Katalog, który oddajemy w Państwa ręce, jest This catalog is part of the “Heritage Highlights. częścią wystawy „Najcenniejsze dziedzictwo. Discover ’s Monuments of History” exhi- Odkryj nasze Pomniki Historii” prezentowanej bition presented at the Chopin Airport. na lotnisku im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Here, visitors from around the world can expe- Tu przybysze z różnych stron świata mogą po raz rience Poland’s rich heritage for the first time. pierwszy spotkać się z polskim dziedzictwem kulturowym. The exhibition is planned to span two sea- sons – by autumn 2020 we will present over Wystawa składa się z dwóch odsłon – do jesieni a hundred unique monuments from all over 2020 roku zaprezentujemy wszystkie z ponad the country. stu zabytków o statusie Pomnika Historii. In the catalog, in addition to descriptions, you W katalogu, oprócz informacji i ciekawostek will find QR codes, which will take you to the o obiektach, znajdą Państwo kody QR. Zachęcamy rich resources of the zabytek.pl website. do ich skanowania – przeniosą one Państwa do bogatych zasobów portalu zabytek.pl, poświę- conego Pomnikom Historii. As part of celebrations marking the centennial of regaining our independence and rebuilding W okresie świętowania stulecia odzyskania niepodległości i odbudowy polskiej państwowości of Polish statehood, we are pleased to present to you the most valuable sites of our heritage from mamy przyjemność przedstawić Państwu najcenniejsze obiekty naszego dziedzictwa wpisane the “Monuments of History” list. The monuments presented at the exhibition form not only a col- na listę Pomników Historii. Prezentowane na wystawie zabytki są nie tylko zbiorem pięknych lection of beautiful and diverse architectural works and landscape designs, but they also represent i różnorodnych obiektów architektury czy krajobrazu, ale niosą za sobą barwną opowieść o bogatej intriguing elements of history and culture, which are the foundation of our national identity. historii i kulturze, będących fundamentem naszej narodowej tożsamości.

Jan Kowalski, Director of the Office of the “Niepodległa” Program Jan Kowalski, Dyrektor Biura Programu „Niepodległa”

Established by the President of the Republic of Poland at the request of the Minister of Culture Ustanawiane przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego and National Heritage, “Monuments of History” form a canon of immovable monuments which Pomniki Historii stanowią kanon zabytków nieruchomych będących świadectwem i symbolem were witness to, or symbolize, the most important events for understanding our history. This inval- najważniejszych dla zrozumienia naszej historii wydarzeń i idei. Ten bezcenny depozyt, który uable deposit that we took over from our ancestors is an important commitment to all of us, be it przejęliśmy od naszych przodków, oznacza dla nas – obecnie żyjących historyków, konserwa- historians, conservators or informed citizens. We are called to learn, cultivate and preserve this torów i wszystkich świadomych obywateli – ważne zobowiązanie. Jesteśmy powołani by ten heritage for future generations. dorobek poznawać, pielęgnować i zachować dla kolejnych pokoleń.

Bartosz Skaldawski, Director of the National Heritage Board of Poland Bartosz Skaldawski, Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa

“Monuments of History” are a testimony to many centuries of our country’s development, both Pomniki Historii są świadectwem wielu wieków rozwoju naszego kraju, zarówno na płaszczyźnie in cultural and economic contexts. They are proof of our passion for beauty in its countless man- kulturalnej, jak i gospodarczej. Są dowodem naszego zamiłowania do piękna w jego niezliczonych ifestations. I am glad that the Chopin Airport, which is Poland’s largest airport, once again hosts przejawach. Cieszę się, że Lotnisko Chopina, największy port lotniczy w Polsce, już po raz kolejny such a large exhibition which gives millions of passengers the opportunity to discover the country’s gości wystawę przygotowaną z takim rozmachem, dając milionom pasażerów okazję do odkrycia most valuable monuments and – hopefully – an inspiration for fascinating travels. najcenniejszych polskich zabytków i – mam nadzieję – inspirację do fascynujących podróży.

Mariusz Szpikowski, President of the “Polish Airports” State Entreprise Mariusz Szpikowski, Prezes Przedsiębiorstwa Państwowego „Porty Lotnicze”

Modern patriotism in the area of corporate social responsibility has been one of the hallmarks Nowoczesny patriotyzm od lat jest jednym ze znaków rozpoznawczych PKN ORLEN w obsza- of PKN ORLEN for years. When we make profits, we bear in mind our social obligations, such rze społecznej odpowiedzialności. Wypracowując zyski pamiętamy o naszych obowiązkach as supporting cultural activities and promoting Poland abroad. A strong country must be based społecznych. Jednym z nich jest wsparcie działalności kulturalnej oraz promocja Polski za gra- on solid economic foundations, but it is history and culture which strengthen the community nicą. Liczące się państwo musi być oparte na solidnych podstawach gospodarczych, ale trwałą of citizens. We are pleased that PKN ORLEN, a company under the sign of the white eagle, wspólnotę obywateli wzmacnia historia i kultura. Mamy satysfakcję, że PKN ORLEN, spółka effectively combines these two areas. pod znakiem białego orła, skutecznie łączy te dwa obszary.

Daniel Obajtek, President of the Board of PKN ORLEN SA Daniel Obajtek, Prezes Zarządu PKN ORLEN SA fot. Piotr Ostrowski

Kalwaria Zebrzydowska Krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego Mannerist landscape and pilgrimage park complex

Nazwa „kalwaria” oznacza po łacinie czaszkę, “Kalwaria” means “skull” in Latin, but the term ale mianem tym określa się też grupę kościo- is also used to describe churches or chap- łów lub kaplic wzorowanych na świątyniach els modelled after shrines in the Holy Land. z Ziemi Świętej. Kalwaria Zebrzydowska Kalwaria Zebrzydowska is a mannerist landscape to zespół manierystycznego parku krajobra- park complex established in the 18th centu- zowego, założonego w XVII wieku – pierw- ry. The construction of first church buildings sze zabudowania kościelne zaczęto wzno- started in 1604. They were designed by a Jesuit sić według projektu jezuickiego architekta architect by the name of J.M. Bernardoni. J. M. Bernardoniego od 1604 roku. Na kom- The complex consists of a monastery, the pleks budynków składały się klasztor, kościół church of Bernardines and twelve chapels. After oo. bernardynów oraz dwanaście kaplic. the death of Mikołaj Zebrzydowski, who was the fot. Natalia Po śmierci założyciela i fundatora, wojewo- calvary’s founder and voivode of Kraków, his Łajszczak dy krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego, descendants continued his work. zainicjowane przez niego dzieło kontynuowali jego potomkowie. fot. Piotr Ostrowski fot. Piotr 8 fot. Piotr Ostrowski

Park Mużakowski w Łęknicy Park w stylu krajobrazowym in Łęknica – a landscape park

W Parku Mużakowskim w Łęknicy można You might get lost in the Muskau Park – it się zgubić – zajmuje on powierzchnię ponad covers over 800 acres. The park was found- 700 hektarów. Został założony przez księcia ed by Prince Hermann von Pückler-Muskau Hermanna von Pückler-Muskau w 1815 roku. in 1815. The eccentric aristocrat and his wife Ekscentryczny arystokrata wraz z żoną inwe- kept spending on the development of the park stowali w rozwój parku do 1845 roku, jednak until 1845, when they sold it due to financial przecenili swoje możliwości finansowe problems. Muskau Park was then acquired i park przeszedł w ręce księcia Fryderyka by Prince Frederick of the Netherlands. The Niderlandzkiego. Park w stylu angielskim jest park is Poland’s biggest English garden. It is największym tego typu założeniem na terenie also known for tastefully combining nature Polski i umiejętnie łączy w sobie elementy and architecture. Muskau Park is partially natury i architektury. Znajduje się częścio- located on the German side of the Lusatian wo na niemieckim brzegu Nysy Łużyckiej. Neisse. It was redeveloped after 1989. In 2004, Po 1989 roku rozpoczęto rewaloryzację parku. the park was added to the UNESCO World Od 2004 r. park znajduje się na Liście świa- Heritage List. towego dziedzictwa UNESCO. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 10 fot. Adam Brzoza

Bochnia Kopalnia soli Salt mine

Kopalnia soli w Bochni jest najstarszym ośrod- Bochnia is Poland’s oldest salt mine, with kiem wydobywczym soli w Polsce – zaczęto Sutoris and Gazaris shafts dating back to 1248. z niej korzystać ok. 1248 roku, o czym świadczą The most precious elements of the mine include m.in. szyby Sutoris i Gazaris. Do najcen- the Rabsztyn chute, tread-mill chamber and niejszych elementów zaliczają się komora the Mysiur stable. Extraction of salt in Bochnia Rabsztyn, kaplica św. Kingi (największa i naj- lasted until the beginning of century, with lepiej zachowana), komora kieratowa oraz shafts up to 428 meters deep. Today, you stajnia Mysiur. Sól w Bochni wydobywano can book a night in the mine’s Ważyn cham- do początków XX wieku – wyrobiska osiągały ber, 250 meters under the surface. On the do 428 m głębokości. Dziś w komorze Ważyn, UNESCO World Heritage List, Bochnia 250 metrów pod ziemią, można wykupić sobie is listed under the name of Royal Salt Mines. nocleg. Na liście światowego dziedzictwa UNESCO obiekt wpisany jest pod nazwą Królewskie Kopalnie Soli. fot. Adam Brzoza 12 fot. archiwum NID

Kanał Augustowski Augustów Canal

Dorzecza Wisły i Niemna, przez Pojezierze The longest Polish historical monument, Suwalskie, łączy najdłuższy z polskich zabyt- the Augustów Canal connects the watersheds ków, Kanał Augustowski. Kanał, zbudowany of the Vistula and the Neman. The Canal, built w latach 1824-1839 według projektu i pod in 1824-1839, was designed by gen. Ignacy nadzorem gen. Ignacego Prądzyńskiego, dziś Prądzyński, who also supervised its construc- służy do spławu drewna, jest także celem tury- tion. Today it is used to float timber and stycznych wypraw kajakiem i łodzią. Żeglowny for canoe and boat trips. Navigable for ships dla jednostek do 100 ton wyporności, liczy 102 up to 100 tonnes, it is 102 km long and has (due km oraz (ze względu na dużą różnicę poziomów to big difference between the levels of Czarna Czarnej Hańczy i Biebrzy) 18 śluz. Dziewięć Hańcza and Biebrza rivers) 18 locks. Nine z nich przetrwało w niezmienionym kształcie. of them survived in the original state. Paniewo Najbardziej znana jest śluza Paniewo, wzniesiona Lock, the best known of them, which was con- w latach 1826–1828, wyrównująca 6-metrową structed in 1826-1828, levels the 6-meter dif- różnicę poziomów wód pomiędzy jeziorami. ference between the waters of two lakes. fot. Iwona Górska fot. Iwona 14 fot. Mariusz Czuba

Bóbrka Najstarsza kopalnia ropy naftowej The oldest oil mine

Kopalnia w Bóbrce jest kolebką światowego The mine in Bóbrka is the cradle of world’s oil górnictwa naftowego. Jeden z jej założycieli, mining. One of its founders, Ignacy Łukasiewicz, Ignacy Łukasiewicz, w 1854 roku podjął pionier- started a pioneering exploitation of oil resourc- ską eksploatację złóż roponośnych, a dwa lata es, and two years later founded the world’s później otworzył pierwszą rafinerię ropy. Rozwój first oil refinery. The development of the mine kopalni trwał i choć w 1859 roku na rynku poja- continued despite the arrival of competition wiła się konkurencja promująca wynalezioną in 1859, which promoted the drilling method w Stanach Zjednoczonych metodę wiercenia invented in the United States. The oilfield szybów, to zagłębie galicyjskie jeszcze długo in Galicia stood up to foreign oilers for many nie ustąpiło pola zagranicznym nafciarzom. years to come. The mine in Bóbrka has the only Kopalnia w Bóbrce jest jedynym miejscem 19th century oil well in continuous operation. na świecie z dziewiętnastowiecznym szybem More of its rich history can be learned from w nieprzerwanym użyciu. Szczegóły bogatej the Museum of Oil and Gas Industry in Bóbrka. historii można poznać w Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego w Bóbrce. fot. Mariusz Czuba fot. Mariusz 16 fot. Ewa Kalbarczyk-Klak

Ozimek Żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew A hanging iron chain bridge over the Mała Panew river

Huta Małapanew została założona w poło- The Małapanew ironworks was founded in the wie XVIII wieku, a na przełomie XVIII i XIX middle of the 18th century, and at the turn wieku produkowała mosty żelazne, które tra- of the 19th century it produced iron bridg- fiały m.in. do Wrocławia, Berlina, Poczdamu es which were later constructed in Wrocław, i Petersburga. W latach 1825-1827 huta Berlin, Potsdam and Saint Petersburg, among wyprodukowała most żelazny na własny użytek. others. In 1825-1827, the ironworks produced Był to most wiszący, o konstrukcji łańcuchowej an iron bridge for its own use. It was a hanging przewieszonej przez żeliwne pylony. To jedna bridge of chain construction supported on cast z pierwszych tego typu konstrukcji na świecie, iron pylons. It is one of the first constructions później wielokrotnie uznawana za wzorzec przy of that type, later often used as a model for budowie kolejnych przepraw. Do dzisiaj pozo- subsequent passages. To this day, it remains staje najstarszym tego typu mostem w Europie the oldest bridge of that type in Europe and the i drugim w skali świata. Do 1938 roku most był second oldest in the world. It was used for car przeznaczony dla ruchu kołowego, a do 2010 traffic until 1938; it also served as a pedestrian roku służył pieszym na terenie huty. bridge until 2010. fot. Ewa Kalbarczyk-Klak fot. Ewa 18 fot. Krzysztof Jankowski

Duszniki Zdrój Młyn papierniczy Paper mill

Młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju The paper mill in Duszniki-Zdrój, in its present w obecnym kształcie powstał w 1605 roku, form, was founded in 1605, although paper had choć papier produkowano tam już w XVI wieku. been made there as early as in the 15th century. Budynek jest częściowo murowany, z wyso- The building is partially made of brick, with high kim gontowym dachem i charakterystycznym wood-shingled roof and characteristic wooden drewnianym wolutowym szczytem. Na podda- volute gable. The attic was used as a paper szu ulokowano suszarnię. Na Dolnym Śląsku drying room. About 100 paper mills used to istniało około 100 młynów papierniczych, exist in Lower Silesia, but Duszniki-Zdrój is the jednak do dzisiaj dotrwał jedynie ten dusznicki, only one which survived until today. The mill będący obecnie siedzibą Muzeum Papiernictwa. has also become the home of the Museum Wciąż produkuje się tu niewielkie ilości papieru of Papermaking and holds the Festival of Paper przy pomocy dawnych metod. Raz w roku jest every year. Some quantity of paper is still made również organizowane Święto Papieru. there using traditional methods. fot. Tomasz Szewczyk fot. Tomasz 20 fot. archiwum NID

Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya William Lindley’s Filters

Stacja Filtrów znajduje się w centrum Warszawy, Filters are located in the center of Warsaw, w odległości krótkiego spaceru z Dworca within walking distance from the Central Centralnego. Filtry zaprojektował i zbudo- Railway Station. They were designed and wał w latach 1876-1886 William Lindley. constructed by William Lindley in 1876-1886. Działał na zlecenie prezydenta Sokratesa The project was commissioned by Sokrates Starynkiewicza, a czysta woda miała chronić Starynkiewicz, the president of Warsaw. miasto przed epidemiami. Warszawa znalazła Clean water was to protect the city from epi- się w gronie zaledwie sześciu skanalizowa- demics. Warsaw became one of the only six nych miast Europy obok Hamburga, Berlina, European cities with a sewer system, beside Frankfurtu nad Menem, Gdańska i Wrocławia. Hamburg, Berlin, Frankfurt am Mein, Gdańsk Dbałość o szczegóły i najwyższa jakość uży- and Wrocław. Attention to detail and high tych materiałów sprawiły, że Filtry prezentują qual ty of used materials, the Filters today się tak, jak w chwili uruchomienia. Nie było look as they did when they were first opened. potrzeby wymiany żadnej części konstrukcji, There has never been a need to replace any part która działa do dziś. of the construction, which still operates today. fot. archiwum NID fot. archiwum 22 fot. Zbiory Twierdzy Srebrna Góra Twierdza Srebrnogórska Nowożytna warownia górska z XVIII wieku Mountain stronghold from the 18th century

Inicjatorem budowy górskiej twierdzy, która The construction of a mountain stronghold, miała blokować strategiczną Przełęcz Srebrną, which was to block the strategic Srebrna był król Prus Fryderyk II. Wzniesiono ją w latach (Silver) Pass, was initiated by Frederick II, 1765-1777 ogromnym kosztem 1 668 000 tala- the King of Prussia. Designed by lieutenant rów, według projektu ppłk. Ludwika Regelera. colonel Ludwig Regeler, it was constructed in W twierdzy można było pomieścić 3756 żołnie- 1765-1777 at the enormous cost of 1 668 000 rzy oraz zapasy amunicji i żywności. Uzbrojenie thalers. The fortress could accommodate 3756 składało się z 264 dział i moździerzy. Twierdza soldiers and stocks of ammunition and food. była oblegana tylko raz – przez wojska napole- It was armed with 264 cannons and mortars. ońskie podczas wojny francusko-pruskiej w 1807 It was besieged only once by Napoleon’s forces roku. Nie zdołano jej jednak zdobyć. Wkrótce during the French-Prussian war of 1807, but potem forteca zaczęła tracić swe znaczenie mili- it survived the siege and was never captured. tarne i w roku 1867 wojsko ją opuściło. Dziś jest Soon after the siege it began to lose its military atrakcją turystyczną i miejscem wizyt miłośni- significance and was finally abandoned in 1867. ków fortyfikacji z całego świata. Now it is a major tourist attraction visited by admirers of historic fortifications from all over the world. fot. Krzysztof Czartoryski fot. Krzysztof 24 fot. archiwum NID

Warszawa – Powązki Zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach A group of historic religious cemeteries in Powązki

Warszawski cmentarz na Powązkach, z kościo- The Warsaw Powązki Cemetery, along with łem św. Karola Boromeusza i katakumbami, the church of Saint Charles Borromeo and założono w roku 1790, według projektu kró- the ca acombs, was founded in 1790 based lewskiego architekta Dominika Merliniego. on the project of the royal architect Dominic Z czasem, w sąsiedztwie ulokowano kolejne Merlini. Later more cemeteries were located cmentarze: ewangelicko-augsburski (lute- in the neighborhood: Evangelical-Augsburg rański – 1792), ewangelicko-reformowany (Lutheran – 1792), Evangelical-reformed (kalwiński – 1792), żydowski (1806) i dwa (Calvinist – 1792), Jewish (1806) and two muzułmańskie (kaukaski – 1838 oraz tatarski – Muslim burial sites (Caucasian – 1838 and 1867). Wspólne miejsce spoczynku ludzi różnej Tartar – 1867). A common resting place for wiary, żyjących i pracujących w jednym mie- people of various faiths, working and living ście, wyróżnia powązkowską nekropolię na tle in the same city is what makes the Powązki Europy. Zwarty kompleks cmentarny, zajmu- necropolis exceptional in Europe. The complex jący ok. 88 ha, to także imponujący przegląd of cemeteries spanning approx. 88 hectares rzeźby sepulkralnej oraz historycznej zieleni. also reveals an impressive collection of sepul- chral sculptures and historic greenery. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 26 fot. Paweł Kobek

Krzemionki Kopalnie krzemienia z epoki neolitu Neolithic flint mines

W rezerwacie archeologicznym Krzemionki In the Krzemionki archeological reserve one znajdują się najlepiej zachowane na świecie can see mineshafts from between 3000 and wyrobiska górnicze z okresu 3000-1600 p.n.e. 1600 B.C.E., which rank among the best-pre- Pozyskiwano tam krzemień pasiasty słu- served structures of its type in the world. żący do produkcji narzędzi, głównie siekier. Striped flint mined here was used to produce Dotychczas zinwentaryzowano ponad 700 tools, mainly axes. Over 700 shafts have been szybów górniczych z wielokilometrową siecią located so far, along with a network of tunnels chodników. Na ścianach szybów odkryto stretching for many kilometers, with charcoal rysunki wykonane węglem drzewnym, przed- drawings discovered on the walls. There were stawiające m.in. głowę byka, łódkę, parę stóp sketches of, among others, a bull’s head, a boat, ludzkich, schematycznie ujętą postać człowieka a pair of human feet, a schematic human sil- oraz wiele znaków trudnych dziś do zinterpre- houette and many symbols which are difficult towania. Znaleziono też narzędzia używane to interpret today. Tools that were probably prawdopodobnie przy pracy w kopalni. used in the mine were also found. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 28 fot. Miron Bogacki

Wyspa – Ostrów Lednicki Ostrów Lednicki Ostrów Lednicki – Island

Na wyspie jeziora Lednica w X wieku wzniesio- In the 10th century a Piast gord (fortified set- no piastowski gród, łącząc go z lądem drewnia- tlement), connected to the shores by wooden nymi mostami. Zachowały się tu relikty prze- bridges, was built on an island in Lednica lake. dromańskich, murowanych budowli – kaplicy Relics of pre-Roman brick buildings were połączonej z podłużnym budynkiem pałaco- found there – a chapel connected to an oblong wym. Prostokątna budowla pałacowa miała palace edifice. A rectangular palace building wymiary 39 × 14 m, a od wschodu przylegała measured 39 x 14 m, with an adjacent chapel do niej kaplica zbudowana na planie krzyża built on the plan of a Greek cross with almost greckiego, o średnicy prawie 8 m, z czterema 8 m in diameter and with four semi-circular półkolistymi apsydami. Kaplica jest uznawana apses. The chapel is regarded as the first cath za pierwszą katedrę na terenie Polski. Całość dral in the territory of Poland. The whole com- zabudowań chronił wał, którego wysokość plex was guarded by a rampart reaching 6 m in sięgała 6 m. Kres świetności grodu położył height. The raid of the Czech prince Bretislav I, najazd wojsk czeskiego księcia Brzetysława, who plundered the region in 1038, marked the które w 1038 roku spustoszyły Wielkopolskę. end of the gord’s prominence. fot. Miron Bogacki fot. Miron 30 fot. Tomasz Błyskosz

Westerplatte Pole Bitwy na Westerplatte The Westerplatte battlefield

Westerplatte (Przylądek Zachodni), półwysep Westerplatte (Western Cape), a peninsula at u wejścia do gdańskiego portu, to symbol roz- the entrance to the Gdańsk port, is a symbol poczęcia II wojny światowej. 1 września 1939 of the outbreak of the second world war. On roku o godz. 4.45 przybyły do Wolnego Miasta 1st September 1939, the “Schleswig-Holstein” Gdańska pod pretekstem „wizyty kurtuazyj- battleship, which visited Gdańsk with a “cou- nej” niemiecki pancernik „Schleswig-Holstein” teous visit,” opened fire towards Westerplatte. otworzył ogień w kierunku Westerplatte. Dla To break the resistance of 182 Polish defend- złamania oporu 182 polskich obrońców pod ers under the command of Major Henryk dowództwem majora Henryka Sucharskiego, Sucharski, the Germans sent 3,400 soldiers Niemcy rzucili do walki ok. 3,4 tys. żołnie- supported with ship and land artillery, as well as rzy, wspieranych ogniem artylerii okrętowej raids by attack aircraft. Despite being outnum- i nabrzeżnej oraz nalotami samolotów sztur- bered by over 20 to one, the Polish crew, cut mowych. Mimo ponad 20-krotnej przewagi off from the rest of the Polish army, resisted wroga, odcięci od reszty polskiej armii obrońcy the siege for 7 days. aż 7 dni stawiali opór nieprzyjacielowi. fot. Tomasz Błyskosz fot. Tomasz 32 fot. Andrzej Siwek

Racławice Teren historycznej Bitwy Racławickiej Site of the historical Battle of Racławice

4 kwietnia 1794 roku na polach pod On 4 April 1794, one of the most famous bat- Racławicami doszło do jednej z najsłynniejszych tles of the Kościuszko uprising took place in the bitew insurekcji kościuszkowskiej. Zwycięstwo fields near the village of Racławice. Polish victo- pod Racławicami było ostatnim militarnym ry was the last military success of the Republic sukcesem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, of Both Nations – the Polish-Lithuanian które jednak nie przyniosło spodziewanych Commonwealth. Although it did not bring efektów w postaci wyzwolenia spod rosyjskie- freedom from the Russian occupation (the go jarzma. W zbiorowej świadomości Polaków result of Second Partition of Poland), it was zapisało się jako symbol odwagi i solidarno- remembered in the collective consciousness of ści narodu, a także zaangażowania chłopów Poles as a symbol of the nation’s courage and w walkę. Daje temu świadectwo m.in. słynna solidarity, as well as the peasantry’s involv ment Panorama Racławicka, będąca dziełem wybit- in combat. The battle is portrayed in the famous nych polskich malarzy. Obecnie obraz można Panorama of Racławice, the work of famous oglądać we Wrocławiu. Polish painters, which can be seen in Wrocław. fot. Andrzej Siwek 34 fot. Paweł Kobek

Gdańsk Miasto w zasięgu obwarowań XVII w. A city within 17th century walls

Gdańsk, jedno z najważniejszych miast handlo- Gdańsk, one of the most important trade cities wych Europy, prawa miejskie otrzymał ok. 1236 of Europe, received city rights around 1236 roku, a w 1454 został – na swą prośbę – włą- and in 1454, it was incorporated into Poland czony w granice Polski. Przywileje podatkowe at the city’s own request. Tax privileges and oraz ścisła więź z dorzeczem Wisły, uczyniły close links to the watershed of the Vistula river miasto spichlerzem Europy. Kręgosłupem made it the granary of Europe. The so-called historycznego Gdańska jest tzw. Miasto Main City is the backbone of historical Główne, ciągnące się wzdłuż osi wytyczonej Gdańsk. It stretches along the axis of Długa przez ulicę Długą przechodzącą w Długi Targ, street, which leads into the Long Market with na którym od 1615 roku można podziwiać Neptune’s Fountain from 1615. The Gothic posąg Neptuna. W panoramie miasta wybija się St. Mary’s Church, the biggest brick church gotycki kościół Mariacki, największy na świecie in the world, dominates the city’s panorama. kościół ceglany. Nad Motławą zachował się The Crane gate – a unique 15th century com- Wielki Żuraw – unikalne, pochodzące z XV w. bination of a gate, a tower and a harbor crane połączenie bramy, wieży i portowego dźwigu. – is located by the Mołtawa river. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 36 fot. Piotr Sekuła

Kazimierz Dolny

Najstarsze wzmianki o mieście pochodzą The oldest mentions of the town date back wprawdzie z XII wieku, ale jego rozkwit przypadł to the 12th century, but it thrived in the first na pierwszą połowę XVII stulecia. Handel wiśla- half of the 17th century. River trade brought ny przynosił mieszczanom ogromne zyski, stąd enormous profits to townsmen who built ele- też reprezentacyjne kamienice, które podziwiać gant townhouses with decorative facades and można na rynku i przy ul. Senatorskiej, z bogato fancy attics. Those can be admired in the town dekorowanymi fasadami oraz fantazyjnymi square and along Senatorska street. The source attykami. Źródło fortun – okazałe murowane of wealth – impressive brick granaries – can spichrze – można wciąż zobaczyć na skraju still be seen on the outskirts. On the hill over- miasta. Położony na wzgórzu kościół farny, looking the town is the parish church, origi- niegdyś gotycki, został przekształcony w stylu nally Gothic, later rebuilt in the style of the fot. Natalia tzw. lubelskiego renesansu. Kazimierz zastygł so-called Lublin renaissance. Kazimierz then Łajszczak i do dziś trwa w swej urzekającej postaci. froze in time and it can be seen in all its beauty until today. fot. P. Maciuk fot. P. 38 fot. Piotr Sekuła

Chełmno Stare Miasto The Old Town

Chełmno, o którym wzmianki pojawiają się From the 13th century the city, mentioned in w kronikach już w roku 1065, od XIII w. było written records as early as 1065, was owned własnością Krzyżaków. Na podstawie przywileju by the Teutonic Order. In 1233, Chełmno lokacyjnego z 1233 roku, który przyznał miastu received a foundation charter, which granted osobowość prawną, a mieszkańcom samorząd the city an established legal status and gave administracyjny, sądowy i skarbowy, sformuło- townspeople administrative, judicial and fiscal wano tzw. prawo chełmińskie, będące wzorem bodies. The charter was also the source of dla wielu innych miast. W Chełmnie znajduje the so-called Chełmno Law, which was later się nietypowy wzorzec miary zwany „prętem adopted by many cities elsewhere. The city chełmińskim”. Ma on długość 4,35 m. Miasto also has a special unit of measure known as the zachowało także pierścień średniowiecznych Chełmno rod, which measures 4.35 meters. murów, 23 baszty, ale tylko jedną bramę Chełmno’s medieval city walls have survived – Grudziądzką. almost entirely, together with their 23 towers but only a single gate – the Grudziądz gate. fot. Adam Paczuski 40 fot. Paweł Kobek

Wrocław Zespół historycznego centrum Historical city center complex

Wrocław przez wieki należał do najzamoż- For centuries, Wrocław was among Central niejszych i najpiękniejszych miast Środkowej Europe’s wealthiest and most beautiful cities. Europy. W 1945 roku, podczas walk niemiecko- In 1945, during fighting between Germany -sowieckich, miasto zostało obrócone w gruzy. and the Soviet Union, the city was turned to Zniszczono wiele świadectw jego dawnej rubble. Many examples of its former glory were świetności, jednak te, które pozostały, czynią destroyed, but even those which survived alone z Wrocławia jedno z najatrakcyjniejszych miast make Wrocław one of Poland’s most attractive w Polsce. Gotyckie kościoły, ratusz i kamienice cities. Gothic churches, city hall, tenement przy rynku, okazałe gmachy uniwersyteckie houses around the main square, opulent uni- i wpisana na Listę światowego dziedzictwa versity buildings and the , listed UNESCO Hala Stulecia, to dzieła, które warto as a UNESCO World Heritage Site, are all zobaczyć na własne oczy. Urokliwym elemen- gems worth seeing. Another quaint spot in the tem centrum Wrocławia są także zielone wyspy heart of Wrocław is the green islands and islets i wysepki rozdzielone ramionami Odry. cut by arms of the Oder river. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 42 fot. Piotr Ostrowski

Zamość Historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku Historical city complex with 19th century fortifications

Budowa od podstaw prywatnego miasta Building a private town from scratch was both to przedsięwzięcie skomplikowane i kosztowne, a complicated and costly enterprise, yet Polish jednak polski magnat Jan Zamoyski mógł sobie magnate Jan Zamoyski could afford it. Zamość pozwolić na realizację tak śmiałych planów. was founded in 1580 and was built using the Założony w 1580 roku Zamość wzniesiony best renaissance plans in order to become a został według najlepszych wzorów epoki rene- “città ideale.” Drawn up by Italian Bernardo sansu i stanowić miał tak zwane „citta ideale”. Morando, the city’s regular structure was rem- Zaprojektowane przez Włocha B. Morando iniscent of Italian cities. That is why it is often miasto regularnością zabudowy nawiązywało called “Padua of the North.” do miast włoskich, stąd nazwa „Padwa północy”. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 44 fot. Piotr Sekuła

Katowice Osiedle robotnicze Nikiszowiec Nikiszowiec workers’ district

Katowickie osiedle powstało w latach 1908- The Nikiszowiec district of Katowice was built 1912 dla pracowników kopalni „Giesche”, between 1908 and 1912 for workers from a nazwę wzięło od szybu „Nickisch”. Z czasem the local “Giesche” coal mine. It was named stało się jedną z ikon industrializacji, perłą after the mine’s “Nickisch” shaft. Over time w koronie Górnego Śląska. Pierwszy blok it became an icon of industrialization, a jewel in mieszkalny oddano do użytku w 1911 roku. the crown of Upper Silesia. The district’s first Łącznie powstało ok. 1000 mieszkań, a także residential block was put into use in 1911. A total zaplecze socjalno-usługowe: park ludowy of 1000 apartments were built, as well as social (4,4 ha), budynek administracyjny, dom noc- and commercial facilities: a park (4.4 hectares), legowy i gospoda, posterunek policji, sklepy, an administrative building, a hostel, a tavern, pralnia i szkoła z mieszkaniami dla nauczycieli. a police station, shops, a laundry, and a school Osiedle połączone było z kopalnią za pomocą with housing for teachers. The district was con- kolejki wąskotorowej Balkan. nected to the mine via a narrow-gauge railway. fot. autor/ka zdjęcia fot. autor/ka 46 fot. Paweł Kobek

Łódź Wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego A multicultural landscape of an industrial city

Niewiele miast przeżyło tak burzliwy rozwój Few cities had such a turbulent history of jak Łódź, która pod koniec XIX wieku stała development as Łódź, which by the end of the się centrum przemysłu włókienniczego. 19th century had grown to become a textile Napływać w te rejony zaczęli tkacze ze Śląska, industry empire. Weaving craftsmen from Wielkopolski i Niemiec. Wśród przybyszów Silesia, Greater Poland, and Germany started był m.in. Saksończyk Ludwik Geyer, „ojciec” arriving to the city and among them Ludwik nowoczesnego tkactwa w rejonie Łodzi. W 1823 Geyer from Saxony, the “father” of modern roku rozpoczęto zabudowę tzw. Nowego Miasta weaving in Łódź. In 1823, the construction i do 1828 roku wzdłuż traktu Piotrków-Łęczyca of the so-called New Town began and by the powstała duża osada specjalizująca się w tka- end of 1828, alongside the Piotrków-Łęczyca ninach bawełnianych i lnianych. Powstawały road, a large settlement was built, which ogromne kompleksy fabryczne, m.in. zakłady specialized in cotton and linen fabrics. Huge L. Grohmana i I. K. Poznańskiego czy kom- industrial complexes were also built, such as pleks należący do K. Scheiblera noszący nazwę Grohman’s and Poznański’s factories, or the Księży Młyn. Księży Młyn complex owned by K. Scheibler. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 48 fot.Piotr Sekuła

Stary Sącz Zespół staromiejski wraz z klasztorem Sióstr Klarysek Old town complex with the Poor Clares monastery

Stary Sącz, miasteczko położone w widłach Stary Sącz, located between the Dunajec and Dunajca i Popradu, było w średniowieczu Poprad rivers, was in medieval times one of jednym z najważniejszych grodów Małopolski. the most important cities in Lesser Poland. Św. Kinga ufundowała tu w 1280 roku klasztory In 1280, St. Kinga funded Franciscan mon- franciszkańskie: męski i żeński. Najcenniejszym asteries for men and women here. The most zabytkiem starosądeckiego klasztoru jest valuable relic in the monastery is a pulpit with ambona z tzw. drzewem Jessego. Starosądeckie the so-called Jesse tree. The monasteries in klasztory przez wieki pełniły także misję cywili- Stary Sącz for centuries drove the develop- zacyjną i kulturową. Badacz literatury polskiej, ment of civilization and culture. Polish litera- Aleksander Brückner wskazuje, że to właśnie ture scholar Aleksander Brückner points to the tu powstała słynna pieśń rycerstwa polskiego fact that the famous hymn of Polish knights, „Bogurodzica”, do dziś pozostająca jedną z naj- “Bogurodzica”, which is also Poland’s oldest, ważniejszych polskich pieśni. was composed here. fot. Anna Hanaka 50 fot. archiwum NID

Przemyśl Zespół staromiejski Old town complex

Stary gród na pograniczu polsko-ruskim The old town, which laid on the border between wiele razy przechodził z rąk do rąk, by wresz- Poland and Russia, frequently changed owners. cie w 1340 roku znaleźć się na stałe w grani- In 1340, it was finally incorporated into Poland. cach Polski. Przemyśl był ośrodkiem handlu Przemyśl was a trade hub and a seat of mayors. i siedzibą starostów. Na wzgórzu zamkowym On the castle hill, a renaissance castle was pre- przetrwał renesansowy zamek oraz fundamenty served, as well as foundations of a Romanesque romańskiego palatium i rotundy z X–XI wieku. monastery and rotund from between the 10th Wśród zabytków wyróżnia się gotycka bazylika and 11th centuries. Other historical monments katedralna z XV wieku. Ozdobą miasta są także worth mentioning are the 15th-century-Goth- kamienice w pierzei południowej i wschod- ic Cathedral of Przemyśl, tenements from niej rynku, pochodzące z XVI–XIX wieku oraz between the 16th and 19th centuries in the stojąca na rynku fontanna z niedźwiedziami, southern and eastern parts of the town square znajdującymi się w herbie Przemyśla od ponad as well as the square’s Bear Fountain. The bear 700 lat. is a symbol of the city, as well as the main ele- ment of its 700-year-old coat of arms. fot. Piotr Michalski fot. Piotr 52 fot. Szymon Pawlak

Kielce Dawny pałac biskupów i katedra Old Bishops’ palace and a cathedral

Od końca XI wieku, Kielce były wła- From the end of the 11th century, Kielce snością biskupów krakowskich, którzy belonged to the bishops of Cracow, who w 1364 roku nadali osadzie prawa miejskie. granted municipal rights to the settlement. Najefektowniejszym zabytkiem Kielc jest wcze- The early Baroque palace built for Jan Zadzik snobarokowy pałac, zbudowany dla Jana Zadzika in 1637–1641 is the most spectacular his- w latach 1637–1641. Kielecka rezydencja jest torical monument in town. The residence właściwie jedyną, jaka przetrwała od pierwszej in Kielce is the only one remaining without połowy XVII wieku bez istotnych przeróbek. any significant modifications since the first Niezwykle cenny jest również wczesnobarokowy half of the 17th century. The early Baroque kościół katedralny z lat 1632–1635 z bogatym cathedral church from 1632–1635 with rich wyposażeniem barokowym. Tam umieszczono Baroque interiors is also exceptionally valuable. wzory miar długości: na tablicy ufundowanej Standards of measurement can be found there: przez prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego the tablet, funded by the Primate Michał Jerzy w 1782 roku, można odnaleźć nie tylko wzorce Poniatowski in 1782, shows not only the stand- łokcia królewskiego, stopy angielskiej czy fran- ards of the Royal ell, English and French foot cuskiej, lecz także alfabet. but also the alphabet. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 54 fot. Piotr Sekuła

Łańcut Zespół zamkowo-parkowy Castle and park complex

Zamek w Łańcucie początkowo funkcjonował Before 1745, the Łańcut castle used to be jako palazzo in fortezza – rezydencja o cha- a palazzo in fortezza – a fortified palace. rakterze obronnym. W 1745 roku posiadłość In 1745, Stanisław Lubomirski, a Polish przeszła w ręce marszałka wielkiego koron- nobleman, became the owner of the building. nego Stanisława Lubomirskiego, który wraz Together with his wife, Izabela, he transformed z żoną – Izabelą z Czartoryskich, zmienił cha- the castle into a palatial residence surround- rakter całego założenia na pałac, otoczony ed by an English garden with an orangery, angielskim ogrodem z oranżerią, storczykar- an orchid house, and a folly. Rebuilt again at nią i romantycznym zameczkiem. Ponownie the turn of the 19th and 20th centuries, with przebudowywany na przełomie XIX i XX wieku, a rich art, weaponry and artistic handicrafts wraz z bogatą kolekcją sztuki, broni i rzemiosła collection, the castle attracts thousands of artystycznego, wciąż przyciąga tysiące tury- tourists from around the world. stów z całego świata. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 56 fot. Anna Dyszkant

Koszuty Zespół dworsko-parkowy A manor park complex

Dwór w Koszutach wzniesiono pod koniec XVIII The manor in Koszuty was built at the end of wieku dla Józefa Zabłockiego. Budynek wzoro- the 18th century for Józef Zabłocki. The build- wano na wcześniejszym, tradycyjnym budow- ing was based on an earlier, traditional manor nictwie dworskim. Pobudowano go na planie style. The manor was built on a rectangular prostokąta, z narożnymi alkierzami, które plan, with corner alcoves referring to castle nawiązywały do baszt warownych zamków, towers, which were characteristic for manors charakterystycznymi dla polskich dworów of Polish nobility since the first half of the 16th szlacheckich od I. połowy XVI wieku. Dwór był century. The one-story manor had a habitable parterowy, z mieszkalnym poddaszem; nakryto attic; in the central part it was covered with the go tzw. dachem polskim w części głównej, nato- so-called Polish roof, while the alcoves were miast alkierze zwieńczono kopulastymi hełma- topped with domes. Currently the manor, sur- mi. Obecnie we dworze, otoczonym niewielkim rounded by a park, houses the Museum of the parkiem, mieści się Muzeum Ziemi Średzkiej. Land of Środa Wielkopolska. fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi Średzkiej – Dwór w Koszutach – Dwór Średzkiej Ziemi Muzeum fot. ze zbiorów 58 fot. Piotr Jamski

Kórnik Zespół zamkowo-parkowy wraz z kościołem parafialnym – nekropolią właścicieli Castle and park complex together with parish church – owners’ necropolis

Historia kórnickiego pałacu sięga średniowie- The history of the Kórnik castle goes back to cza, ale obecny kształt zawdzięcza on kolekcjo- medieval times, but it owes its present shape nerowi sztuki Tytusowi Działyńskiemu, który to Tytus Działyński. Działyński, an art collector, zamówił projekt nowej siedziby u słynnego commissioned the castle’s design from architekta Karla Friedricha Schinkla. W latach a famous architect by the name of Karl 1845–1860, na wysepce otoczonej szeroką Friedrich Schinkel. In 1845–1860, the castle fosą, wzniesiono rezydencję w duchu roman- was remodeled in a Romantic English Gothic tycznego gotyku angielskiego. Przewidziano style and stood on an island surrounded by w niej miejsce na obszerną bibliotekę i prywat- a wide moat. The refurbished residence also ne muzeum. Wokół zamku rozciąga się imponu- included a private museum and a library. The jące arboretum (49 hektarów, 4 tysiące gatun- castle is surrounded by an impressive arbore- ków drzew i krzewów), kształtowane do roku tum (49 hectares, 4000 species of trees and 1830. Kórnik jest jedyną w Wielkopolsce shrubs) that was established in 1830. Kórnik is w pełni zachowaną rezydencją magnacką. the only magnate mansion in Greater Poland Nieco ekscentryczna pisownia nazwy została that was preserved entirely intact. The quirky wymyślona przez Działyńskiego, który chciał name with a spelling mistake was Działyński’s uniknąć jej germanizacji. idea in an effort to avoid Germanization (trans- lation of Polish place names into German). fot. Piotr Jamski fot. Piotr 60 fot. Dariusz Bógdał

Nieborów i Arkadia Zespół pałacowo-ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny Palace-garden complex and a sentimental-romantic garden

Barokową rezydencję prymasa Michała The Baroque residence of Michał Radziejowski Radziejowskiego wzniósł w latach 1690-1699 was built in 1690-1699 by Tylman of Gameren. Tylman z Gameren. W XVIII wieku rezydencja In the 18th century, the residence had several kilkakrotnie zmieniała właścicieli. W roku 1774 owners. In 1774, Michał Hieronim Radziwiłł wojewoda wileński Michał Hieronim Radziwiłł bought the palace from Michał Kazimierz odkupił pałac od Michała Kazimierza Ogińskiego. Ogiński. In the palace, the Radziwiłłs collected W nieborowskich wnętrzach Radziwiłłowie zgro- a gallery of paintings, a study of prints, a numis- madzili galerię malarstwa, gabinet rycin, zbiór matic collection, and an extensive library; the numizmatów oraz obszerną bibliotekę, a pałac palace became an important center of culture. stał się ważnym ośrodkiem kultury. Wielką Elements of interior design are also of great wartość ma także jego wyposażenie: meble, value: furniture, textiles, glass, and ceramics tkaniny, szkło i ceramika, pochodzące z najlep- coming from the best European producers. szych manufaktur europejskich. 40-hektarowe The 40-hectare palace garden connects to ogrody wokół pałacu łączą się z romantyczno- a Romanticsentimental Arkadia park. -sentymentalnym parkiem Arkadia. fot. Iwona Wildner-Nurek fot. Iwona 62 fot. Sławomir Sołoducha

Lidzbark Warmiński Zamek biskupów warmińskich Castle of bishops of Warmia

Lidzbark Warmiński, w dawnej Rzeczypospolitej Lidzbark Warmiński, called Heilsberk in the zwany Heilsberkiem, to stolica Warmii. W XIV old days, is the capital of Warmia. In the 14th wieku Krzyżacy zbudowali tu zamek, będący century, the Teutonic Order built a castle w latach 1350–1795 rezydencją biskupów here, which in 1350-1795 served as a resi- warmińskich. Budowla, z zewnątrz surowa, dence for bishops of Warmia. The building, wewnątrz zaskakuje różnorodnością form. crude on the outside, surprises visitors with Wykonanie malowideł w wielkim refektarzu its exuberant interiors. Frescoes in the castle’s i prywatnej jadalni zlecił Ignacy Krasicki, ostat- great refectory and private dining room were ni przed rozbiorami polski zwierzchnik Warmii. commissioned by Poland’s last pre-partitioning Dzięki niemu Lidzbark stał się ośrodkiem kul- bishop of Warmia, Ignacy Krasicki. Thanks to turalnym i naukowym. Efektownym śladem him, Lidzbark grew to become a center of cul- po architektonicznej działalności biskupa ture and science. Another example of bishop Krasickiego jest także oranżeria. Krasicki’s architectural ventures is an orangery. fot. Radosław Niemczynowicz fot. Radosław 64 fot. Paweł Uchorczak

Brzeg Zamek Piastów Śląskich z renesansową bramą i kaplicą zamkową pod wezwaniem św. Jadwigi – nekropolią Piastów Castle of the Silesian Piasts with a renaissance gate and St. Jadwiga castle chapel – the necropolis of Piast

Przebudowę gotyckiego zamku Piastów The process of rebuilding the Gothic castle of Śląskich na renesansowy pałac rozpoczął Silesian Piasts into a Renaissance palace was książe Fryderyk II w 1541 roku. Od roku 1547 started by Prince Frederick II in 1541. From kontynuował ją Jerzy II, któremu rezydencja 1547, it was continued by George II, to whom zawdzięcza swą okazałość, wychwalaną przez the residence owes its grandeur, acclaimed podróżników i kronikarzy. Ozdobą gmachu by travelers and chroniclers. The gate build- jest budynek bramny, którego fasadę zdobią ing with a façade decorated with natural size naturalnej wielkości posągi fundatora i jego effigies of the founder and his wife Barbara, żony Barbary oraz figury giermków podtrzy- accompanied by the figures of squires, holding mujących tarcze herbowe. Motyw łuku trium- shields with coats of arms, adorns the resi- falnego wpisano w portal bramy, prowadzącej dence. The portal of the gate, which leads to na arkadowy dziedziniec. Zamkowa kaplica pw. the arcaded yard, has a motif of the arch of św. Jadwigi jest największą nekropolią Piastów triumph. The historical chapel of St. Jadwiga Śląskich – spoczęło w niej 43 przedstawicieli is the biggest necropolis of the Silesian Piasts linii legnicko-brzeskiej. with 43 representatives of the Legnica-Brzeg line buried here. fot. Paweł Uchorczak fot. Paweł 66 fot. Piotr Sekuła

Janów Podlaski Stadnina koni Stud farm

W 1817 roku wniosek w sprawie utworze- Between the 14th and 17th centuries in Poland, nia rządowego stada koni zaaprobował car the Tatar settlements were mainly concentrat- Aleksander I, przekazując na ten cel dawny ed in the Grand Duchy of Lithuania, where majątek biskupi w Janowie Podlaskim. small, wooden mosques were built with sep- Pierwsza partia koni (wybrana m.in. ze stad- arate praying chambers for men and women nin carskich) dotarła tam w grudniu 1817 roku. (with separate entrances as well). In 1679, Tatar Kolejne, pozyskane m.in. ze słynnych hodowli people settled in Bohoniki under a privilege Rzewuskich i Sanguszków, lokowano już w fol- granted by King Jan Sobieski. The mosque in warku Wygoda, który został połączony z mia- its present shape was built in the late 19th cen- stem reprezentacyjną aleją biegnącą po grobli. tury and it replaced an older mosque, which was W latach czterdziestych XIX wieku wymuro- built at the turn of the 17th and 18th centuries. wano stajnie Czołową i Zegarową oraz usypano Another exceptional characteristic of Tatar set- wały przeciwpowodziowe. Następnie powstała tlements is Muslim cemeteries, called mizars. stajnia dla ogierów czołowych i „matek stad- A unique aspect of Muslim graves is their two nych” oraz klasycystyczny Lazaret Koński. tombstones, made from crude stone. Podlasie’s Ważnym uzupełnieniem była zieleń towarzy- mosques and mizars are proof of the co-exist- sząca wybiegom: park, aleje, szpalery. ence of cultures and their mutual interaction. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 68 fot. P. Furman

Grudziądz Zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły Complex of historical granaries with a panorama from the Vistula

Największą atrakcją Grudziądza jest zespół A complex of old granaries is Grudziądz’s dawnych spichlerzy. Ich budowę rozpoczęto biggest tourist attraction. The construction w latach 1346–1365; rychło ciąg spichlerzy started in 1346–1365; and soon a line of gra- zastąpił istniejący od strony Wisły ceglany mur naries replaced the brick defense wall, which obronny. Spichlerze straciły znaczenie w XIX secured the city from the side of the Vistula wieku, kiedy z powodu obniżenia lustra wody River. Granaries lost their importance in the i przesunięcia się koryta Wisły, Grudziądz prze- 19th century, when due to a low water level in stał być miastem portowym. Do dzisiaj zachował the river and a shift of the riverbed, Grudziądz się zespół 26 budynków, zlokalizowanych pomię- stopped being a port city. 26 buildings, located dzy Wzgórzem Zamkowym a Bramą Wodną. between the Castle Hill and the Water Gate, Ich ściana od strony rzeki sięga nawet 25 m have been preserved until this day. Their walls wysokości. Spichlerze zachowały drewniane from the side of the river reach up to 25 m, konstrukcje wewnętrzne i belkowane stropy. and their wooden interior construction and wood beam ceilings have also been preserved. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 70 fot. Piotr Sekuła

Bohoniki i Kruszyniany Meczety i mizary Mosques and mizars

W XIV–XVII wieku osadnictwo Tatarów Between the 14th and 17th centuries in Poland, w Rzeczypospolitej skupiało się głównie the Tatar settlements were mainly concentrat- na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. ed in the Grand Duchy of Lithuania, where Wznoszono tam niewielkie drewniane mecze- small, wooden mosques were built with sep- ty, z salą modlitwy podzieloną na części dla arate praying chambers for men and women mężczyzn i kobiet (z osobnymi wejściami). (with separate entrances as well). In 1679, Tatar W Bohonikach Tatarzy osiedli w 1679 roku, people settled in Bohoniki under a privilege na mocy przywileju króla Jana Sobieskiego. granted by King Jan Sobieski. The mosque Obecny meczet, zbudowany w miejscu in its present shape was built in the late 19th wcześniejszego, z przełomu XVII i XVIII century and it replaced an older mosque, which wieku, pochodzi z drugiej połowy XIX wieku. was built at the turn of the 17th and 18th centu- Charakterystyczne są również tatarskie cmen- ries. Another exceptional characteristic of Tatar tarze (tzw. mizary) z surowymi, dwukamienny- settlements is Muslim cemeteries, called mizars. mi nagrobkami. Meczety i mizary na Podlasiu A unique aspect of Muslim graves is their two są świadectwem współistnienia kultur, ich wza- tombstones, made from crude stone. Podlasie’s jemnego przenikania się i oddziaływania na siebie. mosques and mizars are proof of the co-exist- ence of cultures and their mutual interaction. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 72 fot. Piotr Ostrowski

Jawor Kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem Ducha Świętego, zwany Kościołem Pokoju Evangelical Church of Peace

Barokowy Kościół Pokoju w Jaworze wzniesiono The Baroque Church of Peace in Jawor was w latach 1654–1655. Szachulcowy budynek built in 1654–1655. The timber-framed świątyni w Jaworze o konstrukcji ryglowej osa- building was constructed on a brick foun- dzono na ceglanej podmurówce, zaś w dużej dation, with four-story galleries in the nave. nawie piętrzą się cztery kondygnacje empor. The church was constructed as a result of the Kościół zbudowano na mocy pokoju west- Peace of Westphalia. The local Protestants falskiego. Ewangelicy otrzymywali wówczas were then granted permission from the od Habsburgów zgodę jedynie na wznoszenie Habsburgs to build their temples only from świątyń z nietrwałego budulca, pozbawionych perishable materials, without bell towers, out- dzwonnic, znajdujących się poza miastem, ale side the city limit but within the firing range ustawionych w zasięgu strzału armatniego of cannon from the city walls. od murów miejskich. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 74 fot. Krzysztof Czartoryski

Świdnica Katedra pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika Cathedral of St. Stanisław, the Bishop and Martyr, and St. Wacław the Martyr

Katedra w Świdnicy została zbudowana z inicja- The Świdnica church was founded by Prince tywy księcia Bolka II Małego. Ta późnogotycka Bolko II the Small. This late-Gothic, domi- dominanta miasta świadczy o jego dobrobycie. nant feature of the city’s landscape is proof of W XIV wieku Świdnica była jednym z dwóch its prosperity. In the 14th century, Świdnica najważniejszych ośrodków gospodarczych was one of the two biggest economic and i kulturowych na Śląsku. Świątynia należy cultural centers in Silesia. The city’s temple do największych gotyckich budowli sakralnych is one of Europe’s biggest Gothic churches. w Europie. W trójnawowej katedrze uwagę The three-nave construction boasts a window zwraca ogromne okno od strony zachodniej, the size of a volleyball court on its western które ma wielkość boiska do siatkówki. Wnętrze wall. The church also bears signs of a Baroque kościoła nosi ślady przebudowy w stylu baro- redesign, which was carried out by Jesuits kowym, którą przeprowadzili po 1660 roku after 1660. Before that, from 1561 to 1629, jezuici. Wcześniej, w latach 1561–1629, katedrę the Świdnica church was owned by Protestants. użytkowali ewangelicy. fot. Anna Hanaka 76 fot. Piotr Sekuła

Legnickie Pole Pobenedyktyński zespół klasztorny Post-benedictine monastic complex

Na Legnickim Polu w XIV wieku powstał In the 14th century, a brick church (today murowany kościół, w którym dziś znajduje się – a museum) was built in Legnickie Pole. muzeum. Później osiedli tu benedyktyni i przez The temple was then inhabited by Benedictines, lata podtrzymywali pamięć o słynnej bitwie z who for many years preserved the historical armią mongolską z 1241 roku. W latach 1727– memory of the famous 1241 battle fought with 1731, benedyktyni wznieśli kościół św. Jadwigi, the Mongol army. In 1727–1731, Benedictines jedną z pereł późnego baroku śląskiego. Fasada constructed the church of St. Hedwig, which ozdobiona jest rzeźbami nawiązującymi do is one of the pearls of Silesian Baroque. The bitwy pod Legnicą. Syn patronki kościoła, façade is adorned with sculptures linked to the Henryk II Pobożny, został przedstawiony Battle of Legnica. Henry II the Pious, the son z matką na obrazie w ołtarzu głównym. Uwagę of the church’s founder, was portrayed with przyciągają także pełne iluzjonistycznych efek- his mother on a painting, which decorates the tów malowidła ścienne, które dzięki złudzeniu main altar. Another eye-catching element is optycznemu wydają się trójwymiarowe. the illusionistic wall frescoes, which use optical illusion to create three-dimensional space. fot. Krzysztof Czartoryski fot. Krzysztof 78 fot. Anna Hanaka

Klępsk Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny Church of the Visitation of the Blessed Virgin Mary

Ten skromny kościół jest niezwykłym skar- This modest church is a real treasure – it bem – drewnianą, gotycką strukturę wiejskiej blends the wooden, Gothic structure of świątyni katolickiej łączy z typowymi rozwiąza- a rural, Catholic temple with elements typical niami luteranizmu. O średniowiecznej metryce for Lutheranism. The medieval character of budowli przypomina ołtarz z ok. 1400 roku. the building is underlined by the altar, made Zaskakujące jest także jego wnętrze, które prze- around the year 1400. The interior of the trwało bez szwanku od XVII wieku. W archi- church is surprisingly well preserved and has tekturę kościoła wkomponowano 117 malowideł stayed untouched since the 17th century. The opatrzonych komentarzami. Bogactwo zapre- temple also boasts a set of 117 paintings with zentowanych za ich pomocą tematów stanowi inscriptions, incorporated into the architecture kompendium wiedzy o teologii luterańskiej. of the building. The wealth of themes that those paintings portray makes up a compendium of knowledge on the Lutheran religious thought. fot. Anna Hanaka 80 fot. Mirosław Dedyk

Olesno Kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny Pilgrimage church of St. Anne

Kościół odpustowy pw. św. Anny w Oleśnie The Olesno Pilgrimage Church of St. Anne is to jedna z najciekawszych świątyń drewnia- among the most interesting wooden temples, nych, a także jeden z najstarszych ośrodków as well as one of the oldest centers of the cult kultu swej patronki. Składa się z otoczone- of its patron. The complex consists of a church go podcieniami, pierwotnego kościoła z 1518 surrounded by arcades, which was built in 1518, roku i dobudowanej później kaplicy na planie and a chapel in the shape of a star, which was gwiaździstym. Tworzy ją pięć kaplic o ostrych erected later. The building, constructed on zamknięciach otaczających sześciobok – szósty a hexagonal plan, features five chapels and odcinek to łącznik z gotycką nawą. Unikatowy a passage connecting it to the Gothic nave. The plan, interpretowany jako pięciopłatkowa unique design, interpreted as a five-petal rose, róża, kojarzono z dawną nazwą miejscowości was usually associated with the city’s former – Rosenberg. Dla humanistów róża oznaczała name – Rosenberg. For humanists, the rose rytmiczne następstwo czasu, czyli Wieczność. is a symbol of time’s consequent nature and Pismo Święte uznaje ją natomiast za znak eternity. The Bible, on the other hand, refers Wiecznej Mądrości. to the rose as a sign of eternal wisdom. fot. Paweł Uchorczak fot. Paweł 82 fot. Piotr Sekuła

Trzebnica Zespół dawnego opactwa cysterek Former Cistercian nun monastery

Pierwszy na Śląsku klasztor żeński powstał Silesia’s first female monastery was found- w 1202 roku z inicjatywy św. Jadwigi. ed in 1202 thanks to St. Hedwig. The late Późnoromański kościół wzniesiono w latach Romanesque church was erected in 1203– 1203–1240. W 1269 roku dobudowano kaplicę 1240. In 1269, a chapel was added, which is św. Jadwigi, najstarszy na Śląsku przykład gotyku. the oldest example of Gothic architecture Wnętrze przebudowano w drugiej połowie XVII in Silesia. The interior was redesigned during wieku w stylu barokowym. Uwagę zwraca cykl the Baroque period in the late 17th century. obrazów z warsztatu M.L. Willmanna, przedsta- An important element of the décor is a set of wiający Legendę św. Jadwigi. Okazały grobowiec paintings depicting the Legend of St. Hedwig świętej wystawiono w 1680 roku. W kościele by M.L. Willmann. In 1680, an impressive znajdują się również jej relikwie. tomb was built for the saint. The church also houses her relics. fot. Grzegorz Gajewski fot. Grzegorz 84 fot. Szymon Pawkak Święty Krzyż Pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze Former Benedictine monastery complex and pre-christian stone ramparts on Ł ysa Góra

Łysa Góra od VIII do X wieku była jednym z naj- Between the 8th and 10th centuries, Łysa Góra was większych ośrodków kultu pogańskiego. Obrzędy one of the biggest centers of a pagan cult. In the 12th odbywały się tu jeszcze w XII wieku – aby położyć century, rituals were still held here. To stop that, King im kres, Bolesław Krzywousty założył tu górski klasztor Bolesław Wrymouth founded a Benedictine mon- benedyktynów. Opactwo zaczęto nazywać klasztorem astery here. In 1306, King Władysław the Elbow- Świętego Krzyża po tym, gdy w 1306 roku książę high gave the monastery the relics of the tree from Władysław Łokietek przekazał łysogórskim bene- which the True Cross was built, and thus the com- dyktynom relikwie drzewa Krzyża Świętego. Stało się plex was after that referred to as the Święty Krzyż ono miejscem pielgrzymek, m.in. króla Władysława (Holy Cross) monastery. The place grew to become Jagiełły, a pod względem liczby pątników ustępowało second to only Jasna Góra in terms of sheer num- tylko Jasnej Górze. Z tutejszej biblioteki pochodzą bers of pilgrims, and those included, among others, „Kazania świętokrzyskie”, najstarszy, czternastowieczny King Władysław Jagiełło. A seminal piece of Poland’s rękopiśmienny zabytek artystycznej prozy polskiej. literary history, “Kazania świętokrzyskie” (“The Holy W 1819 roku klasztor na Świętym Krzyżu uległ kasacie; Cross Sermons”), was found in the monastery’s budynki zamieniono na najcięższe więzienie Królestwa library. The sermons, dating back to the 14th centu- Polskiego. Od 1936 roku świątynia stała się kościołem ry, are said to be the oldest example of artistic prose klasztornym Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. ever recorded in the Polish language. In 1819, after the dissolution of the Święty Krzyż monastery, the complex became Poland’s toughest prison. In 1936, Missionary Oblates of Mary Immaculate became the

fot. Maeiusz Czuba fot. Maeiusz keepers of the temple. 86 fot. Piotr Sekuła

Sulejów Zespół opactwa cystersów Cistercian abbey complex

Opactwo w Podklasztorzu koło Sulejowa The abbey, located in Podklasztorze near ufundowane zostało w latach 1176–1177 przez Sulejów, was founded in 1176–1177 by Casimir Kazimierza Sprawiedliwego. Do naszych czasów the Just. The original, three-nave church of zachował się trójnawowy kościół klasztorny Virgin Mary and St. Thomas Becket has sur- pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny vived to this day. The design of the basilica is i św. Tomasza Kantuaryjskiego. To ciekawy an interesting example of a transitory moment przykładokresu przejściowego między stylem between late Romanesque and early Gothic późnoromańskim, który widać w detalach archi- periods, which shows in Romanesque archi- tektonicznych, takich jak rzeźbione głowice tectural details, such as sculpted column heads, kolumn, a stylem wczesnego gotyku, którego and in cross-rib vaulting, which is characteristic znakiem rozpoznawczym jest sklepienie krzy- of the early Gothic. The abbey is surrounded żowo-żebrowe. Opactwo otaczają późnogotyc- by late Gothic fortifications with six towers, kie obwarowania z sześcioma basztami, Bramą the Kraków Gate and an arsenal, with utility Krakowską oraz arsenałem. Dopełnieniem buildings completing the complex. całości są zabudowania gospodarcze. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 88 fot. Michał Czacharowski

Kwidzyn Zespół katedralno-zamkowy Cathedral-castle complex

W latach 1285-1587 Kwidzyn i górujący nad In the years 1285–1587, Kwidzyn and the doliną Wisły gotycki zespół zamkowo-ka- gothic castle-cathedral complex towering over tedralny były siedzibą kapituły biskupstwa the Vistula Valley was the seat of the Bishopric pomezańskiego. Katedra, dziś kościół parafialny of Pomerania. The cathedral, which is now the św. Jana Ewangelisty, jest trójnawową świąty- church of St John the Evangelist, is a three- nią o charakterze obronnym. W nawie uwagę nave temple of a defensive character. A gothic, zwraca gotyckie sklepienie gwiaździste z bogato starry vault with richly decorated cantilevers dekorowanymi wspornikami. Zamek wzniesio- can be admired in one of the naves. The castle no w latach 1322-1347. Ze średniowiecznego was built in 1322–1347. The so-called Well układu przetrwała tak zwana Wieża Studzienna. Tower is the relic of the original medieval struc- Budowla zwraca uwagę wielkim danskerem ture. The most characteristic feature of the (gdaniskiem), wysuniętym daleko poza obręb complex is an enormous dansker that reaches murów i połączonym z główną bryłą zamku far beyond the walls and is connected to the gankiem wspartym na wysokich arkadach. main body of the castle with a gallery support- ed on tall arcades. fot. Bożena i Lech Okońscy fot. Bożena 90 fot. Piotr Sekuła

Pułtusk Kolegiata pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny Collegiate church of the Annunciation of the Blessed Virgin Mary

Pułtusk położony jest na wyspie znajdującej się Pułtusk is located between the arms of the Narew pomiędzy odnogami Narwi. W 1806 roku na przed- River. In 1806, Emperor Napoleon I fought polach miasta cesarz Napoleon I stoczył bitwę the Tsarist army near Pułtusk, and that is why z armią carską – stąd nazwa „Pultusk” widnieje the name of the city is inscribed on the Arc de na paryskim Łuku Triumfalnym. Najcenniejszym Triomphe in Paris. Pułtusk’s most valuable religious zabytkiem sakralnym jest gotycko-renesansowa monument is the Gothic-Renaissance collegiate kolegiata Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. church of the Annunciation of the Blessed Virgin Dobudowana w latach 1554 kaplica grobowa funda- Mary. In 1553–54, a tomb chapel for the colle- tora świątyni, biskupa płockiego Pawła Giżyckiego, giate’s founder, a bishop from Płock by the name powtarza wzór kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. of Paweł Giżycki, was added to the complex. The Nawę nakrywa kolebkowe sklepienie, dekorowane building is designed to reproduce the tomb chapel sztukaterią i malowanym ornamentem roślinnym. of King Sigismund I the Old, located at the Wawel Po pożarze w 1613 roku kolegiatę przebudowano, Royal Castle in Kraków. The nave is closed with a wyposażenie wnętrza pochodzi z XVIII wieku a barrel vault ceiling, decorated with stuccoes and (m.in. monumentalne epitafia rodziny Załuskich floral ornaments. The church was rebuilt after it oraz ambona w kształcie łodzi). was gutted by fire in 1613 and in the 18th century it was fitted with a new interior, which includes monumental epitaphs of the Załuski family and

fot. Paweł Kobek fot. Paweł a boat-shaped pulpit. 92 fot. Tomasz Błyskosz

Pelplin Zespół pocystersko-katedralny Post-Cistercian cathedral complex

Pelplińskie opactwo to największy klasztor The Pelplin Abbey is the biggest Cistercian cystersów na Pomorzu. Wśród ceglanych, monastery in Pomerania. From all the brick gotyckich budowli sakralnych w Polsce, jego Gothic religious buildings in Poland, it is second katedra wielkością ustępuje jedynie kościołowi in size only to the St Mary’s Church in Gdańsk. Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Historia The history of the abbey dates back to the opactwa sięga drugiej połowy XIII wieku, gdy second half of the 13th century when Mestwin Mestwin II podarował cystersom wieś Pelplin, II bestowed the village Pelplin on Cistercians, w której przed 1320 rokiem zbudowali kościół. who built a church here before 1320. From Z gotyckiego wystroju zachował się m.in. the original Gothic interiors there remained bogato zdobiony portal północny i zdobne i.a. the richly decorated northern portal and stalle dębowe, jedne z największych w Europie. one of Europe’s biggest ornamented oak choir Monumentalny, barokowy ołtarz główny składa stalls. The monumental Baroque main altar się z sześciu kondygnacji, które razem tworzą consists of six levels, which together reach konstrukcję sięgającą 25 metrów. W 1823 roku, up to 25 meters. When the Cistercian order gdy skasowano zakon cysterski, kościół uczy- was dissolved in 1823, the church became the niono katedrą diecezji chełmińskiej. cathedral of the diocese of Chełmno. fot. Maciej Rymkiewicz fot. Maciej 94 fot. Piotr Sekuła

Święta Lipka Sanktuarium pielgrzymkowe Pilgrimage sanctuary

Barokowa świątynia w Świętej Lipce nazy- The Baroque temple of Święta Lipka is often wana jest często „Częstochową Północy”. called the “Częstochowa of the North”, refer- Za sprawą słynącego z łask obrazu Matki ing to most important sanctuary in Poland. Bożej Świętolipskiej, Bazylika Nawiedzenia Thanks to the painting of Our Lady of Święta Najświętszej Maryi Panny to miejsce szczegól- Lipka, which is known for its grace, the Basilica ne dla wszystkich chrześcijan. Aby go podziwiać, of the Visitation of the Blessed Virgin Mary sanktuarium odwiedzają pielgrzymi katoliccy, is a place that is special for all Christians. protestanccy i prawosławni. Atrakcją są wyko- The sanctuary is frequented by Catholic, nane w Królewcu barokowe organy z ruchomą Protestant and Orthodox pilgrims. Another sceną Zwiastowania. W Świętej Lipce przez exceptional feature of the temple is its Baroque długie lata działała szkoła muzyczna – jej organ, with a moving scene of the Annunciation. znanym wychowankiem był Feliks Nowowiejski, Święta Lipka also housed a music school for autor muzyki do pieśni „Rota”. many years. One of the school’s graduates is Feliks Nowowiejski, who is famous for writing the music for a well-known Polish poem “Rota” (“The Oath”) by Maria Konopnicka. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 96 fot. Anna Jabłońska

Ląd nad Wartą Zespół dawnego opactwa cysterskiego The complex of the former Cistercian Abbey

Ląd nad Wartą, jako siedziba Mieszka III Ląd on the Warta, the seat of Mieszko III the Starego, był niegdyś jednym z ważniejszych Old, was once one of the most important punktów na mapie Wielkopolski. W 1145 roku points on the map of the Greater Poland władca sprowadził tu cystersów z Altenbergu, region. In 1145, the ruler located Cistercians których opactwo jest jednym z najstarszych from Altenberg here; their abbey is one of the klasztorów na ziemiach polskich. Obecne roz- oldest monasteries in the territory of Poland. planowanie pochodzi z II połowy XIV wieku. The current arrangement comes from the Zespół pocysterski stanowi romański kościół second half of the 14th century. The post-Cis- Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja, który tercian complex consists of the Roman church przebudowano w stylu barokowym oraz gotyc- of St.Mary and St.Nicholas, rebuilt in the ko-barokowy klasztor. Kościelne malowidła Baroque style, and a Gothic-Baroque monas- ścienne sprzed 1375 roku o tematyce heral- tery. The church wall paintings depicting heral- dycznej są jednym z cenniejszych zabytków dic motifs, dating to before 1375, are among sztuki średniowiecznej i źródłem wiedzy o kul- the most valuable relics of medieval art; they turze dworskiej. Przetrwały też gotyckie kruż- also provide an insight into the court culture ganki klasztoru z drugiej połowy XIV wieku. of the era. Original Gothic monastery arcades from the second half of the 14th century sur-

fot. Anna Jabłońska vived as well. 98 fot. ze zbiorów Zielonogórsko-Gorzowskiego Seminarium Duchownego w Gościkowie-Paradyżu Gościkowo-Paradyż Pocysterski zespół klasztorny Post-Cistercian monastery complex

W 1230 roku wojewoda poznański Mikołaj In 1230, Mikołaj Bronisz, the governor of Bronisz ufundował cysterski klasztor w osa- Poznań, funded the Cistercian monastery dzie Gościkowo. Siedzibę zakonu nazwa- in Gościkowo. The complex was dubbed no Paradisus Matris Dei (Raj Matki Bożej), Paradisus Matris Dei (The Paradise of the co przerodziło się w polską nazwę Paradyż. Mother of God), from which the Polish name Z klasztorem związanych było wiele wybit- of Paradyż evolved. Plenty of exceptional nych postaci, takich jak teolog i filozof Jakub people were connected with the monastery, z Paradyża. Kościół Najświętszej Maryi Panny such as a theologian and philosopher by the i św. Marcina wzniesiono pod koniec XIII wieku, name of Jacob of Paradyż. The town’s church wtedy także powstały zabudowania klasztor- of the Assumption of the Blessed Virgin Mary ne, zgrupowane wokół kwadratowego ogrodu and St. Martin the Bishop was built in the late ze studnią. Po pożarze w 1722 roku zespół 13th century. That was also the time when przebudowano w stylu barokowym. Obecnie other monastic buildings were constructed, all na terenie klasztoru funkcjonuje seminarium structured around a rectangular garden with duchowne oraz muzeum. a well. After being destroyed by fire in 1722, the complex was rebuilt in the Baroque style. Currently, the compound houses a theological seminary and a museum. fot. Gorek Restauro fot. Gorek 100 fot. Włodzimierz Skalik

Częstochowa – Jasna Góra Zespół klasztoru o.o. paulinów Complex of a Pauline monastery

Zespół klasztorny na Jasnej Górze jest naj- The monastery complex in Jasna Góra is ważniejszym sanktuarium maryjnym w Polsce. Poland’s single most important sanctuary Tradycja pielgrzymowania do Częstochowy of St. Mary. The tradition of pilgrimages to sięga początków istnienia klasztoru paulinów, Częstochowa dates back to the beginnings of czyli II połowy XIV wieku. Mnichom spro- the Pauline monastery in the second half of wadzonym aż z Węgier w 1382 roku, książę the 14th century. Prince Vladislaus II of Opole Władysław II Opolczyk podarował wzgórze granted the monks, introduced from Hungary, opodal Częstochowy, a także wizerunek Matki a hill near Częstochowa and a painting of Bożej. Paulini zbudowali pierwsze gotyckie zabu- Madonna. The Paulines erected the first Gothic dowania wzorowane na macierzystym konwencie buildings modeled after their home convent św. Wawrzyńca pod Budą. Kościół rozbudowano of St. Lawrence near Buda. The church was około 1463 roku, by pomieścić pielgrzymów; extended around 1463 to cater to incoming powstała wówczas także kaplica Cudownego pilgrims; the chapel of the Miraculous Painting Obrazu. Reagując na zagrożenie wojny, w 1624 was built at that time as well. In 1624, in the roku rozpoczęto budowę umocnień. W 1655 face of the coming war, the construction of for- roku twierdza wytrzymała sześciotygodniowe tifications began. In 1655, the fortress survived oblężenie szwedzkie, co sprawiło, że Jasną Górę a six-week Swedish siege – since then Jasna zaczęto uznawać za symbol narodowy. Góra has been treated as a national symbol. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 102 fot.Piotr Sekuła

Leżajsk Zespół klasztoru o.o. bernardynów Bernardine monastery complex

Manierystyczno-barokowy zespół klasztoru jest The Mannerist-Baroque monastery com- jednym z najwybitniejszych przykładów archi- plex is one of Subcarpathia’s finest examples tektury sakralnej na Podkarpaciu. Jego historia of religious architecture. Its history goes sięga lat 1618–1628, gdy wybudowano kościół back to 1618–1628 when the church of the Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w miej- Annunciation of the Blessed Virgin Mary was scu, w którym według tradycji doszło do religij- built where the miracle had reportedly taken nego objawienia. Barokowe wnętrze olśniewa place. The Baroque interior shines with opu- przepychem dekoracji. Pielgrzymi podążają lent décor. Pilgrims flock to the chapel of the do kaplicy Matki Boskiej, w której znajduje się Mother of God, where a painting of her is obraz Matki Zbawiciela. Podziw budzą także located. Another highlight of the basilica is its słynne leżajskie organy, wykonane u schył- organ, which boasts 74 stops and 5894 pipes ku XVIII wieku – instrument o 74 rejestrach and was built in the late 18th century. i 5894 piszczałkach. fot. Paweł Kobek fot. Paweł 104 fot. Piotr Sekuła

Kołbacz Założenie dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej Former Cistercian monastery remade into a summer residence of Pomeranian princes

Leżące na południe od Szczecina opactwo The Cistercian abbey in Kołbacz, located cysterskie w Kołbaczu było jednym z najważ- south of Szczecin, was in its time one of the niejszych na Pomorzu. Mnichów sprowadził most important abbeys in Pomerania. In 1173, tu w 1173 roku z Danii kasztelan Warcisław Wartislaw I the Griffin, Duke of Pomerania, Gryfita. Wybudowany dzięki jego staraniom located monks from Denmark here. The church kościół zamieniono z czasem na spichlerz, nato- built thanks to his effort was later turned into a miast wzniesiony w 1534 roku klasztor przebu- granary, and the monastery, which was built in dowano na rezydencję książąt szczecińskich. 1534, was remodeled into a summer residence Charakterystycznymi budowlami są także Dom of the princes of Szczecin. The characteristic Opata oraz Dom Konwersów, które oglądać Abbot House and the House of Converts sur- można do dziś. vived to this day and are open to tourists. fot. Piotr Sekuła fot. Piotr 106 fot. Michał Achtel

Strzelno Zespół dawnego klasztoru Norbertanek Former Norbertine monastery complex

Zespół dawnego klasztoru Norbertanek The complex of the former Norbertine monas- w Strzelnie jest jednym z najciekawszych tery in Strzelno is one of the most interesting tego typu obiektów romańskich w Polsce. Romanesque compounds of its type in Poland. Najcenniejszymi zabytkami są dwa, ulokowane The complex’s most valuable historical mon- na wzgórzu św. Wojciecha, wczesnoromańskie uments are two early-Romanesque church- kościoły z XII wieku. W poklasztornym kościele es from the 12th century, located on the hill Świętej Trójcy w 1946 roku odkryto kolumny of St. Wojciech. In 1946, in the Holy Trinity romańskie, z rzeźbionymi postaciami uosa- Church, Romanesque columns were discov- biającymi ludzkie wady i cnoty. W roku 1953 ered with sculpted depictions of human virtues w zamurowanym dawnym wejściu odnaleziono and vices. In 1953, a beautiful Romanesque wspaniały romański tympanon. tympanum was discovered over an entrance that was previously bricked up. fot. Anna Hanaka 108 fot. Andrzej Siwek

Tyniec Zespół opactwa benedyktynów Benedictine abbey complex

Na wyniosłej wapiennej skale, w zakolu Wisły, On the top of towering limestone rock, stoi warowne opactwo benedyktynów, z dwu- in a bend of the Vistula river, there stands wieżowym kościołem świętych Piotra i Pawła, a fortified Benedictine abbey, with a two-tow- zespołem budynków i nieregularnym obrysem er church of Sts. Peter and Paul, a complex of obronnych murów. Dzięki szczodrości monar- buildings, as well as irregularly shaped defense chów i dobroczyńców, opactwo benedyktyńskie walls. Thanks to the generosity of rulers and w Tyńcu stało się jednym z najbogatszych sponsors, it became one of the wealthiest w Rzeczypospolitej. Benedyktyni znani abbeys in Poland. Benedictines are known for są z tego, że sami dbają o miejsce modlitwy, taking care of their place of prayer, work and pracy i zamieszkania. Dziś mieszkający tu mnisi residence by themselves. Today, the monks prowadzą dom gościnny, a także oprowadzają run a guesthouse and guide tourists through turystów po zabytkowych przestrzeniach. historical interiors. fot. Anna Hanaka 110 fot. Anna Hanaka

Włocławek Katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Cathedral of St. Mary of the Assumption

Najcenniejszym zabytkiem Włocławka – stolicy The most valuable historical monument of Kujaw – jest gotycki kościół katedralny z XIV Włocławek – which is the capital of Kuyavia wieku. Okna katedry, w XIX wieku przebu- – is a Gothic cathedral from the 14th century. dowanej w stylu neogotyckim, wypełnione The windows of the temple, which underwent są wielobarwnymi witrażami autorstwa kra- a neo-Gothic redesign in the 19th centu- kowskiego malarza Józefa Mehoffera. W kate- ry, are fitted with multicolored stained glass dralnej kaplicy św. Barbary podziwiać można made by a painter from Kraków by the name natomiast oryginalne witraże z ok. 1360 roku. of Józef Mehoffer. In the cathedral chapel of Bajecznie kolorowe wnętrze budowli zdobią St. Barbara, original stained glass windows from także neogotyckie polichromie. 1360 can be admired. The wonderfully colorful interior of the church is complemented with neo-Gothic polychromies. fot. Anna Hanaka 112 PATRONAT HONOROWY PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ANDRZEJA DUDY

HONORARY PATRONAGE OF THE PRESIDENT OF THE REPUBLIC OF POLAND MR. ANDRZEJ DUDA