zboth dobrami tangible wpisanymi and intangible na Listę heritage. Światowego Cultural Dzie- and naturaldzictwa landscape UNESCO is jesta type Konwencja of heritage w sprawiewhose integrity ochrony and światowego authenticity dziedzictwa should be kulturalnego protected. i T natural-his can 11 onlynego be, provided a przepisy by wykonawczeimplementing do appropriate realizacji Konwencjilegal and planning zawiera dokumenttools. Among Wytyczne the postulates Operacyjne having do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 been mentioned by the Polish UNESCO Committee (dalej: for years, there are references) . Kwestiato greater zagrożeń inclusion poof jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. cultural heritage in the processes of socio-economic development. We have presented this issue in more details in the collection of articles entitled “Culture and Sustainable Development. Environment, Spatial 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na 7 Order,wypadek Heritage” konfl iktu and zbrojnego issued i sytuacjiby the kryzysowychPolish UNES CO Committee in 2009. The main idea behind this 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa 4 Narodowego sławomir Ratajski, z dnia M23arek stycznia Ziółkowski 2014 r. (academic supervision), “Cultural and natural landscape from the social 10 perspective”, j.w. the Polish UNESCO Committee and the National Cultural Center, Warsaw 2015. 5 11 unesKonwencjaCO R wecommendation sprawie ochrony on światowego the Historical dziedzictwa Urban kulturalnegoLandscape, 2013,i naturalnego in Andrzej, Paryż Rottermund 1972 (DzU (academic 1976 Nr 32,su- poz.pervision) 190) “Dlaczego i jak chronić dziedzictwo kulturowe”, the Polish UNESCO Committee, Warsaw 2014, pp. 327–341. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 6 taktualizowany.he European L Tłumaczenieandscape Convention, na język polski Florence, wg angielskiej20 October wersji 2000 językowej(Dz. U. of z29 2012 January r. Wytyczne 2006) Operacyjne do 7 rrealizacji. Janikowski Konwencji and K. Światowego Krzysztofek Dziedzictwa (academic autorstwasupervision), K. Piotrowskiej“Kultura a zrównoważony i B. Szmygina rozwój.dostępne Środowisko, jest na stronie ład Polskiegoprzestrzenny, Komitetu dziedzictwo”, Narodowego the PICOMOSolish UNES http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalneCO Committee, Warsaw 2009. 11854 SławomirAnna Fortuna-Marek Ratajski rozporządzeniamiposition was the use do of tejże culture ustawy as a2 .motor Obok andniej a pewne resource znaczenie of development. dla zagadnień In the dotyczących2014 debate, zagrożeńthis issue mająwas addressed też regulacje more prawne holistically, zawarte following w Ustawie the z 2011dnia R27ecommendation marca 2003 r. o and planowaniu stating that i zagospodarowaniu the cultural and przestrzennymnatural landscape oraz is w an Ustawie inherent z 7 human lipca 1994 environment roku o prawie and, budowlanym. thus, has a significant impact on sustainable socio-economicUstawy te, development. a zwłaszcza Ustawa Following o ochronie this, attention zabytków was dają drawn też teoretycznie to the need narzędzia for taking nie integrated tylko do actionsreagowania aimed na tozagrożenie, protect landscape. które już Twystąpiłohis followed (aktualne), from disturbing lecz również phenomena do zapobiegania of the present niekorzystnym day, which includezjawiskom uncontrolled czy działaniom urbanisation wobec processes obiektów, not zespołów being governed czy obszarów by the zabytkowych principles of objętychharmonious ochroną land - scapingprawną (theczyli 2011 do zapobiegania UNESCO R ecommendation),zagrożeniom potencjalnym. ignoring the Co cultural istotne and przepisy natural te context,dotyczą andw równym leading stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- to chaos in public space. These phenomena cause negative economic effects in the long run and bring szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- enormous social losses. nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychAccording oraz to wyszczególnienie the message of thedziałań, 2005 które Faro wymagają Council ofpozwolenia Europe F Wojewódzkiegoramework Convention Konserwatora on the VZabytków.alue of Cultural Heritage for Society,8 the society, particularly with regard to local communities, is of key importanceW Ustawie in o managementochronie zabytków of heritage i opiece and nad space. zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione Tjestaking zapobieganie into account zagrożeniom the evolution mogącym of conceptsspowodować in the uszczerbek UNESC dlaO forum,wartości the zabytków main conclusions oraz uda- remnianiefrom the presentedniszczenia debatesi niewłaściwego include thekorzystania suggestion z zabytków of moving (co fromjest po the prostu concept reagowaniem of historic na monument niektóre 3 zto zagrożeń) the concept. Także of heritage ustawowe and określenie from the opieki concept nad ofzabytkiem, historic monumentktóre należy protection do kompetencji to the właścicielaconcept of lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na heritage management. It is also important to take into account the need for sustainable protection of zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie the natural and cultural values of the landscape, both urban and rural. Invoking the 2011 UNESCO oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)Recommendation,4. Właściciel it is lubimportant posiadacz to emphasizezabytku jest that też what zobowiązany is of particular do niezwłocznego importance ispowiadomienia harmonisation WKZof development o zagrożeniu that dla takes zabytku into5 .account local conditions such as cultural distinctiveness, traditions in constructionPonadto and służby crafts, konserwatorskie geography, geological posiadają conditions, cały szereg architectural prerogatyw doaesthetics kontroli and stanu its compositionzachowania iwith prowadzenia greenery, nadzoru etc. konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożeniaThe local zabytków and supra-local6. context is an important aspect to be taken into account when making decisionsDodatkowo on the location zgodnie ofz art. individual 18 Ustawy facilities o ochronie and theirzabytków complexes ochronę in zabytków public space. i opiekę This nad context zabyt- is kamia “direct uwzględnia and further się environment,przy sporządzaniu related i aktualizacji to the significance strategii androzwoju uniqueness województw, of a building, planów a zagospo-district or darowaniaa rural complex. przestrzennego However, województw,the context itself analiz can i studiówbe a source z zakresu of meaning zagospodarowania and value for przestrzennegoheritage.”9 The powiatu,landscaping strategii approach rozwoju described gmin, studiówabove is uwarunkowańa factor, alongside i kierunków others, zagospodarowaniawhich necessitates przestrzennego revision of the gminPolish oraz legal mpzp system albo in termsdecyzji of o protection ustaleniu oflokalizacji historic monumentsinwestycji celu and publicznego, sites. decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, However, appropriate legal changes are insufficient to increase public awareness of heritage and strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne its surroundings, make people more sensitive to spatial order, both in urban and rural organisms. There do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- iswracania a need forzabytków wide-ranging do jak najlepszego education instanu both7. school and non-formal education. It is particularly important to include elements of education that shape sensitivity to the aesthetics of2 Najważniejszethe environment, w tej startingkwestii są from zwłaszcza early Rozporządzenieschool years. MinistraNevertheless, Kultury it z isdnia also 9 importantczerwca 2004 to r.develop w sprawie an interdisciplinaryprowadzenia prac approachkonserwatorskich, to heritage restauratorskich, and spatial robót issues budowlanych, at the university badań konserwatorskich level. We also i architektonicznych must not forget abouta także immense innych significancedziałań przy zabytku of activities wpisanym taken do rejestruby members zabytków of numerousoraz badań NGO archeologicznychs and local igovernment poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra bodiesKultury who z dnia are 25 dedicated sierpnia 2004 to protecting r. w sprawie culturalorganizacji and i sposobu natural ochrony heritage zabytków and arena wypadek sensitive konfl to iktupublic zbrojnego space issues.i sytuacji They kryzysowych play an important (DzU z 2004 role r., asnr a212, group poz. of2153). individuals who are aware of protection principles as well3 Ustawa as mediate z dnia 23 between lipca 2003 different r. o ochronie social zabytków groups i opieceand nadmanagement zabytkami centres.(tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 8 UstawaCouncil o of ochronie Europe, FArt.ramework 5. Convention on the Significance of Cultural Heritage for Society, Faro, 27 October 2005. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 9 sławomir Ratajski and Marek Ziółkowski (academic supervision), “Krajobraz kulturowo-przyrodniczy z per- 6 Ustawaspektywy o ochronie społecznej,, Rozdz. Wnioski 4. z debaty”, the Polish UNESCO Committee and the National Cultural Center, 7 UstawaWarsaw o 2015,ochronie pp., Art.301–305. 18 ust. 2 pkt 2. 11955 Ideas and assumptionsAnaliza of zagrożeń The Convention w planach concerning zarządzania the Protection dobrami of kulturowymiWorld Cultural świa andtowego Natural dziedzictwa Heritage ...

InPonadto this article, dobra Io have największym presented znaczeniu only selected dla dziedzictwa issues related kulturowego to protection winny and być preservation uwzględniane of heritage,w planie which ochrony result zabytków from application jednostki oforganizacyjnej the principles oraz and w criteria krajowym, provided wojewódzkim, in the 1972 powiatowym Convention andi gminnym other documents planie ochrony adopted zabytków by UNES naCO wypadek. In my opinion, konfl iktu these zbrojnego are the iproblems sytuacji thatkryzysowych most frequently w celu occurich zabezpieczenia in protection andprzed preservation skutkami zagrożeń measures wynikających adopted primarily z sytuacji in world kryzysowych. heritage sites Do andzagrożeń cause (prze- most misunderstandingswidywanych i realnych), and errors które in należydecision-making uwzględnić processes. w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyIssues pertaining8. to the protection of heritage in Poland also appear in other States being parties to the 1972Pomimo Convention. tak zdawałoby The Psięolish rozbudowanych delegation to przepisów the World odnoszących Heritage Committee się do zagrożeń sessions, dotychczaso- where the Pweolish rozwiązania UNESCO wCommittee zakresie przeciwdziałania representatives havezagrożeniom been involved dotyczącym for many miejsc years, Światowego witnesses Dziedzictwa numerous debatesw Polsce on są methodsniewystarczające used to –apply jak pokazują the provisions choćby of ostatnie the Convention. problemy związane This happens z inwestycjami when the w prese War-- rvationszawie czystatus we ofWrocławiu. world heritage W praktyce sites in bowiem various służby countries konserwatorskie across all continents odpowiedzialne is discussed. (zgodnie There z zapi- are occasionalsami ustawowymi) controversies za ochronę in the zabytkówapproach tosprawują preservation nadzór issues i wykonują arising działania from misunderstanding kontrolne w stosunku of the Convention.do obiektów H zabytkowychowever, there (w are tym also dóbr frequent WH), instances ale nie identyfi when politicalkują i nie rationale monitorują is prioritized zagrożeń overdla miejsc inter- nationalUNESCO procedures w sposób for systemowy. maintaining Ocena long-term zagrożeń protection i ich monitorowanie and geographic w balance. obecnym R ecently,systemie this prawnym pheno- menonw Polsce has, – także unfortunately, w stosunku on do the dóbr increase. o najwyższej This iswartości due to, są among działaniami other things,okazjonalnymi, the difficult-to-avoid wyrywkowy- processmi, niesystemowymi. of transforming the Convention and its noble ideals – in order to save heritage of humanity for future generationsZapewnieniu – intojak najwyższych a platform for standardów competition ochrony among polskich nations miejscto inscribe z Listy as UNESCOmany places służyć as possi mają- monitorowanie i analizo- bledziałania in the World Narodowego Heritage Instytutu List. Over Dziedzictwa, the past few którego years, it jednym has rapidly z zadań surpassed jest 1,000 (currently 1052) wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w objects, which causes tremendous difficulty in monitoring their preservation and management status. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Mwore zakresie frequently, powierzonym assessments przez Ministraof advisory zadań bodies wynikających expressing z porozumień,expert opinions konwencji are undermined. i innych dokumentów In 2013, afterpodpisanych an intensive przez campaign Polskę związanych preceding z ochroną the election i opieką to thenad WdziedzictwemHC, Poland materialnym obtained a four-yeari niematerialnym mandate10, ofa więca member m.in. realizacjaof the Committee zadań wynikających and entered z the przystąpienia elite group Polski of 21 docountries Konwencji deciding Światowego about theDziedzictwa shape of theUNESCO World Hz eritage1972 r. LZadaniaist. At the dotyczące same time, monitorowania it also took responsibilitywiążą się w bezpośredni for further sposóbadoption z zagadnieniem of the provi- sionszagrożeń, of the gdyż Convention. jednym z Tcelówhe noble monitoringu aim of our jest works zapobieganie at the World ewentualnym Heritage Committeezagrożeniom. was W to praktyce reverse thejednak negative dotychczas tendencies, nie wypracowano but the reality i nieturned wdrożono out to bedo complex,realizacji zestandaryzowanego,for example because ofsystemowo difficulties pro- in complyingwadzonego with monitoringu the Convention tych miejsc. in Poland. However, we managed to successfully promote the achievements of the Polish archaeological and preservation schools, carried out by Polish experts – from Latin Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa America through the Mediterranean and to Vietnam. The fruit of our activity on the World Heritage CommitteePodstawą with the wszelkich great involvement działań związanych of the representatives z dobrami wpisanymiof the Polish na UNES ListęC O Światowego Committee Dzie- was grantingdzictwa UNESCOPoland the jest chairmanship Konwencja wover sprawie the 41 ochronyst Session światowego of the Committee dziedzictwa to kulturalnegobe held in Cracow i natural- in 11 Julynego 2017., a T przepisyhe Chairman wykonawcze of the session do realizacji was elected Konwencji the Chairman zawiera dokumentof the Polish Wytyczne UNESC O Operacyjne Committee, do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 prof. Jacek Purchla. The Polish session in Cracow (dalej: may be a chance to weaken) .the Kwestia politicisation zagrożeń of po-the jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. Convention and strengthen the expert voice, but it may also launch a new approach to reconstruction and restoration as an acceptable preservation method. It is all the more possible, now that the 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na worldwypadek expects konfl to iktu restore zbrojnego the heritagei sytuacji kryzysowychof Palmyra and Aleppo – world heritage sites completely destroyed as9 a Statut result Narodowego of the war, Instytutuas Warsaw Dziedzictwa once was. §4This – Załącznikis certainly do an Zarządzenia important Ministrachallenge. Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne

ANALIZAPoland’s ZAGROŻEŃ participation W PLANACH in initial ZARZĄDZANIA efforts to imDOBRAMIplement KULTUROWYMI resolutions of the Convention ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA

AnnaKrzysztof Fortuna-Marek K. Pawłowski

1.While Zagrożenia pondering oddziałująceover the Polish na accomplishments dobro WH w systemie connected ochrony with UNESCO zabytków’s World Heritage Committee,i ichit behoves znaczenie one wto kontekście begin by quoting zarządzania the preamble miejscami to C onventionświatowego included dziedzictwa in the Polish Journal of Laws (Dziennik Ustaw) of September 30, 1976: Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako zagadnienie ważne w systemie ochrony C–ouncil wielokrotnie of S pojawiatate się w polskim ustawodawstwie, jest też istotnym elementem metodykiof theochrony Polish dóbr Peo światowegople’s Re pdziedzictwaublic zalecanym przez Komitet Światowego Dziedzictwa. Charakterystykawishes to zagrożeń publicly jest announce nieodłącznym that: składnikiem procesów monito- rowaniaO1n oraz November planów 16, zarządzania 1972 in Paris, sporządzanych at its seventeenth dla miejsc session, WH. the General Conference of UNESCO adoptedKażde the C dobroonvention niezależnie concerning od Protection jego typu of narażone World C ultural jest na and szereg Natural różnorodnych Heritage. czynników zagrażającychAfter having jego familiarizedstanowi (czynniki itself with antropogeniczne the above-mentioned i naturalne). Convention, By skutecznie the Council chronić of State jakieś has dobroand does i efektywnie recognize it nim as legitimate zarządzać in konieczne full as well jest as everyustalenie decision czynników, therein; andktóre declares mogą thatmu thezagrażać afore - (czynnikówmentioned C obecnieonvention występujących is adopted, ratified, i potencjalnych), and acknowledged; monitorowanie and assures tych zagrożeń that it orazwill be określenie invariably działańpreserved. i środków zapobiegających wszystkim zidentyfi kowanym zagrożeniom. Dlatego też nie- zbędnymAnnounced elementem in Warsaw, każdego on planu May zarządzania 6, 1976. dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować Poland was the twenty-first country to ratify the Convention on June 26, 1976; hence the docu- zagrożenia. ment went into effect. Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- Polish authorities made such a swift decision thanks to our increased activity on the internatio- gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe nal scene, which resulted in concrete arrangements allowing for laying foundations for a global system funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. primarily conceived for protection of cultural properties. A several years’ period between signing and Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, adopting the Convention proved to be by no means essential in order to make blurry formulations provi- gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi ka- ded therein more precise. This pertains to regulations concerning, inter alia, definitions of world heri- cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka tage properties as well as to attempts at defining criteria for their universal value on the basis of which i zapobiegać niszczeniu. they would be eligible for inscription into the world heritage list. ICOMOS, having been established under the Convention as an advisory body, was to play a principal role in matters pertaining to cultural Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo heritage, alongside with ICCROM. OWne ramach major istniejącegolandmark of systemu international ochrony significance zabytków wwas Polsce the problemyannouncement związane of the z pojawiającymi European Year ofsię thezagrożeniami Architectural obiektów, Heritage zespołów (1975) byczy the obszarów Council zabytkowych of Europe. T rozwiązywanehis body was notsą przede favoured wszystkim by the thenpo- Polishprzez egzekwowanie authorities as zapisówits members Ustawy worked o ochronie for protection zabytków iof opiece human nad rights. zabytkami Shrewd wraz diplomacy z wykonawczymi used by professor Stanislaw Lorentz allowed Poland, being the only one of people’s democracies, to participate in1 Othis monitoringu prominent zagrożeń movement m.in. Z.under Mirek, the Monitoring aegis of miejscICOMOS światowego and the dziedzictwa, new name, /w:/ WyjątkowaInternational Uniwersalna Year of HeritageWartość, Protection. a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 12254 KrzysztofAnna Fortuna-Marek K. Pawłowski rozporządzeniamiAn organizing do tejże committee ustawy had2. Obok been niej appointed pewne znaczenie and I was dla given zagadnień the function dotyczących of its zagrożeń secretary. Imają tried też to regulacje stimulate prawne wide activityzawarte whichw Ustawie would z dnia bring 27 differentmarca 2003 society r. o planowaniu groups together. i zagospodarowaniu Additionally, Iprzestrzennym was given an orazopportunity w Ustawie to z represent 7 lipca 1994 Poland roku on o prawieinternational budowlanym. meetings and conferences. One of the most importantUstawy te, ones a zwłaszcza was a seminar Ustawa ino ochronieBologna zabytkówwhere we dają discussed też teoretycznie ‘integrated narzędzia conservation’, nie tylko a term do propagatedreagowania byna otherzagrożenie, bodies. które The już1975 wystąpiło Amsterdam (aktualne), Congress lecz had również been the do climaxzapobiegania of the year,niekorzystnym absolutely crucialzjawiskom thanks czy to działaniom its final declaration wobec obiektów, which zespołówwould eventually czy obszarów become zabytkowychthe incentive to objętych expand ochronąactivities onprawną a global czyli scale. do zapobiegania It was undertaken zagrożeniom by UNESCO potencjalnym.. Poland’s Co engagement istotne przepisy meant thatte dotyczą we were w entrustedrównym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- with organizing the session for a global conference of governmental experts on protection of urban szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- heritage complexes. Representatives of 43 countries and 16 international organizations participated in nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań it.zabronionych Following requests oraz wyszczególnienie made by representatives działań, które of A wymagająfrican countries, pozwolenia some Wojewódzkiego of the provisions Konserwatora had become significant,Zabytków. for instance paying attention to traditional complexes. This will prove to be of great importance inW futureUstawie – ino ochronie activities zabytków of the World i opiece Heritage nad zabytkami Committee wśród – although sześciu podstawowych the distinction działań between okre- the termsślających “historic” na czym and polega “traditional” ochrona zabytkówhad been blurredsprawowana in the przez English organy version administracji of the final publicznej resolution wymie- where thenione term jest “historic zapobieganie areas” zagrożeniom is used as an mogącym umbrella spowodować term for the uszczerbek matters pertaining dla wartości to protection.zabytków oraz uda- remnianieThe niszczeniaWarsaw UNESCO i niewłaściwego Recommendation, korzystania zsometimes zabytków (coreferred jest poto prostuas the reagowaniemNairobi Recommendation na niektóre z– zagrożeń)after where3. Takżeit had ustawowebeen ratified określenie – was drawnopieki nadup on zabytkiem, a long, several-day które należy session. do kompetencji Thanks to my właściciela prerogati - veslub asposiadacza the chair teżof thepośrednio session, odwołuje I was able się to do secure potencjalnych a provision zagrożeń concerning (opieka the necessity bowiem ofpolega not onlym.in. close na cooperationzapewnieniu warunkówbetween historic do zabezpieczenia preservation i utrzymania officers zabytkuand urban oraz planners, jego otoczenia but also w jak of najlepszym including stanieheritage oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości protection in zoning plans on every administrative level. What is exceptionally, czylinoteworthy na eliminowaniu is the fact zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia that human activities were included in the scope of the term ‘complex of great historical importance’. The WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. social aspect started to gain more traction over time.1 The question of defining what protection and proper Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania use of urban complexes is was also vital because the Convention mentioned only “any buildings or groups i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania naof buildings,zagrożenia whose zabytków architecture,6. uniformity or fusion with the surroundings present unique value.” DodatkowoIt was an undoubted zgodnie z successart. 18 ofUstawy the C oonference ochronie andzabytków the leading ochronę role zabytków of our country i opiekę that nad madezabyt- it kamieasier uwzględniafor Polish authorities się przy sporządzaniu to take measures i aktualizacji aimed to strategiiratify the rozwoju Convention. województw, Jozef Tejchma, planów vice zagospo- Prime darowaniaMinister and przestrzennego Minister of C województw,ulture and A rt,analiz who iopened studiów the z Czakresuonference zagospodarowania on behalf of the przestrzennego Polish govern - powiatu,ment, was strategii especially rozwoju favourable gmin, toward studiów the uwarunkowań Convention. i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin orazThe nextmpzp step albo in decyzji shaping o theustaleniu international lokalizacji system inwestycji for documentation celu publicznego, of historic decyzji monuments o warunkach and zabudowysites was the (…) International I co bardzo Cistotneonference w kontekście of UNESCO analizy – ICOMOS zagrożeń Experts – we whichwszystkich was heldww koncepcjach,in Warsaw in strategiach,September 1977. analizach, Its objective planach was i studiach to unify należythe system m.in. for w listingszczególności and surveying określić historicrozwiązania monuments niezbędne and do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- sites in order to adopt provisions of the Convention. It was a highly-specialized conference for senior wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. documentation officers representing 11 countries – 9 European, Canadian, American, and delegates from2 Najważniejsze UNESCO wand tej ICOMOS kwestii są Szwłaszczaecretariat. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzeniaThe discussion prac konserwatorskich, about the contents restauratorskich, of basic robót documentation budowlanych, badańconcerning konserwatorskich historic assets i architektonicznych proved to be thea yardsticktakże innych of unexpecteddziałań przy zabytkudifficulties wpisanym while do reachingrejestru zabytków consensus. oraz It seemedbadań archeologicznych obvious that a i photographposzukiwań wouldukrytych be an lub indispensable porzuconych zabytkówelement thereof. ruchomych T he (DzU British z 2004 delegate r., nr adopted 150, poz. a different 1579), Rozporządzenie standpoint Ministraclaiming Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego that this condition must not be considered a general rule as the first entries into the British register had i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). been made in the second half of the 19th century and, hence, no pictures could be attached. In the end, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), havingArt. 4 been (dalej: the Ustawa chair o ofochronie). the Conference, I came to the conclusion that it would be sufficient to provide 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 1 „Every historic area and its surroundings should be considered in their totality as a coherent whole whose 6 Ustawabalance o andochronie specific, Rozdz. nature 4. depend on the fusion of the parts of which it is composed and which include human 7 Ustawaactivities o ochronie as much, Art.as the 18 buildings,ust. 2 pkt 2.the spatial organization and the surroundings.” § 2 point 3. 12355 Analiza zagrożeńPoland’s w participation planach zarządzania in initial efforts dobrami to implement kulturowymi resolutions światowego of the dziedzictwa Convention that whereasPonadto a photo dobra ofo największyma property being znaczeniu surveyed dla is dziedzictwa highly desirable, kulturowego “its lack winny is temporarily być uwzględniane acceptable.”w planie2 I am ochrony bringing zabytków up this almost jednostki anecdotal organizacyjnej instance orazto show w krajowym, the way that wojewódzkim, documentation powiatowym of world heritagei gminnym had planiefollowed. ochrony At first, zabytków the requirements na wypadek for konflnew iktuentries zbrojnego on theL isti sytuacji were not kryzysowych precise, hence w theycelu areich of zabezpieczenia somewhat vague przed nature. skutkami Further, zagrożeń they reached wynikających the pinnacle z sytuacji of their kryzysowych. complexity, Do seen zagrożeń for example (prze- inwidywanych copious and i voluminousrealnych), które albums należy presenting uwzględnić Japanese w tych nominations. planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, The experiences being gained gradually allowed Polish delegates to adopt firm standpoint at the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- Worldfl ikt zbrojny Heritage8. Committee forum, at its inaugural session held in Paris in June 1977, exactly 40 years ago. I wasPomimo entrusted tak zdawałoby with the functionsię rozbudowanych of vice president. przepisów This odnoszących fact will turn się doout zagrożeń to be very dotychczaso- important aswe it rozwiązaniawill allow me w zakresieto participate przeciwdziałania in activities zagrożeniom taken by the dotyczącym Committee’s miejsc board, Światowego also referred Dziedzictwa to as the Bwureau. Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawieIn czy the we first Wrocławiu. session, Wthe praktyce subject bowiemof the debate służby was konserwatorskie a draft of directives odpowiedzialne on classification (zgodnie ofz zapi- assets nominatedsami ustawowymi) for inscription za ochronę in the zabytków World List. sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektówTaking azabytkowych stand on the (w treatise tym dóbr “Criteria WH), concerning ale nie identyfi selection kują ofi nie World monitorują Heritage zagrożeń List Nominations” dla miejsc submittedUNESCO tow sposóbthe Committee, systemowy. I presented Ocena zagrożeń UNESCO i ich with monitorowanie my own elaborate w obecnym paper. systemie I stated prawnymin it, for instance,w Polsce that– także it was w stosunku crucial to do devise dóbr ao system najwyższej for autonomous wartości są działaniamievaluation of okazjonalnymi, various categories wyrywkowy- of assets. mi, niesystemowymi. An especially intricate system should be used to assess urban historic areas. I emphasized the necessity Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają of including materials being relevant by their use or invention, providing an example of the salt mine działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- inwanie Wieliczka. zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególnościWhen discussing obiektów z historical Listy Światowego values – Dziedzictwawhich, in the (…) aforementioned9. Instytutowi przypisana criteria, conveyed jest także only realizacja positivew zakresie events powierzonymin the development przez Ministra of the humanzadań wynikających kind – I emphasised z porozumień, that assets konwencji documenting i innych dokumentów profoundly negativepodpisanych events przez should Polskę be związanych also taken zinto ochroną consideration. i opieką nad T hisdziedzictwem follows from materialnym the fact that i niematerialnym they are pieces10, ofa więcevidence m.in. of realizacja what must zadań remain wynikających in collective z przystąpienia memory. In Polskimy appeal, do Konwencji I announced Światowego that Poland Dziedzictwa would nominateUNESCO thez 1972 former r. Zadania German dotyczące Nazi Concentration monitorowania and Ewiążąxtermination się w bezpośredni Camp Auschwitz- sposób zB zagadnieniemirkenau to be listedzagrożeń, in the gdyż register. jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakC riticaldotychczas comments nie wypracowano concerned also i nie other wdrożono rather doawkward realizacji wordings, zestandaryzowanego, yet our opinion systemowo also included pro- wadzonego monitoringu tych miejsc. a comprehensive proposal for an assessment system. It was based on a gradual classification – from a country-wideZagrożenia scale dóbr through WH acultural wytyczne regions Komitetu to a global Światowego scale. Dziedzictwa It became apparent to me that I should use my position at the board to ensure that Polish assets Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- willdzictwa be entered UNESCO in the jest List. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11I, believed a przepisy it was wykonawcze necessary to do propose realizacji four Konwencji nominations zawiera in the dokument field of culturalWytyczne heritage: Operacyjne Cracow, do Wieliczkarealizacji S Konwencjialt Mine, the Światowego Historic C Dziedzictwaenter of Warsaw, (dalej: and Wytyczne the former Operacyjne German)12 N. azi Kwestia Concentration zagrożeń and po- Ejawiaxtermination się wielokrotnie Camp A uschwitz- w WytycznychBirkenau. operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. From the very beginning of adopting the Convention, there had been calls for balance between the8 Rozporządzenie nominations forMinistra the World Kultury C zultural dnia 25 and sierpnia Natural 2004 H r.eritage w sprawie List. organizacji Therefore, i sposobu I included ochrony the zabytkówBialowieza na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Forest among my five nominations from 1978. 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa I was fully aware that submitting the Historic Centre of Warsaw, which was rebuilt after the Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. Second World War, posed a challenge, but I found it entirely justifiable. I described this issue in nume- 10 j.w. rous papers. For the purposes of this article I am only going to mention that the case of listing the 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, Historicpoz. 190) Centre of Warsaw had been under heated discussions for over two years – not only among the C12ommittee Operational members Guidelines themselves for the implementation but also in my of thecorrespondence World Heritage with Convention UNESCO. Dokument Secretariat. ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 2 mrealizacjieeting of Konwencji experts on Światowego the improvement Dziedzictwa and possible autorstwa harmonization K. Piotrowskiej of systems i B. onSzmygina inventories dostępne and catalogues jest na stronieof mo- numentsPolskiego and Komitetu sites used Narodowego In countries ICOMOS of Europe http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne and North America, Warsaw September 26–28, 1977, Final Report. 12454 KrzysztofAnna Fortuna-Marek K. Pawłowski rozporządzeniamiOne of the questionsdo tejże ustawyI was asked2. Obok by theniej Bpewneureau ofznaczenie the Committee dla zagadnień was: “I fdotyczących Warsaw had zagrożeń not been destroyed,mają też regulacje would Polandprawne bezawarte calling w Ustawie for its nominationz dnia 27 marca on the2003 World r. o planowaniu List?” My i answer zagospodarowaniu was “NO!” przestrzennymbecause it had oraznot been w Ustawie the initial z 7 lipca value 1994 of the roku oldest o prawie part of budowlanym. the city that lies at the heart of this nomination. ItUstawy was the te, quality a zwłaszcza and symbolism Ustawa o ofochronie its restoration zabytków and dają rebuilding też teoretycznie that stressed narzędzia the nation’s nie tylko will do to reagowaniapreserve and na document zagrożenie, its któreidentity już sentenced wystąpiło for(aktualne), destruction. lecz Trównieżhe notion do ofzapobiegania authenticity niekorzystnym should be put zjawiskominto relative czy perspective działaniom when wobec referring obiektów, to the zespołówperiod of reconstruction. czy obszarów zabytkowych On the basis objętychof expert ochronąopinion, prawnąthe Bureau czyli of do the zapobiegania Committee postponedzagrożeniom the potencjalnym. decision and Corequired istotne additional przepisy teevidence. dotyczą M wissing równym data stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- had to be complemented with unpublished archive material. What also seemed to be necessary was to szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- withdraw from the initial proposal aimed to inscribe the Old and New Town areas and, eventually, list nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychthe Old Town orazonly. wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.In my correspondence to UNESCO from September 29, 1979, I submitted complete documentation includingW Ustawie a 1:2000 o ochronie scale zabytków model which i opiece showed nad zabytkami the area suggestedwśród sześciu for inscriptionpodstawowych in the działań World okre- List. ślającychIt covered na the czym Old polegaTown area,ochrona including zabytków the Rsprawowanaoyal Castle. przez This organyis worth administracji mentioning publicznejas in the collective wymie- awareness,nione jest zapobieganie the subject entryzagrożeniom covered mogącym the entire spowodować complex of uszczerbekthe Old and dla Nwartościew Town. zabytków It becomes oraz muchuda- remnianieeasier to understand niszczenia ithis niewłaściwego imprecision korzystania when we bearz zabytków in mind (co that jest early po prostu activities reagowaniem taken by thena niektóreHeritage zC ommitteezagrożeń)3 were. Także not ustawowe governed określenie by any precise opieki rules nad cgoverning zabytkiem, the które way należy documentation do kompetencji should właściciela be presen - ted.lub posiadaczaThis, in particular, też pośrednio pertained odwołuje to buffer się do zones potencjalnych in urban complexes; zagrożeń (opiekaand the Nbowiemew Town polega partly m.in. covered na thezapewnieniu subsequently warunków introduced do zabezpieczenia ‘buffer zone’. i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu Narrowing the scope of the area nominated for inscription in the List had helped to obtain the zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZfollowing o zagrożeniu opinion fromdla zabytku ICOMOS5. experts: “The nominated property satisfies the GeneralC onditions of the World Heritage List, as its exceptional value is universally recognized. Essentially, it corre- Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania isponds prowadzenia to criterion nadzoru n°6, konserwatorskiego, being associated cowith ma events m.in. wof zamiarze considerable swym historic być narzędziem significance. do reagowania Following nathe zagrożenia insurrection zabytków of the 6inhabitants. of Warsaw in August 1944, the Polish capital was annihilated in a reprisalDodatkowo by the N zgodnieazi occupation z art. 18 troops. Ustawy R oeconstruction ochronie zabytków of the ochronę historic zabytków centre, being i opiekę faithful nad zabyt- to the kamioriginal, uwzględnia symbolizes się theprzy will sporządzaniu to preserve i oneaktualizacji of the prime strategii settings rozwoju of the województw, Polish culture. planów Additionally, zagospo- itdarowania illustrates, przestrzennego in an exemplary województw, fashion, analizthe efficiency i studiów zof zakresu the restoration zagospodarowania techniques przestrzennego applied in the secondpowiatu, half strategii of the rozwoju 20th century. gmin, Tstudiówhe example uwarunkowań of the market i kierunków place of zagospodarowania the old city is justifiably przestrzennego famous. gminTo support oraz mpzp the request albo decyzji for the o proposed ustaleniu inclusion, lokalizacji criterion inwestycji n°2 celu may publicznego, be cited as welldecyzji – the o warunkachreconstruc - zabudowytion of the (…)historic I co centrebardzo of istotne Warsaw w exercisedkontekście a considerableanalizy zagrożeń influence – we wszystkich– in mostE uropeanww koncepcjach, countries strategiach,– on the evolution analizach, of urbanization planach i studiach doctrines należy so asm.in. well w as szczególności on preservation określić of oldrozwiązania city quarters. niezbędne Given thesedo zapobiegania facts, the criterion zagrożeniom of Authenticity dla zabytków may, zapewnienia not be applied im ochrony in its strict przy realizacjisense. T heinwestycji historic oraz centre przy- of 7 Warsawwracania –zabytków destroyed do in jak 1944 najlepszego – is an exceptionalstanu . example of a reconstruction of a sequence of history running through the 13th to the 20th century. Its authenticity is associated with the unique period of 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie theprowadzenia years 1945 prac to konserwatorskich, 1966.” restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a takżeOn innych these działań grounds, przy the zabytku Bureau wpisanym of the do C ommitteerejestru zabytków recommended oraz badań in archeologicznych its session in i Mposzukiwańay 1980: “inscriptionukrytych lub of porzuconych the historic zabytków centre of ruchomych Warsaw (DzUas a symbol z 2004 r.,of nrexceptionally 150, poz. 1579), successful Rozporządzenie and identical Ministra of a culturalKultury z property dnia 25 sierpnia which 2004 is associated r. w sprawie with organizacji events iof sposobu considerable ochrony zabytkówhistorical na significance.” wypadek konfl iktuI t was zbrojnego added i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). that “no other cultural properties that have been reconstructed must be inscribed in the future.” 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Art. F4ollowing (dalej: Ustawa the o procedure, ochronie). the opinion of the Bureau was submitted to the World Heritage 4C ommittee,Ustawa o ochronie which, wasArt. 5.in session in Paris on September 1–5, 1980. 5 UstawaAs o a ochronie result , of Art. the 28. discussion, the motion of the impossibility to inscribe other reconstructed 6cultural Ustawa properties o ochronie, Rozdz.was rejected 4. and, on September 2, 1980, the Historic Centre of Warsaw, including 7the Ustawa Royal o C ochronieastle, was, Art. inscribed 18 ust. 2 inpkt the 2. World Heritage List, alongside with the Historic Centre of Rome, 12555 Analiza zagrożeńPoland’s w participation planach zarządzania in initial efforts dobrami to implement kulturowymi resolutions światowego of the dziedzictwa Convention

ChurchPonadto and Dominican dobra o największymConvent of S antaznaczeniu Maria dla delle dziedzictwa Grazie with kulturowego “The Last winnySupper” być by uwzględniane Leonardo da Vwinci, planie Malta’s ochrony Valletta, zabytków and the jednostki ancient Palmyra.organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnymOn the planie 20th anniversary ochrony zabytków of the C naonvention, wypadek the konfl then iktu president zbrojnego of ICOMOSi sytuacji, kryzysowychMichel Parent, w said:celu “Whereasich zabezpieczenia we had nominated przed skutkami postcard zagrożeń views to wynikających be inscribed inz sytuacji the first kryzysowych. list, Pawlowski Do presented zagrożeń us(prze- with widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; real problems.” This, indeed, had been my intention. Even Cracow and the Bialowieza Forest that might powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, have seemed obvious nominations were not like that at all. chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyThe proposed8. inscription of Cracow covered not only the Planty Park and the Wawel Hill complexes in thePomimo traditional tak zdawałoby sense of historic się rozbudowanych areas, but also przepisów the town odnoszących of Kazimierz się and do the zagrożeń suburb dotychczaso- of Stradom. Whatwe rozwiązania seemed particularly w zakresie controversial przeciwdziałania was considering zagrożeniom Kazimierz dotyczącym – which miejsc was Światowego then in terrible Dziedzictwa condi- tionw Polsce – as sąWorld niewystarczające Heritage asset. – jak H owever,pokazują it choćby turned ostatnie out to beproblemy a turning związane point zfor inwestycjami the future wof War-this district.szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)The 1977 nomination za ochronę of thezabytków Wieliczka sprawują Salt M nadzórine, which i wykonują in public działania view was kontrolne considered w stosunkuPoland’s significantdo obiektów contribution zabytkowych – (won tyminternational dóbr WH), scale ale nie– to identyfi materials kują that i nie are monitorują relevant byzagrożeń their usedla ormiejsc their invention,UNESCO wasw sposób not immediately systemowy. apparent Ocena zagrożeń either. I ti wasich onlymonitorowanie a year before w obecnymthat the S systemiealt Mine prawnymhad been listedw Polsce in the – także register w stosunku of historic do sites. dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. It is commonly known that the Committee, in its second session in Washington decided that each Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają country is allowed to present two nominations. Poland submitted Cracow and Wieliczka. It was a way of działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- honouringwanie zagrożeń Cracow dla to dziedzictwa be the first Ei uropeanwypracowywanie city to be metod inscribed przeciwdziałania in the List, next tym to zagrożeniom,the capital of wEcuador, tym w Quito.szczególności It prompted obiektów me toz Listy ensure Światowego closer cooperation Dziedzictwa with (…) the9. Instytutowichairperson przypisana of the Ecuador’s jest także Preservation realizacja Iwnstitute. zakresie T powierzonymhe collaboration przez resulted Ministra in zadań inviting wynikających our envoys z –porozumień, headed by konwencjiprofessor Wiktori innych Zin dokumentów – to visit Epodpisanychcuador, and, przez subsequently, Polskę związanych Ecuadorian z ochroną delegation i opieką repaying nad dziedzictwem us the visit. materialnym The greatest i niematerialnym achievement 10of, thisa więc partnership m.in. realizacja was “ Czadańharter wynikających of Rights and z przystąpieniaResponsibilities Polski of C doities Konwencji inscribed Światowego on the World Dziedzictwa Heritage LUNESCOist. Quito z – 1972 Cracow.” r. Zadania3 It was dotyczące put forward monitorowania to UNESCO wiążą and anticipated, się w bezpośredni by 10 years,sposób establishment z zagadnieniem of thezagrożeń, Organization gdyż jednym of World z celów Heritage monitoringu Cities. jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakM dotychczasany times have nie wypracowano I been asked abouti nie wdrożono my motives do forrealizacji nominating zestandaryzowanego, the former Nazi systemowo concentration pro- wadzonego monitoringu tych miejsc. and extermination camps Auschwitz-Birkenau for inscription in the World Cultural Heritage List. My most succinctZagrożenia explanation dóbr WH was: a wytyczne naturally, Komitetu „this is Światowegonot good, but Dziedzictwa evil; no culture, but anti-culture – of barbarity and savagery. However, memory of this place belongs to the culture.” Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwaI signalled UNESCO the jest intention Konwencja of inscribing w sprawie the ochronycamps in światowego the World L dziedzictwaist, as I already kulturalnego mentioned, i natural- in the firstnego 11session, a przepisy of the H wykonawczeeritage Committee. do realizacji It resulted Konwencji in changing zawiera the dokumentclause concerning Wytyczne the Operacyjnehistoric value do underrealizacji which, Konwencji in its initial Światowego wording, Dziedzictwa only positive (dalej: developments Wytyczne Operacyjnein the history)12. Kwestiaof the mankind zagrożeń were po- permittedjawia się for wielokrotnie inscription. w IWytycznych convinced the operacyjnych Director-General i omawiana of UNESCO jest w , bardzo Amadou- różnychMahtar kontekstach. M’Bow, to support my case during his visit to Oswiecim in July, 1977. Maybe our discussion influenced Senegal to8 nominateRozporządzenie the GorMinistraée Island, Kultury infamous z dnia 25 for sierpnia international 2004 r. w slavesprawie trade. organizacji Nevertheless, i sposobu itochrony must bezabytków said that na Gorwypadekée conveys konfl theiktu valuezbrojnego of ai sytuacjipicturesque kryzysowych landscape. However, it was the grim history of the place that became9 Statut the Narodowego central argument Instytutu for Dziedzictwa inscribing §4 the – S Załącznikenegalese donominations Zarządzenia on Ministra the World Kultury List. i Dziedzictwa NarodowegoThe nomination z dnia 23 stycznia of Auschwitz- 2014 r. Birkenau got mixed reactions from the Committee members. 10 Although j.w. it was officially applauded, there were comments that such a controversial historic site should 11 not Konwencja be inscribed w sprawie in the ochrony first L ist.światowego I accepted dziedzictwa this argument, kulturalnego but isimultaneously, naturalnego, Paryż I put1972 forward (DzU 1976 a motion Nr 32, poz. 190) of discussing the rejected nominations as priority one in the subsequent session. I ensured that it was 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo includedaktualizowany. in the protocol Tłumaczenie to the na sessionjęzyk polski for whichwg angielskiej I was responsiblewersji językowej as R zapporteur 2012 r. Wytyczne of the OperacyjneWashington do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 3 PublishedPolskiego Komitetuon the 30 Narodowegoth Anniversary ICOMOS Conference http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne of Cracow’s inscription on the World Heritage List, Cracow 2008. 12654 KrzysztofAnna Fortuna-Marek K. Pawłowski rozporządzeniamisession. Being the Rdoapporteur, tejże ustawy I signed2. Obok on behalf niej pewne of UNESCO znaczenie the resolutionsdla zagadnień being dotyczących passed, for zagrożeńinstance, approvalmają też regulacjeof the first prawne 12 nominations zawarte w Ustawieon the zWorld dnia L ist,27 marcainter alia 2003 Cracow r. o planowaniu and the Wieliczka i zagospodarowaniu Salt Mine. przestrzennymThe issue oraz was w Ustawie brought z back7 lipca on 1994 the roku agenda o prawie during budowlanym. the Luxor session when I was no longer a memberUstawy of the te, Caommittee zwłaszcza because Ustawa the o ochronie Polish term zabytków expired. dają A tteż that teoretycznie time I served narzędzia the function nie tylko of V ice-do Presidentreagowania of naICOMOS zagrożenie,*, which które only już strengthened wystąpiło (aktualne), my bargaining lecz również power. doI found zapobiegania an ally in niekorzystnym the Chairman ofzjawiskom the previous czy działaniomsession of the wobec Committee, obiektów, D zespołówavid Hales. czy T ogether, obszarów we zabytkowych protested against objętych a document ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym – allegedly drafted upon his request – which concerned categories of cultural properties which were stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- permitted for inscription in the World List. The former Auschwitz-Birkenau camp was not even taken szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- 4 intonionych consideration. obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychThe fact oraz of inscribing wyszczególnienie the former działań, concentration które wymagają and extermination pozwolenia Wojewódzkiego camp in the List Konserwatora in 1979 was Zabytków.of utmost importance as it allowed for enforcing its proper preservation and protection. WIt wasUstawie already o ochronie in 1980 zabytków that Polish i opiece National nad zabytkami Committee wśród ICOMOS sześciu decidedpodstawowych to make działań attempts okre- to ślającychinscribe Zamosc na czym in polega the World ochrona List. Ozabytkówrganization sprawowana of an international przez organy meeting administracji celebrating publicznej the 15th anniverwymie-- sarynione of jest ICOMOS zapobieganie was a crucialzagrożeniom moment. mogącym What spowodowaćis more, the cityuszczerbek authorities, dla wartości including zabytków Regional oraz Historic uda- remnianiePreservation niszczenia Officer, i Mniewłaściwegoaryla Sarnik, korzystania actively participated z zabytków in(co the jest event. po prostu A proper reagowaniem motion nawas niektóre drafted 3 zmuch zagrożeń) later, .withTakże active ustawowe participation określenie of Mopiekiichal nad Witwicki. zabytkiem, I accepted które należythe final do kompetencjiversion on D ecemberwłaściciela 14, lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na 1992 it the World Heritage Committee’s session in Santa Fé. zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystaniaA year later, z zabytku when Iw headed sposób thezapewniający Polish ICOMOS trwałe ,zachowanie I deemed it jego an wartościimportant, czyli point na oneliminowaniu our agenda tozagrożeń) monitor4. Właściciel properties lub already posiadacz inscribed zabytku on thejest Worldteż zobowiązany List as well do as niezwłocznego to initiate new powiadomienia nominations. WKZAs a result, o zagrożeniu during dlathe zabytkufirst seminar5. in Malbork in March 1994, we presented reports on the state and effectivenessPonadto of służby preservation konserwatorskie of Cracow, posiadają Warsaw, całyand Zamosc.szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzeniaMalbork nadzoru was chosen konserwatorskiego, as the meeting co location ma m.in. because w zamiarze the Mswymalbork być castle narzędziem was recommended do reagowania as nathe zagrożenia next nomination zabytków for6. inscription in the World List. The Board of the Polish National Committee ICOMOSDodatkowo also paid zgodnie a visit toz art. the 18 M ayorUstawy of theo ochronie city of zabytkówTorun, which ochronę was zabytkówa crucial stagei opiekę in attemptsnad zabyt- to kamipromote uwzględnia the site to się international przy sporządzaniu rank. B othi aktualizacji nominations strategii were rozwojuaccepted województw,by UNESCO planówin 1997. zagospo- darowaniaAlarming przestrzennego signals concerning województw, preservation analiz i ofstudiów the vicinity z zakresu of the zagospodarowania Auschwitz-Birkenau przestrzennego camps resul - powiatu,ted in the strategii representatives rozwoju of gmin, the Polish studiów National uwarunkowań Committee i kierunków ICOMOS zagospodarowaniarequesting the Ministry przestrzennego of Culture gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach and Art (currently: Ministry of Culture and National Heritage) to entrust the Committee with monito- zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, ring issues pertaining to protection of the vicinity of the camps. This followed both from the fact that strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne domuseum-related zapobiegania problemszagrożeniom lie outside dla zabytków the scope, zapewnienia of ICOMOS im’ responsibilities,ochrony przy realizacji and from inwestycji the fact oraz that przy- the wracaniaarea around zabytków the towns do jak of najlepszegoOswiecim andstanu B7rzezinka. as well as the adjacent municipalities being outside the Museum’s jurisdiction were in need of specialist consulting. 2 NajważniejszeThe basic w conclusion tej kwestii sądrawn zwłaszcza from Rozporządzenie the outcomes Ministra of the Kulturymonitoring z dnia works 9 czerwca was 2004to devise r. w sprawiea land developmentprowadzenia planprac konserwatorskich, that would ensure restauratorskich, functional robótconnections budowlanych, to the badań town konserwatorskich and to adjacent i architektonicznych municipalities. a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Moreover, we deemed it profoundly important to improve access to the Birkenau-Brzezinka camp, as it ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra wasKultury visited z dniaonly 25 by sierpnia a fraction 2004 of r. wtourists sprawie visiting organizacji Oswiecim. i sposobu Weochrony proposed zabytków introducing na wypadek actions konfl iktu that zbrojnego would enhancei sytuacji closer kryzysowych cooperation (DzU z between 2004 r., nr the 212, two poz. camps. 2153). Generally speaking, we countered creative activi- 3ties Ustawa taken z within dnia 23 the lipca confines 2003 r. o ochronieof the preservation zabytków i opiece zone nad with zabytkami the principle (tekst jednolityof reducing Dz. U.the 2014 number poz. 1446),of new investmentArt. 4 (dalej: operations Ustawa o andochronie). functions not connected with the operation of the museum. 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 6 * Ustawa on my omotion, ochronie the, Rozdz. inscription 4. of the pyramids on List was appended with an appeal to the Egyptian authorities 7 Ustawato cease o anyochronie investments, Art. 18 inust. the 2 pktclose 2. proximity of the pyramids. 12755 Analiza zagrożeńPoland’s w participation planach zarządzania in initial efforts dobrami to implement kulturowymi resolutions światowego of the dziedzictwa Convention

TPonadtohese issues dobra became o największym especially znaczeniuapparent when dla dziedzictwa the government kulturowego adopted winny ‘Oswiecim być uwzględniane Programme’ inw 1996,planie inochrony which prospectivezabytków jednostki investment organizacyjnej operations wereoraz wlisted. krajowym, Since the wojewódzkim, new provisions powiatowym were not foundedi gminnym on theplanie land ochrony development zabytków plan, na my wypadek team (Bozena konfl iktuChmiel, zbrojnego Danuta i Klosek-Kozlowska,sytuacji kryzysowych Krzysztof w celu Pawlowski)ich zabezpieczenia was assigned przed skutkami a task of zagrożeń formulating wynikających a set of guidelines z sytuacji onkryzysowych. preservation Do and zagrożeń shaping (prze- the vicinitywidywanych of the i concentrationrealnych), które camps. należy Based uwzględnić on the agreement w tych planach between zaliczono the Polish w Governmentszczególności: and pożar; the Cpowodzie,oalition of ulewy Jewish lub Organizations, zalania z innych the president przyczyn; of wichury;the Polish katastrofy National Cbudowlane,ommittee ICOMOSawarie techniczne, was gran- chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- ted the role of the chairman of the International Experts’ Panel and commissioned to organize its fl ikt zbrojny8. session. The meeting was held on June 2–3, 1998 in Bielsko-Biala and Oswiecim. It was participated by Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- 16 international experts (inter alia the president of the World Heritage Center) and 32 national profes- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa sionals.w Polsce T hesą niewystarczającemain goal of the meeting– jak pokazują was to choćby introduce ostatnie and analyse problemy development związane z projects inwestycjami of the wformer War- campsszawie A czyuschwitz- we Wrocławiu.Birkenau. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)Since the establishment za ochronę of zabytków the Committee, sprawują I tried nadzór to make i wykonują it its mission działania not kontrolneonly to qualify w stosunku nomi- nationsdo obiektów on the zabytkowych World List, (wbut tym also dóbr to care WH), for ale their nie preservationidentyfi kują iand nie control.monitorują These zagrożeń were the dla origins miejsc ofUNESCO my programme, w sposób “Preservation systemowy. Ocenaand monitoring zagrożeń iin ich cities monitorowanie of outstanding w obecnymhistorical systemie significance” prawnym that I wpresented Polsce – takżeat the w 30 stosunkuth anniversary do dóbr conference o najwyższej of ICOMOSwartości są held działaniami in Cracow okazjonalnymi, in 1995. It was wyrywkowy- later fully approvedmi, niesystemowymi. by UNESCO. In his letter dated at February 26, 1996, Hernan Crespo Toral, Director General of the CZapewnieniuulture Sector, jak states najwyższych inter alia: standardów “As the aim ochrony of methodology polskich ismiejsc to propose z Listy a UNESCO standard służyćconcerning mają notdziałania only the Narodowego cities inscribed Instytutu in the Dziedzictwa, World Heritage którego List, jednym but also z other zadań cities jest ofmonitorowanie great historical i analizo- value, wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w this project seems of interest to the Culture Sector. The same project has also caught attention of the szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Social Sciences Sector, which is particularly interested in two aspects: city monitoring as well as urban w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów planning in which a preservation plan would be integrated. We are convinced that implementation of podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, thisa więc program, m.in. realizacja which converges zadań wynikających with the program z przystąpienia of the World Polski Heritage do Konwencji Centre and Światowego ICCROM Dziedzictwa, will allow forUNESCO improving z 1972 methods r. Zadania and efficacy dotyczące of monitorowania city revalorisation.” wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,Thanks gdyż to jednym the support z celów I received monitoringu from the jest Polish zapobieganie delegation ewentualnym to UNESCO zagrożeniom., I was able to presentW praktyce this programmejednak dotychczas during anie special wypracowano conference i nieat the wdrożono head office do realizacji inF ebruary zestandaryzowanego, 1997. That conference systemowo was claimed pro- towadzonego have resulted monitoringu in the first tych meeting miejsc. of the divisions of UNESCO dealing with urban issues. It is a fact that later on, the topic of urban issues appeared in programmes of ICCROM and the World Heritage Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Centre. The conceived monitoring project published in The Historic Preservation Officer’s Handbook (II) wasPodstawą tested in Zamosc. wszelkich We działań discussed związanych it also during z dobrami the international wpisanymi symposium na Listę Światowego“Preservation Dzie- and controldzictwa of UNESCO the cities inscribed jest Konwencja and nominated w sprawie in ochronythe UNESCO światowego World L dziedzictwaist in Central kulturalnego and Eastern i E natural-urope, 11 Zamosc,nego , aL viv, przepisy Kamienets wykonawcze Podilsky”. do It realizacji largely contributed Konwencji to zawiera the inscription dokument of WytyczneLviv in the Operacyjne World List. do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- I was appointed to analyse activities undertaken on the territory of Evora in 1998 and La Valletta jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. in 1999 in order to probe the implementation of its principles in these two World Heritage cities. 8 RozporządzenieOwing to UNESCO Ministra Kultury’s mission, z dnia I was25 sierpnia able to 2004thoroughly r. w sprawie explore organizacji cities of i sposobusuch exquisite ochrony andzabytków diverse na valuewypadek and of konfl such iktu a zbrojnegomanifold i sytuacjipreservation kryzysowych matter like Casbah of Algiers, Saint-Louis du Sénégal, Ilha de Mozambique,9 Statut Narodowego which, just Instytutu like Evora Dziedzictwa or La Valletta, §4 – Załącznik are inscribed do Zarządzenia in the UNESCO’s Ministra World Kultury Heritage i Dziedzictwa List. NarodowegoI was also z ablednia to23 contribute stycznia 2014 to inscribingr. Slovakian properties in the World List – Banská Štiavnica, S10piš j.w. Castle, and the village of Vlkolínec, whose assessment was the subject of my mission in July 1993. A11dditionally, Konwencja wmy sprawie report ochrony contained światowego several dziedzictwa methodological kulturalnego suggestions i naturalnego regarding, Paryż 1972classification (DzU 1976 of Nr cities 32, on poz.a regional 190) scale from the world heritage angle. Repeatedly had I been asked to assess nominations of 12 cities Operational to be inscribed Guidelines in thefor Worldthe implementation List. I must ofopenly the World confess Heritage that Conventionthe political. Dokument pressure exercisedten jest okresowo on the aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do World Heritage Committee had frequently led to a situation where comprehensive assessment did not realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie playPolskiego a pivotal Komitetu role in Narodowegodecision making. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 12854 KrzysztofAnna Fortuna-Marek K. Pawłowski rozporządzeniamiThe attempt do to tejżepresent ustawy Polish2. Obokactivities niej takenpewne in znaczenie the initial dla period zagadnień of adopting dotyczących the C onventionzagrożeń mająseems też to regulacjeindicate that prawne “Early zawarte issues w of Ustawie the World z dnia Heritage 27 marca Committee,” 2003 r. o asplanowaniu described i inzagospodarowaniu my study (2011), przestrzennymhave been solved oraz only w Ustawie to small z 7 extent.lipca 1994 The roku ‘prenatal’ o prawie issue, budowlanym. as I call it, referred to harmonization of culturalUstawy and natural te, a zwłaszcza heritage. IUstawan his in-depth o ochronie methodological zabytków dają study, też teoretycznieBoguslaw Szmygin narzędzia asks nie “if tylko this ideado reagowaniais equally modern na zagrożenie, and promising które już and wystąpiło hard to (aktualne),accept and leczimplement.” również doThe zapobiegania answer must niekorzystnym not be unam - zjawiskombiguous. C ertainly, czy działaniom this holistic wobec approach obiektów, is favoured zespołów by czy striving obszarów towards zabytkowych establishing objętych a uniform ochroną prese - prawnąrvation systemczyli do for zapobiegania all countries, zagrożeniom some of which potencjalnym. do not have anyCo istotnecultural przepisy heritage te properties dotyczą wof universalrównym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- value located on their territories. It might seem that the classification of natural heritage should escape szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- the dangerous politicization of the Committee’s decisions. This was not the case. Even the nomination nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychof the Bialowieza oraz Fwyszczególnienieorest raised objections działań, fuelled które wymagająby the Soviet pozwolenia Union whichWojewódzkiego I was able Konserwatora to repudiate. SZabytków.ince Europe is rather small, vast areas of conserved nature go beyond country borders and need additional,W at Ustawieleast bilateral o ochronie agreements. zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychThe na difficulty czym polega which ochrona was seeminglyzabytków sprawowanaovercome through przez organythe 2005 administracji agreements publicznej of common wymie- criteria fornione evaluation jest zapobieganie of cultural zagrożeniom and natural mogącym heritage propertiesspowodować lies, uszczerbek in simple dla words, wartości in the zabytków fact that orazthe cultuuda-- ralremnianie properties niszczenia are man-made; i niewłaściwego whereas korzystania the natural z zabytkówproperties (co are jest more po prostuvaluable reagowaniem when the man na niektóredoes not interferez zagrożeń) in 3them.. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaIt is obvious też pośredniothat selecting odwołuje properties się do to potencjalnych be nominated zagrożeń for inscription (opieka inbowiem the World polega List m.in. as well na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie as assessing management of the already inscribed properties require highly specialist actions. Not oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu all of 192 participant countries of the Convention demonstrate such a potential. This means placing zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZspecial o responsibilitieszagrożeniu dla zabytkuon our advisory5. Organization – International Council on Monuments and Sites. The upcoming 41st session of the World Heritage Committee which will be organized under Polish Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania ichairmanship prowadzenia nadzoruin Cracow, konserwatorskiego, the first European co maWorld m.in. H eritagew zamiarze city andswym the być cradle narzędziem of Polish do preservationreagowania movement,na zagrożenia is azabytków good opportunity6. to emphasize it particularly strongly. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

AnnaJakub Fortuna-MarekLewicki

1.The Zagrożeniaissue of new entriesoddziałujące on the U naNESCO dobro W WHorld wHeritage systemie List ochronyhas long beenzabytków an object of a lot of interest. Fori ichmany znaczenie years, proposals w kontekście for different zarządzania nominations miejscami have been światowego made, which dziedzictwa would presumably deserve protection under the UNESCO Convention. Each of them must meet the following criteria of Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. uniqueness on a global scale: Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako – outstanding universal value zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest też istotnym– integrity elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet Światowego– authenticity Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. KażdeThe currently dobro applicable niezależnie guidelines od jego for typu entries narażone into the jest U NESCO na szereg W orld różnorodnych Heritage L ist czynników have been zagrażającychdefined by the jego 6. E xtraordinarystanowi (czynniki Session antropogeniczne of the World H eritagei naturalne). Committee, By skutecznie which decided chronić to jakieśestab - dobrolish 10 iintegrated efektywnie entry nim criteria zarządzać (Decision konieczne 6 EXT. jestCOM ustalenie 5.1) as czynników,implementation które of mogą the W muorld zagrażać Heritage (czynnikówConvention. 1obecnie It was thenwystępujących concluded ithat: potencjalnych), “To be deemed monitorowanie of Outstanding tych Universal zagrożeń V orazalue, określeniea property mustdziałań also i środkówmeet the conditionszapobiegających of integrity wszystkim and/or zidentyfi authenticity kowanym and must zagrożeniom. have an adequate Dlatego protection też nie- andzbędnym management elementem system każdego to ensure planu its safeguarding”zarządzania dla (point miejsca 78 of Światowego the guidelines). Dziedzictwa These values powinna are speci być - fiedidentyfi by kacja,point monitorowanie79 of the adopted oraz guidelines: wskazanie “Properties jak eliminować nominated bądź under przynajmniej criteria (i) tominimalizować (vi) must meet thezagrożenia. conditions of authenticity”. As a basis for the assessment of authenticity, the Nara Document on AuthenticityPoznanie was przyczyn drawn up, i mechanizmów, which provides które a practical wpływają basis na to niszczenie evaluate authenticity zabytkowej ofsubstancji, assets submitted na de- togradację the W orldwartości Heritage przestrzennych, List. zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe funkcjonowanieThe postulate systemu on integrity ochrony or pozwala authenticity lepiej is i anskuteczniej essential chronićdemand dziedzictwo. qualifying an asset to entry into the WorldCharakterystyka Heritage List. zagrożeńIn the relevant i ich provisions,monitorowanie it was ma specified duże znaczenie as follows: w “Theochronie ability i zarządzaniu,to understand thegdyż value działania attributed te nastawione to the heritage są przede depends wszystkim on the nadegree ochronę to which prewencyjną, information zapobiegawczą. sources about Identyfi this value ka- maycja potencjalnych be understood zagrożeń as credible i odpowiedzialne or truthful. Knowledge reagowanie and na understandingnie pozwala uniknąć of these rzeczywistego sources of informa ryzyka- tion,i zapobiegać in relation niszczeniu. to original and subsequent characteristics of the cultural heritage, and their meaning, are the requisite bases for assessing all aspects of authenticity” (point 80 of the guidelines). Very important forZagrożenia the applied dóbr assets światowego is point 82 ofdziedzictwa the guidelines: a polskie “Depending prawodawstwo on the type of cultural heritage, and its cultural context, properties may be understood to meet the conditions of authenticity if their W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim po- 1 przez criteria egzekwowanie according tozapisów the information Ustawy o on ochronie the website zabytków of the i Popieceolish U nadNESCO zabytkami Committee: wraz http://www.unesco.z wykonawczymi pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/kryteria/ and http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/konwencja/, effective date 20 X 2016. Among the many documents 1 Oconcerning monitoringu the zagrożeń entry procedure, m.in. Z. selectedMirek, Monitoring were the criteria miejsc andświatowego rules for dziedzictwa, the entry. D /w:/eliberately Wyjątkowa omitted Uniwersalna were the Wartość,later, detailed a monitoring regulations dóbr światowegofor the entry dziedzictwa procedure, red.and B.its Szmygin, changes. Warszawa 2011, s. 49 13054 JakubAnna Fortuna-MarekLewicki rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania1. z gzabytkudańsk, thew sposób old Gdańsk zapewniający Shipyard, trwałe the Imperial zachowanie Shipyard. jego P wartościhoto: J. L,ewicki, czyli na 2016. eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia 5 WKZcultural o zagrożeniu values (as recognized dla zabytku in. the nomination criteria proposed) are truthfully and credibly expressed throughPonadto a variety służby of attributes konserwatorskie including: posiadają materials cały and szereg substance; prerogatyw use anddo kontroli function; stanu traditions, zachowania tech- iniques prowadzenia and management nadzoru konserwatorskiego, systems; location coand ma setting; m.in. wlanguage, zamiarze and swym other być forms narzędziem of intangible do reagowania heritage; 6 naspirit zagrożenia and feeling; zabytków and other. internal and external factors.” It was also stated that: “When the conditions of authenticityDodatkowo are zgodnieconsidered z art. in preparing18 Ustawy a o nomination ochronie zabytków for a property, ochronę the zabytków State Party i opiekę should nad first zabyt- iden- tifykami all uwzględnia of the applicable się przy significant sporządzaniu attributes i aktualizacji of authenticity. strategii The rozwoju statement województw, of authenticity planów should zagospo- assess darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego the degree to which authenticity is present in, or expressed by, each of these significant attributes” (point powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 85). Also, the very important role the integrity was indicated: “All properties nominated for inscription gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach onzabudowy the World (…) H Ieritage co bardzo List shallistotne satisfy w kontekście the conditions analizy of zagrożeń integrity” – (pointwe wszystkich 87). It is ww a very koncepcjach, important statementstrategiach, that analizach, integrity planach is a measure i studiach of the należy entirety m.in. and w integrity szczególności of the określićnatural rozwiązaniaor cultural heritage niezbędne and itsdo attributeszapobiegania (decision zagrożeniom 20 COM dla IX zabytków1388).2 It ,additionally zapewnienia stresses im ochrony the importanceprzy realizacji of inwestycjithese criteria oraz for przy- the entrywracania into zabytków the world do list. jak Enajlepszegoxamining stanuthe conditions7. of integrity, therefore requires assessing the extent to which the property: a) includes all elements necessary to express its Outstanding Universal Value; b)2 Najważniejszeis of adequate w size tej kwestiito ensure są zwłaszczathe complete Rozporządzenie representation Ministra of theKultury features z dnia and 9 czerwca processes 2004 which r. w sprawieconvey theprowadzenia property’s prac significance; konserwatorskich, c) suffers restauratorskich, from adverse robót budowlanych, effects of badańdevelopment konserwatorskich and/or i neglect.architektonicznych This should a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań be ukrytychpresented lub in porzuconych a statement zabytków of integrity. ruchomych The guidelines (DzU z 2004 set r., this nr out 150, in poz. the 1579), following Rozporządzenie way: “For Ministraproper - tiesKultury nominated z dnia 25under sierpnia criteria 2004 (i) r. wto sprawie (vi), the organizacji physical i sposobufabric of ochrony the property zabytków and/or na wypadek its significant konfl iktu zbrojnego features shouldi sytuacji be inkryzysowych good condition, (DzU z 2004and ther., nr impact 212, poz. of 2153).deterioration processes controlled. A significant propor- tion3 Ustawa of the z dnia elements 23 lipca necessary 2003 r. o ochronieto convey zabytków the totality i opiece ofnad the zabytkami value conveyed (tekst jednolity by the Dz. property U. 2014 poz. should 1446), be included.Art. 4 (dalej: Relationships Ustawa o ochronie). and dynamic functions present in cultural landscapes, historic towns or other living4 Ustawa properties o ochronie essential, Art. 5. to their distinctive character should also be maintained” (point 89). 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 26 Ustawa data according o ochronie to, Rozdz. the information 4. contained on the website of the Polish UNESCO Committee: http://www. 7 Ustawaunesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/konwencja/, o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. effective from 20 X 2016. 13155 Analiza Thezagrożeń perspectives w planach of protection zarządzania of the dobrami world heritage kulturowymi in Poland świa towego– the Tentative dziedzictwa List ...

NPonadtoew nominations dobra o największymare subjected znaczeniuto stricter dlaselection. dziedzictwa It consists kulturowego in: winny być uwzględniane w planie– reducingochrony thezabytków number jednostki of entries organizacyjnej that are becoming oraz morew krajowym, and more wojewódzkim, difficult powiatowym i gminnym– searching planie ochronyfor a truly zabytków unique value na wypadek and strict konfl selection iktu zbrojnego of submitted i sytuacji assets kryzysowych w celu ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych– too manyi realnych), European które entries, należy which uwzględnić involves w a tychrestriction planach of zaliczonoapplications w fromszczególności: Europe in pożar; favor powodzie,of ulewyother continents,lub zalania whichz innych have przyczyn; few applications. wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyAll nominations8. should be made after careful analysis, because the procedure of entry raises huge hopesPomimo and tak emotions zdawałoby of local się rozbudowanych communities, andprzepisów each decision odnoszących on not się entering do zagrożeń is met dotychczaso- with a big disappointment.we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w PolscePending są niewystarczające nominations are– jak included pokazują in choćby the Tentative ostatnie L problemyist.3 Currently, związane the zP inwestycjamiolish version w of War- the szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- Tentative List has 5 items. These include (in order of nomination): sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów– gdańsk zabytkowych – the Town (w of tym M emorydóbr WH), and Falereedom, nie identyfi submitted kują iin nie 2005. monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO– The w sposóbAugustów systemowy. Canal, submitted Ocena zagrożeń in 2006. i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce– –The także Dunajec w stosunku River Gdoorge dóbr in o the najwyższej Pieniny Mwartościountains, są działaniamisubmitted in okazjonalnymi, 2006. wyrywkowy- mi, niesystemowymi.– extension to the Joint World Heritage Property “Primeval Beech forests of the Carpathians Zapewnieniu(Slovak Republic jak najwyższych and Ukraine) standardów and the A ochronyncient Beech polskich forests miejsc of G zermany Listy UNESCO (Germany)”, służyć submit mają- działaniated Narodowego in 2015. Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w – “Krzemionki”, prehistoric flint mines, submitted in 2016. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanychUntil recently,przez Polskę the związanych list included z ochroną the Tarnowskie i opieką nad G orydziedzictwem Lead-Silver materialnym Mine and i niematerialnym its Underground10, Wa aterwięc M m.in.anagement realizacja System, zadań submittedwynikających in 2013z przystąpienia and entered Polski into do the Konwencji World C Światowegoultural Heritage Dziedzictwa List in JulyUNESCO 2017. z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakAn dotychczas overview nie of wypracowano the applications i nie wdrożonoin the Tentative do realizacji List zestandaryzowanego, (pending assets) systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc. Gdańsk – the Town of Memory and Freedom, submitted in 2005 AZagrożeniamong the listed dóbr candidates, WH a wytyczne the nomination Komitetu ofŚwiatowego Gdańsk aroused Dziedzictwa the most emotions and therefore it was mostPodstawą widely wszelkich analyzed. działańThe already związanych made attempts z dobrami to recognize wpisanymi the global na Listęimportance Światowego of Gdańsk’s Dzie- historicaldzictwa UNESCOheritage have jest Konwencjanot yielded wpositive sprawie results. ochrony It światowegowas the subject dziedzictwa matter kulturalnegoof two entry i nomina natural-- tionsnego 11that, a ended przepisy in wykonawczefailure. Demands do realizacjito secure Konwencji only the area zawiera of the dokument Gdańsk SWytycznehipyard as Operacyjne the cradle doof “realizacjiSolidarity” Konwencji with international Światowego protection, Dziedzictwa which (dalej: was Wytycznesupposed to Operacyjne emphasize)12 . “S Kwestiaolidarity’s” zagrożeń contribu po-- tionjawia to sięthe wielokrotnieoverthrow of wcommunism, Wytycznych have operacyjnych been made i for omawiana a long time. jest Therefore, w bardzo below różnych proposed kontekstach. is the concept of protection of the Gdańsk Shipyard by entering it into the UNESCO List.4 In order to fully 8 analyze Rozporządzenie this problem, Ministra the Kultury existing z dniameasures 25 sierpnia to protect 2004 r.the w sprawieShipyard organizacji premises i sposobuwere initially ochrony analyzed. zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 3 10 Bogusław j.w. Szmygin, “Polska a Światowe Dziedzictwo UNESCO – dokonania i perspektywy”, Ochrona Zabytków, 11 KonwencjaYearbook 2014, w sprawie Vol. 1,ochrony pp. 217-220; światowego Bogusław dziedzictwa Szmygin, kulturalnego Światowe iDziedzictwo naturalnego ,Kultury Paryż 1972 UNES (DzUCO –1976 charaktery Nr 32,- poz.styka, 190) metodologia, zarządzanie, the Polish National Committee of ICOMOS, Lublin University of Technology, 12 OperationalWarsaw – L ublinGuidelines 2016, forpp. the 243-251. implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 4 J.aktualizowany. Lewicki, “Stocznia Tłumaczenie Gdańska na język i Gdańsk polski jakowg angielskiej kolebka S wersjiolidarności językowej – koncepcja z 2012 r. ochronyWytyczne jakoOperacyjne pomnika do światowegorealizacji Konwencji dziedzictwa Światowego UNESCO Dziedzictwa” [in:] Historia autorstwa Stoczni K. Gdańskiej.Piotrowskiej Resources i B. Szmygina from thedostępne science jest session na stronie at the EPolskiegouropean KomitetuSolidarity NarodowegoCentre, 3-4 NICOMOSovember http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 2016, Gdańsk (in print). 13254 JakubAnna Fortuna-MarekLewicki rozporządzeniami do tejże ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- 2. gdańsk, the old Gdańsk Shipyard, the drawing room building (3A), condition in 2016, outside view. nione Pjesthoto: zapobieganie J. Lewicki. zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaHistorical też premises pośrednio of the odwołuje former G siędańsk do potencjalnych Shipyard were thezagrożeń subject (opieka matter bowiemof many polegastudies, m.in. analyses na andzapewnieniu decisions warunków implementing do zabezpieczenia preservation i protectionutrzymania of zabytku selected oraz buildings jego otoczenia in the area.w jak Thesenajlepszym were entriesstanie intooraz thekorzystania register, zentries zabytku into w thesposób historic zapewniający monuments trwałe and zachowanie sites record jegoand enactedwartości ,local czyli zoning na eliminowaniu plans. They includedzagrożeń) only4. Właściciel single objects,5 lub posiadacz and the zabytkuwhole area jest has też been zobowiązany subject to dosignificant niezwłocznego transformations. powiadomienia Also in WKZthe past, o zagrożeniu various arguments dla zabytku have5. been made in relation to protection of this area. They presented different approachesPonadto to the służby area –konserwatorskie from protection posiadająof individual cały buildings szereg prerogatyw to the demands do kontroli of comprehensive stanu zachowania rigorous iprotection prowadzenia of the nadzoru entire konserwatorskiego, premises of the Shipyard.6 co ma m.in. However, w zamiarze before swym an entry być narzędziemof the area dointo reagowania the World 6 naHeritage zagrożenia List can zabytków be made,. it is necessary to recognize the area as a historic monument, and then as a Polish Listed DodatkowoMonument. zgodnieTherefore, z art. we must18 Ustawy first demando ochronie protection zabytków based ochronę onP olish zabytków provisions i opiekę of law, nad and zabyt- only kamithen ituwzględnia will be possible się przy to submit sporządzaniu this nomination i aktualizacji to the strategii Tentative rozwoju List. województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego Three important groups included in the former Gdańsk Shipyard should be subject to protection under powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego the Polish law (the Act on Protection and Guardianship of Monuments and Sites of 23 July 2003): the first is the gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowyformer Imperial (…) SI hipyard,co bardzo which istotne is the w oldest kontekście industrial analizy architecture zagrożeń complex – we inwszystkich the area. The ww second koncepcjach, is the old strategiach,Schichau’s Shipyard analizach,, which planach is an important i studiach testimony należy m.in. to the w industrialszczególności heritage określić from rozwiązania the first half niezbędne of the 20th docentury. zapobiegania The third zagrożeniom element is the dla group zabytków of buildings, zapewnienia focused imaround ochrony the Hprzyeritage realizacji of “S olidarity”inwestycji as oraz the przy- most wracaniaimportant zabytków testimony do to jakthe najlepszegorole and transformations stanu7. of the industrial and social heritage in the second half of the 20th century. Individual objects included in each of the complexes that survived to this day are to be subject 2to Najważniejszeprotection. It isw necessarytej kwestii to są discuss zwłaszcza the scopeRozporządzenie of protection Ministra of each Kultury of the z mentioneddnia 9 czerwca complexes. 2004 r. 7w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 5 all the listed entries and decisions according to the websites of the Regional Historic Monuments Protection ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Office in Gdańsk and the website of the National Heritage in Warsaw. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 6 i asytuacji thorough kryzysowych analysis of (DzU the entryz 2004 criteria r., nr 212,was presented poz. 2153). by Jakub Lewicki [in:] prof. dr hab. inż. arch. Piotr Lorens, prof. dr hab. Jakub Lewicki, dr Małgorzata Korpała, mgr inż. arch. Paweł Mrozek, mgr inż. arch. Piotr Skrzycki, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), Zasady kształtowania przestrzeni Młodego Miasta w kontekście wartości zabytkowej i wytycznych konserwatorskich Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). dla zespołu dawnej Stoczni Gdańskiej, Gdańsk University of Technology, Gdańsk, July 2016, typescript, pp. 41- 4 Ustawa44; Piotr o ochronie Lorens,, JakubArt. 5. Lewicki, Gdańsk. Młode Miasto. Zasady kształtowania przestrzeni Stoczni Gdańskiej w 5 Ustawakontekście o ochronie wartości, Art. zabytkowych 28. i wytycznych konserwatorskich, Monoplan, Warsaw – Gdańsk 2016, pp. 48-50. 6 7 Ustawa according o ochronie to “Zasady, Rozdz. kształtowania 4. przestrzeni Młodego Miasta…”, typescript, pp. 44-48; Zasady kształtowania 7 Ustawaprzestrzeni o ochronie Młodego, Art. Miasta 18 ust.…, 2pp. pkt 51-54. 2. 13355 Analiza Thezagrożeń perspectives w planach of protection zarządzania of the dobrami world heritage kulturowymi in Poland świa towego– the Tentative dziedzictwa List ...

ThePonadto most dobravaluable o największym industrial heritage znaczeniu complex dla dziedzictwa within the kulturowego former Gdańsk winny Shipyard być uwzględniane is Imperial Swhipyard. planie Theochrony historical zabytków layout jednostki of the buildings organizacyjnej in the area oraz should w krajowym, be preserved, wojewódzkim, with particular powiatowym consid- erationi gminnym of ul. planie Narzędziowców, ochrony zabytków whose frontagesna wypadek should konfl be iktu protected. zbrojnego The i sytuacjicharacter kryzysowych of all the existing w celu façadesich zabezpieczenia and the material przed usedskutkami (brick) zagrożeń together wynikających with the brick z sytuacji details shouldkryzysowych. be preserved. Do zagrożeń All the (prze- new elementswidywanych introduced i realnych), must którebe subordinated należy uwzględnić to the historical w tych planach layout ofzaliczono the buildings, w szczególności: preserved topożar; this day.powodzie, Individual ulewy buildings lub zalania should z innych be protected przyczyn; by entrieswichury; into katastrofy the register budowlane, of historic awarie monuments techniczne, and chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- sites. The protection should cover the preserved historical Imperial Shipyard Pool that has high histori- fl ikt zbrojny8. cal and scientific value. All elements related to the repair of the waterfront and the devices protecting Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- it from the raising water level and the danger of possible floods should be subject to protection of the we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa historicalw Polsce sąand niewystarczające scientific values – jakof thispokazują pool. Achoćbynother ostatnie important problemy element związane of the industrial z inwestycjami development w War- shapedszawie inczy the we first Wrocławiu. half of the W praktyce20th century bowiem is the służbyS chichau’s konserwatorskie Shipyard. It consistsodpowiedzialne of many (zgodniestructures z zapi-with similarsami ustawowymi) forms of the zafaçades ochronę and zabytkówwith cubage sprawują that constitutes nadzór i wykonująa spatial dominant. działania Akontrolnelso selected w stosunkuelements shoulddo obiektów be protected. zabytkowych However, (w tym the dóbrmost WH), important ale nie element identyfi tokują be iprotected nie monitorują must bezagrożeń the development dla miejsc complexUNESCO documenting w sposób systemowy. the tradition Ocena of “ Szagrożeńolidarity”. i ichThe monitorowanie complex, extended w obecnym by other systemie selected prawnymelements ofw thePolsce waterfront – także w and stosunku shipyard do cranes,dóbr o najwyższejas well as selectedwartości fragments są działaniami of the okazjonalnymi, Imperial Shipyard wyrywkowy- and the Smi,chichau’s niesystemowymi. Shipyard, should be the basis for the Polish Listed Monument. TheZapewnieniu demand for jak protection najwyższych of the standardów designated ochrony buildings polskich has been miejsc made z forListy a long UNESCO time and służyć included mają indziałania most previous Narodowego studies Instytutuof the former Dziedzictwa, Gdańsk S hipyard. którego The jednym proposed z zadań scope jest of monitorowanieprotection assumes i analizo- their wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w legal protection in the light of the Polish law, which would only then allow further actions. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 3. realizacji gdańsk, Konwencji Hala OŚwiatowegolivia, project Dziedzictwa by Maciej autorstwa Gintowt, K. MPiotrowskiejaciej Krasiński i B. Szmyginaand Stanisław dostępne Kuś, jest 1969–1971, na stronie Polskiegocondition Komitetu in IV Narodowego2013. Photo: ICOMOS J. Lewicki. http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 13454 JakubAnna Fortuna-MarekLewicki rozporządzeniamiThe concept do of tejże entry ustawy into2. theObok UNESCO niej pewne List znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennymThe complex oraz w documenting Ustawie z 7 lipcathe tradition 1994 roku of o“ Sprawieolidarity”, budowlanym. which was born in the Gdańsk Shipyard, is one Ustawyof the most te, a importantzwłaszcza Ustawaelements o inochronie the area zabytków that should dają beteż protected.teoretycznie It includesnarzędzia selected nie tylko build do - ingsreagowania and sites na associated zagrożenie, with które the już rise wystąpiło of “Solidarity” (aktualne), in 1980 lecz równieżthroughout do zapobieganiathe entire Gdańsk niekorzystnym Shipyard, andzjawiskom therefore, czy the działaniom area of P wobeclac Solidarności obiektów, (the zespołów “Solidarity” czy obszarów Place), along zabytkowych with the objętychMonument ochroną to the Fprawnąallen S hipyardczyli do W zapobieganiaorkers of 1970 zagrożeniom and “the H potencjalnym.ealth and Safety Co H all”istotne (protected przepisy by te entry dotyczą into wthe równym register ofstopniu historic wszystkich monuments obiektów and sites objętych no. 1206 ochroną of 6 Dprawnąecember bez 1999), specjalnego the workplace wyodrębnienia of Anna dóbr Walentynowicz najcenniej- (buildingszych jakimi no. są42 miejscaA), of L echświatowego Wałęsa (buildingdziedzictwa. no. Kwestie 86B), and przeciwdziałania also of Donald zagrożeniom Tusk (building wobec no. chro-31B), whosenionych façades obiektów and i interiorsobszarów should zabytkowych be subject zdefi to niowane protection. są ustawowo Some of them.in. indicated poprzez buildings określenie belong działań to historicalzabronionych complexes oraz wyszczególnienie of the Imperial działań,Shipyard które and wymagająthe Schichau’s pozwolenia Shipyard. Wojewódzkiego In the future, Konserwatora the complex, expandedZabytków. by other selected elements of the waterfront and shipyard cranes and selected fragments of the ImperialW Ustawie Shipyard o ochronie and the zabytków Schichau’s i opiece Shipyard, nad zabytkami may form wśród the basis sześciu for podstawowychentry into the U działańNESCO okre- List. Iślającycht would be na possible czym polega and desirableochrona zabytkówto include sprawowanaother distinctive przez objects organy in administracji the area – one publicznej of which wymie- should zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków uda- benione the jestdrawing office building. During talks about the protection of the heritage of “Solidarity”oraz and remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre possible entry into the UNESCO List, it is often proposed to incorporate into the complex an object z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela located outside the area, known as Hala Olivia, designed by Maciej Gintowt, Maciej Krasiński and lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na Szapewnieniutanisław Kuś warunków and commissioned do zabezpieczenia in December i utrzymania 1971. zabytku It is a orazwell-preserved jego otoczenia building w jak najlepszymwith the original stanie modernistoraz korzystania architecture z zabytku that w sposóbbelongs zapewniający to the heritage trwałe of zachowanie“Solidarity”. jego It wartościwas here, czylithat nathe eliminowaniu historical 1st Nzagrożeń)ational C4. ongressWłaściciel of D lubelegates posiadacz of the zabytku “Solidarity” jest teżTrade zobowiązany Union took do place niezwłocznego in autumn ofpowiadomienia 1981 (5-10 IX, 26WKZ IX-7 o zagrożeniuX 1981). P rotectiondla zabytku of 5the. building, in which the “Solidarity” Trade Union had its seat, would also bePonadto necessary. służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. 4. Krzemionki Opatowskie, flint mines, workings A( .-B.). Photo: J. Lewicki, 2017. 2 Najważniejsze w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzeniaIt is important prac konserwatorskich, to define in restauratorskich, light of which robót criteria budowlanych, the listed badań buildings konserwatorskich can be protectedi architektonicznych as World a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań Heritage. It seems that the most appropriate here would be criterion VI of the Convention, since the ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra aboveKultury structures z dnia 25 are sierpnia “directly 2004 orr. w tangibly sprawie organizacji associated i sposobuwith events ochrony or zabytkówliving traditions, na wypadek with konfl ideas, iktu zbrojnego or with beliefs,i sytuacji with kryzysowych artistic and (DzU literary z 2004 works r., nr 212, of outstanding poz. 2153). universal significance.” This criterion should be used3 Ustawa in conjunction z dnia 23 lipca with 2003 criterion r. o ochronie IV zabytkówas “an outstanding i opiece nad zabytkami example (tekstof a typejednolity of building, Dz. U. 2014 architectural poz. 1446), or Art.technological 4 (dalej: Ustawa ensemble o ochronie). or landscape which illustrates a significant stage in human history.” Less important,4 Ustawa o ochroniebut also, Art.possible 5. to apply to the shipyard buildings would be criterion II as exhibition of “an important5 Ustawa o interchangeochronie, Art. of28. human values, over a span of time or within a cultural area of the world, on developments6 Ustawa o ochronie in architecture, Rozdz. 4. or technology, monumental arts, town-planning or landscape design” or criterion7 Ustawa Vo ochronieas “an outstanding, Art. 18 ust. 2 example pkt 2. of a traditional human settlement, land-use, or sea-use which is 13555 Analiza Thezagrożeń perspectives w planach of protection zarządzania of the dobrami world heritage kulturowymi in Poland świa towego– the Tentative dziedzictwa List ... representativePonadto of dobra a culture, o największym or human znaczeniuinteraction dla with dziedzictwa the environment kulturowego especially winny when być ituwzględniane has become vulnerablew planie ochrony under the zabytków impact ofjednostki irreversible organizacyjnej change.” Criterion oraz w IVkrajowym, would first wojewódzkim, and foremost powiatowym concern the post-shipyardi gminnym planie buildings ochrony as industrial zabytków heritage, na wypadek and their konfl rank iktu aszbrojnego testimony i sytuacjiillustrating kryzysowych the civilizational w celu changesich zabezpieczenia and industrial przed development skutkami zagrożeńin the 19th wynikających and 20th centuries z sytuacji and kryzysowych. its influence Do on zagrożeńthe transforma (prze-- tionswidywanych of societies i realnych), of the time. które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, Commencement of the procedure aiming at an entry into the World Heritage List would have to chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- befl ikt preceded zbrojny by8. a decision on the scope of protection of the area under the Polish law. Therefore, a decision mustPomimo be issued tak zdawałobyon the protection się rozbudowanych of areas and przepisówbuildings byodnoszących entry into thesię doregister zagrożeń of historic dotychczaso- monu- mentswe rozwiązania and sites, enactedw zakresie local przeciwdziałania zoning plans must zagrożeniom be developed, dotyczącym buffer miejsczones designatedŚwiatowego and, Dziedzictwa above all, so-calledw Polsce plansą niewystarczające for protection of– jakselected pokazują areas choćby and buildings ostatnie must problemy be developed. związane The z inwestycjami next step would w War- be grantingszawie czy the we status Wrocławiu. of a Polish W praktyce Listed M bowiemonument. służby This konserwatorskieis an integral part odpowiedzialne of initiation of (zgodnie the procedure z zapi- andsami nomination ustawowymi) of requestza ochronę for entry zabytków into the sprawują World nadzórHeritage i wykonująList. działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCOStrengths w sposób and systemowy. weaknesses Ocena of the zagrożeń nomination i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w PolsceThe – memorabilia także w stosunku related do to dóbr the beginningso najwyższej of wartości“Solidarity” są działaniami have unique, okazjonalnymi, universal value. wyrywkowy- We do not mi, niesystemowymi. need to convince anyone of the importance of the heritage of “Solidarity” from 1980-81 and later. This is Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają a widely recognized symbol both in Europe and in the world. Versatility and uniqueness of this heritage działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- are the strongest point of the nomination of the post-shipyard areas to the World Heritage List. wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególnościThe weakest obiektów point z ofListy this Światowego nomination Dziedzictwa is the lack of(…) integrity9. Instytutowi of the preservedprzypisana heritage. jest także A fterrealizacja 1989, manyw zakresie demolitions powierzonym occurred przez on Ministra the site, zadań which wynikających radically changed z porozumień, the cultural konwencji landscape. i innych Many dokumentów buildings werepodpisanych demolished. przez APolskęn example związanych of this z areochroną the surroundings i opieką nad dziedzictwem of the Monument materialnym to the iS niematerialnymhipyard Workers10, anda więc the m.in. Shipyard realizacja gate, zadań where wynikających was the dismantled z przystąpienia canteen, Polski the locateddo Konwencji a little Światowego further building Dziedzictwa of the formerUNESCO clinic z 1972 and buildingsr. Zadania around dotyczące the wallmonitorowania of the shipyard. wiążą N sięumerous w bezpośredni demolitions sposób included z zagadnieniem the entire areazagrożeń, of the gdyż former jednym Gdańsk z celów Shipyard. monitoringu Therefore, jest azapobieganie demand was ewentualnym made for inclusion zagrożeniom. in the Wcomplex praktyce of thejednak well-preserved dotychczas H nieala wypracowano Olivia, which i heldnie wdrożono the memorable do realizacji meeting zestandaryzowanego, of delegates in 1981, systemowo as well as pro- the buildingwadzonego of the monitoringu “Solidarity” tych Trade miejsc. Union. This way, it was intended to make up for the alleged lack of integrityZagrożenia and authenticity dóbr WH of thisa wytyczne entry. Komitetu Światowego Dziedzictwa An element that could highlight the unique outstanding universal value of this entry would be the Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- emphasis of the intangible heritage of “Solidarity”. However, this category of the World Heritage is char- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- acterizednego11, a by przepisy completely wykonawcze different docriteria realizacji and regulationsKonwencji zawieraon entry. dokumentBy including Wytyczne the elements Operacyjne related do to therealizacji heritage Konwencji of “Solidarity” Światowego as intangible Dziedzictwa heritage, (dalej: we can Wytyczne avoid the Operacyjne allegation) 12about. Kwestia the lack zagrożeń of integrity po- ofjawia this complex, się wielokrotnie but then w there Wytycznych will be new operacyjnych problems i arising omawiana from jestthe specific w bardzo nature różnych of the kontekstach. heritage of “Solidarity”. Its most important intangible value is the value of the symbol, and there is a big difficulty here8 Rozporządzenie in defining theMinistra scope Kultury and naturez dnia 25of suchsierpnia nomination. 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadekThe demandkonfl iktu forzbrojnego protection i sytuacji of thekryzysowych designated buildings in the area of the old Gdańsk Shipyard has been9 Statut made Narodowego for a long time Instytutu and included Dziedzictwa in most §4 previous – Załącznik studies do Zarządzeniaon the area. MinistraThe proposed Kultury scope i Dziedzictwa of protec- tionNarodowego assumes not z dnia only 23 legal stycznia protection 2014 r. on the basis of the Polish law of the designated buildings and areas, 10 but j.w.also international confirmation of their historical rank. It would be necessary to actively include the 11 protected Konwencja buildings w sprawie into ochrony the newly światowego defined dziedzictwa functions, kulturalnego that, at the i samenaturalnego time, , documentedParyż 1972 (DzU the intended1976 Nr 32,use of thesepoz. 190) buildings. They would be an attractive cultural element stimulating the development of the area. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention However, numerous demolitions and transformations of this area significantly. Dokument decreased ten its jest value, okresowo espe- aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do ciallyrealizacji in light Konwencji of the guidelines Światowego for Dziedzictwa international autorstwa protection K. Piotrowskiej of the world i B. heritage. Szmygina Therefore, dostępne itjest is nacurrently stronie difficultPolskiego to Komitetuassess the Narodowego chance of thisICOMOS nomination, http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne and without any special measures taken for protection and 13654 JakubAnna Fortuna-MarekLewicki rozporządzeniamipromotion of the G dodańsk tejże S hipyard,ustawy2 . itObok is hard niej to pewnetalk about znaczenie the possibility dla zagadnień of recognizing dotyczących the global zagrożeń rank mająof that też asset regulacje as a W prawneorld Heritage zawarte site. w UstawieIt should z oncednia again27 marca be recalled 2003 r. thato planowaniu initiation iof zagospodarowaniu the procedure for przestrzennymentry into the Worazorld w HUstawieeritage zL ist7 lipca must 1994 be preceded roku o prawie by adoption budowlanym. of a decision on the scope of protection of the UstawyGdańsk te,Shipyard a zwłaszcza area under Ustawa the o P ochronieolish law zabytków(entry into dają the teżregister teoretycznie of historic narzędzia monuments nie tylkoand sitesdo reagowaniaof selected areas na zagrożenie, and buildings), które developmentjuż wystąpiło of (aktualne), final local lecz zoning również plans, do designation zapobiegania of niekorzystnymbuffer zones and zjawiskomdevelopment czy of so-called działaniom protection wobec plan obiektów, for the zespołów area designated czy obszarów for entry zabytkowychand the buildings objętych located ochroną there. I t prawnąis an integral czyli element,do zapobiegania enabling initiationzagrożeniom of the potencjalnym. procedure and Co nomination istotne przepisy of the application te dotyczą for w entryrównym into stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- the World Heritage List. Without that, taking any action will be impossible or completely unrealistic. szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychThe obiektów Augustów i obszarów Canal, submitted zabytkowych in 2006 zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychThe asset oraz was wyszczególnienie the object of one działań, entry nomination, które wymagają which pozwolenia ended in Wojewódzkiegofailure. The nomination Konserwatora of the Zabytków. Augustów Canal was evaluated by international experts of ICOMOS and with a negative outcome. The Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami evaluationW alleged lack of authenticity of the asset – significant wśród transformations sześciu podstawowych of the historic działań substance okre- ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- performed in a manner inconsistent with respect for authenticity and the preservation doctrine. The down- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- side of this nomination are also large changes to the environment that may be irreversible. They affected remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre zthe zagrożeń) surrounding3. Także cultural ustawowe landscape. określenie The advocate opieki nad of thezabytkiem, Canal’s entryktóre isnależy Belarus, do whichkompetencji is a strong właściciela point of thislub posiadaczanomination. też A lsopośrednio demands odwołuje for covering się do other potencjalnych Polish canals zagrożeń with international (opieka bowiem protection polega and m.in. submit na - tingzapewnieniu more objects warunków as one do nominated zabezpieczenia asset ihave utrzymania been made zabytku for a oraz long jego time. otoczenia The proposal w jak najlepszymfor nomination stanie of theoraz E korzystanialbląg Canal z was zabytku made, w whichsposób is zapewniający affirmed bytrwałe its very zachowanie attractive jegoinfrastructure wartości, czyli and naits eliminowaniugood condition. Izagrożeń)ts ramps 4and. Właściciel auxiliary lub equipment posiadacz are zabytku admirable. jest Unfortunately,też zobowiązany an doelement niezwłocznego that can lower powiadomienia the rank of WKZthe nomination o zagrożeniu is the dla performedzabytku5. comprehensive revitalization that replaced some of the original technical elements.Ponadto A lso,służby a proposal konserwatorskie to include posiadają the Bydgoszcz cały szereg Canal prerogatyw into this group do kontroli appeared stanu (initiative zachowania of the Bydgoszczi prowadzenia city nadzoruauthorities) konserwatorskiego,8, however, despite co itsma importance m.in. w zamiarze for the swymregion, być the narzędziem technical infrastructure do reagowania is nanot zagrożenia as interesting zabytków as in the6. case of the Elbląg Canal, and the supra-local importance is much smaller. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

ToPonadto sum up, dobra the oA największymugustów Canal znaczeniu is a valuable dla dziedzictwa technical historickulturowego monument, winny byćbut uwzględnianeof local-level importance.w planie ochrony Its supra-local zabytków role jednostki may only organizacyjnej be recognized oraz in a wbroader krajowym, context wojewódzkim, – in conjunction powiatowym with the Belarussiani gminnym partplanie of theochrony canal. zabytków The participation na wypadek of Belarus konfl iktu in recognition zbrojnego i of sytuacji this entry kryzysowych would be crucialw celu here.ich zabezpieczenia And only in the przed context skutkami of a cross-border zagrożeń wynikających entry and in conjunctionz sytuacji kryzysowych. with other waterways, Do zagrożeń can (prze- this nominationwidywanych have i realnych), any chance które for należyentry. uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny8. Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 19726. r. p ułtusk,Zadania the dotyczące collegiate, monitorowania general view of the wiążą main się nave. w bezpośredni Photo: J. Lewicki, sposób 2016. z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonegoThe D monitoringuunajec River Gtychorge miejsc. in the Pieniny Mountains, submitted in 2006 This is one of the few Polish proposals regarding natural assets. However, there is no definition of the valueZagrożenia of the protecteddóbr WH areas.a wytyczne It is necessary Komitetu to Światowego determine the Dziedzictwa subject matter of protection and its borders.Podstawą This applies wszelkich to both działań the area związanych and the category z dobrami of entry. wpisanymi It is possible na Listę to enter Światowego this good Dzie- as a mixeddzictwa one, UNESCO taking into jest accountKonwencja other w values. sprawie It ochrony is possible światowego to take into dziedzictwa account kulturalnegothe value of ithe natural- land- 11 scape,nego including, a przepisy the wykonawczetraditions of the do raftsmen realizacji andKonwencji the highlanders zawiera dokumentin assessing Wytyczne the value Operacyjneand classifica do- 12 tionrealizacji of this Konwencji asset. The Światowegosupra-local role Dziedzictwa of this entry (dalej: can onlyWytyczne be considered Operacyjne in )connection. Kwestia with zagrożeń Slovakia, po- whosejawia participation się wielokrotnie would w Wytycznychbe very important operacyjnych for any i further omawiana efforts jest wmade bardzo for this różnych entry. kontekstach.And only in the context of a cross-border entry and in conjunction with defining all the values of this asset, can the 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na nomination of the Dunajec River Gorge in the Pieniny Mountains have any chance for entry. However, wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych it is necessary to undertake specific steps for an entry of this object and determine its borders and the 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa actualNarodowego value. z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w.Beech forests (Extension to the Joint World Heritage Property “Primeval Beech forests of the 11 Carpathians Konwencja w(S lovaksprawie R ochronyepublic światowegoand Ukraine) dziedzictwa and the kulturalnego Ancient iBeech naturalnego forests, Paryż of G 1972ermany (DzU ( G1976ermany)”, Nr 32, submittedpoz. 190) in 2015. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Another proposal is the nomination of beech forests. It should be recalled that so far only one aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do Polishrealizacji asset Konwencjihas been enteredŚwiatowego in the Dziedzictwa category autorstwaof nature, K. and Piotrowskiej the mentioned i B. Szmygina nomination dostępne would jest be na another stronie naturalPolskiego asset Komitetu from our Narodowego country. TheICOMOS nomination http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne is an extension of an entry including beech forests in other countries (Primeval Beech forests of the Carpathians – Slovak Republic and Ukraine and the Ancient Beech forests of Germany – Germany), which significantly increases its chances. The nomination has a good chance of realization, all the more so that the World Heritage Committee in Poland supported it and adopted a resolution for Poland to make a request to the World Heritage Centre to support this nomination.9 However, extension of the entry occurred in July 2017 and did not include the Polish asset.10

7. szydłowiec, the design vaults on the wall of the north nave. Photo: J. Lewicki, 2016.

“Krzemionki”, prehistoric flint mines, submitted in 2016 Another nominated asset is Krzemionki Opatowskie. The nomination includes the former flint workings (“Krzemionki” Archaeological-Natural Reserve). Intensive operations are carried out for the preparation of the documentation for this nomination. Due to the unique values, it has a good chance of entry, all the more so that the request was submitted to the Tentative List after several years of preparation. Until recently, the Tentative List included the Tarnowskie Gory Lead-Silver Mine and its Underground Water Management System, submitted in 2013 and entered into the World Cultural Heritage List in July 2017.11 This example shows that effective preparation and consistent operations can easily lead to entry into the Cultural Heritage List. It is necessary to act effectively and according to a plan. The above list currently includes five proposals, but Krzemionki are the only one most likely to be selected. Application of Gdańsk requires a significant reformulation and defining the protected values,

9 resolution No. 24 of the Polish World Cultural Heritage Committee. 10 http://www.unesco.pl/article/1/nowe-wpisy-na-liste-swiatowego-dziedzictwa-na-sesji-w-krakowie/, effective from 10 VIII 2017. 11 ibid. 13955 Analiza Thezagrożeń perspectives w planach of protection zarządzania of the dobrami world heritage kulturowymi in Poland świa towego– the Tentative dziedzictwa List ... as well Ponadtoas the asset dobra of othe największym Dunajec G orgeznaczeniu in the dlaPieniny dziedzictwa Mountains. kulturowego Beech forests winny have być uwzględnianerecently been enteredw planie as ochronya cross-border zabytków asset jednostki without theorganizacyjnej participation oraz of P woland. krajowym, The least wojewódzkim, chance has the powiatowym Augustów Ci anal,gminnym and only planie in formulationochrony zabytków of the applicationna wypadek as konfl a serial iktu nomination, zbrojnego i assytuacji well as kryzysowych a cross-border w one,celu withich zabezpieczenia active participation przed of skutkami Belarus. zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; In the existing literature, it has been pointed out that the Polish Tentative List is very short, and powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, the largest Tentative Lists have 30, 40 and even 50 items.12 Also lists of other countries are subject to chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- nationwidefl ikt zbrojny discussion,8. like, e.g. Germany, which is of great importance for the promotion and protection of these assets. Therefore, in the coming years, it will be necessary to significantly supplement the Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- Tentativewe rozwiązania List, which w zakresie can be przeciwdziałania key to success with zagrożeniom future entries. dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w War- szawieOther czy we suggestions Wrocławiu. Wof praktycenominations bowiem for służby the Tentativekonserwatorskie List odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)We should also za discuss ochronę proposals zabytków that sprawują are not nadzóryet on thei wykonują Tentative działania List, nor kontrolnehave they wyet stosunku become do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfi kują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc Polish Listed Monuments, but they have values of supra-regional importance. UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce– –the także Jewish w stosunku cemetery do in dóbrŁódź. o A najwyższej few years ago,wartości emerged są działaniami a proposal okazjonalnymi,of entry of Jewish wyrywkowy- cemeteries mi, niesystemowymi.representing the 19th-century industrial development in Poland, Germany, Hungary and the ZapewnieniuCzech Republic. jak najwyższych In Poland, proposedstandardów was ochrony the Jewish polskich cemetery miejsc in zŁódź. Listy ThereUNESCO were służyć also differ mają- działaniaent Narodowego concepts of Instytutu the entry Dziedzictwa,including other którego elements jednym of the z Jewish zadań heritage. jest monitorowanie This nomination i analizo- was wanie zagrożeńdiscussed dla adziedzictwa few years ago, i wypracowywanie now the initiatives metod on przeciwdziałaniathis asset have eased. tym zagrożeniom, w tym w szczególności– the Mobiektówilicz ponds z Listy – the Światowego medieval fishDziedzictwa ponds of (…)C entral9. Instytutowi Europe. A przypisanan idea appeared jest także to submit realizacja the w zakresienomination, powierzonym which przez isMinistra an example zadań ofwynikających the use of fishz porozumień, ponds founded konwencji by thei innych Cistercians dokumentów in the 10 podpisanych13th przez century Polskę as związanych a mixed asset. z ochroną It is necessary i opieką nad to specifydziedzictwem its value materialnym and the scope i niematerialnym of protection., a więc m.in.The realizacja nomination zadań requires wynikających the complex z przystąpienia to be recognized Polski as do a KonwencjiPolish Listed Światowego Monument. Dziedzictwa Although UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem the idea of submitting that nomination was supported by the World Heritage Committeed in zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce Poland, it requires many preparations. jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego– nowa monitoringu Huta as atych representative miejsc. of the heritage of socialist realism. The nomination would cover the works including the most interesting projects from several countries of the former ZagrożeniaEastern E urope.dóbr WH The a idea wytyczne to submit Komitetu Nowa HŚwiatowegouta is widely Dziedzictwa supported by Cracow authorities and Podstawąhas a good wszelkich chance of działań inclusion związanych in the Tentative z dobrami List. H wpisanymiowever, it is na necessary Listę Światowego to recognize Dzie- that dzictwa UNESCOasset as a P jestolish Konwencja Listed M onument. w sprawie A ochronynother asset światowego that could dziedzictwa be included kulturalnego in this group i natural- is the nego11, a W przepisyarsaw MDM wykonawcze (the Marszałkowska do realizacji R esidentialKonwencji D zawieraistrict). dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji– the Konwencji Paper Mill Światowego – Duszniki Dziedzictwa Zdrój – the (dalej:nomination Wytyczne received Operacyjne a positive)12. Kwestiaopinion zagrożeńof the W orld pojawia się H wielokrotnieeritage Committee w Wytycznych in Poland operacyjnych in December i omawiana 2015. There jest are w activities bardzo różnych carried kontekstach.out towards preparation of the application. It is necessary to analyze the comparative studies already 8 Rozporządzeniecarried outMinistra and Kulturychoose zother dnia similar25 sierpnia implementations, 2004 r. w sprawie which organizacji in the i futuresposobu could ochrony be zabytkówthe subject na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych matter of a serial and cross-border nomination together with the Czech Republic and other 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa countries. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w.– the Elbląg Canal – entry of this asset in the future would lead to a joint entry of the Augustów 11 KonwencjaCanal w sprawie into the ochrony UNESCO światowego List. Thedziedzictwa chances kulturalnego of this nomination i naturalnego were, Paryż discussed 1972 (DzU above 1976 on Nr the32, poz. 190)occasion of the analysis of the opportunities of the Augustów Canal. 12 Operational– nikiszowiec Guidelines (factory for the residentialimplementation complex) of the –World the nomination Heritage Convention would require. Dokument an analysis ten jest regarding okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 12 sPolskiegozmygin, Komitetu2016, p. 248. Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 14054 JakubAnna Fortuna-MarekLewicki rozporządzeniamithe universal do tejże values ustawy of this2. Obokasset andniej anypewne actual znaczenie chance dlaof entry. zagadnień dotyczących zagrożeń mają też– regulacjethe cultural prawne landscape zawarte of wŻuławy Ustawie (a zserial dnia nomination27 marca 2003 together r. o planowaniu with the G iermans zagospodarowaniu and Dutch) przestrzennym– an orazidea w appeared Ustawie zto 7 lipcasubmit 1994 this roku asset, o prawie but this budowlanym. nomination is only at an initial stage of Ustawyanalysis. te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym – the wooden mosques in the Podlasie region – Bohoniki and Kruszyniany – this could be a zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną serial nomination shared with Belarus or possibly with Lithuania. The nomination has good prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym stopniu wszystkichchances, however,obiektów requires objętych a ochroną series of prawnąfurther bezactions. specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- szych jakimi– the sąValley miejsca of P alacesświatowego and G dziedzictwa.ardens – Jelenia Kwestie Góra przeciwdziałania Valley. This nomination zagrożeniom would wobec be a mixedchro- nionych obiektówone, including i obszarów the culturalzabytkowych and naturalzdefi niowane landscape. są ustawowo It was m.in.promoted poprzez a few określenie years ago, działań now zabronionychrequires oraz further wyszczególnienie intensive steps działań, towards które entry wymagają into the pozwolenia Tentative Wojewódzkiego List. Konserwatora Zabytków.– Żyrardów – the asset it was promoted a few years ago as an industrial complex and residen- W Ustawietial settlement. o ochronie Today, zabytków however, i opiece after nad significant zabytkami transformations wśród sześciu podstawowych and loss of authenticity, działań okre- the ślających nachances czym ofpolega this complexochrona havezabytków decreased sprawowana significantly. przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- – filtry in Warsaw as industrial heritage. The nomination was submitted more than a dozen remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre years ago, currently it is not further analyzed. z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza– the C teżitadel pośrednio in Warsaw odwołuje – the sięcomplex do potencjalnych was also submitted zagrożeń many (opieka years bowiem ago, polegait is not m.in. further na zapewnieniuanalyzed. warunków Even do afterzabezpieczenia the past transformations, i utrzymania zabytku the universal oraz jego otoczeniavalue of this w jak asset najlepszym has dropped. stanie oraz korzystania– Księży zM zabytkułyn in Łódźw sposób as industrial zapewniający heritage. trwałe The zachowanie nomination jego was wartości widely, czylipromoted na eliminowaniu and submit - zagrożeń)4ted. Właściciel more than lub a posiadaczdozen years zabytku ago, currently jest też zobowiązanyit is not further do analyzed.niezwłocznego Today, powiadomienia after a signifi - WKZ o zagrożeniucant transformations dla zabytku5 .and loss of authenticity, the chances of this complex have decreased Ponadtosignificantly. służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia– słowiński nadzoru National konserwatorskiego, Park as natural co ma heritage m.in. w– zamiarzealso this swymasset was być submittednarzędziem in do the reagowania past, it is na zagrożenia zabytków6. currently not further analyzed. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

FPonadtoor each dobra of these o największym applications, znaczeniu it would dla be dziedzictwa necessary kulturowego to prepare thewinny relevant być uwzględniane documenta- tionw planie together ochrony with azabytków Management jednostki Plan, organizacyjnej which is necessary oraz wfor krajowym, entering them wojewódzkim, into the Tentative powiatowym List. Therefore,i gminnym the planie nominations ochrony arezabytków only at na an wypadek early stage konfl of iktupreparation. zbrojnego W iider sytuacji cooperation kryzysowych with foreignw celu partnersich zabezpieczenia is also desirable. przed Iskutkamit is also necessary zagrożeń to wynikających submit new proposals, z sytuacji particularlykryzysowych. from Do thezagrożeń areas where(prze- therewidywanych were fewer i realnych), new nominations. które należy Each uwzględnić of them must w firsttych planachbe recognized zaliczono as aP olishw szczególności: Listed Monument. pożar; Apowodzie,mong the ulewynew proposal lub zalania we can z innych indicate: przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojny– the 8P. ułtusk collegiate as an example of the use of Renaissance linear perspective solutions in Pomimoarchitecture, tak zdawałoby known fromsię rozbudowanych paintings and sculptureprzepisów compositions. odnoszących sięThe do nomination zagrożeń dotychczaso- would have we rozwiązaniaa chance w onlyzakresie after przeciwdziałania the preparation zagrożeniom of the relevant dotyczącym documentation miejsc andŚwiatowego comparative Dziedzictwa studies. w Polsce Thesą niewystarczające asset would have – ajak chance pokazują as a serialchoćby nomination ostatnie problemy along with związane other R zenaissance inwestycjami pioneering w War- szawie czyworks we Wrocławiu. in different W countries. praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)– the project za of ochronęthe gothic zabytków vaults on sprawują the walls nadzór of the churchi wykonują in Szydłowiec działania –kontrolne as a unique w stosunku example do obiektówof the zabytkowych Gothic construction (w tym dóbr craftsmanship. WH), ale nie This identyfi entry kują would i nie have monitorują a chance zagrożeń with other dla miejscworks UNESCOillustrating w sposób systemowy.the development Ocena of zagrożeń the Gothic i ich design monitorowanie and construction, w obecnym for example systemie the prawnym church w Polsce –of także Saint- wD stosunkuenis or the do G dóbrothic o designnajwyższej drawings wartości from są C działaniamiologne and okazjonalnymi,Vienna. This group wyrywkowy- can also mi, niesystemowymi.include the works of Barthel Ranisch, a constructor from Gdańsk, both in the form of imple- Zapewnieniumentations jak (selected najwyższych vaults standardówand Gdańsk ochrony churches), polskich but also miejsc preserved z Listy UNESCOarchitectural służyć designs mają działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- presented in the work “Beschreibung aller Kirchen-Gebaude der Stadt Danzig”, which is one wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w of the most important source studies on construction of Gothic architecture. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie– modern powierzonym wooden przez churches Ministra – this zadań asset wynikających could be a newz porozumień, entry or an konwencji extension i innych of a current dokumentów entry. podpisanychThis przez would Polskę include związanych selected z modernochroną churchesi opieką nad – e.g. dziedzictwem the church materialnym in Boguszyce, i niematerialnym as well as other10, a więc m.in.selected realizacja structures. zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,These gdyż examples jednym do z notcelów exhaust, monitoringu of course, jest the zapobieganie list of proposals ewentualnym of assets, whichzagrożeniom. can be enteredW praktyce into thejednak Tentative dotychczas List, and nie thenwypracowano can be serious i nie wdrożononominations do forrealizacji an entry zestandaryzowanego, into the UNESCO systemowoWorld Heritage pro- wadzonego monitoringu tych miejsc. List. It is important for the Tentative List to be carefully prepared, and the assets included therein to actuallyZagrożenia be of outstanding dóbr WH universal a wytyczne value, Komitetu integrity Światowegoand authenticity. Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach.

ANALIZAPlaces of ZAGROŻEŃmemory under W PLANACH UNESCO 1972 ZARZĄDZANIA DOBRAMIWorld Heritage KULTUROWYMI Convention and criterion VI ŚWIATOWEGOof the Operational DZIEDZICTWA Guidelines of its implementation

AnnaWojciech Fortuna-Marek Kowalski

1.Historical Zagrożenia memory oddziałujące and the so-called na dobro ‘places WH of w memory’, systemie which ochrony are itszabytków carriers, have been – for several iyears ich znaczenienow – the object w kontekście not only of zarządzania scientific research miejscami but also światowego – to increasingly dziedzictwa greater extent – of wider public interest. In today’s world, this memory is seen as an important factor not only for the Zagadnienie zagrożeń jest częścią składową systemu ochrony i systemu zarządzania dziedzictwem. maintenance or creation of identity of larger or smaller social groups, but also for individuals, who, inter Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako alia thanks to it, identify with them.1 The issue is, therefore, also the topic of symposiums and conferen- zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest ces,2 on the side-lines of which the related legal issues are discussed. At one of them, the author of this też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet article presented not only the status of legal protection of places of memory in light of selected national Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- legislation solutions but also made short remarks concerning provisions of international law.3 In conc- rowania1 oraz planów zarządzania sporządzanych dla miejsc WH. lusion to this presentation it was stated that neither in national legal systems nor on the international level hasKażde there dobro been adopted niezależnie a definition od jego of typu such narażone a place. F urthermore, jest na szereg none różnorodnych of these regulations czynników relate zagrażającychdirectly to places jego of memorystanowi as (czynniki such. However, antropogeniczne this does not i naturalne).mean they are By left skutecznie outside legal chronić regulations, jakieś dobroas they i areefektywnie protected nim under zarządzać general koniecznerules governing jest ustalenie the protection czynników, of historic które monuments mogą mu zagrażaćand sites. (czynnikówMoreover, in obecniesome legal występujących systems, additional i potencjalnych), provisions were monitorowanie also introduced tych in zagrożeń order to provideoraz określenie places of działańmemory iwith środków protection zapobiegających either through wszystkim defining theirzidentyfi type kowanymor through zagrożeniom. indicating specific Dlatego objects. też nie- What zbędnymis particularly elementem favourable każdego for protection planu zarządzania of these placesdla miejsca are solutions Światowego applied Dziedzictwa in the Anglo- powinnaAmerican być identyfi kacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia. Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi kacja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka i zapobiegać niszczeniu. 1 this issue has an extensive literature, cf., e.g., A. Nandi: Memory work. In.: W. Fałkowski (ed.): Culture – MemoryZagrożenia – Identities. dóbr M emoryświatowego of the world dziedzictwa program anda polskie diversified prawodawstwo perception of the past. Warsaw 2013, et seq p. 25W ramach., and istniejącego further sources systemu included ochrony in the zabytkówpublication. w Polsce problemy związane z pojawiającymi 2 się czagrożeniamif., i.a., the conferences obiektów, “T zespołówhe place of czymemory obszarów and memory zabytkowych of place”, rozwiązywane 10 December 2016,są przede the M wszystkimonticello House, po- Bloomsbury, London, the ICOMOS conference, “Place of memory – protection, conservation, interpretation”, Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przez9 M egzekwowaniearch 2017, Florence, zapisów Italy, or another ICOMOS Conference, “Places of memory wraz– defining, z wykonawczymi interpreting – protection”, which will take place in Warsaw on 4-5 December 2017. 13 OW. monitoringu Kowalski: Place zagrożeń of memory m.in. Z.as aMirek, legal concept. Monitoring Current miejsc state światowego and possible dziedzictwa, developments. /w:/ Wyjątkowa ICOMOS Uniwersalna Conference, Wartość,“Place of a memorymonitoring – protection, dóbr światowego conservation, dziedzictwa interpretation”,, red. B. Szmygin, 9 M Warszawaarch 2017, 2011, Florence, s. 49 Italy, in print. 14454 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamisystem, which in Edongland tejże allowsustawy 2for. Obok protecting niej pewne battlefields znaczenie4 and dla in zagadnieńthe USA – dotyczących“objects significant zagrożeń in Amająmerican też regulacje history,” prawne5 e.g. the zawarte Ford T wheatre, Ustawie where z dnia President 27 marca Abraham 2003 r. L oincoln planowaniu was shot. i zagospodarowaniu6 przestrzennymAs the definition oraz w Ustawie of the z subject7 lipca 1994matter roku provided o prawie in budowlanym.1972 UNESCO World Heritage Convention is wide,7 Ustawyon the levelte, a zwłaszczaof international Ustawa law, o ochronie places of zabytków memory dają may też be teoretycznieprotected under narzędzia general nie rules. tylko T dohis document,reagowania justna zagrożenie,like national które systems, już wystąpiło includes the(aktualne), criterion lecz of ‘historical również do value’, zapobiegania being the niekorzystnym basis for consi - deringzjawiskom places czy of działaniommemory as components wobec obiektów, of heritage zespołów being czy defined. obszarów What zabytkowych is more, it pertains objętych to ochroną all types prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym of cultural heritage, clearly indicated and described in Article 1 of the Convention, i.e.: monuments, stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- groups of buildings, and sites.8 szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychFor obiektów the purposes i obszarów of practical zabytkowych application zdefi niowaneof the C sąonvention, ustawowo and, m.in. first poprzez of all, określenie choosing działań objects worthzabronionych inscribing oraz in wyszczególnienie the World Heritage działań, List, this które definition wymagają is pozwoleniamore exhaustive Wojewódzkiego inO perational Konserwatora Guidelines forZabytków. the Implementation of the World Heritage Convention.9 Ten selection criteria are specified there, six of whichW Ustawieconcern o cultural ochronie heritage. zabytków C iloser opiece analysis nad zabytkami of these wśródcriteria sześciu allows podstawowych for determining działań that placesokre- ofślających memory na are czym listed polega – probably ochrona exclusivelyzabytków sprawowana – under criterion przez organyVI, which administracji mentions publicznejassets “directly wymie- or tangiblynione jest associated zapobieganie with zagrożeniom events (...) ofmogącym outstanding spowodować universal uszczerbek significance.” dla wartości10 As can zabytków be concluded oraz uda-from remnianiethe current niszczenia inscriptions i niewłaściwego in the World korzystania Heritage List, z zabytków11 the said (co criterion jest po provides prostu reagowaniem basis for making na niektóre another 3 z11 zagrożeń) entries in. theTakże List, ustawowe which cover określenie a wide opieki variety nad of zabytkiem,assets located które in należydifferent do kompetencjiparts of the właścicielaworld. lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia 4 WKZ they o zagrożeniuare subject todla listing zabytku in the5. Historic England’s Register of Historic Battlefields. 5 thePonadto National służbyHistoric konserwatorskie Preservation Act of posiadają 15 October cały 1966, szereg 16 U .prerogatywS.C., p. 470 et do seq kontroli. Public L astanu 89-665 zachowania (15 October i prowadzenia1966), Sec. 101. nadzoru (a) (1) konserwatorskiego, (a). While in accordance co ma with m.in. the Nwational zamiarze Register swym C riteriabyć narzędziem for Evaluation, do reagowania they may be objects, which, i.a., “are associated with events that have made a significant contribution to the broad patterns na zagrożenia zabytków6. of American history, are associated with the lives of a significant persons”, or, alternatively, “have yielded or mayDodatkowo be likely to yield,zgodnie information z art. 18 importantUstawy o inochronie history zabytkówor prehistory”. ochronę Cf. further, zabytków W. Kowalski: i opiekę nadKwalifikacja zabyt- kamiwartości uwzględnia zabytku się w świetleprzy sporządzaniu prawa Stanów i Zjednoczonych aktualizacji strategii Ameryki rozwoju Północnej. województw, In: B. Szmygin planów (ed.): Klasyfikacja zagospo- darowaniai kategoryzacja przestrzennego w systemie ochronywojewództw, zabytków. analiz PKN i ICOMOSstudiów Warsawz zakresu – L ublinzagospodarowania 2016, p. 81 et seq. przestrzennego powiatu,6 Supra, strategiip. 82. rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin7 unesco oraz mpzp 1972 albo Convention decyzji o concerning ustaleniu thelokalizacji protection inwestycji of world celu cultural publicznego, and natural decyzji heritage. o warunkach Text, cf., zabudowyF. Francioni (…) (ed.): I co T bardzohe 1972 istotneWorld Heritage w kontekście Convention. analizy A C zagrożeńommentary. – weOxford wszystkich 2008, p. ww411 etkoncepcjach, seq. strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne 8 article 1. For the purpose of this Convention, the following shall be considered “cultural heritage”: monuments: do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- architectural works, works of monumental 7sculpture and painting, elements of structures of an archeological wracanianature, zabytków inscriptions, do jakcave najlepszego dwellings andstanu combinations. of features, which are of outstanding universal value from the point of view of history, art and science; groups of buildings: groups of separate or connected build- 2 Najważniejszeings which, because w tej kwestiiof their są architecture, zwłaszcza Rozporządzenietheir homogeneity Ministra or their Kultury place zin dnia the landscape,9 czerwca 2004are of r. outstanding w sprawie prowadzeniauniversal value prac konserwatorskich,from the point of restauratorskich, view of history, robót art andbudowlanych, science; sites: badań works konserwatorskich of man or the i architektonicznych combined works aof także nature innych and man,działań and przy areas zabytku including wpisanym archaeological do rejestru sites zabytków which areoraz of badańoutstanding archeologicznych universal value i poszukiwań from the ukrytychhistorical, lub ethnological porzuconych or zabytków anthropological ruchomych point (DzU of view. z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 9 operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. WHC.16/01, 26 October i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 2016, hereinafter the Operational Guidelines. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 10 criteria for the assessment of Outstanding Universal Value, II D; directly or tangibly associated with events or Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). living traditions, with ideas, or with beliefs, with artistic and literary works of outstanding universal signifi- 4 Ustawacance directlyo ochronie or, tangiblyArt. 5. associated with events or living traditions, with ideas, or with beliefs, with artistic 5 Ustawaand literary o ochronie works, Art. of outstanding 28. universal significance. 6 11 Ustawa unesco o ochronie World , HeritageRozdz. 4. Centre – World Heritage List, http://whc.unsco.org/en/list, reading of 4 July 2017, 7 Ustawahereinafter o ochronie the World, Art. Heritage18 ust. 2 Lpktist. 2. 14555 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ...

IPonadton order to dobra examine o największym the how criterion znaczeniu VI isdla applied dziedzictwa as a basis kulturowego for inscribing winny places być uwzględnianeof memory in thew planielist, it ochronyis necessary zabytków to take jednostkia closer look organizacyjnej at the entries. oraz This w krajowym,will allow notwojewódzkim, only for drawing powiatowym conclu- sionsi gminnym from this planie analysis ochrony but alsozabytków for analysing na wypadek any de konfl lege iktu ferenda zbrojnego postulates i sytuacji in the kryzysowych further part wof celuthis article.ich zabezpieczenia Furthermore, przed as mentioned skutkami inzagrożeń the introduction, wynikających since z thesesytuacji places kryzysowych. are not defined Do zagrożeń by provisions (prze- ofwidywanych law, this analysis i realnych), must be które preceded należy by uwzględnić their brief description, w tych planach which zaliczono will distinguish w szczególności: them from pożar; other typespowodzie, of objects ulewy inscribed lub zalania in the z list.innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyRecalling8. the words of the research classic in this field, it can be briefly explained that the A lieu de mémoire “ Pomimo tak iszdawałoby any significant się rozbudowanych entity, whether przepisów material odnoszących or non-material się do in zagrożeń nature, dotychczaso-which by dint ofwe human rozwiązania will or w the zakresie work przeciwdziałaniaof time has become zagrożeniom a symbolic dotyczącym element of miejsc the memorial Światowego heritage Dziedzictwa of any 12 community.”w Polsce są niewystarczające Translating this – jakthesis pokazują into the choćby language ostatnie of law problemy would, firstzwiązane of all, z inwestycjamirequire taking w aWar- look atszawie the simultaneous czy we Wrocławiu. occurrence W praktyce of two essentialbowiem służbyand complementary konserwatorskie elements odpowiedzialne – intangible (zgodnie and tangible, z zapi- wherebysami ustawowymi) the former zaone ochronę plays a zabytków decisive role sprawują and the nadzór latter i onewykonują is completely działania subordinated kontrolne w to stosunku the first onedo obiektówand serves zabytkowych only as a medium (w tym in dóbr a purely WH), technical ale nie identyfisense. Ikująn other i nie words, monitorują the essence zagrożeń of the dla concept miejsc inUNESCO question w is sposób a memory systemowy. of an important Ocena zagrożeń point or i periodich monitorowanie in history that, w obecnymas an intangible systemie element, prawnym is ‘embodied’w Polsce – także (‘objectified’) w stosunku in do a dóbr specific o najwyższej and physically wartości są separate działaniami corpus mechanicum okazjonalnymi,. That wyrywkowy- moment or periodmi, niesystemowymi. in history must be valid for a particular social group – or even the entire mankind. Additionally, it must Zapewnieniube not only worth jak najwyższych remaining instandardów the memory ochrony of this polskich group but miejsc also zneeds Listy toUNESCO be considered służyć quitemają necessarydziałania to Narodowego be remembered. Instytutu And Dziedzictwa, that, in the któregoperspective jednym of the z zadańhistoric jest monument monitorowanie protection i analizo- law, wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w determines considering the related tangible medium, a ‘place of memory’, as a historic monument or szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja site, which, relatively to its significance, is subject to entry in the appropriate register or even inscription w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów in the World Heritage List. podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więcM m.in.oving realizacja to analysis zadań of instances wynikających when z criterion przystąpienia VI was Polski applied do Konwencji as a basis forŚwiatowego inscribing Dziedzictwa an asset in theUNESCO list, it canz 1972 be clearly r. Zadania noticed dotyczące that although monitorowania all 11 entries wiążą based się w onbezpośredni it are dedicated sposób to z ‘commemorazagadnieniem- tion’,zagrożeń, there gdyżare very jednym far-reaching z celów monitoringudifferences betweenjest zapobieganie them. In their ewentualnym light, three zagrożeniom. places reminding W praktyce about and,jednak at thedotychczas same time, nie wypracowanowarning against i nie the wdrożono most serious do realizacji threats onzestandaryzowanego, a universal scale, aresystemowo particularly pro- uniquewadzonego in the monitoringu scale of humanity. tych miejsc. The Hiroshima Peace Memorial (Japan) warns against using the most destructive weapon ever created in the world;13 Auschwitz Birkenau – German Nazi Concentration and Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Extermination Camp (Poland) – reminds of cruelties experienced in the 20th century;14 and Island of Gorée (PodstawąSenegal) reminds wszelkich about działań slavery związanych as extreme form z dobrami of exploitation. wpisanymi15 I n na their Listę context, Światowego undoubtedly Dzie- differentdzictwa UNESCOmeaning is jest conveyed Konwencja by reminders w sprawie in ochrony the form światowego of the reconstructed dziedzictwa O kulturalnegold Bridge A rea i natural- of the 11 Cnegoity of, M a ostar przepisy (Bosnia wykonawcze and Herzegovina), do realizacji which Konwencji are a reference zawiera dokumentto the reconciliation Wytyczne Operacyjneand coopera do- realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa Wytyczne Operacyjne 12 tion after the Balkan wars,16 and the reconstructed (dalej: Rila Monastery (Bulgaria)) being. Kwestia an example zagrożeń of po-the jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach.

8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 12 P. Nora: From lieux de mémoire to realms of memory. In: Nora and Kritzman 1996: XV-XXIV. Cf. further, i.a., 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa W. Kowalski: Place of memory ..., in print. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 13 10 “(…) j.w. is it a stark and powerful symbol of the most destructive force ever created by humankind (…) fragment of the official justification of entry into the World Heritage List, UNESCO World Heritage Centre – World 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, Heritage List, http://whc.unsco.org/en/list, reading of 4 July 2017. poz. 190) 14 “(…) the symbol of humanity’s cruelty to is fellow human beings in the XX century”, source as above. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 15 “(…)aktualizowany. a reminder Tłumaczenie of human exploitation na język polski (…)”, wg source angielskiej as above. wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 16 “(…)realizacji a symbol Konwencji of reconciliation, Światowego Dziedzictwainternational autorstwa cooperation K. Piotrowskiej and the coexistence i B. Szmygina of diverse dostępne cultural, jest ethnicna stronie and religiousPolskiego communities”,Komitetu Narodowego source as ICOMOS above. http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 14654 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamimaintained Slavic doidentity tejże inustawy times2. ofObok foreign niej occupation.pewne znaczenie17 Yet another dla zagadnień meaning dotyczących is conveyed zagrożeń by testi - mająmonies też of, regulacje for example, prawne the zawarte first V ikingw Ustawie settlements z dnia in27 Nmarcaorth A2003merica r. o18 planowaniu(L’Anse aux i Mzagospodarowaniueadows National Historicprzestrzennym Site, C orazanada), w Ustawie the six-thousand-year-old z 7 lipca 1994 roku traditiono prawie budowlanym.of the local First Nations19 (Head-Smashed-In BuffaloUstawy Jump, te, Canada), a zwłaszcza explorations Ustawa ando ochronie discoveries zabytków20 (Forts dają and też C teoretycznieastles, Volta, narzędzia Greater A nieccra, tylko Central do andreagowania Western na R zagrożenie,egions, Ghana), które formationjuż wystąpiło of the(aktualne), global economiclecz również system do zapobiegania and migration niekorzystnym21 (Aapravasi zjawiskomGhat, Mauritius), czy działaniom or the place wobec of signing obiektów, Declaration zespołów of I czyndependence obszarów and zabytkowych the U.S. C onstitution, objętych ochroną which prawnąbecame czylirole modelsdo zapobiegania for documents zagrożeniom based on potencjalnym. fundamental Codemocratic istotne przepisyvalues of te common dotyczą significance,w równym stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- and therefore reached far beyond the country of their adoption22 (Independence Hall). szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- nionychWhat obiektów may bei obszarów a bit surprising zabytkowych in light zdefi of niowane the aforementioned są ustawowo monumentsm.in. poprzez is określenie the last, eleventhdziałań entryzabronionych based on oraz criterion wyszczególnienie VI, namely działań, La Fortaleza które wymagająand San Juan pozwolenia National Wojewódzkiego Historic Site inKonserwatora Puerto Rico (Zabytków.USA), which is an example of a fortification system of the European type, transferred to the American 23 continent.W Ustawie Although o ochronie it is notzabytków a typical i opiece place nad of zabytkamimemory, becausewśród sześciu according podstawowych to the etymology działań ofokre- the ślającychword ‘monument’, na czym polega24 its role ochrona is, indeed, zabytków to ‘remind’ sprawowana of a specificprzez organy type administracjiof old structures, publicznej but it wymie-is – first andnione foremost jest zapobieganie – a testimony zagrożeniom being evidence mogącym of specificspowodować technical uszczerbek achievements dla wartości of defensive zabytków architecture. oraz uda- remnianieIt is, thus, niszczeniaa ‘classic’ historici niewłaściwego monument, korzystania which, dependingz zabytków on(co specific jest po prostucircumstances, reagowaniem could na probably niektóre be zinscribed zagrożeń) in3. theTakże list ustawoweunder criterion określenie II, IV opieki or V. nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadaczaConsidering też pośredniothe topic ofodwołuje the article, się doit shouldpotencjalnych be, first zagrożeń of all, emphasised (opieka bowiem that except polega for m.in. the nalast zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie of the aforementioned entries, all others fall into within the scope of the above-presented concept of oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu places of memory. As their main purpose is commemoration of important events, ideas, beliefs, etc., zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZlisted oin zagrożeniu the definition dla zabytku of criterion5. VI, this element, referred to as the intangible component, plays the main role here and is a basis for making entries into the World Heritage List. However, regardless of Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania theiri prowadzenia variety, and, nadzoru consequently, konserwatorskiego, significance, co ma basically m.in. w zamiarzeall these swymassets byćare characterisednarzędziem do by reagowania a common feature,na zagrożenia namely zabytków the presence6. of a ‘strong’ tangible component being a piece of tangible ‘evidence’ of past events Dodatkowowhich are to zgodnie be commemorated. z art. 18 Ustawy In support o ochronie of thezabytków subsequent ochronę entries, zabytków every itime opiekę this nad element zabyt- is clearlykami uwzględnia indicated, forsię instance:przy sporządzaniu the Old Bridge i aktualizacji Area of thestrategii Old C rozwojuity of M ostarwojewództw, as “an outstanding planów zagospo- exam- pledarowania of a multicultural przestrzennego urban województw, settlement,” analiz Rila M i onasterystudiów asz zakresu“a characteristic zagospodarowania example ofprzestrzennego the Bulgarian Rpowiatu,enaissance,” strategii “remnants rozwoju of gmin, an eleventh-century studiów uwarunkowań Viking isettlement kierunków (...) zagospodarowania similar to those przestrzennegofound in Norse gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, 17 “(…) the monument symbolizes the awareness of a Slavic cultural identity following centuries of occupation.”, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne source as above. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- 18 wracania “(…) evidence zabytków of thedo jakfirst najlepszego European presence stanu7. in North America.”, source as above. 19 “(…) evidence of a custom practised by aboriginal people of the North America plains for nearly 6,000 years.”, 2 Najważniejszesource as above. w tej kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 20 prowadzenia“The remains prac of konserwatorskich, fortified trading-posts restauratorskich, (…, which) robót were budowlanych, links in the badań trade konserwatorskichroutes established i architektonicznych by the Portuguese ain także many innych areas działańof the world przy duringzabytku era wpisanym of great domaritime rejestru explorations.”, zabytków oraz sourcebadań asarcheologicznych above. i poszukiwań 21 ukrytych“The buildings lub porzuconych of Aapravasi zabytków Ghat are ruchomych among the (DzU earliest z 2004 manifestations r., nr 150, poz.of what 1579), was Rozporządzenie to become a global Ministra eco - Kulturynomic systemz dnia 25 and sierpnia one of 2004 the greatestr. w sprawie migrations organizacji in history.”, i sposobu sourceochrony as zabytków above. na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 22 “The universe principles of freedom and democracy set forth in these documents are of fundamental impor- 3 Ustawatance to z dniaAmerican 23 lipca history 2003 r.and o ochronie have also zabytków had a profound i opiece nad impact zabytkami on law-makers (tekst jednolity around Dz. the U. world.”,2014 poz. source 1446), as Art.above. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 23 Ustawa“(…) a ofine ochronie display, Art. of 5. European military architecture adapted to harbour sites on the American continent.”, 5 Ustawasource oas ochronie above. , Art. 28. 6 24 Ustawa cf. G. oBaldwin ochronie Brown:, Rozdz. T4.he care of ancient monuments. Cambridge 1905, p. 18, in Polish literature cf. K. 7 UstawaKowalski: o ochronie O istocie, Art. dziedzictwa 18 ust. 2 pkt europejskiego 2. – rozważania. MCK, Cracow 2013, p. 40. 14755 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ...

GreenlandPonadto ad Iceland,” dobra o25 największym “the remains znaczeniu of fortified dla trading-posts,dziedzictwa kulturowego erected between winny 1482 być uwzględnianeand 1786, can stillw planie be seen ochrony along the zabytków coast of Gjednostkihana between organizacyjnej Keta and Beyin,”oraz w 26krajowym, or “(...) its wojewódzkim,architecture is characterisedpowiatowym byi gminnym the contrast planie between ochrony the grimzabytków slave-quarters na wypadek and konflelegant iktu houses zbrojnego of slaves i sytuacji traders.” kryzysowych27 w celu ich zabezpieczeniaWhat conclusion przed is thereforeskutkami drawn zagrożeń from wynikających this analysis z in sytuacji the context kryzysowych. of the essence Do zagrożeń of the concept (prze- widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; of a place of memory, particularly in light of the presence of an important material component – powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, as emphasised in the justification of the entries? chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyWell, it8 .should be recalled that, although such a place is a combination of intangible and tangible elements,Pomimo it is the tak intangible zdawałoby component się rozbudowanych which plays przepisów the basic odnoszących and most sięsignificant do zagrożeń role, dotychczaso- for instance awe moment rozwiązania or period w zakresie in history przeciwdziałania which is important zagrożeniom for a social dotyczącym group. Amiejsclthough Światowego it is closely Dziedzictwa related to thew Polscetangible są element,niewystarczające it plays no– jak role pokazują itself, being choćby only ostatnie a medium problemy for the związane intangible z inwestycjamicomponent. T wo serveWar- thisszawie purpose, czy we its Wrocławiu. form, shape, W praktycequality, etc., bowiem are notsłużby of any konserwatorskie importance.28 odpowiedzialne In fact, it is all (zgodnieabout ‘placing’ z zapi- asami memory ustawowymi) about a particular za ochronę fact, zabytków event, or sprawują a period nadzórin history. i wykonują This understanding działania kontrolne of the concept w stosunku being discusseddo obiektów is perfectly zabytkowych emphasised (w tym by dóbr its name WH), - it’sale aboutnie identyfi a ‘place kują on iE niearth’ monitorują which is attributed zagrożeń adla memory miejsc ofUNESCO an important w sposób event systemowy. which happened Ocena there.zagrożeń In orderi ich tomonitorowanie preserve and wnurture obecnym this systemiememory, prawnym no more orw lessPolsce clear – także ‘evidence’ w stosunku of the dohistoric dóbr oevent najwyższej is required wartości – the są place działaniami may be okazjonalnymi,completely ‘empty’; wyrywkowy- the only thingmi, niesystemowymi. that matters is that the event occurred in that particular place. In other words, whereas a place of memoryZapewnieniu is supposed jakto remind najwyższych of something standardów which, ochrony as an eventpolskich of themiejsc past, z Listycannot UNESCO be seen, służyć it is impor mają- monitorowanie i analizo- tantdziałania for a historic Narodowego monument Instytutu to convey Dziedzictwa, a ‘visible’ którego message jednym – something z zadań that jest has remained, whether it is wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w complete and how it is preserved, etc. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresieLooking powierzonym from this przez perspective Ministra at zadań the first wynikających ten of the z porozumień,aforementioned konwencji historic i innych monuments dokumentów out of elevenpodpisanych entered przez into Polskę the World związanych Heritage z ochroną List under i opieką criterion nad dziedzictwem VI, it should materialnym be noted that i niematerialnym all these entries10, werea więc made m.in. not realizacja only as zadań a result wynikających of fulfilment z przystąpienia of a commemorative Polski do Konwencji function, Światowego but also thanks Dziedzictwa to the existenceUNESCO of z a1972 clear r. component Zadania dotyczące of historic monitorowania monument structure, wiążą się which, w bezpośredni as already sposób explained, z zagadnieniem in itself is not,zagrożeń, by definition, gdyż jednym important z celów for monitoringu the essence jestof a zapobieganieplace of memory. ewentualnym Therefore, zagrożeniom. a question of W key praktyce impor- tancejednak for dotychczas these considerations nie wypracowano arises whether, i nie wdrożono the place do itselfrealizacji – conveying zestandaryzowanego, memory of a systemowo historic fact proof universalwadzonego and monitoringu unique significance tych miejsc. – would be entered into the list if this element did not exist at all? ItZagrożenia seems that dóbrif the WH answer a wytyczne to this question Komitetu was Światowego to be based Dziedzictwa solely on viewing the aforementioned 10 entries, then, without a risk of being terribly wrong, we could relatively easily provide sound reasons behind Podstawąa negative wszelkichanswer. A s działań mentioned, związanych although z these dobrami historic wpisanymi monuments na differ Listę Światowegoconsiderably, Dzie-there dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- is a clear tangible element in either case – even if it does not represent any great, e.g. architectural, value. nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do This aspect was highlighted in analysis of the application to inscribe Auschwitz Concentration Camp in realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- thejawia List. się A s wielokrotnie stated by M . w Parent, Wytycznych the V ice- operacyjnychChairman iof omawiana the World jestHeritage w bardzo Committee, różnych (...) kontekstach. “although the barracks being a part of the camp do not have architectural significance, they do form an ensemble 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w. 25 l’Anse aux Meadows National Historic Site, Canada. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 26 poz. forts 190) and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions, Ghana. 27 12 iOperationalsland of Gorée, Guidelines Senegal. for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 28 aktualizowany.B. Szmygin: Określanie Tłumaczenie wyjątkowej na język uniwersalnej polski wg angielskiej wartości dóbrwersji światowego językowej zdziedzictwa 2012 r. Wytyczne – krytyczna Operacyjne analiza. do realizacjiIn: B. Szmygin Konwencji (ed.): Światowego Wyjątkowa Dziedzictwa uniwersalna autorstwa wartość K.a monitoringPiotrowskiej dóbri B. Szmyginaświatowego dostępne dziedzictwa. jest na Warsaw stronie Polskiego2011, p. 31. Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 14854 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamithat fits the sinister do functiontejże ustawy they2 .served.” Obok 29niej Similarly, pewne znaczeniehe was favourable dla zagadnień to inscription dotyczących of the zagrożeń place of mająsigning też the regulacje Declaration prawne of zawarte independence w Ustawie and z thednia U 27.S. marcaConstitution 2003 r. o(I ndependenceplanowaniu i zagospodarowaniuHall, USA) in the Lprzestrzennymist, indicating oraz clearly w Ustawie that it zis 7 justified lipca 1994 by roku both o theprawie architectural budowlanym. values of the asset and its “outstanding universalUstawy te,and a historicalzwłaszcza value.”Ustawa Aoccording ochronie tozabytków Parent, “thedają occurrenceteż teoretycznie of only narzędzia one of thesenie tylko aspects do wouldreagowania not be na sufficient zagrożenie, toktóre qualify już wystąpiłothe historic (aktualne), monument lecz for również inscription do zapobiegania in the list in niekorzystnym accordance with thezjawiskom requirements czy działaniom of the Convention.” wobec obiektów,30 zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym A definitely different answer to this question is came up with, however, after a thorough analysis stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- of the definition of Article 1 of the Convention is conducted. According to the definition of ‘place of szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- memory’nionych obiektów presented i inobszarów this article, zabytkowych ‘places of zdefi memory’ niowane are są not ustawowo only combined m.in. poprzez works ofokreślenie man and działań nature 31 butzabronionych also areas, oraz including wyszczególnienie archaeological działań, sites. które T hiswymagają wording pozwolenia – indicating Wojewódzkiego directly ‘sites’, Konserwatora whereas the definitionZabytków. comprises only “also” special places, i.e. archaeological sites – should leave no doubt that the conventionalW Ustawie definition o ochronie of zabytkówcultural heritagei opiece nadencompasses zabytkami also wśród places sześciu as such,podstawowych provided thatdziałań they okre- have aślających unique, nauniversal czym polega historical, ochrona ethnological zabytków orsprawowana anthropological przez organyvalue. Iadministracjin particular, publicznejit is about wymie-areas of landnione – jestwhich zapobieganie may be either zagrożeniom completely mogącym undeveloped spowodować or shaped uszczerbek by a mandla wartości – whose zabytków significance oraz resultsuda- remnianieonly from niszczeniatheir connection i niewłaściwego to history, korzystania ethnology z zabytkówor anthropology. (co jest poThis prostu fully reagowaniemjustified interpretation na niektóre of zA rticlezagrożeń) 1 of3 .the Także Convention ustawowe leads określenie directly opieki to a nadconclusion zabytkiem, that które the definition należy do kompetencjiprovided therein właściciela encom - passeslub posiadacza places of też memory pośrednio in their odwołuje aforementioned się do potencjalnych ‘classic’ meaning. zagrożeń It also(opieka allows bowiem for giving polega affirmative m.in. na answerzapewnieniu to the warunków above-asked do zabezpieczenia question. Obviously, i utrzymania if the zabytku tangible oraz component jego otoczenia of the w substance jak najlepszym of a historic stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości monument did not exist at all, a sole place conveying a memory of a historic fact, czyliand beingna eliminowaniu of common zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia universal significance could be entered into the World Heritage List. WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. This conclusion rises, of course, a further, natural question: why such entries are not made in Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania practice,i prowadzenia if, on nadzoru the one hand,konserwatorskiego, as already mentioned, co ma m.in. the w importance zamiarze swym of the być meaning narzędziem of places do reagowania of memory isna ever-increasing, zagrożenia zabytków and, on6. the other hand, the wording of Article 1 of the Convention is completely clear and givesDodatkowo a full normative zgodnie basisz art. for18 that?Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględniaAlready at thesię przyoutset, sporządzaniu it may be said i aktualizacji that since strategiithe very rozwoju beginning województw, of applying planów the C onventionzagospo- theredarowania was awareness przestrzennego of the województw,unambiguous analiz content i studiówof Article z 1,zakresu but a tendencyzagospodarowania to find arguments przestrzennego against suchpowiatu, entries strategii quickly rozwoju appeared. gmin, Dstudiówoubts about uwarunkowań their effects i kierunków and the zagospodarowania arguments mentioned przestrzennego above had alreadygmin oraz become mpzp apparent,albo decyzji for oexample, ustaleniu during lokalizacji the third inwestycji session celu of publicznego,the World Heritage decyzji Co ommitteewarunkach in 1979.zabudowy On the (…) one I cohand, bardzo during istotne the discussionw kontekście about analizy inscribing zagrożeń the I ndependence– we wszystkich Hall, ww USA koncepcjach,, in the List, Mstrategiach,. Parent emphasised analizach, aplanach need for i studiacha historic należy monument m.in. tow szczególnościhave two elements określić at rozwiązaniathe same time, niezbędne i.e. both do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- architectural values of an asset and its ‘outstanding historical value’. This, according to him, follows wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. from the fact that, as already mentioned, presence of just one aspect would not be sufficient to qualify a2 historic Najważniejsze monument w tej kwestii or site są for zwłaszcza inscription Rozporządzenie in the List Ministra in line Kulturywith the z dniaprovisions 9 czerwca of 2004the C r.onvention. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 29 “(…), although the huts which make it up are of no architectural interest (in contrast to Gorée), they do never- ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra theless form an ensemble which owe its coherence to the sinister function they fulfilled”.UNESCO doc: CC-79/ Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego CONF.003/11, Paris, 11 October 1979, p. 21, report of M. Parent. i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 30 “It is, however, worth noting that its listing is justified by its nature as an “architectural work”, and by its 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), “outstanding historical value”; one alone of these qualifications would not have been enough for this property Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). to be included in the classification, as laid down by the Convention”. UNESCO doc: CC-79/CONF.003/11, 4 UstawaParis, 11 o ochronieOctober, Art.1979, 5. Annex, Report of M. Parent, p. 8. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 31 “sites: works of man or the combined works of nature and man, and areas including archaeological sites which 6 Ustawaare of outstandingo ochronie, Rozdz. universal 4. value from the historical, ethnological or anthropological point of view”. (Article 7 Ustawa1 of the o Cochronieonvention)., Art. 18 ust. 2 pkt 2. 14955 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ...

On the Ponadtoother hand, dobra the o samenajwiększym expert, after znaczeniu a closer dla examination dziedzictwa of kulturowego the text of thewinny Convention, być uwzględniane conside- redw planieit possible, ochrony in principle, zabytków to jednostkiqualify also organizacyjnej famous battlefields, oraz w krajowym,which are ‘empty wojewódzkim, spaces’, forpowiatowym inscription ini gminnymthe list – planiealthough ochrony he made zabytków a reservation na wypadek for giving konfl iktupriority zbrojnego to the iC sytuacjiommittee’s kryzysowych own criteria. w celu To supportich zabezpieczenia his point of przed view, skutkami he invoked zagrożeń the wording wynikających of Article z sytuacji1 of the kryzysowych.Convention on Do the zagrożeń definition (prze- of places.widywanych This provision, i realnych), due któreto the należyphrase uwzględnić‘areas including w tych archaeological planach zaliczono sites’ being w szczególności: used, does not pożar; limit thepowodzie, concept ulewyof these lub ‘areas’ zalania only z innychto areas przyczyn; containing wichury; archaeological katastrofy layers. budowlane, It includes awarie also techniczne,other areas chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- without distinctive architectural elements.32 fl ikt zbrojny8. Reflecting upon the reasons behind giving clear preference to the tangible factor and a certain Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- inabilitywe rozwiązania to ‘detach’ w zakresie from it, przeciwdziałaniait can be presumed zagrożeniom that this state dotyczącym of affairs miejsc follows Światowego from the C Dziedzictwaonvention’s reliancew Polsce on są theniewystarczające European tradition – jak pokazująof understanding choćby ostatnie a historic problemy monument, związane which z inwestycjami concentrates wprima War-- rilyszawie on thisczy welayer. Wrocławiu.33 Hence, inW thepraktyce concept bowiem of cultural służby heritage konserwatorskie adopted therein, odpowiedzialne main emphasis (zgodnie is zplaced zapi- onsami its ustawowymi)tangible substance, za ochronę or ‘physical zabytków fabric’. sprawują34 From nadzór here, iwe wykonują can take działania a straight kontrolne path to coiningw stosunku the alreadydo obiektów mentioned zabytkowych definition (w oftym cultural dóbr WH),heritage ale ofnieA rticle identyfi 1, according kują i nie to monitorują which in all zagrożeń the three dla types miejsc of culturalUNESCO heritage w sposób mentioned systemowy. in this Ocena provision, zagrożeń the primaryi ich monitorowanie component of w heritage obecnym is alwayssystemie the prawnym material componentw Polsce – takżei.e. the w workstosunku of man. do dóbr For the o najwyższej first two wartościpositions, są this działaniami is obvious okazjonalnymi, as they explicitly wyrywkowy- list historic monumentsmi, niesystemowymi. and groups of buildings, and provide them with examples. For instance, for the first ones: works ofZapewnieniu architecture, jak works najwyższych of monumental standardów sculpture, ochrony etc. polskich For the miejsc second z ones:Listy UNESCOseparate or służyć combined mają buildings,działania Narodowegoetc. Exceptions Instytutu were allowed Dziedzictwa, only when którego describing jednym sites, z zadań which jest may monitorowanie be works of i analizo-man or wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w common works of nature and man, and ‘areas’, including archaeological zones or posts. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresieThis powierzonymapproach is confirmed, przez Ministra among zadań other wynikających things, by zselected porozumień, criteria konwencji that condition i innych andokumentów inscription ofpodpisanych an asset in przez the PolskęWorld związanychHeritage L ist,z ochroną for instance i opieką the nad requirements dziedzictwem ofmaterialnym ‘authenticity’ i niematerialnym and ‘integrity’10, whicha więc a m.in. specific realizacja historic zadań monument wynikających or site zneed przystąpienia to meet.T he Polski Operational do Konwencji Guidelines Światowego explicitly Dziedzictwa state that anUNESCO entry is zconsidered 1972 r. Zadania authentic dotyczące when it monitorowania constitutes a true wiążą and się credible w bezpośredni ‘source of sposób information’ z zagadnieniem about its culturalzagrożeń, values gdyż (para jednym 81), z whichcelów itmonitoringu expresses through, jest zapobieganie for instance, ewentualnym its form, technique zagrożeniom. and materialsW praktyce of whichjednak it dotychczas was made (paragraphnie wypracowano 82).35 T ihe nie criterion wdrożono of integritydo realizacji is a zestandaryzowanego,measure of wholeness systemowo and intactness pro- ofwadzonego a historic monitoringumonument andtych its miejsc. attributes. Hence, it determines whether a property has all elements necessary to express its exceptional universal value, and, moreover, to what extent it was influenced by Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa the deleterious effects of development or negligence (para 88).36 BearingPodstawą in mind wszelkich the demonstrated działań związanych concentration z dobrami of tradition wpisanymi and the na C onvention Listę Światowego as its ‘product’ Dzie- foundeddzictwa on UNESCO the ‘elements jest Konwencja of historical w significance’ sprawie ochrony factor, światowego it is hardly dziedzictwa surprising, kulturalnego in principle, i natural-that it is nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do difficult to depart from the ‘always’ accepted manner of understanding the concept of a historic monu- realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- ment and accept the concept of a ‘place of memory’ which is deprived of that factor or may even be, jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. speaking colloquially, completely ‘empty’. 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na 32 wypadek unesco konfl doc: iktu CC zbrojnego-79/CONF i .003/11,sytuacji kryzysowychParis, 11 October 1979, Annex, Report of M. Parent, p. 8. 339 StatutWhen it Narodowego comes to historical Instytutu antecedence, Dziedzictwa cf., §4 G –. Baldwin Załącznik Brown, do Zarządzenia op. cit., p. 16 Ministra et seq. A Kultury different i Dziedzictwa approach is Narodowegocharacterised z bydnia East 23 A styczniasian countries, 2014 r. where the form of a historic monument is valued above all. 3410 fj.w.. Francioni (ed.): The 1972 World..., p. 48. 3511 KonwencjaPara 82: “(…) w sprawieif their ochronycultural światowegovalues (…) aredziedzictwa truthfully kulturalnego and credibly i naturalnego expressed, throughParyż 1972 a variety (DzU of1976 attributes Nr 32, poz.including: 190) - form and design; - material and substance; (…). 3612 ParaOperational 88: Integrity Guidelines is a formeasure the implementation of the wholeness of the and World intactness Heritage of Convention (…) cultural. Dokument heritage andten jestits attributes. okresowo Eaktualizowany.xamining of the Tłumaczenie conditions naof thejęzyk integrity, polski wg therefore angielskiej requires wersji assessing językowej the z extent, 2012 r. to Wytyczne which the Operacyjne property: doa) includesrealizacji allKonwencji elements Światowego necessary to Dziedzictwa express its outstandingautorstwa K. universal Piotrowskiej value; i B. (…); Szmygina c) suffers dostępne from adverse jest na effects stronie of developmentPolskiego Komitetu and/or Narodowego neglect.” ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 15054 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamiReturning to do the tejże 1979 ustawy report2 .cited Obok by niejM. Parent,pewne itznaczenie is important dla tozagadnień stress that dotyczących the number zagrożeń of places ofmają memory też regulacje being inscribedprawne zawarte in the Worldw Ustawie Heritage z dnia L ist27 –marca which, 2003 according r. o planowaniu to further i zagospodarowaniu reading, have not lostprzestrzennym their relevance oraz w– startedUstawie to z be7 lipca reduced 1994 already roku o atprawie that time.budowlanym. These entries are explained in the analysis of proposalsUstawy te, for a zwłaszczainscribing Ustawathe Auschwitz o ochronie Concentration zabytków dają Camp też inteoretycznie the list, and narzędzia then repeated nie tylko in dothe reagowaniareport conclusions. na zagrożenie, By approving które jużinscription wystąpiło of (aktualne),the camp, thelecz author również emphasised do zapobiegania that it followedniekorzystnym from a zjawiskombroader interpretation czy działaniom of the wobecterm ‘site’, obiektów, which, zespołów on the one czy hand obszarów opens the zabytkowych way for entries objętych of well-known ochroną prawnąbattlefields czyli and do otherzapobiegania places devoid zagrożeniom of architectural potencjalnym. qualities, Co but istotne on the przepisyother hand, te dotyczą Auschwitz w shouldrównym be stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- entered as a place of symbolic meaning for all victims and, as such, remain the only entry of this kind.37 szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- The second recommended rule is the need for ‘extreme selectivity’ when choosing places such as ‘famous nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań battles’zabronionych with no oraz architectural wyszczególnienie element. działań, The author które of wymagają the report pozwoleniafinally drew Wojewódzkiego attention to the Konserwatora need for consi - deringZabytków. whether some places without architectural significance were suitable for entry, which were the scene 38 of positiveW Ustawie historical o ochronie events, greatzabytków scientific i opiece discoveries nad zabytkami or legendary wśród sześciuor extraordinary podstawowych events. działań okre- ślającychThese na czymprinciples polega are ochrona summarised zabytków in thesprawowana conclusion przez of theorgany report, administracji where the publicznej Author discusses wymie- nionethe policy jest zapobieganieof inscribing zagrożeniomhistoric monuments mogącym and spowodować sites in the uszczerbek list. He pays dla attentionwartości zabytków to the fact oraz that uda- it is remnianiepermitted niszczeniato broadly i niewłaściwegointerpret the term korzystania ‘sites’ that z zabytków does not (co exclude jest po ‘areas’prostu whichreagowaniem lack architecture. na niektóre39 zHowever, zagrożeń) he3. Takżeemphasizes ustawowe that określenie this term opiekishould nad be zabytkiem,applied restrictively które należy in practice.do kompetencji40 Emphasising właściciela the fundamentallub posiadacza rule też statingpośrednio that odwołuje historical się monuments, do potencjalnych groups zagrożeń of buildings (opieka and bowiem sites must polega have m.in. tangible na featureszapewnieniu of self-evident warunków do quality, zabezpieczenia he also pointsi utrzymania out that zabytku – with oraz regard jego tootoczenia sites representing w jak najlepszym positive stanie and oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości negative aspects of human history – they might be inscribed as unique symbols ,- czylieach na as eliminowaniuan example of zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia a different place resembling similar events.41 In this way, M. Parent concludes, “Auschwitz will be inscri- WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. bed in the list, but it will not be a precedent for a series of similar sites, while historic monuments and Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania cities will inevitably create entire ‘families’. The entire series of famous battlegrounds, places of birth, i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze42 swym być narzędziem do reagowania naetc., zagrożenia of famous zabytków people should6. not be included in the list.” Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabyt- kami37 “(i) uwzględnia on the broader się reading przy ofsporządzaniu the term “site” i areasaktualizacji … which strategii are of outstanding rozwoju universalwojewództw, value fromplanów the historical…zagospo- darowaniapoint of view),przestrzennego Auschwitz should województw, undeniably analiz be placed i studiów on the L ist.z zakresu (…) (iii) Nzagospodarowaniaevertheless, and in order przestrzennego to preserve its powiatu,symbolic strategii status as rozwoju monument gmin, to all studiów the victims, uwarunkowań Auschwitz should, i kierunków it seems, zagospodarowania remain in isolation. Iprzestrzennegon other words, we gminrecommend oraz mpzp that albo it should decyzji stand o aloneustaleniu among lokalizacji cultural properties inwestycji as bearingcelu publicznego, witness to the decyzji depth ofo horrorwarunkach and of zabudowysuffering, (…) and I theco heightbardzo of heroism,istotne wand kontekście that all other analizy sites of thezagrożeń same nature – we be wszystkich symbolised throughww koncepcjach, it”.UNESCO strategiach,doc: CC-79/ analizach,CONF.003/11, planach Paris, i11 studiach October 1979,należy Annex, m.in. R eportw szczególności of M. Parent, określićp. 21. Cf. rozwiązaniaalso the contents niezbędne of the text: do Azapobieganiauschwitz Birkenau. zagrożeniom German N azidla C zabytkówoncentration, zapewnienia Camp (1940-1945), im ochrony http://auschwitz.org/n/museum/unesco/ przy realizacji inwestycji oraz przy- 38wracania “In any zabytków case we would do jak favour najlepszego an extremely stanu7 .selective approach toward places like “famous battlefields”, where there are no architectural features of not within area in question. We must also consider the suitability of 2 Najważniejszecertain “places” w tejwithout kwestii architectural są zwłaszcza merit, Rozporządzenie which were Ministrathe scene Kultury of a positive z dnia historical 9 czerwca event, 2004 such r. w as sprawie a great prowadzeniascientific discovery, prac konserwatorskich, or a legendary restauratorskich, or fabulous event”, robót budowlanych, as above, p. badań22. konserwatorskich i architektonicznych 39 a“ Stakżeo far asinnych “sites ”działań are concerned, przy zabytku one is inclinedwpisanym to adopt do rejestru the widest zabytków interpretation, oraz badań which archeologicznych does not exclude i“areas” poszukiwań devoid ukrytychof architecture lub porzuconych which are of zabytkówoutstanding ruchomych interest from (DzU the historical, z 2004 r., artistic nr 150, or scientific poz. 1579), points Rozporządzenie of view”, as above, Ministra p. 23. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 40 „This argument may lead us to a rather broad classification: we should be all the more restrictive in limiting its i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). applicability”, as above, p. 23. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 41 “(…) sites representing the positive and negative sides of human history will only be visited with real force if Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). we make the most remarkable into unique symbols, each one standing for the whole series of similar events”, 4 Ustawaas above, o ochronie p. 24. , Art. 5. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 42 “On this principle, Auschwitz would be placed on the List, but would not be a precedent for a whole series of 6 Ustawasimilar o sites, ochronie whereas, Rozdz. monuments 4. or historic towns will inevitably form whole “families”. We should also be 7 Ustawareluctant o ochronie to include, Art. whole 18 ust. series 2 pkt of 2.famous battlefields or birth places, etc., of great men”, as above, p. 24. 15155 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ...

TPonadtohe strong dobra attachment o największym to the importanceznaczeniu dla of dziedzictwaelements of kulturowegohistorical significance winny być uwzględnianebeing parts of historicw planie monuments ochrony zabytków nominated jednostki for inscription organizacyjnej in the World oraz Heritagew krajowym, List is wojewódzkim, revealed in the powiatowym conclusions ofi gminnymthis section planie of the ochrony Author’s zabytków considerations, na wypadek where hekonfl writes iktu that zbrojnego it is only i sytuacji possible kryzysowych to rethink this w prin celu- cipleich zabezpieczenia once the list reaches przed askutkami point of zagrożeńexhaustion wynikających and representativeness z sytuacji kryzysowych. of ‘specific’ Dohistoric zagrożeń monuments (prze- andwidywanych sites. Regardless i realnych), of anything, które należy it will uwzględnićbe, he reveals, w tycha matter planach more zaliczono of purpose w than szczególności: of interpretation pożar; ofpowodzie, the Convention. ulewy lub43 zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konfl ikt zbrojnyThe aforementioned8. principles did not change significantly as a result of subsequent discussions on criterion VI. The analysis of the evolution of its formulation and application, made in the 2001 Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- Helsinkiwe rozwiązania World Heritage w zakresie Committee przeciwdziałania meeting, zagrożeniom highlighted dotyczącymthe concern miejscexpressed Światowego already inDziedzictwa 1979 over excessivew Polsce numbersą niewystarczające of nomination – jak proposals pokazują developedchoćby ostatnie on the problemy basis of związanethis criterion z inwestycjami and, hence, w resul War-- tingszawie in theczy prominencewe Wrocławiu. of theW praktyce World Heritage bowiem Lsłużbyist being konserwatorskie decreasing. What odpowiedzialne was also reminded (zgodnie of z zapi-were possiblesami ustawowymi) political difficulties za ochronę zabytków which may sprawują arise, for nadzór example, i wykonują from nationalistdziałania kontrolne motives behindw stosunku apply- ingdo nominationobiektów zabytkowych proposals concerning(w tym dóbr historical WH), ale events nie identyfi or famous kują ipeople. nie monitorują It was emphasised zagrożeń dla that miejsc this wouldUNESCO be contrary w sposób to systemowy.the objectives Ocena of the zagrożeń Convention. i ich 44monitorowanie This resulted inw theobecnym change systemie of criterion prawnym VI by removingw Polsce –person-related także w stosunku sites do from dóbr the o Lnajwyższejist in 1994. wartości Previously, są działaniami it had been okazjonalnymi, formally acceptable, wyrywkowy- as this criterionmi, niesystemowymi. required a place to be “tangibly associated with ideas or beliefs, with events or individuals of outstandingZapewnieniu historical jak najwyższych significance.” standardów45 While discussing ochrony polskichthe current miejsc practice, z Listy it UNESCO was also służyćconsidered, mają fordziałania instance, Narodowego that Auschwitz Instytutu was a Dziedzictwa,unique site, which którego was jednym the basis z zadań for restricting jest monitorowanie inscriptions i of analizo- other wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w similar places in the list. Furthermore, what was also highlighted was the opposition of some states to szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja listing Hiroshima Peace Memorial (Genbaku Dome) in 1996. It was pointed out in the final part of the w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów analysis that the outcome of these circumstances was to further restrict the application of criterion VI, podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, ina więcparticular m.in. realizacjaby introducing zadań thewynikających principle of z przystąpieniaapplying it only Polski in conjunction do Konwencji with Światowego another criterion.Dziedzictwa As highlighted,UNESCO z 1972this resulted r. Zadania in entering dotyczące making monitorowania an inscription wiążą in się the w World bezpośredni Heritage sposób List impossible z zagadnieniem when 46 solelyzagrożeń, on the gdyż basis jednym of a relationship, z celów monitoringu i.a., with historicaljest zapobieganie events. ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednakA sdotychczas it is not difficult nie wypracowano to see, this i nieprovision wdrożono strengthened do realizacji the zestandaryzowanego,role of the ‘tangible factor’systemowo and closedpro- thewadzonego way for inscribingmonitoringu places tych of miejsc. memory in which it plays a small role. This became clear – and even recorded in the minutes – During the Committee meeting in 2001. It was found, for example, that the Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa principle of applying criterion VI results in a clear advantage of material heritage and limits recognition of the importancePodstawą wszelkich of intangible działań values związanych – which forces z dobrami us to ask wpisanymi how future naentries Listę of Światowegoplaces of memory Dzie- dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- 43jawia “In our się opinion, wielokrotnie only when w Wytycznych the List has achieved operacyjnych a degree i omawiana of consistency, jest and w bardzocan claim różnych to be representative kontekstach. of “concrete” cultural property, will it be possible to reconsider this principle, which is, after all, more a matter of 8 Rozporządzenieexpediency than Ministra of statutory Kultury interpretation z dnia 25 sierpnia of the C2004onvention”, r. w sprawie as above, organizacji p. 24. i sposobu ochrony zabytków na 44 “Particularwypadek konfl attention iktu zbrojnego should i sytuacjibe given kryzysowych to cases which fall under criterion (vi) so that the net result would not 9 be Statut a reduction Narodowego in the Instytutu value of Dziedzictwahe List, due to §4 the – Załączniklarge potential do Zarządzenia number of nominations Ministra Kultury as well i Dziedzictwaas to politi- calNarodowego difficulties. z dnia Nominations 23 stycznia concerning, 2014 r. in particular, historical events or famous people could be strongly 10 influenced j.w. by nationalism or other particularisms in contradiction with the objectives of the World Heritage 11 CKonwencjaonvention”. w sprawieWHC-01/ ochronyCONF światowego.208/INF.13, dziedzictwa Paris, 3 D kulturalnegoecember 2001, i naturalnego point 10, p., Paryż 2. 1972 (DzU 1976 Nr 32, 45 K.poz. Piotrowska: 190) Uzsadnienie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa w przeszłości i obecnie. In: B. Szmygin 12 Operational(ed.): Wyjątkowa Guidelines uniwersalna…, for the implementation p. 15. Analysis of asthe above, World p. Heritage 3. Convention. Dokument ten jest okresowo 46 aktualizowany.“This restriction Tłumaczenie in the application na język of criterionpolski wg (vi) angielskiej makes the wersji inscription językowej of thez 2012 property r. Wytyczne solely on Operacyjne the basis doof realizacjithe association Konwencji with Światowegoevents or living Dziedzictwa traditions, autorstwa with ideas K. (…)Piotrowskiej impossible”. i B. WHSzmyginaC-01/CONF dostępne.208/ jestINF na.13, stronie Paris, Polskiego3 December Komitetu 2001, pointNarodowego 10, p. 3. ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 15254 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamiwill be made47 – only do whentejże ustawyit is in 2conjunction. Obok niej withpewne another znaczenie criterion. dla zagadnień These comments dotyczących were zagrożeńextended mająat the też Paris regulacje Bureau prawne meeting zawarte in 2001 w to Ustawie provide z adnia practical 27 marca observation, 2003 r. o interplanowaniu alia, as ito zagospodarowaniu the lack of consi - przestrzennymstency in applying oraz thisw Ustawie criterion z 7 as lipca a result 1994 of roku a different o prawie budowlanym.perception of its role and application.48 TUstawyhe issue te, of a thiszwłaszcza criterion Ustawa was also o ochronie a subject zabytków of a special dają meeting też teoretycznie of UNESCO narzędzia experts nie in tylko Warsaw do inreagowania 2012. It nawas zagrożenie, emphasised, które among już wystąpiło other things, (aktualne), that cultural lecz również relations do zapobieganiawith a certain niekorzystnym place should includezjawiskom memory czy działaniom and consistency, wobec49 obiektów,and that ideas zespołów and events, czy obszarów etc., should zabytkowych have a unique objętych universal ochroną value prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym and should be directly related to the place that will be of fundamental importance for understanding stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- that relationship and will be nominated for inscription (item 13, p. 170).50 At the same time, it should be szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- notednionych that obiektów the guideline i obszarów on consistency zabytkowych – important zdefi niowane for protection są ustawowo of places m.in. of poprzez memory określenie – was found działań only inzabronionych the minutes oraz and wyszczególnieniewas not reflected działań, in the adoptedktóre wymagają recommendations. pozwoleniaT Wojewódzkiegohese stressed only Konserwatora the need for furtherZabytków. development of recommendations concerning assessment of exceptional, universal significance of generalW Ustawie ideas and o ochronie events zabytkówas well as i theiropiece direct nad zabytkami link with wśródthe place sześciu being podstawowych nominated for działań inscription okre- underślających criterion na czym VI .polega Furthermore, ochrona what zabytków was also sprawowana emphasised przez was organy the need administracji for developing publicznej definitions wymie- and termsnione ofjest concepts zapobieganie of authenticity zagrożeniom and mogącym integrity spowodowaćin its context. uszczerbek51 dla wartości zabytków oraz uda- remnianieThe niszczeniaaforementioned i niewłaściwego documents korzystania show great z zabytkówdifficulty (co in jestapplying po prostu criterion reagowaniemVI not only na in niektórepractice, 3 zbut zagrożeń) also at the. Także level ustawowe of its understanding określenie opieki and interpretation.nad zabytkiem, Tktórehey revealnależy an do unequivocal kompetencji tendencywłaściciela to lubextremely posiadacza restrictive też pośrednio use of the odwołuje conventional się do concept potencjalnych of sites, zagrożeń which is (opieka extremely bowiem restrictive polega in m.in. recogni na - zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie tion of ‘classic’ memory places – especially these that lack in a significant tangible component. A parti- oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu cularly far-reaching limitation is introduction of the principle of ‘symbolic representation’ of a specific zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia place, inscription of which into the World Heritage List is to replace inscriptions of all other places of WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. the same type. By invoking this justification, Auschwitz Concentration Camp was listed as the only Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania irepresentation prowadzenia nadzoru of places konserwatorskiego, of extermination andco ma terror. m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożeniaNot considering zabytków the6. substantive issues concerning reduction of the number of these places of memory,Dodatkowo doubts could zgodnie be raisedz art. 18as Ustawyto whether o ochronie introduction zabytków of thisochronę ‘symbolic zabytków representation’ i opiekę nad principle zabyt- kamias such uwzględnia has sufficient się przy legal sporządzaniu justification. i Caktualizacjiertainly, according strategii rozwojuto Article województw, 11.5 of the planów Convention, zagospo- the darowaniaWorld Heritage przestrzennego Committee województw, is fully authorised analiz toi studiówset criteria z zakresu based onzagospodarowania which inscriptions przestrzennego in the World powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach,47 “If the application analizach, of planachcultural criterioni studiach (vi) należy is restricted m.in. to w being szczególności used only określićin conjunction rozwiązania with other niezbędne cultural do orzapobiegania natural criteria, zagrożeniom it is not apparent dla zabytków how other, zapewnieniaoutstanding “placesim ochrony of memory” przy realizacji will be inscribedinwestycji on oraz the Worldprzy- wracaniaHeritage zabytków List in the do future.” jak najlepszego WHC-01/ stanuCONF7..208/INF.13, Paris, 3 December 2001, p. 10. 48 “… lack of consistency of application due to different perceptions of its role and application…”, WHC-01/ 2 NajważniejszeCONF.208/INF w.13, tej Paris,kwestii 3 sąD ecemberzwłaszcza 2001, Rozporządzenie Annex VI, p. Ministra 27. Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 49 “…cultural associations that have been recognised include, among others, memory and conscience, …”. a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań International World Heritage. Expert meeting on Criterion VI, 28-30 March – 2012 Warsaw, Poland, p. 170, ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra point 12. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego 50 i “sytuacjiThe meeting kryzysowych considered (DzU thatz 2004 it was r., nr essential 212, poz. for 2153). the use of criterion (vi) to demonstrate both that the idea, event etc., was of outstanding universal significance and that it was directly or tangibly linked to the site being 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), nominated…”, as above, p. 170, point 13. Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 51 4 Ustawa“C. Recommendations o ochronie, Art. 5. (…). 30 (…). Guidance should cover: (…) b) Assessment of the outstanding universal significance of the ideas/events etc., for criterion (vi); c) Assessing whether the links between the ideas/events 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. etc., of outstanding universal significance and the nominated site are direct o tangible for criterion (vi); d) 6 UstawaDefinition o ochronie of conditions, Rozdz. 4.of authenticity and integrity for such associations, especially for criterion (vi); …” as 7 Ustawaabove, op. ochronie 173. Warsaw, Art. 18 2012 ust. 2 pkt 2. 15355 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ...

HeritagePonadto List are dobra made. o52 największym However, while znaczeniu one can dla agree dziedzictwa with the kulturowegoabove-mentioned winny efforts być uwzględniane to formulate andw planie interpret ochrony criteria zabytków to protect jednostki the list from organizacyjnej excessive politicisation oraz w krajowym, or loss wojewódzkim,of real significance, powiatowym it seems thati gminnym introduction planie of ochrony the principle zabytków of ‘symbolic na wypadek representation’ konfl iktu zbrojnego cannot be i sytuacjireconciled kryzysowych with Article w 1celu of theich Czabezpieczeniaonvention. As przedalready skutkami explained zagrożeń above, wynikających this provision z providessytuacji kryzysowych.a clear basis forDo listingzagrożeń places (prze- of memorywidywanych and omits i realnych), to provide które for należy any restrictions uwzględnić or exceptions.w tych planach Thus, zaliczono an a priori w exclusion szczególności: of a possibi pożar;- litypowodzie, to inscribe ulewy an entirelub zalania category z innych of places przyczyn; of memory wichury; is an overly katastrofy extraordinary budowlane, step awarie which techniczne,violates the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- said provision. It is, after all, a conventional norm and is fundamental to the entire structure of protec- fl ikt zbrojny8. tion of the world’s cultural heritage. Legitimate interpretation of these norms – also by establishment Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- of criteria for their use – is one thing, whereas limiting the object-related possibility of inscribing sites we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa isw another Polsce są thing. niewystarczające This is actually – jak equivalent pokazują to choćby the amendment ostatnie problemy of Article związane 1 of the zC inwestycjamionvention in wrespect War- ofszawie these czyplaces we and,Wrocławiu. therefore, W praktycecannot be bowiem understood służby otherwise konserwatorskie than as beingodpowiedzialne contrary to (zgodnie the provisions z zapi- ofsami law. ustawowymi) What is, at theza ochronęsame time, zabytków worth addingsprawują is nadzórthe fact i thatwykonują from thedziałania very beginning, kontrolne wit wasstosunku clear fromdo obiektów the very zabytkowychbeginning that (w this tym restriction dóbr WH), is ofale vague nie identyfi and dubious kują i nature.nie monitorują It was even zagrożeń expressed dla miejscin the alreadyUNESCO quoted w sposób phrase systemowy. by M. Parent Ocena concerning zagrożeń the i possibilityich monitorowanie of rethinking w obecnym this principle systemie in the prawnym future, whichw Polsce will – betakże – as w the stosunku author do emphasised dóbr o najwyższej significantly wartości – “a są matterdziałaniami of a possible okazjonalnymi, change of wyrywkowy-purpose, not themi, interpretationniesystemowymi. of the Convention.” Perhaps the lack of a conventional justification is the reason behind Zapewnieniuthis principle jak having najwyższych been entered standardów ‘into force’ ochrony not by polskich introducing miejsc it zinto Listy the UNESCO wording służyćof criterion mają VIdziałania, but only Narodowego in the decision Instytutu on inscribing Dziedzictwa, Auschwitz którego in the jednym list. I tz is zadań worth jestnoting monitorowanie that the limitation i analizo- of itswanie application zagrożeń in dlaconjunction dziedzictwa with i wypracowywanieother criteria, which metod may przeciwdziałania also be considered tym legally zagrożeniom, questionable, w tym has w 9 anszczególności extremely delicateobiektów form z Listy This Światowego follows from Dziedzictwa the fact that (…) it. isInstytutowi presented przypisanamerely as desirable jest także and, realizacja more- w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów over, only as a ‘conviction’ of the Committee members,53 not their decision – much like the case of a firm podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, exclusion of the possibility of inscribing places similar to Auschwitz.54 It is difficult to explain, on what a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa basis,UNESCO in light z 1972 of the r. Zadaniaclear wording dotyczące of A rticlemonitorowania 1 of the C onventionwiążą się w and bezpośredni criterion VIsposób, the rulez zagadnieniem introduced inzagrożeń, the decision gdyż on jednym a particular z celów entry monitoringu may be considered jest zapobieganie binding ewentualnym for subsequent zagrożeniom. entries. W praktyce jednakR egardlessdotychczas of niestrictly wypracowano normative i issues,nie wdrożono it is worth do highlightingrealizacji zestandaryzowanego, the negative practical systemowo consequen pro-- ceswadzonego of applying monitoringu this principle. tych Because,miejsc. despite Article 12 of the Convention stating that even if a particular historic monument or site is not inscribed in the List, it does not mean it has no unique universal value. Hence,Zagrożenia it should dóbr also WH be a protected,wytyczne Komitetueven though Światowego conventional Dziedzictwa protection concerns, predominantly, listedPodstawą historic wszelkichmonuments. działań55 Other związanych historic monuments z dobrami and wpisanymi sites are protected na Listę only Światowego under a given Dzie- country’sdzictwa UNESCOnational regulations, jest Konwencja which w sometimes sprawie ochrony can be światowegoillusory in practice, dziedzictwa for example, kulturalnego when i natural-a place 11 ofnego memory, a przepisyeither fails wykonawcze to provide substantial do realizacji evidence Konwencji of the zawiera history dokument of that country Wytyczne or it is Operacyjne foreign to doits 12 culture,realizacji which Konwencji could have Światowego been shaped Dziedzictwa as a result (dalej: of, e.g., Wytyczne change of Operacyjne borders.) . Kwestia zagrożeń pojawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach.

8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na 52 awypadekrticle 11 konfl clause iktu 5: zbrojnego The Committee i sytuacji shallkryzysowych define the criteria on the basis of which a property belonging to the 9 Statutcultural Narodowego or nature heritage Instytutu may Dziedzictwa be included in §4 either – Załącznik of the lists do mentioned Zarządzenia above Ministra in paragraphs Kultury 2 i and Dziedzictwa 4 of this Narodowegoarticle”. z dnia 23 stycznia 2014 r. 5310 “j.w.The Committee considers that this criterion should preferably be used in conjunction with other criteria”. 5411 “KonwencjaThe Committee w sprawie decides ochrony to “restrict światowego the dziedzictwainscription kulturalnegoof other sites i naturalnegoof a similar, Paryżnature”. 1972 Auschwitz (DzU 1976 Birkenau. Nr 32, poz.German 190) Nazi Concentration Camp (1940-1945), http://auschwitz.org/n/museum/unesco/ 5512 Operational“In case of Guidelinesthe World forHeritage the implementation Convention, ofit isthe not World a mystery Heritage that, Convention even with. Dokument the presence ten of jest art. okresowo 12, the aktualizowany.Convention is concretely Tłumaczenie and naefficiently język polski implemented wg angielskiej only wersji with regardjęzykowej to the z 2012properties r. Wytyczne inscribed Operacyjne in the Worlddo realizacjiHeritage LKonwencjiist and/or Światowegoin the List ofDziedzictwa World Heritage autorstwa in D anger,K. Piotrowskiej and effective i B. Szmyginaprotection dostępne is granted jest almost na stronie exclu- Polskiegosively to such Komitetu properties”. Narodowego F. Lenzerini, ICOMOS In: http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne F. Francioni (ed.): The 1972…, pp. 217-218, also p. 407. 15454 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamiWhen looking do for tejże a different ustawy2. legalObok basis niej for pewne protection znaczenie of places dla zagadnieńof memory, dotyczących it is important zagrożeń to note that,mają despiteteż regulacje the intangible prawne zawarte element w beingUstawie of zconstitutive dnia 27 marca meaning 2003 r.to o them,planowaniu they cannoti zagospodarowaniu be protected underprzestrzennym the UNESCO oraz w UstawieConvention z 7 lipca for the1994 Safeguarding roku o prawie of budowlanym. the Intangible Cultural Heritage.56 As defined inUstawy Art. 2.1 te, of a this zwłaszcza act, these Ustawa include o ochronie “practices, zabytków expressions, dają też knowledge, teoretycznie skills” narzędzia and “instruments, nie tylko do objects,reagowania artefacts na zagrożenie, and cultural które spaces” już wystąpiło associated (aktualne), therewith. lecz57 While również the do mere zapobiegania construction niekorzystnym of the object zjawiskomof this kind czy of heritage działaniom is, at wobec first sight, obiektów, similar zespołów to the concept czy obszarów of a place zabytkowych of memory, objętych in both ochronącases it is prawnąa composition czyli do of zapobieganiaan intangible zagrożeniom and material potencjalnym. element. However, Co istotne the intangible przepisy componentte dotyczą wseems równym to be stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- of a completely different nature in this case. This is illustrated by examples of heritage defined in that szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- manner and provided in the same provision, namely: “(a) oral traditions and expressions, including nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychlanguage as a orazvehicle wyszczególnienie of the intangible działań, cultural które heritage; wymagają (b) pozwoleniaperforming Wojewódzkiego arts; (c) social practices,Konserwatora ritu - Zabytków.als and festive events; (d) knowledge and practices concerning nature and the universe; (e) traditional 58 craftsmanship.”W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychAn naadditional czym polega feature ochrona that makes zabytków it impossible sprawowana to cover przez placesorgany of administracji memory with publicznej this definition wymie- is thatnione heritage jest zapobieganie defined in zagrożeniomit must be ‘living’ mogącym59, that spowodować is, “transmitted uszczerbek from generationdla wartości to zabytkówgeneration, oraz is contiuda-- remnianienually recreated niszczenia by communitiesi niewłaściwego and korzystania groups in z responsezabytków to (co their jest environment,po prostu reagowaniem their interaction na niektóre with znature zagrożeń) and 3their. Także history, ustawowe and providesokreślenie them opieki with nad a zabytkiem,sense of identity które andnależy continuity do kompetencji (...)”.60 właściciela lub posiadaczaSince there też is pośrednio no way to odwołuje protect widely się do understoodpotencjalnych places zagrożeń of memory (opieka with bowiem the C onvention,polega m.in. what na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie are other possible solutions? When approaching this question purely theoretically, we may consider oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu several possible options here. We can always imagine developing a new Convention, dedicated to protec- zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia tion of sites of that particular type. Taking into account the discussions on the future of the Memory WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. of the World61 programme, it must be said that proposals of new conventions in the field of heritage Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania iprotection prowadzenia do appear.nadzoru However, konserwatorskiego, bearing in co mind ma m.in.the already w zamiarze mentioned swym “difficultbyć narzędziem nature” do reagowania of protecting naplaces zagrożenia of memory zabytków in the6. present legal conditions, this seems virtually unrealistic. Development and Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- darowania56 convention przestrzennego for the Safeguarding województw, of the Intangible analiz i Cstudiówultural Heritage. z zakresu Paris, zagospodarowania 17 October 2003. Dprzestrzennegooc. MISC/2003/ powiatu,CLT/C H/14.strategii Cf. also,rozwoju J. Blake: gmin, Developing studiów a uwarunkowań New Standard-setting i kierunków Instrument zagospodarowania for the Safeguarding przestrzennego of Intangible gminHeritage. oraz mpzp Elements albo for decyzji Consideration. o ustaleniu UNESCO lokalizacji Paris 2001,inwestycji Doc. CLT celu-2001/W publicznego,S/8 Rev. decyzji o warunkach zabudowy57 translation (…) of I K. co Zalasińska bardzo istotne (ed.): Konwencje w kontekście UNESCO analizy w dziedzinie zagrożeń kultury. – we Warsawwszystkich 2014, ww pp. 410-411.koncepcjach, In the strategiach,English version analizach, of the planachtext reads: i “studiachThe intangible należy cultural m.in. heritagew szczególności means the określić practices, rozwiązania representations, niezbędne expres - do sions,zapobiegania knowledge, zagrożeniom skills, as well dla as instruments,zabytków, zapewnienia objects, artefacts im ochrony and cultural przy spacesrealizacji associated inwestycji therewith, oraz przy- that wracaniacommunities, zabytków groups do jak and, najlepszego in some cases, stanu individuals7. recognize as part of their cultural heritage”. 58 Polish text as above, the English version: “The intangible cultural heritage is manifested inter alia in the follo- 2 Najważniejszewing domains: w (a) tej oral kwestii traditions są zwłaszcza and expressions, Rozporządzenie including Ministra language; Kultury (b) z performing dnia 9 czerwca arts; 2004(c) social r. w practicessprawie prowadzeniarituals and pracfestive konserwatorskich, events; (d) knowledge restauratorskich, and practices robót budowlanych, concerning nature badań andkonserwatorskich the universe; i architektonicznych(e) traditional cra - aftsmanship”, także innych A działańrticle 2 przyclause zabytku 2 of the wpisanym Convention. do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 59 cf. further on the topic, H. Schreiber in commentary to the Convention, K. Zalasińska (ed.): Konwencje Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego UNESCO…, p. 414. i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 60 Polish text as above, full English version: “This cultural heritage, transmitted from generation to generation, 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), is constantly recreated by communities and groups in response to their environment, their interaction with Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). nature and their history, and provides them with a sense of identity and continuity, thus promoting respect for 4 Ustawacultural o diversityochronie, andArt. human5. creativity”, Article 1, clause 1 of the Convention. 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. 61 cf., i.a., R. Edmondson: The legal status of Memory of the World – time for a convention. In: W. Fałkowski 6 Ustawa(ed.): C oulture ochronie - M, Rozdz.emory 4.- Identities. Memory of the World Program and diversified perception of the past. 7 UstawaWarsaw o 2013,ochronie p. ,58 Art. et 18seq ust.. 2 pkt 2. 15555 Analiza zagrożeń w planachPlaces zarządzania of memory under dobrami UNESCO kulturowymi 1972 World świa Heritagetowego Convention dziedzictwa ... adoptionPonadto of the Cdobraonvention o największym on Intangible znaczeniu Heritage dla proved dziedzictwa to be a kulturowego difficult task. winny62 Additionally, być uwzględniane the issue concerningw planie ochrony places ofzabytków memory jednostki is considered organizacyjnej controversial oraz and w possiblekrajowym, to wojewódzkim,result in political powiatowym problems. Ai lessgminnym radical planie option ochrony would then zabytków be to consider na wypadek an amendment konfl iktu zbrojnego to the World i sytuacji Heritage kryzysowych Convention w itself, celu inich order zabezpieczenia for the issue przed in question skutkami to be zagrożeń more fully wynikających reflected in z it. sytuacjiT he postulate kryzysowych. of amendment Do zagrożeń has already (prze- beenwidywanych analysed, i butrealnych), the problems które ofnależy places uwzględnić of memory w were tych not planach considered. zaliczono63 It seems, w szczególności: however, that pożar; – for reasonspowodzie, for ulewywhich lubdevelopment zalania z ofinnych a special przyczyn; Convention wichury; was katastrofyconsidered budowlane, rather unrealistic awarie – techniczne, its amend- chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- ment also does not appear to be a proposal that may hope for a quick success. fl ikt zbrojny8. WhatPomimo seems tak to zdawałoby be most realistic się rozbudowanych in light of the przepisów above-mentioned odnoszących aspects, się do is thatzagrożeń criterion dotychczaso- VI needs towe be rozwiązania specified wmore zakresie precisely, przeciwdziałania i.e. in a way zagrożeniomthat it takes dotyczącyminto account miejsc comments Światowego on the Dziedzictwa principle of ‘symbolicw Polsce sąrepresentation’ niewystarczające in the – jak context pokazują of A rticlechoćby 1 ofostatnie the Convention problemy andzwiązane makes z itinwestycjami possible to inscribe w War- placesszawie of czy memory we Wrocławiu. in the list. W64 praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi- sami ustawowymi)If we, however, za wishochronę to leave zabytków these documentssprawują nadzór ‘untouched’, i wykonują it may działania be worth kontrolne considering w stosunku to find ado solution obiektów that zabytkowych results from (w practices tym dóbr of WH), the World ale nie Heritage identyfi kująCommittee i nie monitorują after 1979, zagrożeń when Adlauschwitz miejsc CUNESCOoncentration w sposób Camp systemowy. was inscribed. Ocena This zagrożeń practice i ichallows monitorowanie not only for w inscribing obecnym individualsystemie prawnym historic monumentsw Polsce – także and groupsw stosunku of buildings do dóbr of o outstandingnajwyższej wartości historical są value, działaniami but also okazjonalnymi, for making so-called wyrywkowy- ‘serial nominations’mi, niesystemowymi. consisting of assets scattered accross large areas, but collectively illustrating, for example, importantZapewnieniu international jak najwyższychtrade routes, standardówetc. These entries ochrony are polskich not precluded miejsc byz Listy placement UNESCO of such służyć historic mają monitorowanie i analizo- monumentsdziałania Narodowego or sites in the Instytutu territory Dziedzictwa, of two or more którego countries. jednym On the z zadań contrary, jest it is a positive element of wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w the proposal, which allows for greater support for it and, moreover, makes it easier to justify a nomina- szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja tionw zakresie for entering powierzonym a property przez or Ministra site as of zadań a truly wynikających international z porozumień, importance. konwencji With more i innych historic dokumentów elements beingpodpisanych taken asprzez a whole, Polskę itzwiązanych sometimes z ochronąbecomes i opiekąsecondary nad dziedzictwemthat they fail materialnym to meet all ieligibility niematerialnym criteria,10, including,a więc m.in. but realizacja not limited zadań to, wynikającychrequirements zfor przystąpienia completeness Polski and dobehaviour. Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCOEntries z 1972 of this r. Zadania kind may dotyczące be exemplified monitorowania by scattered wiążą groupssię w bezpośredni of historic sposóbmonuments z zagadnieniem of Qhapaq Nzagrożeń,an, Andean gdyż R oadjednym System z celów and monitoringuPrehistoric Pile jest D zapobieganiewellings around ewentualnym the Alps. zagrożeniom.The first one W consists praktyce of 273jednak historic dotychczas monuments nie wypracowano located across i nie an wdrożonoarea covering do realizacjiover 6.000 zestandaryzowanego, km, which together systemowo illustrate “thepro- social,wadzonego political, monitoringu architectural tych andmiejsc. engineering achievements of the network, along with its associated infrastructure for trade, accommodation and storage, as well as sites of religious significance.” These Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa facilities are located in 6 countries: Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador and Peru, over a total area of Podstawą11,407 ha. wszelkichProtection, działań however, związanych also covers z663,070 dobrami ha wpisanymiof the buffer na zone. Listę65 T Światowegohe second of Dzie-these serialdzictwa nominations UNESCO comprises jest Konwencja 111 out w of sprawie 937 prehistoric ochrony światowego settlements dziedzictwa discovered kulturalnegoso far, located i natural-around nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do the Alps, and built in the period of 5,000 to 500 B.C. These settlements are located in Austria, France, realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- Germany, Italy, Slovenia and Switzerland, and are scattered over an area of 274 hectares, surrounded by jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. a protection area of 3,961 hectares in total.66 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa 62 First Preliminary Draft of an International Convention for safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. Doc. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 CLT-2002/CONF.203/CLD.1. Cf. also, J. Blake: Developing a New Standard-setting Instrument for the Safeguarding of j.w. Intangible Heritage. Elements for Consideration. UNESCO Paris 2001, Doc. CLT-2001/WS/8 Rev. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 63 f. Francioni, F. LenzeriniL The future of the World Heritage Convention, In: F. Francioni (ed.): The 1972…, p. poz. 190) 403 et seq. 12 Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo 64 cf. W. Kowalski: Place of memory as a legal concept…, in print. aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 65 unescorealizacji Konwencji >> Culture Światowego >> World Heritage Dziedzictwa List >>autorstwa The List K. >> Piotrowskiej Qhapaq Nan, i B. A ndeanSzmygina Road dostępne System jest na stronie 66 unescoPolskiego Komitetu >> Culture Narodowego >> World Heritage ICOMOS L isthttp://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne >> The List >> Prehistoric Pile Dwellings around the Alps 15654 WojciechAnna Fortuna-Marek Kowalski rozporządzeniamiWith regard doto concentrationtejże ustawy2. campsObok niejand placespewne ofznaczenie extermination, dla zagadnień the use ofdotyczących these serial zagrożeń nomina - tionsmają teżwould regulacje allow prawnefor covering, zawarte with w Ustawieone entry, z dnia not 27only marca Auschwitz 2003 r. campo planowaniu but also iother zagospodarowaniu places of this kindprzestrzennym created by oraz the w same Ustawie terror z 7apparatus lipca 1994 in roku the sameo prawie period. budowlanym. It would therefore rebut the argument of adoptingUstawy the ‘symbolic te, a zwłaszcza representation’ Ustawa o principle,ochronie zabytkówaccording dają to which też teoretycznie a number ofnarzędzia similar placesnie tylko should do bereagowania inscribed na in zagrożenie,the list as separate które już entries. wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym zjawiskomAs a czygeneral działaniom summary wobec of the obiektów, foregoing, zespołów it should czy be obszarów stated that zabytkowych the only real objętych solution ochroną to the prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym problem of preserving places of memory is the need to ‘return to sources’, that is, to interpret and apply stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- the convention according to its letter. There is no doubt that Article 1 of the Convention constitutes szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- anionych complete obiektów and sufficient i obszarów basis zabytkowych for inscription zdefi ofniowane places ofsą ustawowomemory which m.in. naturallypoprzez określeniefulfil the criteriondziałań of commonzabronionych universal oraz wyszczególnienievalue in the World działań, Heritage które List. wymagają This may pozwoleniaalso take place Wojewódzkiego in the form of Konserwatora the so-called ‘serialZabytków. nominations’. The basis for limiting or forbidding entries of such places cannot be the argument about theW Ustawie lack of ao material ochronie componentzabytków i opieceor entering nad zabytkami only individual wśród representativessześciu podstawowych of such placesdziałań as okre- their symbols.ślających Tnahis czym policy polega fails ochronato find sufficient zabytków sprawowanagrounds in theprzezC onvention. organy Tadministracjihe negative effects publicznej of these wymie- poli- ciesnione are jest far-reaching, zapobieganie as zagrożenioma great number mogącym of places spowodować of memory uszczerbek that can fulfildla wartości the criterion zabytków of outstandingoraz uda- universalremnianie significanceniszczenia i niewłaściwego and are even korzystaniamore important z zabytków for humanity (co jest than po prostu the entries reagowaniem already namade niektóre will fall outsidez zagrożeń) the 3scope. Także of ustawowe the Convention. określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ o zagrożeniu dla zabytku5. Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożenia zabytków6. Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

1.The Zagrożeniaidea behind oddziałujące establishment na ofdobro the LeagueWH w systemie ochrony zabytków The iidea ich ofznaczenie establishing w kontekście the League zarządzaniawas born in miejscamiminds of local światowego government dziedzictwa officials responsible forZagadnienie municipalities zagrożeń within jest częścią confines składową of which systemu UNES ochronyCO World i systemu Heritage zarządzania listed sites dziedzictwem. are located. The purposeProblem of zagrożeń the League dla was zabytków to institutionalise i szerzej dziedzictwa joint efforts oraz to zapobiegania protect, promote tym zagrożeniom and preserve – excepjako - tionalzagadnienie cultural ważne heritage w systemie sites worldwide. ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet ŚwiatowegoHistory Dziedzictwa. of the League Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- 1 rowaniaOn oraz June planów 26, 2004, zarządzania during the sporządzanych II Forum of Polish dla miejsc Cities WH. and UNESCO Sites in Jawor, representatives ofKażde local government dobro niezależnie bodies and od caretakers jego typu responsible narażone jestfor Polish na szereg UNES różnorodnychCO listed properties czynników signed anzagrażających agreement with jego thestanowi purpose (czynniki of founding antropogeniczne the Association. i naturalne). On 25 October By skutecznie 2005, the chronić Association jakieś of thedobro Local i efektywnie Tourist Organisation nim zarządzać of the konieczne “League of jest Polish ustalenie Cities czynników,and UNESC Októre Sites” mogą was muestablished zagrażać in Zamość.(czynników In Marchobecnie 2006, występujących the Association i potencjalnych), was officially monitorowanie registered and tych started zagrożeń running oraz its określenie operations. Thedziałań seat iof środków the League zapobiegających is in Toruń. The wszystkim office of zidentyfithe League kowanym is located inzagrożeniom. the Toruń City Dlatego Hall. też nie- zbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfiActivities kacja, monitorowanie of the League oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować zagrożenia. Statutory purpose of the League is to initiate and support actions aimed at maintaining good Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- condition, proper use and promotion of Polish cities and sites entered into the UNESCO World Heritage gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe List. By implementing its statutory objectives, the League has set the priority directions of its activities. funkcjonowanie systemu ochrony pozwala lepiej i skuteczniej chronić dziedzictwo. One of the priorities of the League was inauguration of the National Fund for the Protection Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, of the Polish UNESCO Assets. On 20 May 2016, the General Assembly of the Association of the “League gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. Identyfi ka- of Polish Cities and UNESCO Sites” adopted resolution addressed to the Minister of Culture and cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie na nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka National Heritage. In this document, Members of the League appealed to the Minister of Culture and i zapobiegać niszczeniu. National Heritage to establish a new aid fund covering all Polish UNESCO World Heritage listed sites. A model worth extending is, in the opinion of the League, the Act on the National Fund for Revival Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo of Monuments of Cracow with an annual amount of funds being received from the Chancellery of the PresidentW ramachof the R istniejącegoepublic of Poland. systemu The ochrony intention zabytków of the wL eaguePolsce isproblemy not to take związane anything z pojawiającymi from the city sięof Cracowzagrożeniami (which obiektów, is also a zespołówmember ofczy the obszarów League) zabytkowych but extend the rozwiązywane formula having są przede been wszystkimdeveloped po-and przezshare egzekwowaniefunds between zapisów all the historic Ustawy monuments o ochronie zabytków entered intoi opiece the nadUNES zabytkamiCO List. wraz z wykonawczymi League’s proposals concerning the fund were frequently presented in public forums. In 2012–2013, 1we O participated monitoringu in zagrożeń the Congress m.in. Z. of Mirek, Regions Monitoring in Świdnica, miejsc światowegowhere we dziedzictwa,moderated /w:/thematic Wyjątkowa panels Uniwersalna indicating theWartość, need for a monitoringestablishing dóbr a światowegospecial fund dziedzictwa for financing, red. B. Szmygin,maintenance Warszawa works 2011, in UNES s. 49CO objects and Polish 15854 ZbigniewAnna Fortuna-Marek Fiderewicz rozporządzeniamilisted monuments fallingdo tejże under ustawy authority2. Obok of niejthe Ministerpewne znaczenie of Culture dla and zagadnień National Hdotyczącycheritage. Under zagrożeń the Act mająof 23 Julyteż regulacje2003 on theprawne Protection zawarte and w G Ustawieuardianship z dnia of Monuments27 marca 2003 and r.S iteso planowaniu all historic monumentsi zagospodarowaniu and sites przestrzennymare equal to the oraz law, w without Ustawie any z 7 property lipca 1994 being roku given o prawie particular budowlanym. significance. It is difficult to disagree with the factUstawy that properties te, a zwłaszcza of outstanding Ustawa historical, o ochronie scientific zabytków and dają artistic też teoretycznievalue – which, narzędzia under the nieR egulation tylko do of reagowaniathe President na of zagrożenie,the Republic które of Poland już wystąpiło or upon the (aktualne), initiative of lecz the równieżMinister doof Culturezapobiegania and N ationalniekorzystnym Heritage, zjawiskomdue to their czyunique działaniom cultural wobecor natural obiektów, value, were zespołów granted czy the obszarów status of zabytkowycha Polish listed objętychmonument ochroną – have prawnąbeen entered czyli into do thezapobiegania prestigious zagrożeniomUNESCO World potencjalnym. Heritage List. Co A historicistotne monumentprzepisy te whichdotyczą is recognised w równym as stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej- a national and world asset is not only a reason to be proud of, but it also implicates commitments to be fulfil- szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chro- led by the State Party. Adoption of the above criteria is, in the League’s opinion, a prerequisite for financial nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionychsupport from the oraz State wyszczególnienie for all UNESCO działań, properties które and wymagają sites recognised pozwolenia as Polish Wojewódzkiego listed monuments. Konserwatora Zabytków.Another priority of the League is the need for providing all Polish UNESCO sites with appropriate Wtourist Ustawie labels. o ochronie In the zabytkówletter of i29 opiece May nad 2013, zabytkami the Management wśród sześciu Board podstawowych of the League działań of Polishokre- Citiesślających and na UNES czymC Opolega Sites ochronarequested zabytków the Minister sprawowana of Transport, przez Constructionorgany administracji and Maritime publicznej Economy wymie- to labelnione Polish jest zapobieganie sites of UNES zagrożeniomCO situated mogącym by highways, spowodować expressways uszczerbek and otherdla wartości national zabytków roads. Iorazn order uda- to remnianiesupport the niszczenia request of i niewłaściwegoour Association, korzystania we enclosed z zabytków conclusions (co jest drawn po prostu by members reagowaniem of Regional na niektóre Tourist zO zagrożeń)rganisations3. Także responsible ustawowe for określenieareas within opieki confines nad zabytkiem, of which nativektóre należycultural do heritage kompetencji assets właścicielaare located. lub posiadaczaThe members też pośrednio of the odwołuje Management się do Board potencjalnych participated zagrożeń twice (opieka in the bowiem meeting polega of them.in. S ejmna zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie Sub-Commission on Physical Culture, Sports and Tourism, which, in 2014 and 2016, addressed the oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu topics of tourist labelling. We proposed introducing a new tourist road sign to be required under the zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia RWKZegulation o zagrożeniu of 31 July dla 2003 zabytku of the5. Ministers for Infrastructure and Home Affairs andA dministration on Signs and Road Signs. As the League, we tried to make the officials aware that the World Heritage logo Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania isi prowadzenia recognisable nadzoru worldwide konserwatorskiego, and placing it on co a matourist m.in. road w zamiarze sign will swymdirectly być increase narzędziem tourist do awareness reagowania of thena zagrożenia fact that properties zabytków of6. internationally unique value are also located in Poland. As part of the current activityDodatkowo in 2007–2011, zgodnie the zL art.eague 18 was Ustawy a partner o ochronie of the zabytków project Toruńochronę – the zabytków Hanse uponi opiekę Vistula nad, zabyt-imple- mentedkami uwzględnia by the municipality się przy sporządzaniu of Toruń. i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- darowaniaA number przestrzennego of investment województw, operations analiz were i takenstudiów as partz zakresu of the zagospodarowania project, involving przestrzennego modernisation andpowiatu, maintenance strategii rozwojuof several gmin, important studiów public uwarunkowań utility buildings i kierunków as well zagospodarowania as buildings of great przestrzennego importance forgmin development oraz mpzp ofalbo tourism. decyzji These o ustaleniu investment lokalizacji operations inwestycji contributed celu publicznego, comprehensively decyzji to o emergence warunkach of azabudowy new tourism (…) productI co bardzo involving istotne the w history kontekście of Toruń analizy and zagrożeńthe role the – we city wszystkich played in Ewwurope koncepcjach, at the time ofstrategiach, its affiliation analizach, with planachthe Great Hi studiachanseatic Lnależyeague. m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- In 2011, the Association supported actions of local government bodies in connection with wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. substantial changes having been made in calculating tax on goods and services which came into force on2 Najważniejsze1 January 2011 w tej and kwestii concerned są zwłaszcza covering Rozporządzenie preservation Ministra and restoration Kultury z dnia works 9 czerwca on historic 2004 monumentsr. w sprawie withprowadzenia a 23% VA pracT konserwatorskich,rate. The Management restauratorskich, Board robótof the budowlanych, Association badań made konserwatorskich an appropriate i architektonicznych appeal to the Primea także Minister innych ofdziałań the R przyepublic zabytku of Poland. wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych Rozporządzenie Ministra In October 2011, the League co-organised (DzU the z 14 2004th F orum r., nr 150,of Conservators poz. 1579), in Toruń and modera- Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego tedi sytuacjipanel discussion kryzysowych held (DzU under z 2004 the r., titlenr 212, Polish poz. Listed2153). Monument – the UNESCO List. And What Comes Next? 3 Ustawa The z dniaidea 23 behind lipca 2003 the r.panel o ochronie discussion zabytków in i Toruńopiece nadwas zabytkami to organize (tekst a jednolitymeeting Dz. for U. people 2014 poz. managing 1446), PolishArt. 4sites (dalej: recognised Ustawa o ochronie). as Polish listed monuments and being entered into the prestigious UNESCO L4 istUstawa and o representatives ochronie, Art. 5. of institutions responsible for heritage protection in Poland. In 2012, the A5 ssociation’sUstawa o ochronie Management, Art. 28. Board decided to co-finance a task called I Don’t Even Know I’m Learning – The6 Ustawa Non-Directive o ochronie, EducationRozdz. 4. As a Form of Recreation for Young People, implemented by its member, E7 vangelicalUstawa o ochronie Lutheran, Art. Parish 18 ust. in 2 Świdnica. pkt 2. 15955 The roleAnaliza of the zagrożeń“League ofw Polishplanach Cities zarządzania and UNESCO dobrami Sites” kulturowymiin the preservation światowego of cultural dziedzictwa heritage

APonadtos part of dobra the project, o największym young people znaczeniu from dlaToruń, dziedzictwa Zamość kulturowegoand Wieliczka winny stayed być in uwzględniane Lower Silesia inw Aplanieugust 2012ochrony to participate zabytków notjednostki only in organizacyjnej “live lessons” orazof history, w krajowym, history ofwojewódzkim, art, geography, powiatowym but also in journalismi gminnym and planie photography ochrony zabytkówworkshops. na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczeniaIn the years 2012-2013,przed skutkami the zagrożeńLeague was wynikających present at z the sytuacji forum kryzysowych. of the Congress Do zagrożeń of Regions (prze- in widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Świdnica, moderating their own panel discussions. As part of the Third Congress of Regions in 2012, powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, we prepared a panel discussion held under the title Who Needs Heritage?, and in 2013 – Going to the chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon- Historic Monuments’ Rescue. The New European Union Financial Perspective 2014–2020 – an Opportunity fl ikt zbrojny8. for Protecting and Preserving UNESCO Properties and Polish Listed Monuments of the President of the Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczaso- Republicwe rozwiązania of Poland. w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa w PolsceIn 2012, są niewystarczające the League established – jak pokazują a mechanism choćby ostatnieof financial problemy support związane in form z inwestycjamiof subsidies on w imple War-- mentationszawie czy ofwe statutory Wrocławiu. tasks W of praktyce the Association, bowiem służby in particular konserwatorskie on co-financing odpowiedzialne expenditures (zgodnie necessary z zapi- forsami carrying ustawowymi) out preservation za ochronę and zabytków restoration sprawują works nadzórand other i wykonują works in działaniaUNESCO kontrolne World H eritagew stosunku sites. Throughoutdo obiektów the zabytkowych years, ‘small (w grants’ tym dóbr from WH), the Laleeague’s nie identyfi funds werekują igranted nie monitorują to the Evangelical- zagrożeń dlaAugsburg miejsc parishUNESCO in Świdnica w sposób and systemowy. the Roman-Catholic Ocena zagrożeń Parish i inich L ipnicamonitorowanie Murowana. w obecnym systemie prawnym w PolsceIn 2016,– także the w Gstosunkueneral A dossembly dóbr oof najwyższej the Association wartości signed są działaniami a letter of okazjonalnymi,intent between thewyrywkowy- National mi, niesystemowymi. Heritage Institute and the League of Polish Cities and UNESCO Sites, which expressed the organiza- Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają tions’ will to cooperate with each other in the field of protection of cultural heritage. działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizo- wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc.

ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACH ZARZĄDZANIA BIOGRAPHICALDOBRAMI NOTEKULTUROWYMI ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA

Anna Fortuna-Marek

1.Bogusław Zagrożenia Krasnowolski oddziałujące na dobro WH w systemie ochrony zabytków (borni ichin 1943) znaczenie PhD., wAssociate kontekście Professor zarządzania at the Pontifical miejscami University światowego of John dziedzictwa Paul II in Krakow, a lecturerZagadnienie at the Academy zagrożeń of jest Fine częścią Arts, składową since1990 systemu Deputy ochrony Chairman i systemu of the zarządzania Social Committee dziedzictwem. for the Restoration of Historic Monuments of Krakow, an art historian and a historian, an author of numerous Problem zagrożeń dla zabytków i szerzej dziedzictwa oraz zapobiegania tym zagrożeniom – jako scientific publications, particularly on the middle-age urban planning of the Małopolska region, art of zagadnienie ważne w systemie ochrony – wielokrotnie pojawia się w polskim ustawodawstwie, jest Krakow and the Małopolska region, issues of historic monuments conservation. też istotnym elementem metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet [email protected] Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monito- rowaniaMagdalena1 oraz planów Mellerzarządzania sporządzanych dla miejsc WH. KażdeDoctor dobroof Engineering, niezależnie earned od jegoher diploma typu narażone in 2007 jeston the na Wrocław szereg różnorodnych University of czynnikówScience and zagrażającychTechnology in jegothe field stanowi of architecture (czynniki antropogeniczne and urban planing, i naturalne). with speciality By skutecznie in landscape chronić architecture. jakieś dobroA graduate i efektywnie of the Poznań nim zarządzaćUniversity konieczneof Life Sciences jest ustalenie(1999) and czynników, Postgraduate które Study mogą on Protection mu zagrażać and (czynnikówPreservation obecnieof Historic występujących Gardens on thei potencjalnych), Warsaw University monitorowanie of Life Sciences tych (SGGW) zagrożeń (2001). oraz określenie An author działańof over 100i środków private zapobiegających home gardens and wszystkim an owner zidentyfi of the companykowanym Ogrodyzagrożeniom. Magdaleny Dlatego (Magdalena’s też nie- zbędnymGardens, sinceelementem 2005). każdegoPlanning planu of green zarządzania areas and dla renovation miejsca Światowego of historic manor-and-park Dziedzictwa powinna complexes. być identyfiAssistant kacja, professor monitorowanie at the Poznań oraz University wskazanie of Life jak Sciences, eliminować Faculty bądź of Environmentalprzynajmniej minimalizowaćEngineering and zagrożenia.Spatial Management, Institute of Spatial Management and Geodesy. Supervisor of about 20 engineering theses at the Poznań University of Life Sciences. Poznanie przyczyn i mechanizmów, które wpływają na niszczenie zabytkowej substancji, na de- gradacjęKarolina wartości Kowalska przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe funkcjonowanieAuthor of systemu an engineering ochrony thesispozwala supervised lepiej i skuteczniej by the doctor chronić of dziedzictwo. engineering Magdalena Meller HistoriaCharakterystyka a stan aktualny zagrożeń wybranych i ich terenów monitorowanie zieleni miejskiej ma duże miasta znaczenie Gniezno w ochronie z dominantą i zarządzaniu, Pomnika Historiigdyż działania (History te andnastawione Present sąCondition przede wszystkim of Selected na Urban ochronę Green prewencyjną, Areas of the zapobiegawczą. City of Gniezno Identyfi with ka- the Dominatingcja potencjalnych Historic zagrożeń Monument) i odpowiedzialne (2 February reagowanie2017). A student na nie of pozwala the Poznań uniknąć University rzeczywistego of Life Sciences, ryzyka Facultyi zapobiegać of Environmental niszczeniu. Engineering and Spatial Management. Karolina Szczepanowska Zagrożenia dóbr światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo A graduate of the Nicolaus Copernicus University in Toruń, an archaeologist (specialising in archaeology ofW architecture),ramach istniejącego a graduate systemu of Postgraduate ochrony zabytków Studies won Polsce Historic problemy Monuments związane and zConservation pojawiającymi of sięArchitectural zagrożeniami Heritage. obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim poprzez egzekwowanieShe works in the zapisów Voivodship Ustawy Office o ochronie of Historiczabytków Monuments i opiece nad Protection zabytkami in wraz Gdańsk, z wykonawczymi Department of Immovable Monuments. Areas of interest: architecture, historic monuments conservation, protection of cultural1 O monitoringu heritage, zagrożeń archaeology m.in. Z.of Mirek,the modern Monitoring era. miejsc światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna Wartość,[email protected] a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 16254 BiographicalAnna Fortuna-Marek note rozporządzeniamiZbigniew Paszkowsdo tejże ustawyki 2. Obok niej pewne znaczenie dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu PhD, Professor, an architectural engineer, born in 1955 in Krakow, a graduate of the Faculty of przestrzennym oraz w Ustawie z 7 lipca 1994 roku o prawie budowlanym. Architecture at the Krakow University of Technology, earned his doctoral degree in 1986, habilitation in 1997. Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do Employed at the Szczecin University of Technology since 1982. Since 2000 Associate Professor of the Szczecin reagowania na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym Universityzjawiskom of czy Technology/West działaniom wobec Pomeranian obiektów, University zespołów of czyTechnology obszarów in zabytkowychSzczecin. An architect, objętych a ochroną founder ofprawną the design czyli officedo zapobiegania Urbicon in zagrożeniom Szczecin, an potencjalnym.author of numerous Co istotne designs przepisy and architectural te dotyczą arrangements,w równym buildingstopniu wszystkich modernisations obiektów and specialobjętych publications. ochroną prawną Since 2010bez specjalnego Deputy Dean wyodrębnienia of the Faculty dóbr of Construction najcenniej- andszych Architecture jakimi są miejsca at the West światowego Pomeranian dziedzictwa. University Kwestie of Technology. przeciwdziałania Full Professor zagrożeniom since 2014. wobec chro- [email protected] obiektów i obszarów zabytkowych zdefi niowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.Jakub Ignacy Gołębiewski PhD,W Ustawie Architectural o ochronie Engineer, zabytków Associate i opiece Lecturer nad zabytkami at the Department wśród sześciu of Architecture podstawowych History działań and Theory okre- ofślających the West na Pomeranian czym polega University ochrona of zabytków Technology sprawowana in Szczecin. przez As a partorgany of his administracji scientific activities, publicznej he addresseswymie- thenione issues jest of zapobieganie revitalisation zagrożeniom of post-industrial mogącym spaces spowodować and waterfronts, uszczerbek art indla the wartości public spacezabytków and temporaryoraz uda- remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre architecture. In 2016 he defended his doctoral dissertation entitled „Prospects of revitalisation of Międzyodrze z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela in Szczecin with the use of temporary space interventions”. lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na [email protected] warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zagrożeń)Izabela4. Właściciel Kozłowska lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia WKZ oPhD, zagrożeniu Architectural dla zabytku Engineer,5. Assistant Professor at the Department of History and Theory of ArchitecturePonadto of służbythe West konserwatorskie Pomeranian University posiadają ofcały Technology szereg prerogatyw in Szczecin. do kontroliA graduate stanu of zachowaniathe Szczecin iUniversity prowadzenia of Technology, nadzoru konserwatorskiego, earned her doctoral co ma degree m.in. in w 2008. zamiarze Since swym 2010 być Assistant narzędziem Professor do reagowania at the West naPomeranian zagrożenia University zabytków of6. Technology in Szczecin. An architect, chief designer of numerous completed architecturalDodatkowo designs. zgodnie Area z of art. scientific 18 Ustawy research: o ochronie history zabytków of architecture ochronę zabytków and urban i opiekęplanning, nad zabyt-military kamiheritage, uwzględnia protection się of przy cultural sporządzaniu heritage. i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo- [email protected] przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin orazMarcin mpzp Gawlicki albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, PhD. Eng. Architect, Professor in the Catholic University of Lublin, Head of Landscape Design strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne Departmentdo zapobiegania in Institutezagrożeniom of Landscape dla zabytków Architecture;, zapewnienia researcher im ochrony and przy architecture realizacji inwestycji historian, oraz historic przy- preservationwracania zabytków specialist, do jak author najlepszego of over stanu 1507. study monographs, expert opinions, projects, national and international publications, for instance of a monograph “Zabytkowa architektura Gdańska w2 latach Najważniejsze 1945-1951, w tej kształtowaniekwestii są zwłaszcza koncepcji Rozporządzenie odbudowy Ministra i konsekwencji”, Kultury z dnia Regional 9 czerwca Historic 2004 Preservation r. w sprawie Officerprowadzenia in pracGdańsk konserwatorskich, (1991-2001), restauratorskich, head of the Nationalrobót budowlanych, Monument badań Research konserwatorskich and Documentation i architektonicznych Centre (2007–2010),a także innych chairperson działań przy of zabytku the UNESCO wpisanym World do rejestru Heritage zabytków Committee oraz badań in Poland archeologicznych (2007–2010). i poszukiwań ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra KulturyEwelina z dnia 25 Kowalska sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). 3 UstawaDoctor z dnia of 23 Law, lipca Assistant 2003 r. o Professorochronie zabytków at the Centre i opiece of nad Intellectual zabytkami Property(tekst jednolity Rights Dz. of U. the 2014 Faculty poz. of1446), Law andArt. Administration 4 (dalej: Ustawa ato ochronie).the University of Gdańsk. She defended with honours her doctoral dissertation entitled4 Ustawa Ownership o ochronie, Art.of a 5.historic monument versus discretionary conservatory power in November 2016. An5 Ustawa author o ofochronie publications, Art. 28. on the scope of the right of protection of cultural heritage. Since 2015 she has been6 Ustawa entered o ochronie in the, Rozdz.list of 4.advocates of the District Bar Council in Gdańsk. 7 [email protected] o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 16355 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowegoBiographical dziedzictwa note

SławoPonadtomir dobra Ratajski o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym PhD, Professor, born on16 June 1955 in Warsaw. i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu ich zabezpieczeniaA lecturer at theprzed Academy skutkami of zagrożeńFine Arts wynikającychin Warsaw, where z sytuacji he also kryzysowych. manages the Do Office zagrożeń of (prze-Artistic Conceptswidywanych at the i realnych),Faculty of któreMedia należy Art. A uwzględnić painter and w a theoristtych planach of culture. zaliczono He specialises w szczególności: in modern pożar; art andpowodzie, aesthetics, ulewy as welllub zalaniaas in the z issuesinnych of przyczyn;protection wichury; of tangible katastrofy and intangible budowlane, heritage awarie pursuant techniczne, to the UNESCOchemiczne; Convention. demonstracje An iauthor rozruchy and uliczne, co-author rabunki of several lub akty dozen wandalizmu; scientific andatak journalistic terrorystyczny articles i kon- on thefl ikt issues zbrojny of application8. of the UNESCO Convention principles as well as on artistic and media-related education.Pomimo A member tak zdawałoby of the Polish się rozbudowanych delegation participating przepisów odnoszącychin the works się of doUNESCO, zagrożeń includingdotychczaso- the Worldwe rozwiązania Heritage Committee w zakresie andprzeciwdziałania the Committee zagrożeniom for the Safeguarding dotyczącym of the miejsc Intangible Światowego Cultural Dziedzictwa Heritage. Generalw Polsce Secretary są niewystarczające of the Polish – jakNational pokazują Commission choćby ostatnie for UNESCO problemy since związane 2007. A z member inwestycjami of the w World War- Heritageszawie czy Committee we Wrocławiu. in Poland W praktyce since 2008. bowiem A służbymember konserwatorskie of the Council odpowiedzialne for Intangible (zgodnieHeritage zunder zapi- thesami Minister ustawowymi) of Culture za ochronę and National zabytków Heritage sprawują since nadzór 2015. Asi wykonują the Secretary działania of State kontrolne at the Ministryw stosunku of Culturedo obiektów and Art zabytkowych in 1997-2000 (w hetym dealt dóbr with, WH), among ale nie others, identyfi the kują state i nie cultural monitorują policy zagrożeńat the national dla miejsc and internationalUNESCO w sposóblevel. systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy- mi, niesystemowymi.Jakub Lewicki AnZapewnieniu architectural jak historian najwyższych and astandardów conservator ochrony of historic polskich buildings, miejsc PhD z Listy in architecture UNESCO służyć and urban mają planningdziałania specialising Narodowego in Instytututhe history Dziedzictwa, of architecture którego and jednym conservation z zadań of jesthistoric monitorowanie buildings, Associate i analizo- Professor,wanie zagrożeń Manager dla ofdziedzictwa the Department i wypracowywanie of Historic metodBuildings przeciwdziałania Conservation tymand zagrożeniom,Landscape Protection w tym w atszczególności the Cardinal obiektów Wyszyński z Listy University Światowego in Warsaw, Dziedzictwa Director (…)9. ofInstytutowi the Institute przypisana of Architecture jest także and realizacja Urban Planningw zakresie at powierzonym the University przez of Applied Ministra Sciences zadań wynikających in Nysa, a lecturer z porozumień, of history konwencji of architecture i innych and dokumentów conserva- tionpodpisanych of historic przez buildings, Polskę związanych an author of z ochronąthe programme i opieką nadof the dziedzictwem Protection materialnymof Cultural and i niematerialnym Environmental10, Heritagea więc m.in. faculty. realizacja An author zadań of wynikających more than 120 z przystąpienia publications onPolski the doconservation Konwencji ofŚwiatowego historic buildings Dziedzictwa and historyUNESCO of architecture,z 1972 r. Zadania as well dotyczące as numerous monitorowania unpublished wiążą studies się w drawn bezpośredni up as a sposób result zof zagadnieniem field studies. Deputyzagrożeń, President gdyż jednym of the Polishz celów Section monitoringu of DOCOMOMO, jest zapobieganie a member ewentualnym of ICOMOS. zagrożeniom. W praktyce [email protected] dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro- wadzonego monitoringu tych miejsc. Małgorzata Korpała Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa PhD, an artworks conservator, a graduate of the Nicolaus Copernicus University in Toruń; a lecturerPodstawą at the Institute wszelkich of działańArchitecture związanych and Urban z dobramiPlanning wpisanymiat the University na Listę of Applied Światowego Sciences Dzie- in Nysa,dzictwa as well UNESCO as at the jest Institute Konwencja of History w sprawie of Art ochrony at the Cardinal światowego Wyszyński dziedzictwa University kulturalnego in Warsaw. i natural- nego11, a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do She works in the field of conservation of paintings and polychrome sculptures and conservation realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po- research on the architecture monuments; she is an author of several publications on the conservation jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. and research of architectural monuments. 8 RozporządzenieWojciech Ministra Kowalski Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych PhD, Professor Wojciech Wiktor Kowalski has completed higher education at the Jagiellonian 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa University,Narodowego has zgone dnia through23 stycznia all 2014 the stagesr. of scientific career at the University of Silesia and earned the scientific10 j.w. title of Professor in 2005. He has published over 100 articles, about half of which have been published in foreign languages. He is also an author and co-author of 10 monographs, four of which 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, havepoz. been 190) published in English. From among the aforementioned works, 80 articles and all the mono- graphs12 Operational concern Guidelines cultural forheritage the implementation protection, with of the particular World Heritage focus Conventionon artworks. Dokument restitution. ten Latelyjest okresowo he has alsoaktualizowany. published his Tłumaczenie first studies na onjęzyk the polski history wg angielskiejof ceramic wersjiware, językowej including z 2012a catalogue r. Wytyczne of DelftwareOperacyjne anddo an realizacjiarticle on Konwencji the delicate Światowego J. Wedgwood Dziedzictwa pottery. autorstwa Next K.publications Piotrowskiej are i B. being Szmygina printed, dostępne including jest na articles stronie on Polskiegomajolica Komitetufrom the Narodowego Netherlands ICOMOS and pottery http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne depicting Gdańsk ships. 16454 BiographicalAnna Fortuna-Marek note rozporządzeniamiHe has held doa rangetejże ustawyof lectures2. Obok on moreniej pewne than 100znaczenie conferences dla zagadnień in Poland dotyczących and abroad, zagrożeń present - ingmają legal też regulacjeand political prawne position zawarte of wPoland Ustawie in respectz dnia 27 of marcaliquidation 2003 r.of o World planowaniu War II i zagospodarowaniueffects in the area ofprzestrzennym cultural property. oraz w SpecialUstawie consideration z 7 lipca 1994 should roku o beprawie given budowlanym. to the cycle of lectures held in 2001 in the HagueUstawy Academy te, of a Internationalzwłaszcza Ustawa Law, publishedo ochronie subsequentlyzabytków dają in teża separate teoretycznie book ofnarzędzia the Academy nie tylko lectures do entitledreagowania Restitution na zagrożenie, of Works które of Artjuż wystąpiłopursuant to(aktualne), Private and lecz Public również International do zapobiegania Law. Hague niekorzystnym Academy ofzjawiskom International czy działaniomLaw, Recueil wobec des cours, obiektów, Vol. 288. zespołów Matrinus czy Nijhoff, obszarów Dordrecht, zabytkowych Boston, objętych London ochroną 2002. prawnąHe czyli has dobeen zapobiegania working at zagrożeniomthe Polish Ministry potencjalnym. of Foreign Co Affairsistotne przepisysince 1998, te dotycząholding wthe równym position ofstopniu the Minister’s wszystkich Representative obiektów objętych for the ochroną Restitution prawną of Culturalbez specjalnego Property. wyodrębnienia He has managed dóbr tonajcenniej- effect the restitutionszych jakimi of sąa range miejsca of valuableświatowego artworks, dziedzictwa. which PolandKwestie lost przeciwdziałania during World Warzagrożeniom II. He also wobec represented chro- Polandnionych as obiektów an expert i obszarówor a representative zabytkowych before zdefi international niowane są organisations,ustawowo m.in. mainly poprzez UNESCO. określenie Moreover, działań hezabronionych was a Deputy oraz Chairman wyszczególnienie of the Council działań, of które Europe’s wymagają Committee pozwolenia for Cultural Wojewódzkiego Heritage Konserwatorain Strasbourg. Zabytków. He is a member of ICOMOS and the Association of Art Historians. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okre- ślającychWaldemar na czym polega Jerzy ochrona Affelt zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymie- nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uda- PhD. Eng., Senior Lecturer at the Faculty of Civil and Environmental Engineering; an author of remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre the methodology of valuation of cultural heritage resources with TECHNITAS technique. An expert z zagrożeń)3. Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela of the European Commission for the Horizon 2020 programme, an expert member of the Committee lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na forzapewnieniu the History warunków of Science do zabezpieczenia and Technology i utrzymania of the Polish zabytku Science oraz jego Academy, otoczenia a memberw jak najlepszym of the Central stanie Conservationoraz korzystania commission, z zabytku w the sposób chairman zapewniający of the trwałenon-government zachowanie organisation jego wartości Association, czyli na eliminowaniu for Historic Gdyniazagrożeń) [Stowarzyszenie4. Właściciel lub Zabytkowa posiadacz Gdynia], zabytku a jestmember też zobowiązany of ICOMOS anddo TICCIH.niezwłocznego Areas ofpowiadomienia research: tech - WKZno-aesthetics, o zagrożeniu memory dla zabytkuculture 5and. the concept of a rhizome in the milieu of a technical monument. Ponadtoe-mail: [email protected], służby konserwatorskie [email protected] posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania na zagrożeniaAnna Jagiellakzabytków6. DodatkowoA graduate ofzgodnie the Nicolaus z art. 18 Copernicus Ustawy o ochronie University zabytków in Toruń ochronę – Protection zabytków of i opiekęCultural nad Property zabyt- kamiand Oxford uwzględnia Brookes się Universityprzy sporządzaniu – Historic i aktualizacjiConservation. strategii A scholar rozwoju of the województw, English Heritage planów and zagospo- Robert darowaniaBosch Foundation. przestrzennego Professional województw, experience: analiz Conservation i studiów zauthorities zakresu zagospodarowania in London and Berlin. przestrzennego Currently powiatu,she works strategii at the Office rozwoju of gmin, the studiówWarsaw uwarunkowańConservator of i kierunkówMonuments. zagospodarowania przestrzennego gmin orazAreas mpzp of professional albo decyzji activities: o ustaleniu Measures lokalizacji aimed inwestycji at maintaining celu publicznego, the restoration decyzji attainments o warunkach of zabudowythe Warsaw (…) Old I Town,co bardzo traditional istotne techniques w kontekście and analizytechnologies zagrożeń of monuments – we wszystkich conservation, ww koncepcjach, promotion strategiach,and creation analizach, of cultural planach heritage. i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobieganiaemail: [email protected] zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy- wracania zabytków do jak najlepszego stanu7.

Warsaw 2017