De Overdracht Van Nederlandse Getuigenisliteratuur Naar Zweden

De overdracht van Nederlandse getuigenisliteratuur naar Zweden

In welk opzicht verschillen de besluiten om vier getuigenisboeken in het Zweeds te laten vertalen en uitgeven Hoe ziet de receptie van deze boeken eruit

Karna Larsson-Toll

Name of department: Department of Slavic and Baltic Languages, Finish, Dutch and German Examensarbete 15 hp Examensämne Nederländska Nederländska kandidatkurs (30 hp) Höstterminen 2020 Handledare: Annika Johansson English title: The Transfer of Dutch Holocaust Literature to Sweden

The Transfer of Dutch Holocaust literature to Sweden

In what way do the decisions to publish and the receptions differ between four diaries from the Holocaust translated and published in Sweden in the last 15 years

Karna Larsson-Toll

Abstract

In this case study four non-fiction books are being accompanied on their way from the Netherlands to the public in Sweden, that is from one peripheral language into another. Where did the initiative come from? Were there any subsidies and did that matter? What kind of publishers were involved and were there also other agents involved? Who were the most important cultural mediators? How were the books framed in order to be noticed in the new country? How does all this fit in with the sociological theory of transnational cultural transfer?

It turned out that these books more or less followed the expected path with a few exceptions: Two of the books were published by large-scale publishers in Sweden although they had not proved to be successful in the Netherlands. And there were no signs of regular co-operation between the involved publishers. Obviously the translated Dutch books in Sweden are such a marginal business for these publishers that they do not influence their network of foreign publishers.

Even if all four books belong to the same genre, they are very differently framed to be noticed in their new country.

Keywords Literature transfer, selection, reception, peripheral languages, Dutch books to Sweden, Anne Frank, Etty Hillesum, witness literature, Holocaust literature, non-fiction, publishers, translators, critics, intercultural intermediaries, translation subsidies, reviews, pole coherence, core-periphery model, sociology of translation, transnational pole coherence, small-scale and large-scale poles.

Literaire overdracht, selectie, receptie, perifere talen, Nederlandse boeken naar Zweden, getuigenisliteratuur, uitgevers, vertalers, critici, interculturele bemiddelaars, subsidie, recensies, center-periferie model, sociologie van vertaling, kleinschalige en grootschalige circulatie.

Inhoud

Inleiding...... 1 Doel en vraagstelling ...... 2 Wat is getuigenisliteratuur? ...... 2 Theorie ...... 4 Materiaal en methode ...... 7 Analyse ...... 10 De overdracht van de boeken naar Zweden ...... 10 Anne Frank (2005) ...... 10 Mirjam Bolle (2007) ...... 14 Etty Hillesum (2018) ...... 16 Eddy de Wind (2020) ...... 19 Vergelijking van de overdracht ...... 21 De receptie in Zweden ...... 26 Anne Frank (2005) ...... 26 Mirjam Bolle (2007) ...... 29 Etty Hillesum (2018) ...... 30 Eddy de Wind (2020) ...... 31 Vergelijking van de recepties ...... 32 Samenvatting en conclusies ...... 33 Bronnen ...... 35 Het corpus ...... 35 Literatuur ...... 40 Bijlagen ...... 45 Bijlage 1 Het corpus...... 45 Bijlage 2 Uitgeverijen die recent boeken over de Tweede Wereldoorlog hebben uitgegeven ...... 47 Bijlage 3a Anne Frank - vertalingen 1991-2005 ...... 48 Bijlage 3b Mirjam Bolle - vertalingen ...... 49 Bijlage 3c Etty Hillesum - vertalingen 1983-2020 ...... 50 Bijlage 3d Eddy de Wind - vertalingen ...... 52 Bijlage 4 Anne Franks dagbok - in het Zweeds met ISBN-nummer ...... 53 Bijlage 5a Boeken in het Nederlands naar Norstedts uitgeverij in Zweden ...... 55 Bijlage 5b Boeken in het Nederlands uit Contact uitgeverij naar Zweden ...... 56 Bijlage 6a Boeken in het Nederlands naar Faethon uitgeverij in Zweden ...... 57 Bijlage 6b Boeken in het Nederlands uit De Haan/ Balans uitgeverij naar Zweden...57

Bijlage 7a Boeken in het Nederlands naar Norstedts uitgeverij in Zweden ...... 58 Bijlage 7b Boeken in het Nederlands uit Bert Bakker uitgeverij naar Zweden ...... 59 Bijlage 8a Boeken in het Nederlands naar Natur & Kultur uitgeverij in Zweden ...... 60 Bijlage 8b Boeken in het Nederlands uit Meulenhoff uitgeverij naar Zweden ...... 61 Bijlage 9a Content Analysis. Samenvatting ...... 62 Bijlage 9b Content Analysis. Samenvatting: Hoe het aantal categorieën per criticus/critica zijn verspreid ...... 63 Bijlage 10a Content Analysis. Per critici. Anne Frank ...... 64 Bijlage 10b Content Analysis. Per critici. Mirjam Bolle ...... 65 Bijlage 10c Content Analysis. Per critici. Etty Hillesum ...... 66 Bijlage 10d Content Analysis. Per critici. Eddy de Wind ...... 67 Bijlage 11a Anne Frank - Verwijzingen ...... 68 Bijlage 11b Mirjam Bolle - Verwijzingen ...... 69 Bijlage 11c Etty Hillesum - Verwijzingen ...... 70 Bijlage 11d Eddy de Wind - Verwijzingen ...... 71 Bijlage 12a Thema´s: Anne Frank ...... 72 Bijlage 12b Thema´s: Mirjam Bolle ...... 73 Bijlage 12c Thema´s: Etty Hillesum ...... 73 Bijlage 12d Thema´s: Eddy de Wind ...... 74 Bijlage 13 "Recensies" van gewone lezers van Anne Franks dagbok ...... 75

Inleiding

Even-Zohar (1990, 59) schreef dat vertalingen worden gedaan wanneer een doelveld een hiaat heeft: “Interference occurs when a system is in need of items unavailable within itself”. Gideon Toury had hetzelfde idee:

...translation activities and their products not only can, but do cause changes in the target culture. By definition, that is. Thus, cultures resort to translating precisely as a major way of filling in gaps, whenever and wherever such gaps manifest themselves, ... (Toury 1995, 27)

In verband met 9/11 2001 en “de oorlog tegen het terrorisme” verspreidde zich een gevoel van gevaar en achterdocht in de hele westerse wereld. De terreurdaden zetten in Europa voort: Madrid 2004, Londen 2005, Oslo 2011, Parijs 2012, Brussel 2014, Parijs 2015, Berlijn, Brussel en Nice 2016, Barcelona, Londen en Stockholm 2017 en Londen 2019. Ook Zweden is dus door het nieuwe geweld getroffen.

Ten gevolge van het toenemende gebruik van sociale media en het afnemende gebruik van landelijke kranten ontstonden in verschillende groepen verscheidene wereldbeelden. Het gevoel van ´wij´ versus ´zij´ werd sterker. De onbekenden werden gevaarlijk. Bepaalde groepen van mensen, homoseksuelen, immigranten, Joden etc., werden verdacht gemaakt. In Hongarije benoemde premier Viktor Orban de Joodse George Soros tot vijand van het land. Ook in andere landen groeide het antisemitisme. Dat geldt ook voor Zweden. De situatie voor Zweedse Joden is in de laatste jaren verslechterd met het bekladden van muren en deuren van de synagogen, dreigementen en zelfs brandbommen (Dalsbro 2018-06-25). Op 1 mei 2017 marcheerde Nordiska Motståndsrörelsen door de stad Falun, wat veel mensen aan de tijd van de Tweede Wereldoorlog herinnerden. Hun leider Simon Lindberg zei in zijn toespraak dat hij “in het sprookje van de Holocaust” niet geloofde (Dalsbro et al. 2017-05-01).

Al in 2001 werd in Zweden het besluit genomen om een nieuwe landelijke autoriteit op te richten die met de Holocaust als uitgangspunt voor democratie, tolerantie en menselijke rechten zou werken. Het werd in 2003 ingewijd (Forum för levande historia) in Stockholm.1 Het produceert en verspreidt informatiemateriaal voor scholen, universiteiten en verschillende evenementen. Illustratief is het boek Om detta må ni berätta (Bruchfeld en Levine 1998). In die samenhang reisden meerdere overlevenden van de concentratiekampen rond om over hun ervaringen uit die tijd te vertellen. Overlevenden, die de concentratiekampen hebben meegemaakt, verdwijnen nu ten gevolge van hoge leeftijd. Bijvoorbeeld één van de overlevenden uit Bergen-Belsen, Hédi Fried, heeft jaren lang in scholen lezingen gegeven over hoe het was, maar nu is zij daar te oud voor; zij is 96 jaar oud. Schriftelijk getuigenis in het Zweeds was er haast niets.

Duidelijk vond meer dan één uitgeverij dat er in Zweden een gebrek aan informatie was over wat er met bepaalde bevolkingsgroepen tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurde. Er zijn in de meer recente jaren meerdere boeken over die tijd uitgegeven door bijvoorbeeld Bonniers, Ekelid, Lind & Co, Modernista, Natur & Kultur, Nona, en Norstedts. Zie bijlage 2.

1 www.levandehistoria.se (Geraadpleegd 2020-04-06)

Doel en vraagstelling

In het verleden is er al onderzoek gedaan naar overdracht van literatuur van het ene land naar het andere. Er is bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de overdracht van Nederlandse literatuur in Duitsland, Frankrijk, Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten (Wilterdink 2017), Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten (Van Es en Heilbron 2015); Duitsland (Van Vorst 2007; Mc Martin 2016), Rusland (Scheltjens 2007), Tsjechië (Engelbrecht 2017), Slovakije (Van Engen 2007), Italië (Gentile 2020), Duitsland, Noorwegen en Zweden (Kegel et al. 2017) en ook Zweden (Van Meerbergen 2010; Wikén Bonde 1997 en 2007). Het meest is gedaan met betrekking tot fictie. Non-fictie blijkt niet zo veel onderzocht te zijn. In de laatste vijftien jaar werden vier Nederlandse getuigenisboeken uit de Tweede Wereldoorlog in Zweden gepubliceerd. Wat is de reden om deze boeken tussen zestig en vijfenzeventig jaar na de oorlog naar Zweden te brengen? Recent onderzoek naar de overdracht van getuigenisliteratuur vanuit het Nederlands naar het Zweeds is zo ver bekend niet gedaan. Deze scriptie tracht de volgende vragen te beantwoorden: In welk opzicht verschillen de besluiten om vier getuigenisboeken in het Zweeds te laten vertalen en uitgeven? Hoe ziet de receptie van deze boeken eruit? Dit onderzoek wil daarom een bijdrage leveren aan de sluiting van deze hiaat in kennis.

Aan de hand van vier boeken zal een analyse worden uitgevoerd over hoe de overdracht en receptie verschillen en overeenkomen en de achterliggende redenen hiervan. Dit onderzoek sluit aan bij de sociologische transnationale vertaaltheorie uit de laatste decennia. In de theorie wordt beweerd dat boeken in een perifere taal als het Nederlands niet zo vaak in een andere taal worden overgedragen als boeken uit een meer centrale taal. Subsidies kunnen het proces helpen. Een eerdere vertaling in een meer centrale taal geeft een boek status. Dat kan tevens het overdrachtsproces uit een perifere taal helpen. 1. Werd het boek eerst in het Zweeds of eerst in een meer centrale taal vertaald? Was er subsidie en zo ja, hoe belangrijk was die?

Er zijn veel bedrijven of organisaties in overdracht van vertaalde boeken betrokken, bijvoorbeeld grote, goed gevestigde uitgeverijen, nieuwe of kleine uitgeverijen, literair agenten, boekenbeurzen, het Nederlands Letterenfonds, vertalers en anderen. 2. Waarvan kwam het initiatief en welke andere bedrijven of organisaties waren in het proces van de overdracht betrokken?

Veel onderzoekers hebben getuigd dat vertalers vaak heel belangrijk zijn geweest in het bemiddelingsproces voor een auteur of een boek. Is dat ook hier zo? 3. Hoe betrokken waren de vertalers in het bemiddelingsproces?

Om te worden gezien en gekocht moet een boek op een of andere manier opvallen. De critici zijn gelijktijdig lezers en bemiddelaars van het boek. Wat vonden zij? Hoe zijn de boeken ingekaderd? 4. Hoe was de receptie van de vier boeken in Zweden en is er in dit opzicht verschil tussen de boeken?

Wat is getuigenisliteratuur?

When we say “witness literature,” we think first of witnesses to those “facts” that are commited by human beings upon other human beings whether in war, apartheid, holocaust or gulag. (Ash 2002, 61).

Elie Wiesel schijnt in 1977 in The Holocaust as a Literary Inspiration te hebben gezegd dat de getuigenisliteratuur een innovatie van onze tijd is (Engdahl 2002, 5). Op 4-5 december 2001 hield Svenska Akademien [de Zweedse Academie] een symposium over Getuigenisliteratuur. Het resulteerde in een boek over wat getuigenisliteratuur is: Ash (2002, 62) vindt dat alle getuigenissen onbetrouwbaar zijn, omdat getuigen niet alleen maar veel vergeten maar dat de hersens nieuwe herinneringen kunnen construeren. Hij attendeert zijn medeauteurs op dat geschreven woorden over de feitelijke wereld ook tot consequenties in de feitelijke wereld leiden (Ash 2002, 64). Daarom is het om morele redenen heel belangrijk louter wat waar is te schrijven. Peter Englund (2002, 53) beweert dat historici hebben getoond hoe ons beeld van de oorlogen gecreëerd is door een “relatief weinig aantal teksten, allen geschreven door gevoelige, goed opgeleide jonge mannen met literaire talenten uit de burgerklasse” (mijn vertaling). Hij verwijst naar Primo Levi en Aleksandr Solzhenitsyn en waarschuwt ons niet te vergeten dat het merendeel van de vervolgden niet overleefden en dat de meesten van deze groep geen stem hebben gehad. Om de hele waarheid te vinden is het volgens Li Rui (2002, 82) belangrijk dat wij de geschiedenis uit veel perspectieven en niet met ´gekloonde ogen´ zien. Englund wijst er ook op dat er een verschil is tussen ervaren geschiedenis en de geschreven vorm. Wanneer de ervaring tot een verhaal wordt gemaakt is er een risico dat er een vereenvoudiging of verduidelijking wordt waar in werkelijkheid chaos was (Englund 2002, 51). Kenzaburo Oe (2002, 110) en Gao Xingjian (2002, 123) beweren beiden dat literatuur in feite een getuigenis is van mensheid in het hedendaagse tijdsperk.

Maar dan verliest het woord ´getuigenis´ in getuigenisliteratuur zijn betekenis. Om het woord te definiëren, moeten we ook weten wat het niet is. Samuel Dresden heeft in zijn essay De literaire getuige (Dresden 1959) drie categorieën oorlogsverhalen geïdentificeerd, namelijk: a) één dat vertelt dat “zo is het”, terwijl het nog gebeurt, b) één dat vertelt dat “zo was het”, en c) één dat vertelt hoe het had kunnen zijn. De eerste categorie is bijvoorbeeld Mirjam Bolles Ik zal je beschrijven hoe een dag er hier uitziet (Bolle 2003). Zij schreef het dagboek terwijl de situatie voor de Joden in Amsterdam verslechterde en ook toen ze naar Westerbork en Bergen-Belsen werd gestuurd. In die tijd wist zij niet of zij dit zou overleven. Het was haar werkelijkheid. Het is een document uit die tijd. De tweede categorie oorlogsverhalen waarover Dresden (1959) schreef was de kroniek, waar je op basis van documenten van die tijd een niet gecommentarieerde opstelling maakt over wat chronologisch gebeurde. Dit is achteraf geschreven en het slot is al bekend. Als voorbeeld geeft hij Marga Minco´s Het bittere kruid, een kleine kroniek (Minco 1957).

De derde categorie is het verhaal dat voor publicatie is geschreven en dat als fictie, wordt beschouwd. Hieronder kunnen bijvoorbeeld Jan Terlouws Oorlogswinter (Terlouw 1972) of Tessa de Loos De tweeling (De Loo 1993) worden gerekend. Vaak kunnen zij de grote gebeurtenissen heel goed beschrijven. De personages zijn vaak verzonnen. Maar wat er met hun gebeurde, zou wel kunnen hebben plaatsgevonden. Slechts de twee eerste categorieën hierboven worden door Dresden als getuigenisliteratuur beschouwd. De laatste is het niet. Ook al is de auteur een persoon die zelf de oorlog heeft meegemaakt en nu zijn eigen geschiedenis uit deze tijd vertelt, het is desondanks geen getuigenisliteratuur volgens de definitie van Dresden (1959), omdat de afloop voor de schrijver bekend is en omdat herinneringen in de loop van de tijd veranderen. De vier onderstaande getuigenisboeken behoren tot de eerste categorie. In Zweden ontbreekt het genre, dat getuigenisliteratuur wordt genoemd. Misschien is dit omdat het land neutraal in de oorlog bleef. De boeken die in Nederland getuigenisliteratuur worden genoemd, worden in Zweden als biografieën geclassificeerd.2 In beide landen worden ze als non-fictie beschouwd. Het uitgangspunt van dit onderzoek zijn de volgende vier boeken:

1. Anne Frank (2005): Anne Franks dagbok: Den oavkortade originalutgåvan - anteckningar från gömstället 12 juni 1942 - 1 augusti 1944. De Nederlandse titel is: Het Achterhuis, dagboekbrieven 12 juni 1942 - 1 augustus 1944.

2 Zie bijvoorbeeld de classificatie van Stadsbiblioteket

2. Mirjam Bolle (2007): Låt mig berätta om en vanlig dag: dagboksanteckningar från Amsterdam, Westerbork och Bergen-Belsen 27 januari 1943 - 10 juli 1944. De Nederlandse titel is: Ik zal je beschrijven hoe een dag er hier uitziet. 3. Etty Hillesum (2018): Dagböcker och brev i urval. De Nederlandse titel is: Het verstoorde leven. 4. Eddy de Wind (2020): Jag stannade kvar i Auschwitz. De Nederlandse titel is: Eindstation Auschwitz. 3

Theorie

Van Es en Heilbron (2015, 298) hebben in hun onderzoek naar vertaald fictie hun analyse in drie niveaus ondergebracht: macro, midden en micro. Het macroniveau is het hiërarchiesysteem van de talen waar het Engels de dominante taal is, Duits en Frans semicentrale talen en Nederlands en Zweeds allebei semi-perifere of perifere talen zijn. Op het middenniveau bevinden zich de uitgeverijen met hun verschillende strategieën. Op het microniveau zijn de individuen die in de processen deelnemen.

1. Macroniveau: Transnationale overdracht van vertaalde literatuur Abram de Swaan (2001) heeft ons geattendeerd op het feit dat sommige talen invloedrijker zijn dan andere, dat dit over tijd varieert en dat wij, ondanks het feit dat wij verschillende talen spreken, met elkaar kunnen communiceren, omdat sommigen meertalig zijn. Om dit in cijfers te kunnen uitdrukken heeft hij een ´Q-waarde´4 gecreëerd (De Swaan 2001, 5). Maar deze ´Q-waarde´ was slechts een maatstaf voor de potentiaal van de taal, en het zegt dus niets over hoe belangrijk de taal in feite in de communicatie is. Bijgevolg hebben Ronen et al. de ´Q-waarde´ gecompleteerd met het aandeel boekvertalingen volgens UNESCO´s Index Translationum (Ronen et al. 2014, E5618). Daaruit volgt dat als een land zijn stem in de wereld invloedrijker wil maken, dit bijvoorbeeld met behulp van vertalingen kan. Veel landen hebben ook de consequenties van deze redenering gevolgd en geven systematisch subsidies voor vertalingen. Nederland en België zijn hier al jaren mee bezig. Veel landen geven ook vertaalsubsidies als beschermingsmaatregel tegen de steeds meer dominante Amerikaanse cultuur.

Onderzoek in de laatste decennia heeft aangetoond dat de plaats in het taalsysteem belangrijk is voor de interesse voor boeken in andere landen (Van Es en Heilbron 2015; Heilbron 1995; Heilbron 1999; Sapiro 2010; Sapiro 2015; Sapiro 2016; Wilterdink 2017). De vertalingen gaan normaliter veel meer van het centrum, vooral het Engels, naar de periferie dan in de andere richting; het centrum-periferie model (Van Es en Heilbron 2015, 297; Heilbron 1999, 435; Heilbron 2008, 188; Heilbron en Sapiro 2007, 96; Heilbron en Sapiro 2016, 381; Sapiro 2010, 420; Sapiro 2015, 325). Hoe centraler een taal is des te meer boeken worden uit die taal naar andere talen vertaald en hoe minder wordt er naar de centrale taal vertaald. Voor perifere talen werkt het omgekeerd. Er wordt ook vermeld dat hoe centraler een taal is hoe meer genres worden uit die taal vertaald (Heilbron en Sapiro 2007, 96; Heilbron en Sapiro 2016, 381). Door een boek uit een perifere taal eerst in een meer centrale taal als het Duits en het Frans te vertalen, wordt het makkelijker later in het Engels te laten vertalen. Wanneer het in het Engels - of Duits of Frans - is overgedragen krijgt het boek een status. Daarna wordt het makkelijker om het boek naar een andere perifere taal over te dragen (Heilbron 1995, 242; Sapiro 2015, 325). Daaruit vloeit voort dat de perifere talen vaak subsidies nodig hebben om een ander land te overtuigen hun boeken te vertalen. De centrale taal hoeft dat niet.

3 Een vijfde boek werd in juni 2020 uitgegeven door Modernista in Stockholm: Roxane van Iperens ´Systrarna i Auschwitz´, vertaald door Ingrid Wikén Bonde. Het is echter geen dagboek en is daarom hier niet opgenomen

4 Niet te worden verward met de Q-waarde gebruikt in significatietesten of met de Q-waarde van een fiets, met andere woorden de afstand tussen de buitenzijden van het crankstelsel

2. Middenniveau: Hoe bedrijven of organisaties in het proces van de overdracht zijn betrokken Wie beslist welke Nederlandse boeken de Zweden kunnen lezen? De formele besluiten over de vertalingen en/of publicaties worden door de uitgeverijen in de doelcultuur genomen. De uitgeverijen zijn ´poortwachters´ (Franssen en Kuipers 2011, 67). Dat wil zeggen dat ze een schrijver kunnen stoppen door hem af te wijzen. De argumenten voor de keuze van een bepaalde selectie zijn: 1) reputatie van de schrijver of het boek, 2) imitatie van eerdere succesvolle boeken, 3) innovatie, met andere worden heel unieke boeken, of 4) identiteit (Franssen en Kuipers 2011, 82-83). Met identiteit wordt bedoeld dat het boek in de fondslijst past. Met de fondslijst bouwen de uitgeverijen langzamerhand hun identiteit of imago op. Door de fondslijsten kunnen uitgeverijen zich profileren en contacten leggen met elkaar.

Bourdieu (2008) vermeldt na een ambitieus onderzoek naar de Franse uitgeversmarkt dat de positie van uitgeverijen sterk gepolariseerd is. Het ene uiterste is een groep grote, dominerende uitgeverijen met veel financiële middelen, die een groot aandeel populaire boeken, vaak oorspronkelijk Engelstalige, in hun fondslijsten hebben. In het andere uiterste zijn de uitgeverijen vaak kleiner en kunnen niet voor de populaire Franse of Engelstalige boeken concurreren. De boeken die deze groep koopt, zijn meestal van hoog literair kwaliteit maar van perifere landen en dus internationaal onbekende boeken. Bijgevolg zijn ze goedkoper. Soms hebben ze hun succes al in de moedertaal kunnen aantonen. Deze groep uitgeverijen is daarom het meest vernieuwend. Volgens Bourdieu (2008, 152) is deze groep de enige die de mogelijkheid heeft om de onafhankelijkheid van kunst omwille van geld te verdedigen. Er wordt ook beweerd (Bourdieu 2008) dat het symbolische kapitaal dat de redacteur en daardoor ook de uitgeverij langzamerhand door zijn uitgeversfonds heeft opgebouwd heel belangrijk is voor de uitgeversrechten die de uitgeverij kan kopen. Het symbolische kapitaal is het imago van de uitgeverij. Het kan groeien als de fondslijst consequent samengesteld wordt. Het groeit ook wanneer de geselecteerde auteurs later succesvol blijken te worden bijvoorbeeld als het volgende boek van dezelfde goede kwaliteit is of als ze prijzen ontvangen (Bourdieu 2008, 136). Dit symbolische kapitaal kan op den duur in economisch kapitaal worden verwisseld.

Kunstobjecten zoals beeldende kunst, muziek en literatuur bestaan louter als mensen denken dat ze echt kunst zijn (Bourdieu 1983, 318; Bourdieu 2000, 412-428). Dat geloof is het symbolische kapitaal van het kunstobject. In het literaire veld gaat het dus over welke literatuur gecanoniseerd kan worden. Aldus Bourdieu (1983, 323; 2000, 314) is er een constante strijd op het culturele veld gaande omtrent de macht om te mogen bepalen wie of wat gecanoniseerd kan worden. Desondanks vinden Franssen en Kuipers (2011, 87) in hun onderzoek naar het poortwachtproces van vertalingen uit het Engels in het Nederlands minder conflict tussen concurrerende uitgeverijen dan verwacht en meer samenwerking met collega´s in het buitenland. Om onzekerheid te minimeren gebruiken de uitgeverijen internationale netwerken met buitenlandse uitgevers, scouts, literair agenten en vertalers om informatie te krijgen (Bourdieu 2008, 149-150; Franssen en Kuipers 2011, 75). Informatie kan ook worden gevonden door het Nederlands Letterenfonds of op boekenbeurzen. Een scout is een persoon die voor één of meerdere uitgeverijen regelmatig informatie over schrijvers en boeken verschaft. Literair agenten kunnen de vertegenwoordiger voor veel grote uitgeverijen of direct voor een auteur zijn. Ze kunnen veilingen houden voor vertaalrechten maar ook direct naar een specifieke uitgever of redacteur komen, als zij weten dat dit interessant voor deze uitgever zou zijn (Bourdieu 2008, 150). De voorganger van het Nederlands Letterenfonds was opgericht om auteurs van het land bekender te maken en meer vertaalrechten aan andere landen door subsidies te promoten. Soortgelijke stelsels worden nu meer en meer als een literair agent (Heilbron en Sapiro 2007, 102; McMartin 2016, 60; Sapiro 2008, 163), dat wil zeggen een meer neutrale makelaar tussen verkoper en koper.

Sapiro (2008, 2016) toont aan dat Bourdieu´s grootschalige uitgeverijen met commerciële wetten versus kleinschalige uitgeverijen met niet-commerciële productie ook de transnationale velden van vertalingen structureren (Sapiro 2008, 159-160; Sapiro 2016, 87). De uitgeverijen in de twee uitersten hebben verschillende strategieën. Het grootschalige uiterste zoekt economische winst meteen door vaak rechten tot Engelse bestsellers of anders (her-)vertalingen van klassieke werken in andere talen te kopen. Het kleinschalige uiterste moet eerst symbolisch kapitaal opbouwen door vertaalrechten van

boeken uit perifere talen met hulp van subsidies te kopen (Heilbron en Sapiro 2007, 100; Sapiro 2008, 162; Sapiro 2015, 333-335). Een verschil met Bourdieu´s beschrijving van Frankrijk is tevens dat de plaats van de taal in de taalhiërarchie hier een rol speelt door de uitgeverij min of meer symbolisch kapitaal te geven (Sapiro 2015, 341). Een Amerikaanse uitgever heeft daarom meer macht om een auteur te consecreren dan een uitgever in een land met een perifere taal. De grootschalige en kleinschalige groepen hebben ook verschillende netwerken (Sapiro 2008, 160; Sapiro 2015, 335). De uitgevers houden liever contact met andere uitgevers met gelijke fondslijsten omdat die meer bruikbare informatie voor hen kunnen bieden. Ten gevolge ervan worden de bevriende uitgeverijen geleidelijk meer gelijk (Franssen en Kuipers 2011, 88-89; Sapiro 2015, 339) en kopen ze meer van elkaar omdat dat is waar ze informatie vandaan hebben. Franssen en Kuipers geloven dat er een tweeling voor iedere Nederlandse uitgeverij in een Europees land kon worden gevonden (Franssen en Kuipers 2011, 89). Daar staat tegenover dat een literair agent een heel ander buitenlandse uitgeverij kan vertegenwoordigen.

Bourdieu beweert dat de literaire markt min of meer autonoom is, in andere woorden dat het kan worden onderzocht zonder inmenging van andere factoren. Sapiro (2016) vermeldt echter na een groot onderzoek van vertaalde boeken in de Verenigde Staten, als ook Even-Zohar (1990) en Toury (1995), dat de literaire markt niet autonoom is, maar de markt wordt beïnvloed door politieke, economische, culturele en sociale factoren. Dergelijke factoren kunnen dus de selectie van boeken hinderen of helpen (Sapiro 2016, 81-94).

3. Microniveau: De vertaler in het bemiddelingsproces Petra Broomans (2012) heeft zich voor het hele bemiddelingsproces geïnteresseerd. Zij heeft de cultuurbemiddeling ingedeeld in de volgende fases voor boeken: 1) de ontdekking en introductie, 2) het vinden van een geïnteresseerde uitgever, 3) de vertaling, 4) de publicatie. 5) Daarna vindt een eventuele receptie plaats door critici, media en boekwinkels en ten slotte 6) de receptie door de lezers (Broomans 2012, 263-265). Een cultuurbemiddelaar is iemand die in meerdere van deze fases actief is. Broomans toont aan dat de bemiddelaar verschillende beroepen in verschillende tijden heeft gehad, maar dat er “vertaler, recensent, journalist, letterkundige, literatuurhistoricus, wetenschapper, bibliothecaris, boekhandelaar, verzamelaar, literair agent, scout, uitgever, redacteur van een tijdschrift of bij een uitgeverij, auteur, schrijver van reisverhalen en adviseur” kan zijn (Broomans 2012, 263). Er wordt gesteld dat de toonaangevende bemiddelaar nu vaak de vertaler is. Andere onderzoekers zijn het met haar eens (Engelbrecht 2017, 260; Gentile 2020, 39-40; Meylaerts et al. 2017, 80-82). Ingrid Wikén Bonde heeft al in 1988 geschreven over hoe zij Zweedse uitgevers had kunnen overtuigen om bepaalde boeken uit te geven door ze zelf te vertalen (Wikén Bonde 1988, 113).

4. De receptie De laatste stap voor een vertaald boek dat naar een nieuw land komt, is de receptie; wat vinden de lezers in het nieuwe land? De critici hebben hier een dubbele rol. Ten eerste zijn zij lezers als alle andere. Ten tweede zullen zij het boek voor andere lezers presenteren. De vertaalde tekst wordt overgedragen zonder zijn oorspronkelijke context (Bourdieu volgens Sapiro 2008, 163). De critici - zowel als eventuele voor- of nawoorden in het nieuwe land, nieuwe beelden etc. van het boek - kunnen het boek een nieuwe context geven.

Hier volgt een paar relevante voorbeelden van receptieonderzoek: Wikén Bonde (2007) heeft de receptie van de Nederlandse Vijftigers in Zweden diachronisch beschreven door onder andere een kwantitatief onderzoek van artikelen, radio- en Tv-programma´s uit te voeren. Wilterdink (2017) heeft een analyse gedaan van de receptie van Nederlandse literatuur in Duitsland, Frankrijk, Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten in 1980 tot 2012 door artikelen in de grootste kranten te analyseren. Hij vond grote verschillen tussen de landen. In het onderzoek Sorg i Sagolandet heeft Sara van den Bossche (2004) de berichtgeving in verband met het overlijden van Astrid Lindgren in Zweden vergeleken met Nederland en België. Daarbij heeft ze een methode gebaseerd op een Amerikaanse methode Content Analysis gemodificeerd door de sociologen Karl Erik Rosengren (1968) en Raymond Vervliet (2000) gebruikt. De methode moet eerst voor de doelstelling worden gemodificeerd (Van den Bossche 2004, 23-24) (zie ook pagina 8 over Content Analyses). Het idee in

deze methode is dat de tekst niets betekent zonder een lezer. Er zit “leegtes” erin, en de lezer vult die leegtes met zijn of haar ervaringen en waarden (Krippendorff 2004, 22-23). De studie van Sara van den Bossche zal als voorbeeld voor de inhoudsanalyse hier worden gebruikt.

Materiaal en methode

Om basisinformatie over de vier getuigenisboeken voor mijn onderzoek te verkrijgen zal eerst de vertalingendatabase van het Nederlands Letterenfonds5 worden geraadpleegd. Hier zijn gegevens over vertaalde Nederlandstalige literatuur zowel uit Nederland als België beschikbaar.

Mijn materiaal bestaat uit informatie van interviewen: van de uitgeverijen, vertalers, het Nederlands Letterenfonds en eventueel andere betrokkenen in het proces van de overdracht. Op basis van de processen beschreven door Franssen en Kuipers (2011, 74-82) en Broomans (2012, 263-264) zal informatie worden verzameld over wat er voor deze vier boeken is gebeurd. De geschiedenis van de overdracht van deze getuigenisboeken zal met elkaar en met de theorie worden vergeleken, vooral gebaseerd op Franssen en Kuipers, Heilbron, Sapiro en Broomans.

De vraag hoe de boeken in Zweden werden ontvangen en of er verschillen tussen de vier boeken zijn zal hier worden onderzocht door recensies te analyseren. Oorspronkelijk waren de landelijke Dagens Nyheter, Svenska Dagbladet, Aftonbladet, Expressen, Sydsvenska Dagbladet en Göteborgsposten gekozen voor onderzoek naar recensies omdat ze de grootste kranten in Zweden zijn. Het werd echter snel duidelijk dat deze kranten niet genoeg recensies hadden gepubliceerd. Daarom werden alle beschikbare recensies geselecteerd. Omdat veel kranten samenwerken, wordt soms een recensie in meerdere kranten gepubliceerd hoewel vaak onder verschillende titels en met kleine veranderingen. Dergelijke kopieën zijn zo ver bekend weggenomen.

Er zijn 22 recensies/artikelen over Anne Frank, 13 over Mirjam Bolle, 11 over Etty Hillesum en 7 over Eddy de Wind beschikbaar. De over tijd afnemende cijfers weerspiegelen waarschijnlijk meer de krantendood in Zweden dan de interesse voor deze dagboekschrijvers. Er zijn nu nieuwe bronnen voor de consumenten om informatie te krijgen en daarom minder kranten dan 15 jaar geleden en de kranten die er nog steeds zijn, kunnen of willen minder recensies bekostigen.

De kranten waar de recensies zijn gepubliceerd, datum, titel en naam van de recensent zijn te lezen in bijlage 1. Hier zullen slechts enige commentaren worden gegeven.

Een artikel over Anne Frank in Svenska Dagbladet was in feite niet in 2005, toen het boek uitkwam, maar in 2017 geschreven. Omdat het wel over hoe zij en haar dagboek worden gezien door de Zweedse critica gaat, is het hier niettemin opgenomen.

Er zijn twee artikelen in Svenska Dagbladet (2007-05-03 en 2012-11-15) die over verscheidene dagboekschrijvers gaan hoewel die niet in het bijzonder recensies over deze schrijvers zijn. Hier worden toch Mirjam Bolle en Etty Hillesum in een context gezet en de artikelen zijn daarom interessant en de relevante delen van iedere schrijfster gebruikt. De eerste is in het jaar van de publicatie van Mirjam Bolles boek geschreven. De tweede is in 2012 geschreven. Dus zijn beide geschreven vóór de uitgave van Etty Hillesums boek in Zweden. Dat is ook de recensie over Etty Hillesum in Dagens Nyheter 2003-11-30, hoewel het nieuwe boek eerst in 2018 is uitgekomen. Maar omdat het nieuwe boek tot 90 procent hetzelfde is als het oude boek, en de critici Anita Goldman veel van haar wist, is dit artikel ook in het corpus opgenomen. De beschrijvingen van de boeken van de

5 Het Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl

uitgeverijen zijn hier niet gebruikt omdat de recensies van deze beschrijvingen afhankelijk zijn en de gekozen methode onafhankelijkheid eist.

Twee van de boeken, Anne Franks dagbok en Etty Hillesums dagboek Det förstörda livet zijn ook eerder in Zweden uitgegeven. Hier waren maar vijf oude recensies/artikelen beschikbaar. De enige digitaal zoeken leesbare kranten van die tijd zijn onder de huidige omstandigheden de landelijke Dagens Nyheter en Svenska Dagbladet. Omdat de aanwezige recensies van eerder zo weinig zijn, zal de methode Content Analysis voor deze vijf recensies niet gebruikt worden.

Het doel van de inhoudsanalyse van de kranten is te onderzoeken hoe de schrijvers van de artikelen de vier dagboekauteurs beschouwen en of er verschil tussen hen zijn. Dat is min of meer dezelfde vraag als wat Sara van den Bossche in haar scriptie Sorg i Sagolandet (Van den Bossche 2004) heeft gehad. Daar heeft ze een vergelijking gemaakt tussen de berichtgeving na de dood van Astrid Lindgren in Zweden, Nederland en België om te weten te komen hoe artikelschrijvers Astrid Lindgren hebben opgevat. Daarvoor heeft ze Content Analysis gebruikt. Een verschil tussen deze scriptie en Sorg i Sagolandet is dat Astrid Lindgren heel bekend is, wat de auteurs van de dagboeken - behalve Anne Frank - niet zijn. In het geval van Astrid Lindgren waren er algemene journalisten, die de nieuwsartikelen schreven. Hier zijn het critici, die de recensies schrijven. Zij weten normaliter veel van literatuur. Ze worden ook verwacht de boeken te lezen en informatie over de auteurs eerst te vinden voor ze de recensies schrijven. Het oorspronkelijke gebrek aan kennis kan daarom geen probleem zijn voor het gebruik van deze methode.

Content analysis is a research technique for making replicable and valid inferences from texts (or other useful matters) to the contents of their use. (Krippendorff 2004, 18)

Content analysis is een objectieve en systematische methode die vaak gebruikt is voor grote corpussen tekst die met computers berekend kunnen worden. De doelstellingen variëren. Door Karl Erik Rosengren (1968) en later Raymond Vervliet (2000) is de methode speciaal ontwikkeld om informatie uit recensies te krijgen (Van den Bossche 2004, 21). Het doel van de kwantitatieve analyse is zowel expliciete als impliciete tendensen in het materiaal te vinden. Dat maakt het mogelijk hypothesen te formuleren voor de kwalitatieve analyse. Door het corpus zowel kwantitatief als kwalitatief te analyseren wordt onderzocht wat in de recensies over de auteurs gezegd is zowel als hoe het werd gezegd. Het kwantitatieve deel wordt gedaan door de individuele uitspraken in de artikelen in categorieën te coderen en daarna tellen hoeveel de categorieën worden gebruikt en in welke recensies. Het is voor de objectiviteit essentieel de verschillende categorieën nauwkeurig en onafhankelijk te definiëren.

De methode moet eerst aangepast worden op basis van de vragen uit het corpus van teksten die de onderzoeker wenst te hebben beantwoord. Englund (2002, 52) onder andere meent dat de literaire vorm en de eisen op feitelijkheid en waarheidsgetrouwheid in getuigenisliteratuur elkaar storen. Dresden (1959, 234) heeft beweerd dat de schoonheidswaarde van de tekst hier niet belangrijk is omdat het getuigenis alles is. Maar wat in deze scriptie over dagboeken belangrijk te weten is, is hoe de critici de boeken beschouwen en of er verschillen tussen de boeken zijn. Vinden de critici genoeg positief in de boeken om het aan te bevelen? Deze informatie is te vinden in de subjectieve uitspraken, dat is de auteur als persoon of als schrijver en ook in waar de schrijver gedetailleerd over schrijft. Met de laatste wordt hier de onderstaande categorie 3 bedoeld, tot verschil van de algemene biografische feiten in categorie 1. Het volgende model is gelijk voor al de boeken om ze te kunnen vergelijken.

Categorie 1. Objectief: Biografische feiten Hier worden algemene biografische feiten geïncludeerd die zonder waardering zijn, zowel wat de dagboekschrijvers zelf hebben geschreven als wat andere mensen hebben verteld, bijvoorbeeld in voor- of nawoorden, interviews of andere teksten over het leven van de dagboekschrijver.

Categorie 2. Subjectief: De schrijver als persoon Hier worden alle waarderingen over de auteur geïncludeerd. Dat geeft dus een beeld van de persoon van de schrijver en soms ook een beeld van het gevoel van de critici tegen de schrijver.

Categorie 3. Schrijverschap Objectief: Inhoud (wat) Onder deze titel wordt gecodeerd indien de artikelschrijver iets schrijft over de details van wat de dagboekschrijver schrijft. Het is niet genoeg dat hij/zij schrijft dat de boekschrijver over zijn leven in de oorlog of in Auschwitz heeft geschreven. Maar een commentaar dat de maaltijden uit aardappels en kunstjus bestaat, wordt hier gecodeerd. Dit zal een beeld geven van wat de dagboekschrijver in de ogen van de artikelschrijver belangrijkst vond. - Deze categorie raakt categorie 1. Tijdens de analyse bleek het mogelijk deze categorieën van elkaar te scheiden.

Categorie 4. Schrijverschap Subjectief: Waardering (hoe) Hier wordt verslag uitgebracht over wat in het artikel wordt gezegd over de taal, de stijl of de compositie. Hier wordt dus bekeken hoe de dagboekauteur als schrijver wordt gezien of hoe het lezen van het dagboek wordt ervaren.

Categorie 5. Schrijverschap: Aanleiding (waarom) Als de artikelschrijver iets heeft gezegd over waarom de dagboekschrijver het dagboek schreef wordt dat hier aangetekend.

Categorie 6. Intertekstuele verwijzingen naar personen of boeken Verwijzingen zijn belangrijk omdat ze aangeven in welke richting de criticus/critica associeert. Hier worden verwijzingen naar andere boeken of personen gecodeerd. De reden dat boeken en personen in één categorie en niet in twee worden gecodeerd is dat ze niet onafhankelijk zijn. Soms wordt een boek van een schrijver genoemd en soms de schrijver en soms beide.

Categorie 7. Verwijzingen naar plaatsen, instituten of tijdstippen Plaatsen, instituten, evenementen en specifieke tijdstippen worden soms genoemd en kunnen ook een samenhang rond de dagboekschrijver geven.

Categorie 8. Joods: Joods of religie Alle vier de boekschrijvers waren Joods. Maar wat betekent dat? De nazi´s wilden de Joden verdelgen. Er waren Joden die niets anders gemeenschappelijk met andere Joden hadden dan de antisemitische dreigingen van de nazi´s. Als dat hier zo is, is het eenvoudiger voor een gemiddelde lezer zichzelf met de persoon te identificeren. Andere Joden waren joods religieus. Sommigen wilden een Joodse staat oprichten, waar zij samen de godsdienst en cultuur konden uitoefenen. Uit de context in de recensies wordt meestal duidelijk dat het over Joden gaan. Maar hoe worden de dagboekschrijvers geïntroduceerd als een Joodse persoon? Als slechts Jood, Jodin of Joods wordt dat hier onder a) DNA gecodeerd. Als het duidelijk is dat er sprake is van geestelijkheid of religie maar niet van joods religie wordt dat onder b) geestelijk gecodeerd. In c) wordt joodsreligieus of zionistisch gecodeerd. Als joods religieus wordt dit met een kleine letter geschreven. Als Joods in de betekenis van slechts verwantschap met andere Joden wordt dat met een hoofdletter “J” geschreven.

Categorie 9. Nederlands Wilterdink (2017, 57) heeft genoteerd dat Nederlandse boeken niet altijd als Nederlandse worden gezien. Hier zal daarom worden gecodeerd met 9a “Nederland”, met 9b ”Holland” en met 9c “Amsterdam”. Hier kunnen ook dubbele antwoorden voorkomen.

Categorie 10. Historisch document Deze categorie zal worden gebruikt voor alle uitspraken dat dit een historisch document, een belangrijk getuigenis of iets dergelijks is.

Categorie 11. Verwijzing naar het heden Alle verwijzingen of vergelijkingen met de huidige situatie wordt hier gecodeerd. Omdat dit niet altijd onafhankelijk is van verwijzingen tot plaatsen enzovoort zal deze categorie niet worden geïncludeerd wanneer geteld wordt over hoe veel categorieën de criticus heeft geschreven.

Categorie 12. Aanbevelend Vinden de critici het boek interessant genoeg om te lezen? Deze categorie is ook niet onafhankelijk en zal ook niet geïncludeerd worden in het tellen van categorieën.

Daarna zal ook de belangrijkste thema´s in de recensies voor ieder dagboek worden onderzocht, onafhankelijk van de andere dagboeken.

Omdat verkoopcijfers niet te verkrijgen zijn, zullen cijfers van de bibliotheken gebruikt worden als maatstaaf van interesse op de Zweedse markt.

Analyse

De overdracht van de boeken naar Zweden

Anne Frank (2005)

Inhoud Anne Frank werd in de zomer van 1929 geboren. Zij kreeg het dagboek als cadeau voor haar dertiende verjaardag. Ze begon erin te schrijven toen zij nog steeds naar school ging vóór de zomer vakantie. Vier dagen na het eind van het schooljaar moest het gezin in het achterhuis van het bedrijf van haar vader onderduiken samen met vier andere personen. Zij schreef haar dagboek over wat daar gebeurde, haar gedachten en gevoelens totdat ze op 4 augustus 1944 werden ontdekt en naar Westerbork en daarna naar Auschwitz werden gestuurd. De moeder Edith Frank overleed in Auschwitz, maar de dochters werden naar Bergen-Belsen gestuurd. Daar zijn ze in de lente van 1945 aan tyfus overleden. Anne Frank werd maar 15 jaar oud. De vader is de enige van de acht onderduikers die de oorlog heeft overleefd.

Het boek in Nederland Anne had eerst haar dagboek slechts voor zichzelf geschreven. Maar op 28 maart 1944 had ze een minister in ballingschap tijdens een radioprogramma gehoord. Hij had gezegd dat de getuigenissen van hoe de Nederlandse bevolking had geleden na de oorlog verzameld zouden worden. Ten gevolge hiervan begon ze haar dagboek voor publicatie te redigeren. Daarom waren er tot maart 1944 dubbele versies. Maar meerdere bladzijden zijn in de chaos van de arrestaties verdwenen. De dagboeken en losse dagboekbladen van Anne werden ongelezen verstopt door Miep Gies, een van de mensen die de onderduikers hadden geholpen, nadat de onderduikers opgehaald werden door de politie. Later kreeg de vader de papieren terug toen hij weer in Nederland was gekomen. Om zijn familie in Duitsland de tekst te laten lezen vertaalde hij “het wezenlijkste” van haar tekst in het Duits, de moedertaal van de familie. Zoals alle tieners was Anne niet altijd zo aardig tegen haar moeder en soms was ze ook te openhartig over seksualiteit in de ogen van haar vader. Daarom had hij enige aantekeningen verwijderd. In 1947 laat de vader Otto Frank het dagboek door de uitgeverij Contact publiceren. Eerst had de uitgeverij de tekst een beetje ingekort om het beter aan te passen in zijn serie Proloog-reeks. Het boek wekte veel opzien.6

6 Volgens het nawoord van Per Holmer in het Zweedse boek

In 1950 werd het boek in het Duits uitgegeven. Een deel van de vertaling was waarschijnlijk Otto Franks eigen. De rest was door Annes zuster Margots voormalige lerares Duits Anneliese Schütz gedaan en bevat enige misverstanden.7 Er werden ook enige veranderingen gedaan, wat het in details verschillend van de Nederlandse uitgave heeft gemaakt. In 1950 kwam ook de Franse uitgave, die op de Nederlandse uitgave was gebaseerd. In 1952 kwam de eerste Engelse uitgave, ook gebaseerd op de Nederlandse uitgave, maar ook hier werden nog eerst enige veranderingen gemaakt.8

Aangezien er meerdere versies waren, werd soms gezegd dat het dagboek een falsificatie was. De falsificatiegeruchten groeiden. Toen Otto Frank in 1980 stierf, werd de Nederlandse overheid eigenaar van alle originelen. De nieuwe eigenaar maakte nu een heel ambitieus wetenschappelijk onderzoek van handschrift, papiersoort, wat de eerste versie van Anne was en wat de tweede, met omvangrijke noten. In 1986 werd dit alles door uitgeverij Bert Bakker uitgegeven in een boek van 800 bladzijden. Daar kan de lezer zelf de eerste en tweede versie in haar handschrift in facsimile lezen. Maar omdat dit een beetje lastig te lezen is, anders dan voor wetenschappelijk onderzoek, kreeg Mirjam Pressler later de opdracht een minder wetenschappelijke versie in het Nederlands te redigeren. Die werd in 1991 door uitgeverij Bert Bakker uitgegeven. Aan het eind van de jaren -90 werd ontdekt dat Otto Frank enige bladzijden bij een vriend had gedeponeerd. Dat resulteerde in een nieuwe uitgave in 2003 door Bert Bakker, die nu een kwart dikker was dan de eerste Nederlandse versie.9 Bert Bakker uitgeverij is nu onderdeel van Uitgeverij Prometheus (Frank 2008, 4) en specialiseert zich in kwalitatieve non- fictie. In 2003-2004 maakte Prometheus/Bert Bakker deel uit van het conglomeraat PCM.

Het nieuwe boek uit 1991/2003 kreeg veel aandacht. Tussen 2000 en 2005 werd het boek in maar liefst twaalf talen uitgegeven: Engels, Duits, Italiaans, Pools, Albanees, Bulgaars, Deens, Estisch, Lets, Macedonisch, Baskisch en in 2005 ook in het Zweeds.10 Sommige van deze waren heruitgaven. De eerste Duitse vertaling van het nieuwe, ongecensureerde boek kwam reeds in 1991 uit, het eerste Franse in 1993 en het eerste Engelse in 1995. In Duitsland en Frankrijk hadden ze ook in 1992 het volledige boek met circa 800 pagina´s dat in Nederland in 1986 door de Staatsuitgeverij gepubliceerd werd, uitgegeven. Zie bijlage 3a.

Het boek in Zweden in 1953 en 2005 In 1953 werd het dagboek van Anne Frank door Ella Wilcke in het Zweeds vertaald en door uitgeverij Hökerbergs in Stockholm uitgegeven. Als origineel werd de Duitse versie uit 1950 gebruikt. In 1977 kwam ook een kortere versie voor volwassenen uit, gebaseerd op Ella Wilckes vertaling.

De circa 800 pagina´s dikke versie uitgegeven in het Nederlands in 1986 leidde tot veel nieuwe uitgaven in veel andere talen. Maar Zweden volgde dat patroon niet. Uitgeverij Hökerbergs, kreeg het ook aangeboden, maar was niet geïnteresseerd. De uitgeverij was tevreden met zijn oude versie. Hökerbergs was in 1882 opgericht en was in de jaren -50 een gerenommeerde uitgeverij met veel boeken. De toenmalige eigenaar Lars Hökerberg stierf in 1976 (Marklund 1992, 310). - Twee zonen hebben de uitgeverij geërfd (ibid.). Vanaf die tijd verminderde het aantal uitgegeven boeken. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw waren er niet zo veel over (Svenska Dagbladet 2005-02-05). Anne Franks dagbok was daarom heel belangrijk voor de uitgeverij.

Het initiatief voor de publicatie van het nieuwe boek kwam uit Zweden. Svante Weyler, correspondent voor Sveriges Radio en cultuurcriticus voor de kranten Expressen en Aftonbladet in Berlijn werd vanaf het midden van de jaren -90 uitgever bij Norstedts in Stockholm, waar hij door ging met Duitse boeken te lezen en zich door oude vrienden te laten informeren. Hij had van het onderzoek naar Het Achterhuis, de circa 800 pagina´s versie en later de nieuwe originele versie voor algemene lezers

7 Holmer, Per: vertaler van Anne Frank, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

8 Volgens het nawoord van Per Holmer in het Zweedse boek

9 Volgens het nawoord van Per Holmer in het Zweedse boek

10 Volgens Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl

gehoord. Hij vond de nieuwe versie van Anne Franks boek een belangrijk boek dat ook in Zweden uitgegeven moest worden.11 Volgens de vertaler Per Holmer, die het vroeg als lector kreeg te lezen, wilde hij ook niet dat zijn dochter, die nu van de juiste leeftijd was, die oude versie zou moeten lezen wanneer de originele versie een heel ander beeld van de tiener Anne gaf.12 Toen Svante Weyler contact met de Zwitserse literair agent Liepman Agency opnam, werd hem eerst verteld dat Hökerbergs de rechten hadden. Het Anne Frank-fonds in Basel wilde echter de ”enige geautoriseerde en vermeerderde editie”, zoals het in de Nederlandse uitgave staat (Frank 2008, 4), in alle landen hebben, niet de oude, gecensureerde. Na een lange tijd van discussies werd vastgesteld dat het boek uit 1991 als een heel ander boek dan dat uit 1947 kon worden beschouwd. Norstedts mocht daarom eindelijk de uitgeversrechten voor het nieuwe boek kopen. Maar uitgeverij Hökerbergs wilde zijn bekendste boek niet kwijt. De uitgeverij dreigde met een rechtsproces als Norstedts het boek uit zou geven.13 Volgens Svante Weyler heeft Norstedts een grote som aan Hökerbergs betaald om een proces te vermijden.

Het is waarschijnlijk de enige keer dat een uitgeverij geld heeft verdiend aan het niet uitgeven van een boek. […] Ik ben mijn baas zeer dankbaar dat hij mij dit in deze context enorme bedrag liet hebben, omdat er mij zo ontzettend veel aan gelegen was het boek in Annes originele versie ook op de Zweedse markt uit te geven.14 (Mijn vertaling)

Hökerbergs heeft de rest van zijn oplage vernietigd.15 Norstedts heeft beloofd het boek te allen tijde in voorraad te hebben; als de hele oplage verkocht wordt zal een nieuwe oplage onmiddellijk gedrukt worden.16

Omdat dit als een heel nieuw boek werd beschouwd en het oude boek op basis van een heel ander origineel was vertaald, werd subsidie voor de vertaling door het Nederlands Literaire Productiefonds gegeven. Dat was natuurlijk welkom, maar na acht jaar17 vechten om het boek te mogen uitgeven, zou Norstedts dat toch hebben gedaan omdat dat als hun professionele uitgeversplicht werd beschouwd.18 Aan de andere kant wordt door Martin Kaunitz toegevoegd dat de subsidie voor het boek van Anne Frank minder bepalend was dan voor dat van Mirjam Bolle, maar desondanks niet onbeduidend.19 En de huidige literaire directeur op Norstedts heeft medegedeeld dat subsidies voor Nederlandse boeken die Norstedts in het Zweeds zou willen vertalen in de regel heel belangrijk zijn. Het is niet dat waarop ze het besluit van publicatie baseren. Eerst wordt het besluit om publicatie genomen en daarna wordt subsidie aangevraagd. Maar als er subsidie werd gegeven kunnen ze ook later een Nederlands boek goedkeuren zonder te weten of subsidie zal worden gegeven.20

Zoals reeds eerder is genoemd werd er in een vroeg stadium contact met de vertaler Per Holmer opgenomen. Hij besefte onmiddellijk dat dit zijn meest bekende vertaling in zijn carrière zou worden.21 Hij heeft ook, na een tijdje in Amsterdam de feiten te hebben bestudeerd, een zestien pagina´s lang nawoord voor het boek geschreven, waarin hij de geschiedenis van het boek beschrijft. Dit nawoord kwam ook in de Deense versie van het boek. Hij heeft een hele pagina in de ochtendkrant

11 Weyler, Svante: toenmalige uitgever en directeur bij Norstedts, persoonlijke informatie op 18 april 2020

12 Holmer, Per: vertaler van Anne Frank, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

13 Volgens een artikel in Svenska Dagbladet 2005-02-05 ´Dagboken i förlagstvist´ door Ricki Neuman 14 Weyler, Svante: toenmalige uitgever en directeur bij Norstedts, persoonlijke informatie op 18 april 2020

15 Hökerberg, Jan: toenmalige eigenaar en uitgever bij Hökerbergs, persoonlijke informatie op 4 mei 2020

16 Holmer, Per: vertaler van Anne Frank, persoonlijke informatie op 23 maart 2020 17 Volgens een anoniem artikel in Svensk Bokhandel.se 2004-10-22 ´Förlag i dragkamp om Anne Frank´

18 Weyler, Svante: toenmalige uitgever en directeur bij Norstedts, persoonlijke informatie op 18 april 2020

19 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

20 Bravinger, Håkan: literaire directeur bij Norstedts, persoonlijke informatie op 13 mei 2020

21 Holmer, Per: vertaler van Anne Frank, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

Svenska Dagbladet geschreven over de man die Anne Frank in de Verenigde Staten introduceerde (Holmer 2005-04-13). Hij heeft ook interviews aan de critici gegeven.

In deze gevallen (dat is voor Anne Frank en Mirjam Bolle, mijn commentaar) was de vertaler Per Holmer instrumenteel. Hij is een sleutelfiguur voor Nederlandse literatuur in Zweden. Hij was diep betrokken in het proces.22 In mei 2005 werd dit nieuwe boek door Norstedts uitgegeven. De uitgeverij heeft in verband met de lancering van de nieuwe uitgave de voorzitter voor het Anne Frank-fonds in Basel, die ook Anne Franks nicht was, Buddy Elias, naar Zweden overgebracht. Dat heeft natuurlijk veel aandacht met zich mee gebracht.23 In verband met het 60ste jaar na de bevrijding van het concentratiekamp Bergen-Belsen op 15 april 2005 organiseerde ook de Kungliga Dramatiska Teatern in Stockholm een themadag waar de bekende Gunnel Lindblom en twee andere een beetje minder bekende actrices uit het nieuwe Anne Franks dagbok voorlazen en overlevenden uit Bergen-Belsen over hun ervaringen vertelden (Aschenbrenner, Dagens Nyheter 2005-04-15). Voor een lijst van de verschillende uitgaven van Anne Franks dagbok in het Zweeds, zie bijlage 4.

De uitgeverij Norstedts Förlagsgrupp AB24 is een toonaangevend Zweeds concern. Norstedts werd al in 1823 opgericht door Per Adolf Norstedt. In de groep vallen onder andere Norstedts (voor volwassenen) en Rabén & Sjögren (kinderboeken). Sinds 2016 is Norstedts Förlag 25 in het bezit van het Storytel concern. Storytel is de leidende abonnementsdienst in Zweden voor luisterboeken en e-boeken. Bourdieu heeft veel geschreven over hoe beduidend het symbolische kapitaal is (bijvoorbeeld Bourdieu 2008, 123-153). Norstedts heeft groot symbolisch kapitaal op de Zweedse markt: Het is een oud bedrijf, groot en heeft Nobelprijswinnaars van literatuur zoals Mario Vargas Llosa, Jean-Marie Gustave Le Clézio, Orhan Pamuk, Imre Kerstész en Claude Simon onder zijn auteurs.26 Het was de uitgever van Astrid Lindgren. Norstedts was ook de uitgever van Nationalencyklopedien (NE) en Svenska Akademiens Ordlista, de Zweedse Van Dale. Nu is echter het bedrijf Nationalencyklopedien een onafhankelijk bedrijf die ook woordenboeken uitgeeft. Ten tijden van de publicatie van Anne Franks dagbok had Norstedts ook symbolisch kapitaal doordat de bekende Svante Weyler er uitgever was. Deze uitgeverij lijkt op een uitgeverij van Bourdieu´s (2008) en Sapiro´s (2008) grootschalige uiterste: oud, dominerend, hoewel tussen andere dominerende uitgeverijen, en met genoeg kapitaal om de rechten van bestsellers te kunnen kopen.

De vertaler In november 2004 was de vertaling door Per Holmer uit het Nederlandse origineel af. Later is het boek ook in een verkorte versie voor volwassenen en in een grafische versie uitgegeven, die allebei gebaseerd zijn op zijn vertaling en waar hij verantwoordelijk was voor de veranderingen die werden gedaan. Per Holmer werd in december 1951 geboren. Hij is zelf schrijver en heeft daarom een ander netwerk dan een vertaler die slechts vertaler is of iemand die uit de universiteitswereld komt. Hij is de vertaler van ongeveer honderd boeken uit het Nederlands in het Zweeds.27 Volgens Ingrid Wikén Bonde (1988,

22 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

23 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020 24 https://is.gd/S3n2DM (geraadpleegd 2020-03-09 en 2020-05-06) 25 https://sv.wikipedia.org/wiki/Norstedts_f%C3%B6rlagsgrupp (Geraadpleegd 2020-03-10) 26 Karlsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

27 Berman, Mireille: non-fictie specialist bij Nederlands Letterenfonds, persoonlijke informatie op 16 april 2020

110) heeft Per Holmer onder de indruk van L. P. Boons Kapellekensbaan besloten om Nederlands te leren, wat hij ook in een interview voor deze scriptie heeft beaamd.28 Hij heeft op de afdeling Nederlands op de universiteit van Stockholm een paar literatuurlessen en het talenpracticum gevolgd. Daarna is hij als autodidact verder als vertaler gegaan. Hij heeft onder andere de volgende auteurs vertaald: J. Bernlef, Hugo Claus, Willem Elsschot, Anna Enquist, Cees Nooteboom, Monica van Paemel en Connie Palmen.29. Behalve meerdere Zweedse prijzen heeft hij in 1991 de Martinus Nijhoffprijs en in 1998 de Cultuurprijs van de Vlaamse Gemeenschap voor Vertalingen gekregen.30 Dus heeft hij groot symbolisch kapitaal.

Mirjam Bolle (2007)

Inhoud Mirjam Bolles boek Låt mig berätta … gaat over de verliefde Mirjam Levie. Zij werd in 1917 in Amsterdam geboren en was dus 25 jaar oud wanneer ze in januari 1943 aan haar dagboek begon. Haar verloofde was al in Israël en zij wachtte op wettelijke papieren om ook te kunnen gaan maar toen kwam de oorlog ertussen. Zij werkte als secretaresse bij de Joodse Raad. De raad had oorspronkelijk joodse verenigingen georganiseerd. In het begin van de oorlog kon de Raad veel goeds voor de bevolkingsgroep doen, in het bijzonder voor de joodse vluchtelingen die uit Duitsland naar Nederland kwamen, maar later werd het heel controversieel of de Raad echt goed deed of niet. Door de Duitse bezetters werd de Raad gedwongen alle anti-Joodse maatregelen te administreren. Dat omvatte ook besluiten over welke Joden wel en welke niet naar de concentratiekampen gestuurd zouden worden. Mirjam Bolle was niet in een beslissende positie, maar door haar contacten kon ze haar deportatie naar de concentratiekampen uitstellen. Ondanks die tijdelijke hulp werden zij en haar familie ten slotte naar Westerbork en daarna naar Bergen-Belsen gestuurd. Eindelijk kwamen toch de juiste papieren en de hele familie kon tegen Duitse gevangenen uitgewisseld worden en na een lange reis naar Palestina komen. Zij is daar met haar lieve Leo getrouwd. Dankzij andere gevangenen werden haar dagboekbladen bewaard. Mirjam Bolle leeft nog steeds, of in ieder geval vorig jaar.31 Als 102 jarige werd ze in 2019 op YouTube geïnterviewd.32

Het boek in Nederland Mirjam Bolle had haar dagboek al jaren laten liggen zonder het aan iemand anders dan de familie te laten zien. Maar toen ze oud werd vond ze het niettemin belangrijk om het aan het publiek te laten zien wat er toen gebeurde. In 2003, vrijwel 60 jaar na het eind van het dagboek, werd het boek in Nederland door uitgeverij Contact voor het eerst uitgegeven. Contact werd in 1933 opgericht 33. De uitgeverij is de ontdekker van Anne Franks Het Achterhuis in 1947. In 2012 fuseerde Contact met onder meer uitgeverij Atlas tot Atlas Contact34. Atlas Contact35 is een van de grotere uitgeverijen in Nederland. Het oudste deel van het bedrijf werd in 1887 opgericht. Ze hebben twee Nobelprijsontvangers: V.S. Naipul in 2001 en Kazuo Ishiguro in 2017. Andere welbekende schrijvers in hun backlijst zijn Nelson Mandela en Barack Obama. Het is dus een bedrijf met een lange geschiedenis en zowel economisch als symbolisch kapitaal. - Maar ook vóór de fusie leek Contact een grootschalige uitgeverij te zijn (McMartin 2016, 68).

28 Holmer, Per: vertaler van Anne Frank, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

29 Volgens Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl 30 https://sv.wikipedia.org/wiki/Per_Holmer (Geraadpleegd 2020-03-10) 31 Holmer, Per: vertaler van Mirjam Bolle, persoonlijke informatie op 23 maart 2020 32 https://www.youtube.com/watch?v=qLRjuYTsw9U (Geraadpleegd 2020-05-18) 33 https://nl.wikipedia.org/wiki/Uitgeverij_Contact (Geraadpleegd 2020-07-10)

34 https://nl.wikipedia.org/wiki/Atlas_Contact (Geraadpleegd 2020-07-10) 35 https://is.gd/create.php (Geraadpleegd 2020-07-10)

Het boek in Zweden Het initiatief voor een Zweedse uitgave kwam uit Nederland. De uitgever op Norstedts Martin Kaunitz was op een fellowship in Amsterdam georganiseerd door het Nederlands Letterenfonds voorganger36 waar hij voor het eerst van het dagboek van Mirjam Bolle hoorde.37 Door het Nederlands Letterenfonds wordt het beschreven als een “unique picture of the dilemmas of the Jewish elite” in de Joodse Raad.38 Het boek paste in de traditie van de aandacht van Norstedts voor de Holocaust.39 Ze hadden bijvoorbeeld al boeken van Anne Frank en Imre Kertész uitgegeven. Een argument om het uit te geven was het feit dat Mirjam Bolle centraal in de Joodse Raad werkte, wat haar boek uniek maakte.40 Ze hoorden ook dat subsidies gegarandeerd waren. Dat was in dit geval heel belangrijk.41 Zonder subsidie is het niet zeker dat het uitgegeven zou geworden.42 Er was zo ver bekend geen concurrentie.43 Norstedts werd het wellicht door een literair agent aangeboden.44 Maar het contract werd met Contact geschreven.45 De vertaler Per Holmer kreeg het boek als lector te lezen en hij heeft het aanbevolen.46 Behalve de vertaling had Per Holmer ook commentaren met uitleg geschreven. Het werd in maart 2007 in het Zweeds door uitgeverij Norstedts in Stockholm uitgegeven. Het was op de markt gebracht via de gewone kanalen zonder specifieke evenementen.47 De verwachting was niet dat het een bestseller zou worden, maar de verkoop werd lager dan verwacht.48 In die tijd werkte de vertaler Per Holmer regelmatig als cultuurschrijver in de ochtendkrant Svenska Dagbladet. Twee maanden na de publicatie heeft hij een artikel van een hele pagina geschreven over Anne Frank, Abel Herzberg, Marga Minco, Jona Oberski, Gerhard Durlacher, Ed van Thijn, Mirjam Bolle, Philip Mechanicus, Etty Hillesum, Helga Deen, Gerda Nothmann en David Koker (Holmer 2007-05-03). Het idee was te vertellen dat Anne Frank niet de enige was die een slachtoffer van de concentratiekampen was geweest en dat ook andere personen dagboeken hadden geschreven.49 Hij heeft ook samen met Anita Goldman op dezelfde dag in Stockholm een gesprek gehad in Forum för levande historia50 dat over Anne Frank, Mirjam Bolle en Etty Hillesum ging (Advertenties in Dagens Nyheter, 2007). Na de uitgave in Nederland in 2003 kwamen uitgaven in het Deens (2006), Frans (2006), Duits (2006/2007), Zweeds (2007), Fins (2008) en later ook in het Engels in een versie voor Jerusalem (2014)51 (zie bijlage 3b).

36 Vanaf 2010 is de naam Het Nederlands Letterenfonds, maar hier wordt ook voor eerder deze naam gebruikt 37 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020 38 http://www.letterenfonds.nl/nl/boek/351/ik-zal-je-beschrijven-hoe-een-dag-er-hier-uitziet

39 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

40 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020 41 Ibid., en Karsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

42 Kaunitz, Martin: toenmalige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

43 Karlsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

44 Holmer, Per: vertaler van Mirjam Bolle, persoonlijke informatie op 23 maart 2020. Deze informatie is een beetje onzeker; op Norstedts kunnen ze zich het niet herinneren

45 Karlsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

46 Holmer, Per: vertaler van Mirjam Bolle, persoonlijke informatie op 23 maart 2020 47 Karlsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

48 Karlsson, Peter: uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 17 april 2020

49 Holmer, Per: vertaler, schrijver en cultuurcriticus, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

50 Zie Inleiding

51 Volgens Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl

De uitgeverij De uitgeverij Norstedts maakt deel uit van Norstedts Förlagsgrupp AB, opgericht in 1823 (zie De uitgeverij op pagina 13).

De vertaler De vertaling werd gedaan door Per Holmer (zie De vertaler op pagina 13).

Etty Hillesum (2018)

Inhoud Etty Hillesum schreef haar dagboeken gedurende ruim twee jaar. Toen ze begon was ze 25 jaar; ze werd in januari 1914 geboren. Ze was ongeveer van dezelfde leeftijd als Mirjam Bolle en beiden werkten tijdelijk als secretaresse bij de Joodse Raad. Maar hun dagboeken zijn heel verschillend. Mirjam Bolle vertelt wat er met de Joden gebeurt. Voor Etty Hillesum daarentegen wordt dat meestal slechts in korte bijzinnen verteld. Eerst in de twee toegevoegde brieven uit Westerbork vertelt ze meer samenhangend over de uiterlijke realiteit van de Joden. In het dagboek schrijft ze over haar innerlijke ontwikkeling en hoe zij dankzij haar veel oudere vriend Julius Spier zich ontwikkelt van een erotisch geïnteresseerde jonge vrouw tot een persoon die de hele mensheid lief heeft. In deze vreselijke tijd vindt zij God. Andere mensen vechten met de vraag hoe er een God kan zijn die dit alles heeft laten gebeuren. Etty Hillesum kan God echter niet beschuldigen voor wat mensen elkaar hebben aangedaan. Volgens haar zijn het lijden en de dood onderdelen van het leven en ondanks wat er gebeurt, vindt ze het leven goed. Dat gevoel wil ze ook aan de andere gevangenen overdragen. Etty Hillesum werd in Auschwitz op 30 november 1943 vermoord. Zij werd 28 jaar oud.

Het boek in Nederland Reeds in de oorlog van 194352 worden de twee brieven uit Westerbork in een illegale uitgave van maar 100 exemplaren voor Joodse onderduikers gedrukt onder de valse naam Drie brieven van de kunstschilder Johan Babtist van der Pluym. Na de oorlog werden deze brieven eerst in het maandblad Maatstaaf gepubliceerd. Daarna werden ze door uitgeverij Bert Bakker als boek in 1962 uitgegeven. De eerste selectie uit de dagboeken werd pas in 1981 uitgegeven, door uitgeverij De Haan en met J.G. Gaarlandt als redacteur onder de titel Het verstoorde leven. Dat was maar een klein deel van haar nagelaten dagboeken.53 Het kreeg veel aandacht vooral in katholieke kringen: Etty Hillesum wordt, samen met Edith Stein, die een Duitse filosoof was en ook in Auschwitz is overleden, als een religieuze mysticus gezien.54 In 1982 werd Het denkende hart van de barak door uitgeverij De Haan gepubliceerd. Dit hield een uitgebreidere brievenuitgave in. Daarna werd een nieuw dagboek gevonden. Dat leidde in 1984 tot de publicatie van het boek In duizend zoete armen door uitgeverij De Haan. In 1986 werden alle dagboeken, met uitzondering van het zevende dagboek dat nog steeds verdwenen is, en zeer veel brieven tot een eerste totaaluitgave verzameld. De titel werd Etty, de nagelaten geschriften van Etty Hillesum 1941-1943. Het bevatte meer dan 800 pagina´s. De redacteur was nog steeds J.G. Gaarlandt.55 Hij had nu De Haan verlaten en zijn eigen uitgeverij Balans in 1986 opgericht. Het was een uitgeverij voor non-fictie, bijvoorbeeld biografieën en autobiografieën, geschiedenis,

52 Grimmelikhuizen, Frits: oprichter van het Etty Hillesum Centrum, persoonlijke informatie op 29 april

53 Grimmelikhuizen, Frits: oprichter van het Etty Hillesum Centrum, persoonlijke informatie op 29 april 2020 54 Holmer, Per: vertaler, schrijver en cultuurcriticus, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

55 Jan Geurt Gaarlandt is ook als schrijver onder zijn schuilnaam Otto de Kat bekend. Per Holmer heeft twee van zijn boeken in het Zweeds vertaald: Besked från Berlin (2015) en Julia (2016), beide door uitgeverij Lind & Co

politiek, cultuur en religie. Later fuseerde het met De Bezige Bij56 en werd in 2002 deel van WPG, de Weekblad Pers Groep. Maar na twaalf jaar, sinds 2014, is de uitgeverij weer zelfstandig.57

De inrichting is de hele tijd hetzelfde geweest. Volgens de homepage geeft

… Balans hoogwaardige non-fictie uit op het gebied van geschiedenis, politiek, economie, (auto)biografie, journalistiek, cultuur, religie, ethiek, psychiatrie en andere maatschappelijk relevante onderwerpen. Dat doen wij met een klein, gemotiveerd team en vanuit een onafhankelijke positie.58

In de volgende jaren werden kleine wijzigingen en aanvullingen aangebracht. In 2012 werd de 6de druk van dat boek door uitgeverij Balans uitgegeven onder redactie van Professor dokter K. A. D. Smelik onder de titel Etty, Het Werk. Hij is de zoon van Etty Hillesums vriend Klaas Smelik, die na de oorlog Etty´s dagboek kreeg om het uit te laten geven. De uitgeversrechten berusten bij uitgeverij Balans in Amsterdam.59 Maar de revenuen van haar boeken worden door de Etty Hillesum Stichting beheerd. De beheerder van de Stichting is of was althans tot vorig jaar Klaas A.D. Smelik. Ten gevolge van de grote aandacht voor Etty Hillesum als persoon en mysticus hebben Frits Grimmelikhuizen en zijn vrouw Manja Pach in 1995 een Etty Hillesum Centrum museum opgericht in Deventer.60 Dit museum bestaat sinds 1996. Het richt zich op educatie van scholieren, het tegen gaan van discriminatie en het bewaren van de herinnering aan spaarzame resten van Joods leven in Deventer, een leven dat nu in feite niet meer bestaat. Wel staat er aan de rivier de IJssel, waar Etty ook over schreef een monument, dat het verstoorde en verbroken leven symboliseert.61 Er bestaat ook sinds 2006 een wetenschappelijk Etty Hillesum Onderzoek Centrum (EHOC). Eerst was het in het Belgische Gent gelegen. Sinds 2015 ligt het in het Nederlandse Middelburg. De bovengenoemde professor dokter Klaas A.D. Smelik was tot vorig jaar de directeur en spin in het web ervan met een grote groep wetenschappers en schrijvers uit verschillende landen.62

Het boek in Zweden in 1982 en 2018 In 1982 heeft Per Holmer het dagboek als lector van Norstedts gekregen. Hij heeft het voor publicatie aanbevolen. Maar hij was nog niet ervaren genoeg om het in het Nederlands te vertalen, wat hij anders graag had gedaan.63 Het boek werd in 1983 door Brita Dahlman vertaald. De Zweedse naam werd toen Det förstörda livet. Dagböcker 1941-43 [Het verstoorde leven. Dagboeken 1941-43]. In een van de recensies (Clason 1983-09-12) werd vermeld dat in het bovenstaande boek stond dat dit boek tegelijkertijd in de Verenigde Staten, Canada, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk, Italië, Noorwegen, Denemarken en Finland behalve Zweden uitgegeven werd.

56 https://en.wikipedia.org/wiki/Jan_Geurt_Gaarlandt (Geraadpleegd 2020-04-29) 57 www.uitgeverijbalans.nl (Geraadpleegd 2020-03-12) 58 www.uitgeverijbalans.nl/over-balans/ (Geraadpleegd 2020-07-08) 59 Grimmelikhuizen, Frits: oprichter van het Etty Hillesum Centrum, persoonlijke informatie op 29 april 2020

60 Manja Pach was ook in 1971 de initiatiefneemster van wat thans het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is. Dat centrum werd in 1983 officieel geopend. (Persoonlijke informatie van Frits Grimmelikhuizen)

61 Grimmelikhuizen, Frits: oprichter van het Etty Hillesum Centrum, persoonlijke informatie op 29 april 2020 62 Grimmelikhuizen, Frits. Persoonlijke informatie op 29 april 2020

63 Holmer, Per: vertaler, schrijver en cultuurcriticus, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

Tussen 1982 en 2017 werden verschillende delen van haar nagelaten geschriften in het Engels (New York), Engels (Londen), Duits, Frans, Italiaans, Hebreeuws/Ivriet, Spaans, Portugees, Pools, Tsjechisch, Hongaars, Sloveens, Oekraïens en Japans gepubliceerd.64 Tenminste in het Engels (2002), het Frans (2008) en het Spaans (2018/2019) is het origineel waaruit de vertaling werd gedaan de volledige versie gepubliceerd door Balans in 1986. Zie bijlage 3c. In november 2003 heeft Anita Goldman een artikel in Dagens Nyheter over Etty Hillesum geschreven (Goldman 2003-11-30), waarin ze constateerde dat het Zweedse boek van 1983 “nu” slechts in de bibliotheek toegankelijk was. In 2004 heeft Ylva Eggehorn een boek over Etty Hillesum en de lutherse theoloog Dietrich Bonhoeffer geschreven (Eggehorn 2004) en het jaar daarna heeft Anita Goldman zelf een boek over Etty Hillesum geschreven (Goldman 2005b). Twee maanden na de publicatie in Zweden van Mirjam Bolles boek in 2007 heeft Per Holmer een artikel van een hele pagina in Svenska Dagbladet (Holmer 2007-05-03) geschreven over verschillende Joodse dagboekschrijvers en ook over Etty Hillesum. Hij heeft ook samen met Anita Goldman een openbaar gesprek in Stockholm op dezelfde dag gehouden dat over Anne Frank, Mirjam Bolle en Etty Hillesum ging. De gesprekpartner Anita Goldman had, gebaseerd op haar boek over Etty Hillesum (Goldman 2005b), een toneelspel geschreven. Dat werd in die tijd in Stadsteatern i Stockholm gespeeld onder de titel Flickan som ville rädda världen [Het meisje dat de wereld wilde redden]. Eerst in 2018 werden de twee brieven uit Westerbork in het Zweeds vertaald, door de vertaler Olov Hyllienmark. Ze werden gepubliceerd in een heruitgave van het vorige Etty Hillesumboek in Brita Dahlmans vertaling uit 1983, hoewel het dit keer niet door Norstedts maar door uitgeverij Faethon werd uitgegeven. De naam werd dit keer veranderd tot Dagböcker och brev i urval wat in het Nederlands [Dagboeken en brieven. In selectie] betekent. Het was dus nog steeds de korte versie en niet de volledige versie van meer dan 800 pagina´s. Daniel Pedersen, een van de oprichters van uitgeverij Faethon en de directeur van het bedrijf en ook redacteur van het boek, vertelt dat hij het initiatief nam. Hij spreekt zelf Nederlands en had persoonlijk het boek heel interessant gevonden en vond dat het nu meer dan tijd was voor een nieuwe uitgave in Zweden. Ook andere boeken over de Tweede Wereldoorlog zijn bediscussieerd voor de fondslijst voor zijn uitgeverij maar zonder geselecteerd te worden. Dit boek paste goed in de fondslijst. Het was een ontzettend interessant historisch document en ook literair erg interessant. Faethon had het contract voor origineel en vertaling allebei geschreven voordat Norstedts had gereageerd.65 De concurrentie was groot,66 of zou het zijn geweest als Faethon niet zo vlug zou zijn geweest. Norstedts had het graag willen uitgeven. Die uitgeverij beweerde eerst dat zij de rechten hadden. Maar met de twee brieven uit Westerbork werd het beschouwd als een nieuw boek en ze konden er niets tegen doen. Artos uitgeverij in Skellefteå had ook plannen voor een nieuwe uitgave, maar die uitgeverij was ook te laat.67 De contacten van uitgeverij Faethon in Nederland waren de uitgever en redacteur in uitgeverij Balans, die nu de rechten van De Haan had overgenomen. Het doel was de kosten te dekken en een kleine winst te maken. Dat is ook gelukt.68

Het grootste deel van het boek was al eerder door Brita Dahlman vertaald. Maar voor ongeveer tien procent, de nieuwe brieven uit Westerbork, die nu vertaald moest worden, kreeg de uitgeverij subsidie van het Nederlands Letterenfonds. Dat was niet cruciaal. Het zou ook zonder deze bijdrage worden uitgegeven. Tot nu toe heeft Faethon nooit ervan afgezien om een boek uit te geven omdat er geen subsidie werd gegeven. Er werd pas contact opgenomen met de vertaler Olov Hyllienmark toen het tijd voor de vertaling van de brieven werd. Hoewel er niet veel vertalers uit het Nederlands in Zweden zijn, vindt Faethon het geen probleem om vertalers te vinden. Deze vertaler heeft ook eerder voor

64 Volgens Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl

65 Pedersen, Daniel: redacteur en uitgever van Faethon, persoonlijke informatie op 30 maart 2020

66 Bravinger, Håkan: literaire baas bij Norstedts, persoonlijk informatie op 13 mei 2020

67 Artos heeft later, in 2019, het boek waarin Dominik Terstriep over Etty Hillesum schrijft uitgegeven; Liv, tankar, tolkning. (Terstriep 2019)

68 Pedersen, Daniel: redacteur en uitgever van Faethon, persoonlijke informatie op 30 maart 2020

Faethon gewerkt en was nu de natuurlijke keuze. Hij heeft niets anders dan de vertaling in dit project gedaan.69 De uitgever en redacteur Daniel Pedersen heeft ook een nawoord in het boek geschreven. Als marketingmaatregelen werden recensie-exemplaren via de gewone kanalen verspreid. Ten gevolge van ongelukkige omstandigheden werden enige gesprekken in het openbaar over het boek geannuleerd.70

Het jaar daarna kwam nog een boek over Etty Hillesum in het Zweeds uit, dit keer van de rooms- katholieke priester Dominik Terstriep (2019).

De uitgeverij in Zweden De uitgeverij Faethon werd in 2015 opgericht en geeft fictie, filosofie, geesteswetenschappen en andere boeken van hoge literaire kwaliteit uit.71 Het lijkt op een van de categorie kleinschalige uitgevers waarover Sapiro in haar onderzoek schrijft (Sapiro 2008, 159-160), die niet genoeg economische kracht hebben om voor de internationale, voornamelijk Engelse, bestsellers te vechten. Ten gevolge hiervan moeten ze zich op vaak al succesvolle literaire boeken in minder belangrijke talen volgens Heilbrons taalhiërarchie concentreren. Volgens Bourdieu (2008) is deze groep het meest vernieuwend.

De vertalers Brita Dahlman, geboren in 1911, was sinds 1936 (Wikén Bonde. z. j.) getrouwd met Sven Dahlman. Hij was envoyé van de Zweedse legatie in Nederland van 1953 tot 1956 en, wanneer de legatie een ambassade werd, Zweedse ambassadeur in Nederland van 1956 tot 1961.72 Zij heeft daar Nederlands geleerd (Wikén Bonde 1988, 111). Zij vertaalde uit het Nederlands en het Engels in het Zweeds. Onder andere heeft ze de volgende boeken in het Zweeds vertaald: Willem Frederik Hermans´ Mörkrummet [De donkere kamer van Damocles] in 1962 en Aldrig mera sova [Nooit meer slapen] in 1968, Simon Vestdijks Resan till Jamaica [Ruimeiland] in 1966, Jan Wolkers´ En ros av kött [Een roos van vlees] in 1978 en Etty Hillesums Det förstörda livet. Dagböcker 1941-1943 [Het verstoorde leven] in 1983.73 Ze is in 1989 overleden (Wikén Bonde. z. j.). Olov Hyllienmark werd in juli 1965 geboren.74 Sinds 1999 is hij fulltime vertaler uit Engels, Italiaans, Nederlands en Noors. Sinds 2018 is hij ook voorzitter van Översättarsektionen van Sveriges författarförbund, dat zijn de vertalers in Zweden.75 Hij is een van de goedgekeurde vertalers Nederlands-Zweeds van het Nederlands Letterenfonds.

Eddy de Wind (2020)

Inhoud Eddy de Wind werd in 1916 in een Joods gezin geboren. Hij was dus 27 jaar oud toen hij in 1943 samen met zijn vrouw vanuit Nederland naar het concentratiekamp Auschwitz werd gestuurd. Hij was in die tijd arts en in het kamp werkte hij als verpleegkundige. Hij en zijn vrouw waren in verschillende barakken in Auschwitz geplaatst maar ze konden elkaar weleens zien. Ze waren nog levend toen de Duitsers Auschwitz verlieten omdat het Rode Leger naderde. Hij ontsnapte in de chaos, maar kwam

69 Hyllienmark, Olov: vertaler van Etty Hillesum Brieven van Westerbork, persoonlijke informatie op 19 maart 2020 70 Pedersen, Daniel: Redacteur en uitgever van Faethon, persoonlijke informatie op 30 maart 2020 71 https://faethon.se (Geraadpleegd 2020-04-06) en https://sv:wikipedia.org (Geraadpleegd 2020-04-06) 72 Dahl, Ann-Sofie: UDs personalenhet, persoonlijke informatie op 29 april 2020

73 Volgens Nederlands Letterenfonds Vertalingendatabase 2020: www.vertalingendatabase.nl 74 https://sv.wikipedia.org/wiki/Olov_Hyllienmark (Geraadpleegd 2020) 75 https://oversattarsektionen.se/manadens-oversattare/olov-hyllienmark (Geraadpleegd 2020-03-08) en http://www.oversattarcentrum.se/sv.html/member/olov-hyllienmark/619 (Geraadpleegd 2020-03-08)

terug toen de SS weg was. Daarna bleef hij er om de zieke gevangenen te helpen terwijl ze op het Rode Leger wachtten. Tijdens het wachten schreef hij over hoe het in het kamp was geweest.

Later kwam hij terug naar Amsterdam. Hij voltooide zijn studies en werkte later als psychoanalyticus in Amsterdam. Twaalf jaar na Auschwitz gingen hij en zijn vrouw verschillende wegen. Eddy de Wind heeft later een andere vrouw ontmoet met wie hij trouwde en drie kinderen heeft gekregen. Hij is in 1987 gestorven. Hij werd 71 jaar oud.

Het boek in Nederland Het boek Eindstation Auschwitz werd voor de eerste keer in 194676 uitgegeven door een kleine uitgeverij die later failliet ging. Het wekte in die tijd geen grote belangstelling. In 1980 kwam een heruitgave, met een nawoord van Eddy de Wind (De Wind 2020b, 258) van een andere uitgeverij die ook failliet ging. Toen de tijd naderde wanneer het 75 jaar na de bevrijding van Auschwitz zou worden, wilde de familie van Eddy de Wind nog een keer door een heruitgave proberen hem bekender te maken.77 In 2020 werd het boek in Nederland voor de derde keer gepubliceerd, deze keer door Meulenhoff.78 Nu waren er foto´s en een nawoord van de familie geïncludeerd.

Het boek in Zweden Het initiatief om het boek in Zweden uit te geven kwam uit Nederland. Na de dood van Eddy de Wind werd een zoon, Melcher de Wind, de woordvoerder van de familie. Waarschijnlijk was het oorspronkelijk zijn initiatief omdat hij de opdracht voor heruitgave aan de literair agent Sebes & Bisseling gaf. Dat bedrijf beschikte nu over de internationale rechten.79 Paul Sebes is een persoon met veel energie.80 27 januari is door de Verenigde Naties als de herdenkingsdag van de Holocaust uitgeroepen. Op 27 januari 2020 was het ook 75 jaar sinds de bevrijding van Auschwitz. Paul Sebes wilde het boek in zo veel mogelijke landen vóór die dag uitgeven. Met de hulp van oude kennissen en het Nederlands Letterenfonds werden geschikte uitgevers en vertalers in verschillende landen benaderd. Volgens het Nederlands Letterenfonds sturen zij meestal een lijst met goedgekeurde vertalers en noemen ze twee of drie namen als een Nederlandse uitgever of agent om suggesties verzocht.81

In Zweden was het boek nooit eerder uitgegeven. Nu werd Natur & Kultur benaderd. Deze uitgeverij heeft zich tot de vertaler Per Holmer gericht om het begin van het boek als lector te lezen. Dat was vanzelfsprekend omdat hij welbekend was, ook bij het Nederlands Letterenfonds. Hij had eerder de boeken van Anne Frank en Mirjam Bolle vertaald en hij had eerder voor Natur & Kultur gewerkt. Hij kende de oude uitgave van het Nederlandse boek al en hij heeft de uitgave in Zweden aanbevolen.82 De indruk van de uitgever was dat er geen concurrenten voor het boek waren.83 Maar het blijkt dat die er toch was. Minstens één andere uitgeverij, Weylers Förlag, was geïnteresseerd en heeft een andere vertaler verzocht om het boek als lector te lezen. Zij heeft het ook aanbevolen, maar klaarblijkelijk was Natur & Kultur sneller een contract te tekenen.84 Het belangrijkste argument om de rechten te

76 Informatie op de achterkant van het boek in het Zweeds van 2020 en https://is.gd/dJewRV

77 Holmer, Per: vertaler van Eddy de Wind, persoonlijke informatie op 23 maart 2020 78 https://nl.wikipedia.org/wiki/Uitgeverij_Meulenhoff (laatst bewerkt op 24 jun 2020) (Geraadpleegd 2020-07- 09) 79 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020

80 Holmer, Per: vertaler van Eddy de Wind, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

81 Berman, Mireille: non-fictie specialist in Nederlands Letterenfonds, persoonlijke informatie op 16 april 2020 82 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020

83 Holmer, Per: vertaler van Eddy de Wind, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

84 Johansson, Annika: Dr. universitair hoofddocent Nederlands op Stockholms Universitet, persoonlijk informatie op 28 mei 2020

kopen was dat het boek uniek was omdat het ter plaatse in het concentratiekamp was geschreven. Een ander argument was dat Eddy de Wind na de oorlog als psychoanalyticus met patiënten had gewerkt die ook de concentratiekampen hadden overleefd. Het boek paste ook in de fondslijst van de uitgeverij, met andere boeken tegen intolerantie, dreigementen tegen democratie etc.85

De vertaler Per Holmer vertelt dat alles nu heel snel ging. Een netwerk van vertalers uit verschillende landen werd gevormd. De Nederlandse versie was nog niet klaar. Er werd een nawoord door de familie geschreven. Foto´s van Eddy de Wind werden gevonden. Daarom kwam het boek in delen. Een artikel dat oorspronkelijk door Eddy de Wind in december 1949 werd gepubliceerd in Folia Psychatrica over problemen tussen eerdere gevangenen in concentratiekampen kon maar hoefde niet geïncludeerd te worden. Per Holmer heeft de uitgeverij ervan overtuigd om het te laten toevoegen.86 Het boek werd op 3 januari 2020 in Zweden uitgegeven. Natur & Kultur had plannen Melcher de Wind naar Zweden te brengen om meer aandacht te genereren, maar het bleek dat de datums niet pasten.87

Het boek zou in 2019 en 2020 in totaal achttien talen inclusief Nederlands worden uitgegeven, onder andere het Engels, Duits, Frans, Italiaans maar ook Zweeds, Deens, Noors, Fins, Pools en Litouws. Dit was de eerste keer dat het ooit in een andere taal vertaald werd; 75 jaar na de bevrijding van Auschwitz. Meer zijn voor 2021 gepland (zie bijlage 3d).

In het merendeel van de landen hebben de uitgevers subsidies gekregen voor de boeken. Zweden heeft het echter niet gekregen. De reden ervoor is dat de aanvraag niet op tijd was ingeleverd.88

De uitgeverij in Zweden Natur & Kultur werd opgericht in 1922. Sinds 1947 heeft deze uitgeverij als een commerciële stichting met de idealistische taak “totalitaire ideeën en staatsvormen tegen te werken en economische en politieke vrijheid te bevorderen” volgens de homepage van de uitgeverij.89 Omdat aandeelhouders geen dividenduitkering hoeven te krijgen, kan de uitgeverij de winst van winstgevende boeken gebruiken om ook andere boeken te kunnen publiceren. Volgens Boktugg90 is Norstedts Förlagsgrupp de tweede grootste uitgeverij in Zweden en Natur & Kultur de derde.

De vertaler De vertaler was zoals al gezegd Per Holmer (zie Vertaler op pagina 13).

Vergelijking van de overdracht

Macroniveau

Taalhiërarchie In de theorie wordt beweerd dat vertalingen uit een perifere taal naar een andere vaak is gedaan door de tekst eerst in een meer centrale taal te vertalen (Sapiro 2015, 325). Soms kan een boek zelfs uit een meer centrale taal dan de oorspronkelijke taal worden vertaald.

85 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020 86 Holmer, Per: vertaler van Eddy de Wind, persoonlijke informatie op 23 maart 2020

87 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020

88 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020 89 https://www.nok.se/om-natur-kultur/ en https://www.nok.se/om-natur-kultur/stiftelsen-natur-kultur/urkund/ (Geraadpleegd 2020-03-10) 90 www.boktugg.se>sveriges-50-storsta-bokforlag-2019 (Geredigeerd 19 dec 2019) (Geraadpleegd 2020-05-05)

In deze analyse werd aangetoond dat Het Achterhuis in de langere, niet gecensureerde versie eerst in de meer centrale talen Engels, Duits en Frans werd uitgegeven alvorens het in het Zweeds in 2005 werd vertaald en uitgegeven. De initiatiefnemer had eerst van de Duitse vertaling gehoord en niet van de Nederlandse, in het midden van de jaren -90. De eerste keer dat Anne Franks dagbok in het Zweeds werd uitgegeven, in 1953, was het al zowel in het Duits als het Engels uitgegeven en de vertaling was in feite gedaan uit het Duits.

Mirjam Bolles dagboek kwam ongeveer tegelijkertijd in zowel het Zweeds als in het Duits uit, circa een jaar later dan in het Frans maar voordat het in het Engels werd vertaald. - Dit was de eerste keer in alle landen inclusief Nederland dat dit boek uitgegeven werd.

Etty Hillesums boeken waren beide keren (1983 en 2018) eerst in andere talen, hoger in de taalhiërarchie, vertaald. Etty Hillesums verzamelde werk is nog niet in het Zweeds vertaald, hoewel het tenminste in het Engels, Frans en Spaans allemaal vóór 2018 werd vertaald.

Eddy de Winds dagboek werd tegelijkertijd in het Engels, Duits, Frans en een aantal andere talen inclusief het Zweeds vertaald.

Resumerend kan worden vastgesteld dat geen van de boeken in Zweden uitgegeven is alvorens het zeker werd dat het ook in een meer centrale taal zou worden uitgegeven. Dus volgen ze de theorie.

Subsidies Engelstalige landen hoeven hun boeken niet te helpen. Er zit zodanige sterke kracht in de taal en in de cultuur van die landen dat de Engelse boeken in ieder geval worden vertaald in andere, perifere talen. Maar met gedomineerde talen zit het anders. Zij moeten vaak hulp krijgen om in een andere taal te komen. Daarom heeft Nederland een systeem voor subsidies. Sinds 1991 heeft de organisatie die dit systeem regelt professionele personen uit het vak aangenomen in plaats van als eerder staatsadministrateurs of diplomaten (Heilbron en Sapiro 2018, 190). Dat betekent dat het nu efficiënter werkt en dat Nederland meer boeken dan anders naar het buitenland exporteert. In 2010 werd het doel ook verwijd tot steun aan vertalingen van andere talen naar het Nederlands en de naam werd Het Nederlands Letterenfonds (McMartin 2016, 58). De uitgeverijen kunnen zowel steun voor de vertalingskosten als de productiekosten krijgen. Dat wordt ook door de uitgevers gewaardeerd.

De Nederlanders hebben/hadden een fantastisch goed, royaal en bijzonder ongecompliceerd steunsysteem voor buitenlandse uitgaven.91 (Mijn vertaling)

Het Nederlands Letterenfonds heeft subsidies gegeven voor de boeken van Anne Frank en Mirjam Bolle en de brieven uit Westerbork, de toevoeging aan het boek van Etty Hillesum. Dus hebben drie van de vier boeken steun van Nederland gekregen om in Zweden te worden uitgegeven. Ook voor Eddy de Winds boek zou het worden gegeven, als de uitgeverij daar op tijd een aanvraag had ingediend.

De conclusie van dit onderzoek is dat subsidies niet altijd essentieel van de actuele uitgave is, maar wel belangrijk voor de mogelijkheid voor de uitgeverij om een latere uitgave te kunnen doen. Dus zijn de subsidies wel essentieel waar het initiatief uit Nederland komt. En misschien ook soms wel als het initiatief uit Zweden komt.

In het jaarverslag van 2019 heeft het Nederlands Letterenfonds92 geschreven dat het boekverkoop in andere landen achteruitgaat en ten gevolge ervan daalt ook het aantal nieuwe vertalingen uit het Nederlands. Om een Nederlandse titel in vertaling te kunnen publiceren wordt de vertaal- en productiesubsidies steeds meer belangrijk. In dezelfde publicatie laat een diagram (ibid.) zien dat het

91 Kaunitz, Martin: in 2005 en 2007 uitgever in Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

92 www.letterenfonds.nl/nl/publicatie/167/jaarverslag-2019 pagina 18

aandeel ongesubsidieerde uitgaven per jaar van vertalingen van Nederlandse literatuur voor alle landen tussen 2007 en 2019 is gehalveerd, van circa 60 tot circa 30 procent.

Middenniveau

Het initiatief Twee van de boeken, die van Anne Frank en Etty Hillesum, zijn uitgegeven op initiatief vanuit de Zweedse uitgeverijen. De boeken van Mirjam Bolle en Eddy de Wind zijn echter op initiatief van Nederland uitgegeven; Mirjam Bolles boek op initiatief van de schrijfster via een Nederlandse uitgeverij en Eddy de Winds boek op initiatief van de familie van de schrijver via een literair agent. Het verschil is dat Anne Frank en Etty Hillesum al bekend waren, ook internationaal; Etty Hillesum weliswaar slechts in beperkte kringen, maar Anne Frank onder de hele bevolking. Dat maakte het waarschijnlijker dat de boeken goed en een langere tijd zouden worden verkocht en een economische en/of symbolische winst opleveren. Het maakte het ook waarschijnlijker dat de boeken een bijdrage zouden leveren aan het symbolische kapitaal van de uitgeverijen.

Dat verklaart ook waarom de geïnterviewde woordvoerders van de uitgeverijen niet hebben gezegd dat Anne Franks en Etty Hillesums dagboeken alleen met subsidies uitgegeven zouden worden.

Het poortwachtproces De uitgeverijen zijn poortwachters voor de boeken en schrijvers; ze kunnen een schrijver stoppen door nee tegen een boek te zeggen. Sapiro (2016) schrijft dat vier factoren de overdracht van boeken tussen landen kunnen hinderen: politieke, economische, culturele en sociale factoren. Met betrekking tot deze getuigenisboeken zijn ook twee van de boeken eerder gestopt. De eerste instantie was toen Anne Franks Het Achterhuis in de ongecensureerde versie in Nederland in 1991 uitgekomen was. Hökerbergs in Zweden vond dat het niet nodig was het oude beeld van de degelijke Anne te verstoren door haar slechte relatie met haar moeder en haar beschrijvingen van haar ontwakende seksualiteit toe te voegen. Hökerbergs vond dat het boek ten slotte over de Holocaust ging en niet over het opgroeien van een tiener.93 Dat kan als een culturele hindernis worden gezien. De tweede instantie was toen er een completere uitgave van Etty Hillesums werk in het Nederlands aanwezig was (uit 1986) en het oude boek Det förstörda livet op was, althans tussen 2003 en 2018.94 Norstedts vond het niet economisch gemotiveerd om een nieuwe druk te doen en had niet genoteerd dat Etty Hillesum langzamerhand bekender werd. Faethon kon daarom een nieuw boek in 2018 uitgeven.

De Zweedse uitgeverijen hebben ook andere Nederlandse getuigenisboeken “gestopt” of eerder nagelaten uit te geven. Reeds in 2007 heeft Per Holmer een artikel geschreven over dagboekschrijvers die de Holocaust niet hebben overleefd, bijvoorbeeld Helga Deen, David Koker en Philip Mechanicus, en wiens boeken in het Nederlands waren uitgegeven.

Argument voor het boek Het argument voor Anne Franks boek, gebruikt door Svante Weyler wanneer hij zijn uitgave openbaar wilde verdedigen was dat het Zweedse publiek ook recht had om hetzelfde verhaal als de rest van de wereld te lezen en dat het een van de belangrijkste documenten van de Holocaust was.95 Met andere woorden was het al zo bekend dat het ook in Zweden moest worden uitgegeven, dus wat Franssen en Kuipers (2011, 83) ´reputatie´ noemden.

93 Jan Hökerberg, toenmalige eigenaar van Hökerbergs uitgeverij, persoonlijke informatie op 4 mei 2020 plus Jennische in Dagens Nyheter 2004-09-30 en Neumann in Svenska Dagbladet 2005-02-05 94 Volgens Goldman, Anita in haar artikel over Etty Hillesum in Dagens Nyheter 2003-11-30

95 Weyler, Svante, toenmalige uitgever en directeur bij Norstedts, persoonlijke informatie op 18 april 2020

Voor alle vier de boeken hebben de verantwoordelijken van de uitgeverijen gezegd dat het boek “in de fondslijst past”. Dat hebben Franssen en Kuipers (2011, 84) ´identiteit´ genoemd. Door de fondslijsten kunnen de uitgeverijen zich voor anderen voorstellen en als de fondslijsten consequent zijn en de boeken economische en/of literaire successen worden, bouwen ze symbolisch kapitaal op.

De boeken van Mirjam Bolle, Etty Hillesum en Eddy de Wind worden ook als uniek gezien; Etty Hillesum omdat zij een unieke literaire stem had,96 Mirjam Bolle omdat zij centraal gesitueerd in de Joodse Raad was en daarover schreef97 en Eddy de Wind omdat “niemand eerder vanuit Auschwitz “ had geschreven.98 Franssen en Kuipers (2011, 82) hebben over unieke boeken als ´innovatie´ geschreven. Zij gebruikten Harry Potter als voorbeeld. Maar hoe uniek moet een boek zijn om een innovatie te zijn? Vrijwel alle boeken zijn op hun manier uniek. Ik vind niet dat deze drie boeken als ´innovaties´ kunnen worden genoemd. Dit is iets anders. Misschien zou je “interessante inhoud” kunnen zeggen.

Verschillende strategieën bij de uitersten van de polarisatie Volgens Sapiro (2008, 160) hangt de strategie die een uitgeverij in de transnationale cultuuroverdracht gebruikt af van waar de uitgeverij zich in de verdeelde markt bevindt. Bedrijven met groot kapitaal kiezen vaak Engelse bestsellers of klassieke boeken uit andere landen te vertalen om snel winst te maken, terwijl kleine uitgeverijen zonder kapitaal, economisch of symbolisch, goedkopere rechten moeten kopen. Goedkopere rechten betekenen vaak boeken uit perifere talen. Er werd ook vermeld dat om risico´s te verminderen, uitgeverijen contact houden met uitgeverijen in andere landen die dezelfde imago´s hebben om informatie van nieuwe interessante boeken te krijgen.

Norstedts is een uitgeverij van de grootschalige circulatie op de Zweedse boekenmarkt. Zij heeft het welbekende Anne Franks dagbok uitgegeven. Hoewel het uit een perifere taal kwam, was het al zo welbekend dat het als een bestseller kan worden genoemd. Dit was dus een verwachte keuze. Norstedts heeft twee jaar later ook Mirjam Bolles boek uitgegeven, dat onbekend was. Dat was niet een verwachte keuze in overeenkomst met de theorie. Duidelijk was hier van belang dat de subsidie voor de vertaling werd uitbetaald en waarschijnlijk ook dat uitgeverijen in zo veel andere talen het tegelijkertijd zouden uitgeven. Het Nederlands Letterenfonds kan hier als een literair agent worden gezien, dat het proces bemiddelde. Anne Franks dagbok functioneerde waarschijnlijk ook als een figuurlijke deuropener.

Uitgeverij Fathon heeft het boek van Etty Hillesum gepubliceerd omdat Norstedts het tot dan toe niet waard vond het boek weer uit te geven. Faethon is een kleine, nieuwe uitgever die kapitaal moet opbouwen en die met het symbolische kapitaal begint door zich een coherente fondslijst te verschaffen. Hier heeft de uitgeverij een schrijver gevonden, die uit een perifere taal kwam en die in Zweden niet zo bekend is, maar die in het buitenland wel bekend begon te worden. Dat is een verwachte keuze.

Natur & Kultur, die Eddy de Winds boek heeft uitgegeven, is een uitgeverij op de grote schaal. Eddy de Winds boek was weliswaar eerder in Nederland uitgegeven, maar desondanks niet in Nederland bekend en vooral in het buitenland totaal onbekend. Bijgevolg had het boek geen symbolisch kapitaal kunnen verzamelen. Deze keuze was niet volgens de theorie verwacht.

Volgens Sapiro (2008, 160) hebben de grootschalige en kleinschalige uitgeverijen verschillende netwerken. Daaruit volgt dat de grootschalige uitgeverijen hun vertaalrechten normaliter van grootschalige uitgeverijen in het bronland kopen terwijl kleinschalige uitgeverijen hun vertaalrechten van kleinschalige uitgeverijen kopen.

96 Nawoord door Daniel Pedersen in Dagböcker och brev i urval, pagina 339

97 Kaunitz, Martin: toenmailige uitgever bij Norstedts, persoonlijke informatie op 29 april 2020

98 Mohtadi, Lawen: uitgever bij Natur & Kultur, persoonlijke informatie op 15 april 2020

De hier betrokkenen zijn als volgt ruw geclassificeerd:

Naam Nederlandse uitgeverijen99 Schaal Zweedse uitgeverijen Schaal Frank Prometheus/Bert Bakker grote Norstedts grote Bolle Atlas Contact grote Norstedts grote Hillesum Balans kleine Faethon kleine De Wind Meulenhoff grote Natur & Kultur grote

Concluderend kunnen wij stellen dat alle vier boeken congruentie tussen de schalen aantonen.

Er is echter niets dat erop wijst dat Atlas Contact - Norstedts of De Haan/Balans - Faethon regelmatig hebben samengewerkt (zie bijlage 5a/5b en 6a/6b). Voor de twee andere boeken zijn contracten met een literair agent geschreven. Daar kan misschien niet verwacht worden dat de uitgeverijen uit dezelfde uitersten zouden komen. En ook hier is er niets dat erop wijst dat er regelmatige samenwerking tussen de uitgeverijen zouden zijn (zie bijlage 7a/7b en 8a/8b). Het is duidelijk dat de Nederlandse boeken die in de laatste twintig jaren, en soms langer, in het Zweeds vertaald en uitgegeven werden voor deze zeven uitgeverijen zo marginaal zijn dat ze geen invloed hebben op het netwerk van de uitgeverij. Ondanks het feit dat er geen loyaliteit tussen deze bedrijven in verband met deze boeken te vinden is, kunnen ze wel een tweeling in het andere land hebben. Maar dan moeten er meer van hun boeken worden onderzocht, wat hier niet de focus is.

Aan de andere kant kan in de periode 1971-1999 geconstateerd worden dat er veel boeken uit Meulenhoff naar één enkele uitgeverij werd geëxporteerd, namelijk 12 uit totaal 21 Nederlandse boeken naar Forum uitgeverij in Zweden. Dat laat toch blijken dat er tussen Zweedse en Nederlandse uitgeverijen weleens systematisch wordt samengewerkt (zie weer bijlage 8b).

Het Nederlands Letterenfonds Subsidies geven is echter niet het enige wat het Nederlands Letterenfonds doet. Het selecteert boeken en informeert buitenlandse markten, onder meer door publicaties als Quality Non-fiction from Holland en 10 books from Holland100 en op boekenbeurzen. In Frankfurt in 1993 en 2016 en in Göteborg in 1997 en 2016 waren Nederland en Vlaanderen eregasten of thema wat extra werk voor het fonds inhield. Het fonds evalueert ook de kwaliteit van de vertalingen en geeft daarna ook prijzen uit, bijvoorbeeld het Nederlands Letterenfonds Vertaalprijs tot verdienstelijke vertalers. Het functioneert ook als makelaar tussen de verkopers en kopers. Het geeft nieuwe vertalers de mogelijkheid andere vertalers te ontmoeten, hun taal te verbeteren en hun kennis van de Nederlandse geografie en cultuur ter plekke te leren kennen. Met betrekking tot de hier bestudeerde boeken kwam een medewerker bij Norstedts over Mirjam Bolle en haar dagboek eerst te weten dankzij een fellowship voor een bezoek in Amsterdam die door het Nederlands Letterenfonds was geregeld. Zij waren ook erbij betrokken in welke geïnteresseerde uitgeverijen en goede vertalers er in de verschillende landen kon zijn voor het boek van Eddy de Wind ook al was de relatie tussen de Zweedse uitgever en vertaler zo goed dat het fonds daar niet hoefde mee te helpen. Het Nederlands Letterenfonds is dus een belangrijke literair agent in het bemiddelingsproces van vertalingen uit Nederland naar Zweden.

99 Volgens de classificatie van McMartin (McMartin 2016, 68). Balans was volgens hem een grote uitgeverij, maar werd in feite weer onafhankelijk - en klein - in 2014 volgens de homepage: www.uitgeverijbalans.nl (Geraadpleegd 2020-03-12) en www.uitgeverijbalans.nl/over-balans/ (Geraadpleegd 2020-07-08) Volgens McMartin (2016, 68) was Prometheus/Bert Bakker een kleinschalige uitgeverij. Maar dat gebeurde in 2007 toen de uitgeverij werd losgekocht van PCM uitgevers. In 2003-2004 maakte het nog deel uit van PCM volgens: nl.wikipedia.org/wiki/Mai_Spijkers (Laatst bewerkt op 27 feb 2019) (Geraadpleegd 2020-08-28), https://uitgeverijprometheus.nl/over-ons (Geraadpleegd 2020-07-20) en https://is.gd/ttsqPX (Geraadpleegd 2020-10-08) 100 www.letterenfonds.nl/nl/publicatie/6/quality-non-fiction-from-holland-2004 en www.letterenfonds.nl/images/issue_download/10-Books-Autumn-2016.pdf

Microniveau

Bemiddelaar Hoe betrokken was de vertaler bij het bemiddelingsproces van de boeken? Dit zou worden geanalyseerd door de definitie van Petra Broomans (2012). Zij schrijft dat een bemiddelaar iemand is die in meerdere fases van het bemiddelingsproces betrokken is.

Hier heeft de ene vertaler, Olov Hyllienmark, de vertaling gedaan maar niets anders in het proces. Voor de andere vertaler, Per Holmer, is het anders. Hoewel hij zelf heeft gezegd dat hij voor ´zijn´ drie boeken niets anders dan de vertalingen heeft gedaan, is het duidelijk dat hij wel meer heeft gedaan. Voor alle vier de dagboeken was hij bij het selectieproces als lector betrokken en heeft hij een uitgave aanbevolen. In drie van de vier gevallen heeft hij ze ook vertaald. Voor Anne Frank en Mirjam Bolle heeft hij commentaren geschreven en voor Anne Frank ook het nawoord. Hij heeft interviewen met de media gedaan. Betreffend Anne Franks boek kan dat duidelijk worden gezien in de recensies. Martin Kaunitz heeft over zijn belang voor de boeken van Anne Frank en Mirjam Bolle gecommentarieerd.

Voor Eddy de Wind heeft Per Holmer de uitgeverij overtuigd om ook het artikel uit 1959 in het boek op te nemen. Hij heeft ook in de eerste receptiefase van Anne Franks dagbok een lang artikel (Holmer 2005-04-13) in de landelijke ochtendkrant Svenska Dagbladet geschreven over wat er na de eerste publicatie met dat boek is gebeurd en later bij de publicatie van Mirjam Bolles boek in dezelfde krant over onder anderen Anne Frank, Mirjam Bolle en Etty Hillesum geschreven (Holmer 2007-05-03). Hij heeft middels een openbaar gesprek met Anita Goldman over “Anne, Mirjam en Etty” gepoogd om critici en het publiek meer bewust van en geïnteresseerd in de boeken te laten worden. Goldman heeft hem in een artikel in Aftonbladet (Goldman 2007-07-16) genoemd als “deze onvermoeibare bemiddelaar van Nederlandse literatuur” (mijn vertaling).

Resumerend kunnen wij stellen dat ofschoon hij voor geen van deze boeken de initiatiefnemer was, was hij wel bij meerdere fases van de cultuurbemiddeling actief betrokken.

De uitgever Daniel Pedersen heeft Etty Hillesums boek gevonden, gelezen, beoordeeld en aanbevolen en was de redacteur die de beslissing nam welke delen van het aanwezige materiaal in het boek zou komen. Hij heeft het boek weliswaar niet vertaald, maar hij heeft een vertaler gevonden voor het kleine deel, dat nog niet vertaald was. Hij heeft commentaren en het nawoord geschreven en ook iemand gevonden die een Zweeds voorwoord kon schrijven. Hij heeft het gepubliceerd en informatie naar de critici laten sturen om recensies te krijgen. Hij was bij het hele bemiddelingsproces behalve bij de vertaling betrokken.

De receptie in Zweden Critici zijn, zoals vertalers, individuen die als cultuurbemiddelaars kunnen optreden. Eerst werd een kwantitatieve analyse van de recensies uitgevoerd om een opvatting te krijgen waar de focus in de recensies ligt en hoe de recensies voor de vier auteurs verschillen. Daarna werd de kwalitatieve analyse gedaan. Om het niet te lang te maken zal in de volgende uiteenzetting worden gefocust op de belangrijkste thema´s die de critici behandelen (zie bijlage 12a-d). Het corpus van recensies is te vinden in bijlage 1. In bijlage 9a-b en 10a-d kan worden gelezen hoeveel critici over de verschillende onderwerpen hebben geschreven. In bijlage 11a-d wordt ook duidelijk welke verwijzingen voor ieder boek zijn gedaan.

Anne Frank (2005) De recensies over Anne Franks dagbok hebben in principe drie verschillende thema´s.

Ten eerste beweren ruim de helft van de critici dat Anne Frank wereldberoemd is door te vertellen in hoeveel talen het boek vertaald is, hoeveel boeken gekocht zijn en dat er film en theater gemaakt is.

Er wordt ook naar Shakespeares Julia verwezen, een tragische jonge vrouw uit de klassieke wereldliteratuur; degene laat daardoor zien dat ze wereldberoemd is. Dat wordt natuurlijk als een erg sterk argument gebruikt om het boek te kopen.

Ten tweede wordt over Anne en haar boek geschreven. Dit kan in vier onderdelen worden ondergebracht:

-Het dagboek in vergelijking met de vorige versie uit 1953. De critici vinden de nieuwe versie sneller, grappiger, moderner en interessanter. Nu wordt ze weer een mens van vlees en bloed, actiever en minder degelijk, niet slechts de icoon. De vertaler krijgt ook veel lof.

-Het dagboek als literatuur. Vrijwel alle critici hebben het erover hoe zij schrijft en zij zijn positief. De critici vinden Anne Frank veel literair begaafd en het boek schitterend. Ze is een scherp waarnemer en noteert alles wat gebeurt. Ze schrijft zakelijk ook over wat onprettig en intiem is. Haar taal heeft een alledaagse schoonheid. Ze wordt als stilistisch zeker en taalkundig origineel beschouwd. Zowat de helft van de critici menen dat het echte literatuur is.

-Het dagboek als ontwikkelingsroman. Alle critici hebben behoorlijk uitvoerig over Anne Franks persoonlijkheid geschreven, wat erop wijst dat zij hun echt interesseert. In hun ogen is zij een gewone tiener in een heel ongewone situatie en een heel intelligente persoon met veel nuances. Zij is extrovert en praat veel. Zij heeft een sterke wil om zichzelf te mogen zijn en verdedigt ook dat recht. Ze heeft een blik dat alles opmerkt. Eerlijkheid is heel belangrijk voor haar. Meestal is zij blij en ze heeft veel humor. Ze is levendig, heel nieuwsgierig en ook heel ambitieus. Hoewel ze niet naar school kan gaan studeert ze veel. In de tijd dat ze onderduikster is, rijpt ze heel snel. In het begin is ze luidruchtig en egoïstisch en koketteert met haar vrienden. In korte tijd wordt ze in plaats daarvan een analytische persoon die bedachtzaam over het leven peinst. Vroegrijp is een woord dat vaker in de recensies voorkomt. Meerdere critici hebben ook over het authenticiteitsproces geschreven om te bewijzen dat het echt Anne Frank is, die het boek heeft geschreven en dat het daarom over een echte ontwikkeling gaat.

-Het boek wordt vandaag ook als inspiratie gezien. Haar pogingen om haar dubbele identiteit als Nederlandse en Jodin te combineren maakt haar verbazend modern. Ze is gezien als een model voor de geseculariseerde, degelijke Joodse jonge vrouw. Zij is een voorgangster voor de hele autofictie. Zij wordt vergeleken met bijvoorbeeld Philip Roth, Monica in Friends en Charlotte in Sex and the City. Dit wijst erop dat ze vandaag nog steeds relevant is.

Ten derde is er een thema dat meer over de oorlog en de Holocaust gaat; over het uiteindelijke grillige lot, over de kleine ruimte voor de onderduikers en over Annes gebrek van haatgevoel.

Samengevat kan worden gezegd dat de receptie van Anne Frank erg enthousiast is. Haar boek behoort tot de klassieke literatuur maar ze wordt ook beschouwd als een inspiratie van hedendaagse literatuur en wordt als relevant van onze tijd gezien.

Ook de eerste keer dat het boek in het Zweeds werd uitgegeven, was de receptie in Zweden positief. Reeds vóór het boek in het Zweeds vertaald was, kwamen twee artikelen in landelijke kranten: 15 september 1952 in Svenska Dagbladet (Nyberg 1952) onder de titel Till det som Amerika läser just nu en op 4 mei 1953 in Dagens Nyheter (Jaensson 1953) onder de titel Anne Franks dagbok. Beide critici hadden het boek dus in een andere taal gelezen. Nybergs artikel is slechts een weergave van de feiten. Jaensson daarentegen heeft een heel positieve recensie geschreven. Zijn thema is Annes beschrijving van het leven als onderduikster. Hij is enorm gefascineerd door haar als persoon en als schrijfster. Hij vindt haar spraakzaam en onbeschaamd, soms een beetje terneergeslagen maar vaak verbazend vrolijk. Zij ontwikkelt zich tot grotere rijpheid en krijgt een groter begrip voor andere mensen. Zij vermijdt ook niet wat onbeschaafd of onprettig is, maar vertelt alles met een natuurlijke zakelijkheid. Het dagboek vindt hij uiterst gevarieerd en schrijft dat het “menselijk choquerend, artistiek volmaakt, meedogenloos onthullend, zeldzaam oprecht en echt intelligent” (mijn vertaling) is.

Jaensson deelt ook mee dat het boek in het Nederlands was geschreven en dat het nu in het Noors en het Deens vertaald is. “Geen Zweedse uitgever heeft zich echter nog voor dit opvallend boek geïnteresseerd” (mijn vertaling), zegt hij aanmanend. Maar de volgende dag heeft Dagens Nyheter een correctie dat het boek gauw door Hökerbergs zal worden uitgegeven.101

In het eind van augustus 1953 stond een advertentie in Dagens Nyheter:

De herfstlijst van Hökerbergs uitgeverij is nu gekomen: 15-jarige meisje schrijft klassiek boek dat aan de hele wereld toebehoort. 102 (mijn vertaling)

Twee dingen zijn hier interessant. Het eerste is dat de uitgeverij schrijft dat het boek de hele wereld toebehoord. Ze proberen het dus als een soort bestseller in te kaderen. Het tweede is dat er in die tijd advertenties voor afzonderlijke boeken werden gebruikt. En niet slechts een keer maar keer op keer. Hier worden enige citaten uit Hökerbergs advertenties van verschillende recensies van Anne Franks dagbok, die nu helaas niet beschikbaar zijn, herhaald:

Dit fijne, hoog getalenteerde meisje heeft zich een naam gecreëerd, die zo lang zal leven als er humaniteit in de wereld is. (mijn vertaling) Inger Hagerup103

Haar boek bruist van het leven. Niets kan haar schitterend humeur temperen. Zij is jong, verlegen en openbaar, ongedwongen en weemoedig, dromerig en bruisend van levenslust. (mijn vertaling) Harry Lidman, Stockholmstidningen104

Je raakt ontroerd in het bijzijn van het gegeven getuigenis - een rijpheid, een scherpzinnigheid, een zelfkennis die dat van haar leeftijdgenoten overstijgt. Het boek is een boodschap van het beste in de mens. (mijn vertaling) Anoniem, Lunds Dagblad105

Op 7 september1953 heeft Svenska Dagbladet een recensie gepubliceerd (Nyberg 1953-09-07). Nyberg is in haar recensie heel emotioneel. Zij heeft veel medelijden met dit “kleine meisje”. Anne is levendig, temperamentvol, begaafd, angstig en vol verlangen omdat zij twee jaar opgesloten moest leven. Het thema in deze recensie is Annes ontwikkeling: Ondanks de vreselijk zenuwslopende situatie rijpt “het kind” heel snel tot een harmonieuze en beheerste persoon. Zij is bewust van haar vermogen te kunnen schrijven en is er dankbaar voor. Zij kan een scene in een oogopslag opvatten en geeft het alledaagse leven in het achterhuis trefzeker weer met een intimiteit en duidelijkheid vol details wat de lezer volkomen deelachtig maakt.

Al minder dan een maand na de uitgave, 22 september 1953, kon in Dagens Nyheter een nieuwe advertentie worden gelezen dat de uitgever van de stormloop naar Anne Franks dagbok overrompeld was geweest. Ten gevolge ervan was het boek één week op de uitgeverij uitverkocht.106 Daar werd ook verteld dat de uitgeverij nu totaal 7 000 boeken naar de boekwinkels had gestuurd. Twee dagen later, op 24 september kwam nog een advertentie: Nu waren totaal 15 000 boeken geprint.107 Ook al waren de eerste 14 000 boeken nog niet op, de uitgever rekende toch met een snelle verkoop. En hij kreeg gelijk.

101 Correctie in Dagens Nyheter 1953-05-05

102 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-08-28 103 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-08-28

104 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-12-08

105 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-10-20

106 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-09-22

107 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-09-24

Svenska Dagbladet deed regelmatig onderzoek naar ´Wat Zweden leest´, of liever wat er in de boekwinkels werd gekocht. Er was een pauze in het onderzoek in juli, augustus en september 1953, maar in het onderzoek op 5 oktober stond dat Anne Franks dagbok op de eerste plaats van de “romans en novellen etc.”108 stond. Twee weken later stond het op de tweede plaats,109 maar alvorens Kerstmis begon, stond het weer op de eerste plaats.110 Tot april 1954 bleef het boek op de lijst van de 6 meest verkochte “romans en novellen etc.”.111 In oktober 1953 werd verteld dat een totaal van 25 000 boeken waren geprint,112 in december 35 000113 en in november het jaar daarop een totaal van 40 000 exemplaren.114

Het boek heeft door de jaren heen goed verkocht hoewel niet met dezelfde snelheid. Vijftig jaar later beweerde de uitgeverij dat er in alle jaren 140 000 exemplaren van Anne Franks dagbok waren verkocht.115

Mirjam Bolle (2007) Het belangrijkste thema in de recensies over Mirjam Bolle is dat zij bij de later controversiële Joodse Raad werkte en daarom als enige over wat daar gebeurde heeft geschreven. Een ander thema is hoe de nazi´s geleidelijk de Joodse bevolking dehumaniseerden. In beide gevallen gaat het over hoe mensen in deze crisis moeten kiezen wie zij willen zijn; hoe ver kan je doorgaan om je eigen leven te redden zonder je menselijkheid te verliezen? Mirjam Bolle was bereid voor haar leven te vechten. Ze schreef over mensen die hyena´s werden, maar ook over andere mensen, inclusief niet-Joodse personen, die met gevaar voor hun eigen leven Joden hielpen. Dit boek wordt als een onontkoombaar tijdsdocument gezien en een document over hoe de menselijke natuur in de nabijheid van de dood reageert.

Een derde thema is haar eigenwijze hoop dat ze ten slotte naar haar verloofde zou komen. Mirjam Bolle wordt voorgesteld als een Jodin en zionist uit Amsterdam. De critici zijn het meestal met elkaar over haar eens: Zij is jong, onbevreesd, pragmatisch, heeft goede aanpassingsvermogen en klaagt niet. Met alle middelen die zij ter beschikking heeft helpt ze haar familie. Ze weigert zich te laten onderwerpen. Zij is onwaarschijnlijk daadkrachtig en kranig en heeft een opvallend sterke wil om niet op te geven. Door het hele verhaal gaat de hoop als een rode draad. Zij twijfelt nooit. Zij lijkt bijna naïef optimistisch.

De algemene mening over haar als auteur is dat zij niet literair ontwikkeld is of opvallend spannend schrijft. Ze kan niet met Anne Frank vergeleken worden, maar ze schrijft zakelijk over zichzelf naar haar geliefde. Ondanks de onzekerheid over de toekomst blijft de toon welhaast afgestompt. Maar ze is oplettend en vertelt gedetailleerd en uitgebreid. Er wordt daarom wel een duidelijk beeld gegeven van de gevoelens, stemmingen en het dagelijkse leven in Amsterdam en de kampen. In tegenstelling tot de ondergedoken Anne Frank was ze goed gepositioneerd om te zien wat er in de stad gebeurde en geïnteresseerd genoeg om de intriges te proberen te begrijpen.

108 Svenska Dagbladet 1953-10-05 ”Vad Sverige läser”

109 Svenska Dagbladet 1953-10-19 en 1953-11-02 ”Vad Sverige läser”

110 1953-11-15 stond het op vierde plaats, 1953-11-29 op derde plaats en 1953-12-15 weer op eerste plaats volgens Svenska Dagbladets “Vad Sverige läser” 111 Svenska Dagbladet 1953-12-31, 1954-02-01 en 1954-03-01 op tweede plaats en 1954-04-04 op zesde plaats in ”Vad Sverige läser” 112 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-10-19

113 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1953-12-18

114 Advertentie van Hökerbergs in Svenska Dagbladet 1954-11-03

115 Artikel van Ricki Neuman “Dagboken i förlagstvist”, Svenska Dagbladet 2005-02-05

Zij wordt dus niet als een opvallend interessante of genuanceerde persoonlijkheid gezien. In plaats van een levende vrouw - wat ze in 2007 in feite was - wordt ze gezien als de auteur van een heel belangrijk document uit een andere tijd. Hoewel de meerderheid van de critici min of meer duidelijk zeggen dat het boek interessant genoeg is om te lezen, is het vaak zonder echt enthousiasme. Het belangrijkste argument is dat zij een baan had op de controversiële Joodse Raad en het dagelijkse leven daar kon beschrijven, wat niemand anders had gedaan. Dat maakt het boek een heel belangrijk document.

Etty Hillesum (2018) De receptie van Etty Hillesum is opvallend positief. Ze wordt gezien als een provocerende moderne persoon met veel facetten en een heel interessante innerlijke ontwikkeling. De gedachten van de critici gaan in veel verschillende richtingen; schrijvers die over eigen ervaringen van de Holocaust schrijven, psychologie, christelijke filosofen en mystici, feminisme en over het schrijven zelf. Het boek is meestal noch als een historisch document gelezen noch als een verwijzing naar de situatie in de huidige maatschappij. Het is een tijdloze hulp in de dagelijkse botsing met het leven en de vraag of er een God is en zo ja, wat die God is.

Het eerste thema is hoe zij steeds geestelijker werd en hoe zij geleidelijk het lijden en de dood als een deel van het leven kon accepteren en toch het leven mooi en zinvol kon vinden. Alle critici hebben daarover geschreven. Enkele hebben het een “klassieke ontwikkelingsroman” genoemd. In het begin werd zij als intellectueel, geseculariseerd en sociaal actief in radicale kringen beschouwd. Zij was gepassioneerd, onconventioneel, provocerend en te modern. Ze had een overdadig gevoel voor het leven. Omdat zij in een extreme tijd leefde, rijpte ze heel snel. Ze begreep vroeg wat de bedoeling van het Derde Rijk met betrekking tot de Joden was maar ze liet zich niet tot een getatoeëerd cijfer reduceren. Haar schrijven werd een daad van verzet. Ze schreef (onder meer) om haar persoonlijkheid te vinden en te manifesteren. In het proces vond zij God in zichzelf.

In verband met haar innerlijke ontwikkeling benadrukken de critici verschillende onderwerpen. Meestal gaan wat ze schrijven over filosofische of existentiële vragen. De wil te bezitten, bijvoorbeeld het lichaam van of de liefde van een ander mens, het talent om goed te kunnen schrijven of het eigen leven, is strikt genomen slechts eigenliefde omdat je dan naar je eigen genot streeft. Etty voelde dat je dat gevoel moet laten gaan om vrij te worden. Daarna kon ze haar liefde aan de hele mensheid geven. Maar tegelijkertijd vervreemde ze zich mentaal van de mensen. Haar ongewoon sterke zielskracht, die ze voor dit accepteren nodig had, kreeg zij vanbinnen haar innerlijke kern, wat zij God noemde. Etty wilde God niet beschuldigen voor wat de mensen deden. Integendeel. Ze wilde helpen God in andere mensen te bewaren. Door een ethische houding behoud je je menselijke waardigheid. Zij had de ambitie niet te haten om de kwaadaardigheid in de wereld niet te vergroten. Zij weigerde zichzelf te redden ten koste van iemand anders. Ze probeerde andere gevangenen te helpen, soms praktisch, soms door slechts rustig daar te zijn. Ze vond dat er een andere werkelijkheid is dan die wij met ons ogen zien en die is veel groter dan de reële werkelijkheid. Ondanks haar jonge leeftijd had Etty een geestelijke rijpheid die je anders slechts bij prominente religieuze meesters vindt aldus de critici en haar rol als een moderne “heilige” groeit ook volgens de Zweedse schrijvers Anita Goldman en Per Holmer.

Het andere thema is haar taal. De critici zijn daarover heel enthousiast. Van de drie, dat is Anne Frank, Mirjam Bolle en Etty Hillesum, is Etty Hillesum zonder meer als de beste auteur beschouwd. Haar taal is een literaire en alledaagse taal. De dagboekstem is volgens de critici fantastisch; intensief zoekend naar de waarheid. Haar redacteur schreef in het nawoord116 dat wat haar boek uniek maakt niet haar lot is maar haar stem. De critici vinden dat ze eerder meerdere stemmen heeft. Daarom wordt haar dagboek nooit monotoon. Zij vinden het een literair bewerking van een hoeveelheid algemene menselijke ervaringen. Alle critici hebben het boek aanbevolen.

116 Pagina 339 in het nawoord van redacteur Daniel Pedersen in Dagböcker och brev i urval

Andere niet zo vaak genoemde onderwerpen zijn de onderschikking van de vrouw, die Etty Hillesum sterk bekritiseerde, en het schrijven als een daad van verzet, als een lust - ze wilde schrijfster worden - en als een manier om een boodschap aan anderen te overbrengen.

De eerste keer dat Etty Hillesums boek werd gepubliceerd, had Svenska Dagbladet twee artikelen erover geschreven (Clason 1983-09-12 en Lagercrantz-Ohlin 1983-09-18) en Dagens Nyheter geen. Als het boek in de boekbesprekingen van Dagens Nyheter voorkwam117 hadden zij citaten uit Svenska Dagbladet gebruikt. Het boek werd door Clason en Lagercrantz-Ohlin gezien als een van de grote documenten in onze tijd, die na een magnifieke receptie nu zijn zegetocht door de wereld deed. Het thema in de recensies is ook die keer de ontwikkeling van een jonge vrouw en het binnenlijke hulpmiddel dat een mens duidelijk kan vinden als alles verloren lijkt te zijn. Zij vroegen zich af of dat ook in een normale tijd mogelijk zou zijn en of dat deel uitmaakte van het stervensproces. Voor Etty Hillesum is het antwoord een mystiek opgaan in God. Dat betekende voor Etty een manier om in zich zelf te keren en daar zo veel kracht te kunnen vinden dat zij God kon helpen. Etty wilde een grote schrijfster worden. Zij was van haar talent bewust, maar ook van haar lot, en zij wilde haar dagboeken voor andere mensen achterlaten. Volgens Lagercrantz-Ohlin en Clason had Etty´s literaire kracht een heel belangwekkend en rijk vrouwenportret gecreëerd.

Ondanks het feit dat Etty´s dagboek tijdens de Holocaust werd geschreven, meende Clason dat dit niet de reden was waarom het publiek nu zo gefascineerd was. Het was dat de tijd in de jaren -80 er rijp voor was. In de hele geseculariseerde westerse wereld zochten mensen een ander geestelijkheid die niet in de kerken te vinden was. Misschien kon het nieuwe zoeken van geestelijk hulpmiddel als een deel van de antiautoritaire beweging worden gezien. De mens geloofde nu meer in God binnen zichzelf, waarover Etty ook schreef, dan in God in de kerk of hemel.

Eddy de Wind (2020) In totaal waren er zeven recensies over Eddy de Wind beschikbaar. De critici vinden dat hij rechttoe rechtaan in een ongekunsteld proza gedetailleerd en zakelijk schrijft. Het is nogal droog in toon, maar messcherp en soms met koude precisie en psychologische scherpte. Wat een sterk ontroerende lezing geeft, vinden zij, is zijn nu-gevoel en de rijkdom aan details in het alledaagse leven.

De critici hebben niet lang bij Eddy de Wind als persoon stilgestaan. Integendeel. Niet eens het feit dat hij Jood was, hebben ze in het algemeen genoemd. Dat is niet belangrijk. Hun schijnwerpers zijn niet op hem gericht. Het eerste thema is hier vooral schuld een schaamte. Zij schrijven over de schuld van de bekende oorlogsmisdadigers maar ook over het bedrijf IG-Farben, die van de slavenarbeiders profiteerden en de zwijgende meerderheid die alles liet gebeuren omdat zij ook van het systeem profiteerden. De critici menen dat het niet had kunnen gebeuren als er niet zo veel antisemitisme in de bevolking was geweest. Na de oorlog werd de Duitse regering beschuldigd omdat de oorlogsmisdadigers niet bestraft werden. Integendeel konden ze vaak hoge posities bekleden. En na de oorlog werd de meerderheid in Nederland beschuldigd voor hun gebrek aan betrokkenheid bij de overlevende Joden. Maar de critici schrijven ook over het schuldgevoel bij de overlevenden en het levenslang lijden vanwege herinneringen, die ook volgende generatie treft. Eddy de Wind heeft zijn leven na de oorlog besteed aan de overlevenden van de Holocaust en de behandeling van hun psychische problemen.

Het tweede thema is “uniek”: de uitgeverij heeft het boek gepresenteerd als uniek omdat het in het kamp is geschreven, en dat hebben de meerderheid van de critici ook geschreven.

Ten slotte worden de lezers door ongeveer de helft van de critici herinnerd aan dat het huidige hatelijke taalgebruik duidelijke verwantschap heeft met dat van Duitsland in de jaren -30. Hier wordt ook verwezen naar het heden: In de laatste 25 jaren zijn de krachten van het antisemitisme nooit zo

117 Dagens Nyheter 1983-09-30 pagina 40; https://arkivet.dn.se/tidning/1983-09- 30/265/40?searchTerm=Hillesum

sterk geweest als vandaag. Het is een schande dat Joden nog steeds worden vervolgd en getreiterd in de maatschappij en dat de Internationale herdenkingsdag aan de slachtoffers van de Holocaust politiebewaking nodig heeft. Alles gebeurt geleidelijk, waardoor het makkelijker wordt beetje bij beetje te aanvaarden. Dat moet niet nog een keer gebeuren.

De critici besteden niet veel adjectieven aan dit boek, maar “belangrijk” en “uitstekend” zijn er wel twee. Het is uitstekend dat hij ons laat weten wat er gebeurd is, en het is belangrijk dat we het niet vergeten.

Lezers Anne Frank, Etty Hillesum en Eddy de Wind zijn in de boekwinkels vandaag beschikbaar. Mirjam Bolle is daarentegen nu definitief in de boekwinkels uitverkocht. In Zweden zijn er openbare bibliotheken in iedere gemeente, waar iedereen gratis boeken kunnen lenen. Daar kunnen de vier boeken inclusief Mirjam Bolles boek nog steeds worden geleend. Helaas bleek dat de statistiek van lenen van de verschillende boeken niet vergelijkbaar was, omwille de verschillende uitgavetijdstippen.

De bibliotheken in Stockholm vinden het ook nodig om Anne Franks en Etty Hillesums boeken in andere talen voor immigranten, toeristen en studenten aanwezig te hebben. Etty Hillesum kan behalve in het Zweeds ook in het Engels worden gelezen. Maar Anne Franks dagbok (onbekend welke versie) kan in zevenentwintig talen, behalve het Zweeds worden gelezen en vaak in veel exemplaren.

Gewone lezers zijn niet zo lyrisch over Anne Franks dagbok als de critici waren. Zevenentwintig lezers hebben een cijfer gegeven op Boksidan118 na het lezen. Op een schaal van 1 (slechtst) tot 5 (best) was de gemiddelde 3,62. Het meest voorkomende cijfer was 4, wat tien lezers hebben gegeven. De meeste lezers schrijven heel kort, slechts enige woorden of zinnen. Ruim een derde hebben langer geschreven. Het lijkt dat ze het met de critici eens zijn: Anne Frank is erg intelligent en kan zich heel goed uitdrukken voor iemand die zo jong is. Het boek is gemakkelijk leesbaar geschreven in een mooie taal. “Het voelt als of ze aan mij schrijft”. Het is een schitterend boek met veel humor, maar met een tragische geschiedenis. Wat het boek uniek maakt is niet haar noodlot maar haar geestelijke en lichamelijke ontplooiing. Zie bijlage 13.

Voor de andere boeken waren er geen recensies van gewone lezers beschikbaar. Dat wijst op de grotere interesse voor Anne Frank dan voor de andere drie schrijvers tussen gewone lezers.

Vergelijking van de recepties De vier auteurs zijn heel verschillend beschouwd door de critici. Etty Hillesums en Anne Franks boeken worden als literaire werken gezien. Hier worden de schrijfsters meer als persoon door de critici gezien. Het boek van Anne Frank wordt wereldberoemd genoemd. Etty Hillesums boek wordt als tijdloos gezien. Beide boeken gaan over de innerlijke ontwikkeling van de hoofdpersonages gedurende een korte tijd. Beide boeken worden gezien als relevante inspiratie in onze tijd; Etty Hillesums boek als geestelijke inspiratie.

Mirjam Bolles en Eddy de Winds boeken worden ingekaderd als “uniek” omdat Bolle erover schreef wat er in de Joodse Raad gebeurde en De Wind zijn boek ter plaatse in Auschwitz schreef. In Eddy de Winds boek is het thema schuld en schuldgevoel. Deze boeken worden vooral als belangrijke historische documenten gezien hoewel meerdere critici qua De Wind aan de huidige met haat vervulde taal in de maatschappij verwijzen. Het thema in Bolles boek gaat over wat er met mensen in een crisis gebeurt.

118 www.Boksidan.net/sok.asp (Geraadpleegd 2020-05-22)

Symbolisch kapitaal Anne Frank was alvorens de uitgave in 2005 als een icoon bekend. Het symbolische kapitaal voor Anne Frank in Zweden is ook gegroeid doordat zij gepubliceerd werd door de bekende Svante Weyler bij Norstedts uitgeverij en vertaald werd door de bekroonde vertaler Per Holmer. Ook de positieve receptie tussen de critici laat het symbolische kapitaal groeien. Haar boeken zijn nu ook sinds 31 juli 2009 op UNESCO´s documentary heritage list119 geregistreerd. In UNESCO´s informatie wordt ook beweerd dat haar dagboek in de top 10 van de meest gelezen boeken van de wereld staat.120 Anne Frank heeft als een figuurlijke deuropener voor andere dagboekschrijvers - en niet slechts Nederlandse - gefunctioneerd.

Nederlands De bewering van Wilterdink (2017, 57), dat critici in de jaren 1980 tot 2012 in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Duitsland er niet van bewust waren dat de vertaalde Nederlandse boeken juist Nederlandse literatuur was, wordt niet bevestigd voor de hier onderzochte boeken. In de meerderheid van de recensies wordt duidelijk dat de auteurs uit Nederland komen. In twee van de artikelen over Anne Frank is het niet duidelijk, hoewel Prinsengracht zonder specificatie van stad of land in een van deze artikelen is genoemd. Er is ook één recensie over Etty Hillesum en één over Eddy de Wind die zonder land- of stadspecificatie zijn. “Holland” is vaker dan “Nederland” als naam van het land gebruikt; In de helft van de totaal 53 artikelen wordt “Holland” en in maar één van de vijf wordt “Nederland” genoemd. Amsterdam is in twee derde van de recensies genoemd.

Samenvatting en conclusies

De vragen die oorspronkelijk werden gesteld kunnen nu worden beantwoord:

Geen van de boeken was vertaald voordat de uitgeverij zeker wist dat het in althans één centrale taal reeds was of tegelijkertijd zou worden vertaald. Dat volgt dus het patroon van de theorie. Voor alle boeken waren mogelijk subsidie te krijgen. Subsidie was voor het boek van Mirjam Bolle heel essentieel. Maar ook voor een bekend boek als Anne Franks dagbok is subsidie welkom omdat die later de publicatie van een tweede Nederlands boek mogelijk maakt.

Voor twee van de boeken kwam het initiatief uit Zweden, namelijk de twee boeken die al vóór de publicatie in Zweden bekend waren; Anne Frank heel bekend en Etty Hillesum althans in bijzondere kringen. Daar waren er kansen om ook economische winsten in het korte perspectief te kunnen krijgen. Voor deze twee boeken was er concurrentie. Voor de andere twee boeken kwam het initiatief uit Nederland. Ook voor de Winds boek was er concurrentie maar voor zo ver bekend geen voor Mirjam Bolles boek. Deze twee boeken hadden geen eerder succes in Nederland kunnen aantonen. Daardoor was het niet verwacht dat ze door grootschalige uitgeverijen zouden worden uitgegeven (vergelijk Sapiro 2008, 162) en ook niet verwacht dat ze in het Engels zouden worden vertaald (vergelijk Van Es en Heilbron 2015, 300, 306-307). Voor de Zweedse uitgeverijen waren “past in de fondslijst” belangrijk, met andere woorden hun identiteit (vergelijk Franssen en Kuipers 2011, 83). Zeker heeft het succes van Anne Frank ook als deuropener gefunctioneerd voor het genre dagboeken.

Literair agenten waren bij Anne Franks en Eddy de Winds boeken betrokken. Niemand heeft in verband met deze vier boeken over boekenbeurzen gesproken. Daarentegen wordt veel over het

119 https://is.gd/gGU2jT (Geraadpleegd 2020-06-25). 120 https://is.gd/WCSGoZ (Geraadpleegd 2020-06-25).

Nederlands Letterenfonds gesproken; niet slechts over subsidies maar ook over informatie geven (Bolle) en de literair agent aan een geïnteresseerde uitgever koppelen (de Wind).

Alle vier boeken tonen congruentie volgens de schalen van de veldtheorie aan. Maar geen teken van regelmatige samenwerking tussen de hier betrokken uitgeverijen in Nederland en Zweden is ontdekt. Als er regelmatige samenwerking tussen ´dubbelgangers´ (Franssen en Kuipers 2011, 89) in de twee landen is, zijn de export en import van Nederlandse boeken voor vertaling duidelijk te marginaal om hetzelfde patroon te volgen.

De vertaler als bemiddelaar past bij de vertaler Per Holmer. Hij is weliswaar geen initiatiefnemer hier maar verder is hij in alle bemiddelingsfases voor Anne Franks dagbok betrokken. Dus is hij volgens de definitie van Petra Broomans (2012) - samen met uitgever Svante Weyler - een bemiddelaar. Een andere bemiddelaar is de redacteur en uitgever Daniel Pedersen, die in principe alles met uitzondering van de vertaling heeft gedaan voor de overdracht van Etty Hillesums boek naar Zweden.

De receptie van de boeken is heel positief. Anne Frank is als “wereldberoemd” ingekaderd wat een bestseller zou kunnen betekenen. Bovendien werden de rechten van dit boek door een grootschalige uitgeverij gekocht. Etty Hillesums boek over haar innerlijke ontwikkeling is als een literair en tijdloos geestelijke begeleiding in het zoeken van de zin van het leven en van God ingekaderd. Mirjam Bolles en Eddy de Winds boeken zijn allebei ingekaderd als heel interessante, “unieke”, historische documenten over de Holocaust, hoewel heel verschillend.

Dit was een onderzoek naar vier non-fictie boeken uit een perifere taal in een andere perifere taal. De sociologische theorieën van vertaalde literatuur zijn merendeels op fictieboeken gebaseerd. Toch kunnen wij concluderend stellen dat de boeken het patroon van de theorieën volgen met twee uitzonderingen. Ten eerste zijn de twee niet eerder bekende boeken van Mirjam Bolle en Eddy de Wind van uitgevers van de grootschalige circulatie gekocht. Dat kwam waarschijnlijk doordat er efficiënte makelaars waren. Ten tweede was er geen teken van langlopende, regelmatige samenwerking tussen de vier paren uitgevers die hier betrokken waren. De achterliggende reden is waarschijnlijk dat de uit het Nederlands vertaalde boeken zo marginaal waren voor de totale zaken.

Een uitgebreide vergelijking tussen de recensies van de eerste en tweede publicaties van Anne Franks en/of Etty Hillesums boeken gekoppeld aan de veranderingen in de cultuur of tijdsgeest zou een voortzetting op dit onderzoek kunnen worden. Een ander interessant thema zou een vergelijking tussen de twee versies van Anne Franks dagbok in1953 en 2005 kunnen worden.

Bronnen

Het corpus Anon., 2005a. Anne Frank. Dalademokraten. 15 juni. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Anon., 2005b. Dagboken. Ystads Allehanda. 11 juni. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Abrahamsson, Örjan. 2005. Hon hade mer att säga oss. Arbetarbladet. 17 april. https://web-retriever- info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Amnéus, Anna. 2007. Dokument från helvetet. Expo. 7 augustus. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Aschenbrenner, Jenny. 2005. 60 år med Anne Frank. Dagens Nyheter. 15 april. https://www.dn.se/arkiv/kultur/60-ar-med-anne-frank/ (Geraadpleegd 2020-05-19).

Björkman, Anders Q. 2020. Historiens största mördare. Svenska Dagbladet. 18 januari. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Boda, Lisa. 2005. Anne Frank - superstjärna eller vanlig tonåring?. Södermanlands Nyheter. 18 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Bornäs, Cecilia. 2005. Anne Frank ocensurerad. Sydsvenska Dagbladet. 11april.

Carlander, Jakob. 2005. En ny sida av Anne. Östgöta Correspondenten. 26 april. https://web-retriever- info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Clason, Synnöve. 1983. Existensens yttersta rand. Svenska Dagbladet. 12 september. https://www.svd.se/arkiv/1983-09-12/10 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Combüchen, Sigrid. 2005. Anne Frank lever starkare i nyutgåva. Dagens Nyheter. 17 april. https://www.dn.se/arkiv/kultur/anne-frank-lever-starkare-i-nyutgava/ (Geraadpleegd 2020-05-19).

Dahlberg, Leif Y. 2019. Hon skrev dagbok inför Förintelsen. Gotlands Tidningar. 15 mei. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Dahlman, Inger. 2007. Vardaglig dagbok från Förintelsen. Sundsvalls Tidning. 26 maart. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Eek, Jonas. 2020. Välja väg. Kyrkans Tidning. 12 maart. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Ehlin, Lars. 2007. Låt mig berätta. Nerikes Allehanda. 26 maart. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Eklöf, Anna. 2005. Ett ovärderligt dokument. Café Crème. 15 mei. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Goldman, Anita. 2003. Ett avbrutet liv. Dagens Nyheter. 30 november. https://www.dn.se/arkiv/kultur/ett-avbrutet-liv-den-30-november-1943-i-dag-for-sextio-ar-sedan-dog- etty-hillesum-i-auschwitz/ (Geraadpleegd 2020-04-25).

Goldman, Anita. 2005a. Nina och Anne. Två tonåringar, den ena offer för stalinismen, den andra för nazismen. Aftonbladet. 11 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Goldman, Anita. 2007a. Inget kunde knäcka henne. Aftonbladet. 16 juli. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Granström, Helena. 2019. Etty Hillesum och konsten att älska utan att äga. Sveriges Radio Radioprogrammet OBS. 28 januari. https://sverigesradio.se/sida/avsnitt/1237744?programid=503 (Geraadpleegd 2020-04-25).

Hammar, Anna-Sara. 2005. Anne Franks dagbok av Anne Frank. Labyrint. 28 april. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Hammar, Erik. 2005. Anne Franks dagbok i sin helhet. Smålandsposten. 25 april. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Holmberg, Stefan. 2007. Vittnesmål av en överlevare. Norra Västerbotten. 6 mei. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Holmer, Per. 2007. Hennes öde var gömt men inte glömt. Svenska Dagbladet. 3 mei. https://web- retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Häll, Jan. 2019. Fenomenet Etty Hillesum. Kyrkans Tidning. 7 februari. https://www.kyrkanstidning.se/kultur/fenomenet-etty-hillesum-fangslande-rost-fran-transitlagret (Geraadpleegd 2020-05-25).

Jaensson, Knut. 1953. Anne Franks dagbok. Dagens Nyheter. 4 mei. https://arkivet.dn.se/tidning/1953-05-04/119/4?searchTerm=%22Anne+Franks+dagbok%22 (Geraadpleegd 2020-06-24).

Johansson, Kerstin. 2007. Oretuscherat historiskt dokument. Helsingborgs Dagblad. 13 juli. https://www.hd.se/2007-07-13/oretuscherat-historiskt-dokument (Geraadpleegd 20200624).

Johansson, Nanna, 2005. Anne Frank oavkortad. Gefle Dagblad. 11 mei. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Karlsson, Jan. 2007. Bestående tidsdokument. Hallandsposten. 3 juli. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Knutsson, Rolf. 2019. Drabbande om Gud och Förintelsen. Dagen. 4 januari. https://web-retriever- info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Lagercrantz-Ohlin, Anita. 1983. Att aldrig tänka en hatisk tanke. Svenska Dagbladet. 18 september. https://www.svd.se/arkiv/1983-09-18/24 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Landström, Lars. 2007. En överlevares dagbok. Allehanda.se. 17 april. https://web-retriever-info- com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Levy, Madelaine. 2017. Anne Frank satte standarden för duktiga judiska flickan. Svenska Dagbladet. 1 januari. https://www-svd-se.ezp.sub.su.se/anne-frank-satte-standarden-for-den-duktiga-judiska-flickan (Geraadpleegd 2020-05-22).

Lindemalm, Cecilia. 2007. Unik dagbok från Bergen-Belsen. Södermanlands Nyheter. 4 juni. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Lundén, Ulf. 2020. Starka skildringar om Nazityskland och Förintelsen. Dala-Demokraten. 25januari. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Lundgren, Åke. 2005. En bok för efterkrigets barn. Norra Västerbotten. 16 juni. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Löfvendahl, Erik. 2012. Det hemliga skrivandets sprängkraft. Svenska Dagbladet. 15 november. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Lönnerblad, Mats. 2005. Dagboksdokument om Förintelsen. Sundsvalls Tidning. 3 mei. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Marcusson, Anna. 2005. Anne Franks Dagbok utan filter. Uppsala Nya Tidning. 23 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Nilsén, Rolf.2005. Nytt material från dagboken. Norrbottens Kuriren. 22 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

”Ninni”. 2005. Glöm inte hennes öde. Arbetarbladet. 21 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Nyberg, Ven. 1952. Till det som Amerika läser just nu hör ... Svenska Dagbladet. 15 september. https://www.svd.se/arkiv/1952-09-15/7 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Nyberg, Ven. 1953. Ur en stormig värld. Svenska Dagbladet. 7 september. https://www.svd.se/arkiv/1953-09-07/7 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Ravini, Sinziana. 2020. Förintelsen lär oss vad det är att vara människa. Göteborgs-Posten. 27 januari. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Rosendahl, Agneta. 2005. Anne Franks dagbok. Nerikes Allehanda. 11 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Schulman, Salomon. 2020. Vittnenas tid. Expressen. 26 januari. https://expressen.se/kultur/har-ser-man-hur-billigt-nazisteliten-kom-undan/ (Geraadpleegd 2020-04- 25).

Sem-Sandberg, Steve. 2018. Hon försvarade människovärdet in i det sista. Dagens Nyheter. 25 oktober. https://www.dn.se/kultur-noje/bokrecensioner/bokrecension-hon-forsvarade-manniskovardet- in-i-det-sista/ (Geraadpleegd 2020-04-28).

Stig, Oline. 2020. Outhärdlig och omistlig. Sydsvenska Dagbladet. 10 februari.

Store, Maria. 2007a. Den som blinkar är rädd för döden. Sändaren nr 7-8. 5/4. https://web-retriever- info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Store, Maria. 2020. Viktigt vittnesmål från Auschwitz. Barometern. 21 maart. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Ström, Eva. 2007. Öden i skuggan av förintelsen. Sydsvenska Dagbladet. 20 juni.

Söderbergh-Widding, Astrid. 2005. Högst medveten ung författare. Svenska Dagbladet. 11 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Södergren, Lisa. 2020. För att inte glömma. Allers. 21 januari. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Ullgren, Malin. 2018. Dagbokens röst passar perfekt ... Dagens Nyheter. 5 december. https://www.dn.se/kultur-noje/kronikor/malin-ullgren-dagbokens-rost-passar-perfekt-for-hennes- intensiva-sanningssokande/ (Geraadpleegd 2020-04-25).

Widegård, Karin. 2005. Anne Franks blick väjer inte. Göteborgsposten. 11 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Zawall, Emi-Simone. 2018. Trots Förintelsen hävdade hon att livet var skönt. Svenska Dagbladet. 7 oktober. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04- 28).

Andere artikelen en advertenties in kranten

Advertentie. 2007. Anne, Etty och Mirjam. 3 maj kl 18. Gesprek tussen Anita Goldman och Per Holmer. Plaats Forum för levande historia. Dagens Nyheter. 27 april. Kungliga Bibliotekets arkiv.

Advertentie. 2007. Anne, Etty och Mirjam. 3 maj kl 18. Gesprek tussen Anita Goldman och Per Holmer. Plaats Forum för levande historia. Dagens Nyheter. 2 mei. Kungliga Bibliotekets arkiv.

Advertentie. 2007. Anne, Etty och Mirjam. 3 maj kl 18. Gesprek tussen Anita Goldman och Per Holmer. Plaats Forum för levande historia. Dagens Nyheter. 3 mei. Kungliga Bibliotekets arkiv.

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 5oktober. https://www.svd.se/arkiv/1953-10-05/4 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 19 oktober. https://www.svd.se/arkiv/1953-10-19/9 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 2 november. https://www.svd.se/arkiv/1953-11-02/9 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 15 november. https://www.svd.se/arkiv/1953-11-15/11 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 29 november. https://www.svd.se/arkiv/1953-11-29/8 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 15 december. https://www.svd.se/arkiv/1953-12-15/8 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1953. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 31december. https://www.svd.se/arkiv/1953-12-31/5 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1954. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 1 februari.

https://www.svd.se/arkiv/1953-02/01/5 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1954. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 1 maart. https://www.svd.se/arkiv/1954-03-01/5 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 1954. Vad Sverige läser. Svenska Dagbladet. 4 april. https://www.svd.se/arkiv/1954-04-04/11 (Geraadpleegd 2020-07-04).

Anon., 2004. Anne Franks Dagbok ges ut i original. Dagens Nyheter. 30 september https://www.dn.se/kultur-noje/anne-franks-dagbok-ges-ut-i-original/ (Geraadpleegd 2020-04-25)

Anon., 2004. Förlag i dragkamp om Anne Frank. Svensk Bokhandel (SvB). 22 oktober. https://www.svb.se/nyheter/forlag-i-dragkamp-om-anne-frank (Geraadpleegd 2020-05-06).

Dalsbro, Anders et al. 2017. ”Jag tror inte på sagan om Förintelsen” – Över 500 deltog i nazistmarsch. Expo.se. 1 mei. https://expo.se/2017/05/%E2%80%9Djag-tror-inte-p%C3%A5-sagan-om- f%C3%B6rintelsen%E2%80%9D-%E2%80%93-%C3%B6ver-500-deltog-i-nazistmarsch (Geraadpleegd 2020-03-19).

Dalsbro, Anders. 2018. Brandattacken mot synagogan i Göteborg var ett hatbrott. Expo.se. 25 juni. https://expo.se/2018/06/brandattacken-mot-synagogan-i-g%C3%B6teborg-var-ett-hatbrott (Geraadpleegd 2020-06-03).

Grill, Martin. 2018. Judiska församlingen i Göteborg vill stärka säkerheten. Svt.se. 8 januari. https://www.svt.se/nyheter/lokalt/vast/judiska-forsamling-i-goteborg-vill-starka-sakerheten (Geraadpleegd 2020-06-03).

Holmer, Per. 2005. Meyer Levin var besatt av Anne Frank. Svenska Dagbladet. 13 april. https://web-retriever-info-com.ezp.sub.su.se/services/archive/search (Geraadpleegd 2020-04-28).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 28 augustus. https://www.svd.se/arkiv/1953-08-28/4 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 31 augustus. https://www.svd.se/arkiv/1953-08-31/6 (Geraadpleegd 2020-07-23).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 22 september. https://www.svd.se/arkiv/1953-09-22/6 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 24 september. https://www.svd.se/arkiv/1953-09-24/6 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 19 oktober. https://www.svd.se/arkiv/1953-10-19/6 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 19 november. https://www.svd.se/arkiv/1953-11-19/6 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 8 december. https://www.svd.se/arkiv/1953-12-08/8 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 17 december. https://www.svd.se/arkiv/1953-12-17/4 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1953. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 18 december.

https://www.svd.se/arkiv/1953-12-18/9 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Hökerberg, Lars.1954. Advertentie voor Anne Franks dagbok. Svenska Dagbladet. 3 november. https://www.svd.se/arkiv/1954-11-03/6 (Geraadpleegd 2020-07-03).

Jennische, Andreas. 2004. Anne Franks dagbok ges ut i original. Dagens Nyheter. 30 september. https://www.dn.se/arkiv/kultur/anne-franks-dagbok-ges-ut-i-original/ (Geraadpleegd 2020-04-28).

Neuman, Ricki. 2005. Dagboken i förlagstvist. Svenska Dagbladet. 5 februari. https://www.svd.se/arkiv/2005-02-05/69 (Geraadpleegd 2020-07-05).

Trus, Helena. 2018. Allan blev vittne till attacken mot synagogan. Aftonbladet. 25 juni. https://www.aftonbladet.se/nyheter/a/zL10pr/allan-blev-vittne-till-attacken-mot-synagogan (Geraadpleegd 2020-06-03).

Literatuur Ash, Timothy Garton. 2002. On the Frontier. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4-5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 57-68.

Bolle, Mirjam. 2007. Låt mig berätta om en vanlig dag: dagboksanteckningar från Amsterdam, Westerbork och Bergen-Belsen 27 januari 1943 - 10 juli 1944. Stockholm: Norstedts.

Bolle, Mirjam. 2003. Ik zal je beschrijven hoe een dag er hier uitziet. Amsterdam: Contact.

Van den Bossche, Sara. 2004. Sorg i sagolandet. En jämförande studie av nyhetsbevakningen med anledning av Astrid Lindgrens bortgång i den svenskspråkiga och nederländskspråkiga pressen. Lic., Universiteit Gent.

Bourdieu, Pierre. 1983. The Field of Cultural Production, or: The Economic World Reversed. Poetics 12: 311-356. North Holland: Elsevier Science Publishers.

Bourdieu, Pierre. 2000. Konstens regler. Det litterära fältets uppkomst och struktur. (vertaald van Les règles de l´art. Genèse et stucture du champ littérire. 1992). Stockholm: Bruno Östlings Bokförlag Symposium.

Bourdieu, Pierre. 2008. A conservative revolution in publishing. Translation Studies 1(2): 123-153. DOI: 10.1080/14781700802113465.

Broomans, Petra. 2012. Zichtbaar in de canon. Spelregels voor cultuurbemiddelaars. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 128: 256-275. https://www.dbnl.org/tekst/_tij003201201_01/_tij003201201_01_0016.php#16 (Geraadpleegd 2020- 08-13).

Bruchfeld, Stéphane en Levine, Paul. 1998. Om detta må ni berätta. Stockholm: Natur & Kultur.

Dresden, Samuel. 1959. De literaire Getuige. Drammen: De Bezige Bij.

Eggehorn, Ylva. 2004. Att ta ansvar för Gud. Stockholm: Verbum AB.

Engdahl, Horace. 2002. Philomela´s Tongue: Introductory Remarks on Witness Literature. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by

the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4-5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 1-14.

Engelbrecht, Wilken. 2017. The Case of Kaas. The Reception of Elsschot´s Work in the Czech Language. In Elke Brems, Orsolya Réthelyi, en Ton van Kalmthout. (red.). Doing Double Dutch. Leuven: Leuven University Press, 255-268.

Van Engen, Jeroen. 2007. Nederlandse vertaalde literatuur in Slowakije tussen staat en markt: een institutionele benadering. In Petra Broomans, Stella Linn, Marianne Vogel, Sandra Van Voorst, en Anders Bay (red.). Object: Nederlandse literatuur in het buitenland. Methode: onbekend. Vormen van onderzoek naar de receptie van literatuur uit het Nederlandse taalgebied. 2e gecorrigeerde druk. Groningen: Barkhuis, 93-110.

Englund, Peter. 2002. The Bedazzled Gaze: On Perspective and Paradoxes in Witness Literature. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4-5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 45-56.

Van Es, Nicky en Heilbron, Johan. 2015. Fiction from the Periphery: How Dutch Writers Enter the Field of English-Language Literature. Cultural Sociology 9(3): 296-319. DOI: 10.1177/1749975515576940.

Even-Zohar, Itamar. 1990. Polysystem Studies. Poetics Today 11 (1): 1-253.

Frank, Anne. 1947. Het Achterhuis. Amsterdam: Contact.

Frank, Anne. 1953. Anne Franks dagbok. Stockholm: Hökerbergs Förlag

Frank, Anne. 2005. Anne Franks dagbok: den oavkortade originalutgåvan - anteckningar från gömstället 12 juni 1942 - 1 augusti 1944. Stockholm: Norstedts.

Frank, Anne. 2008. Het Achterhuis, dagboekbrieven 12 juni 1942 - 1 augustus 1944. 47e druk. (1ste druk 1986). Amsterdam: Bert Bakker.

Franssen, Thomas en Kuipers, Gislinde. 2011. Overvloed en onbehagen in de mondiale markt voor vertalingen. Nederlandse redacteuren in het transnationale literaire veld. Academic Journal, Sociologie, 7 (1): 67-93. DOI: https://doi.org/10.5117/SOC2011.1.FRAN.

Fried, Hédi. 2017. Frågor jag fått om förintelsen. Stockholm: Natur & Kultur.

Gentile, Paola. 2020. Van de Lage Landen naar Italië. De rollen van vertalers in de selectie, receptie en sturing van het beeldvormingsproces van Nederlandstalige fictie vertaald in het Italiaans. Internationale Neerlandistiek 58 (1): 23-42. DOI: 10.5117/IN2020.1.003. GENT.

Goldman, Anita. 2005b. Guds älskarinnor. Om hängivna kvinnor i en livrädd värld. Stockholm: Natur & Kultur.

Heilbron, Johan. 1995. Nederlandse vertalingen wereldwijd: Kleine landen en culturele mondialisering. In Johan Heilbron, Wouter de Nooy en Wilma Tichelaar (red.). Waarin een klein land. Nederlandse cultuur in internationaal verband. Amsterdam: Prometheus, 206-252.

Heilbron, Johan. 1999. Book Translations as a Cultural World-System. European Journal of Social Theory 2 (4): 429-444. https://doi-org.ezp.sub.su.se/10.1177/136843199002004002.

Heilbron, Johan and Sapiro, Gisèle. 2007. Outline for a sociology of translation. Current issues and future prospects. In Michaela Wolf and Alexandra Fukari (eds.). Constructing a sociology of translation. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 93-107.

Heilbron, Johan. 2008. Responding to globalization. The development of book translations in France and the Netherlands. In Anthony Pym, Mirjam Schlesinger en Daniel Simeoni (red.). Beyond Descriptive Translation Studies. Investigations in homage to Gideon Toury. Amsterdam: John Benjamins, 187-198. E-boek http:/ebookcentral.proquest.com/lib/sub/detail.action?docID=622269. (Geraadpleegd 2020-01-24).

Heilbron, Johan and Sapiro, Gisèle. 2016. Translation: Economic and Sociological Perspectives. Victor Ginsburg hen Shlomo Weher (red.). The Palgrave Handbook of Economics and Language. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 373-402.

Heilbron, Johan and Sapiro, Gisèle. 2018. Politics of Translation: How States Shape Cultural Transfers. In Diana Roig-Sanz and Reine.Meylaerts (red.). Literary Translation and Cultural Mediators in “Peripheral” Cultures, New Comparisons in World Literature. 183-208. https://doi.org/10.1007/978-3-319-78114-3_7.

Hillesum, Etty. 1981. Jan Geurt Gaarlandt (red.). Het verstoorde leven. Haarlem: De Haan.

Hillesum, Etty. 1982. Jan Geurt Gaarlandt (red.). Het denkende hart van de barak. Haarlem: De Haan.

Hillesum, Etty. 1983. Det förstörda livet. Dagböcker 1941-1943. Stockholm. P. A. Norstedt & Söners förlag.

Hillesum, Etty. 1984. Jan Geurt Gaarlandt (red.). In duizend zoete armen. Haarlem: De Haan.

Hillesum, Etty. 1986. Jan Geurt Gaarlandt (red.). Etty, de nagelaten geschriften van Etty Hillesum 1941-1943. Amsterdam: Balans.

Hillesum, Etty. 2012. Jan Geurt Gaarlandt (red.). Etty. Het Werk. 6e druk. Amsterdam: Balans.

Hillesum, Etty. 2018. Dagböcker och brev i urval. Stockholm: Faethon.

Kegel, Peter et al. 2017. ´BaBié, zivoublé!´ Ideology and Cultural Transfer: De donkere kamer van Damokles. In Elke Brems, Orsolya Réthelyi en Ton Van Kalmthout (red.). Doing Double Dutch. Leuven: Leuven University Press, 269-287.

Krippendorff, Klaus. 2004. Content Analysis: an introduction to its methodology. 2nd ed. Sage Publication Inc. ISBN 0-7619-1544-3. E-boek.

De Loo, Tessa. 1993. De Tweeling. Amsterdam: de Arbeiderspers.

Marklund, Kari et al. (red.). 1992. Hökerbergs Bokförlag. Nationalencyklopedien. Ett uppslagsverk på vetenskaplig grund utarbetat på initiativ av statens kulturråd. Nr 9 HIM-ISSK. Höganäs: Bra Böcker.

McMartin, Jack. 2016. Transnational Pole Coherence and Dutch-to-German Literary transfer: A Study of Book Translation Published in the Lead-Up to the Guest of Honourship at the 2016 Frankfurt Book Fair. Journal of Dutch Literature 7 (2): 50-72. www.journalofdutchliterature.org/index.php/jdl/article/view/147 (Geraadpleegd 2020-04-04).

Van Meerbergen, Sara. 2008. De invloed van het aspect ‘beeld’ op de culturele overdracht. Het Nederlandstalige prentenboek in Zweden tussen 1995 en 2006. Literatuur zonder leeftijd. 22: 75-87. DBNL (Geraadpleegd op 2020-02-01).

Meylaerts, Reine et al. 2017. Cultural Mediators in Cultural History: What Do We Learn from Studying Mediators´ Complex Transfer Activities in Interwar Belgium?. In Elke Brems, Orsolya Réthelyi, en Ton van Kalmthout. (red.). Doing Double Dutch. Leuven: Leuven University Press, 67- 91.

Minco, Marga. 1957. Het bittere kruid, een kleine kroniek. Den Haag: Daamen.

Oe, Kenzaburo. 2002. Elaborations of Testimony. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4-5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 113-111.

Ronen, Shahar et al. 2014. Links that speak: The global network and its association with global fame. E5616-5622. PNAS open access www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1410931111 (Geraadpleegd op 2020-01-19).

Rosengren, Karl Erik.1968. Sociological Aspects of the Literary System. Stockholm: Natur & Kultur.

Rui, Li. 2002. Cloned Eyes. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4-5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 77-83.

Sapiro, Gisèle. 2008. Translation and the field of publishing. A commentary on Pierre Bourdieu´s “A conservative revolution in publishing”. Translation Studies 1(2): 154-166. DOI: 10.1080/14781700802113473.

Sapiro, Gisèle. 2010. Globalisation and cultural diversity in the book market: The case of literary translations in the US and in France. Poetics 38: 419-439. DOI:10.1016/j.poetic.2010.05.001.

Sapiro, Gisèle. 2015. Translation and Symbolic Capital in the Era of Globalization: French Literature in the United States. Cultural Sociology 9 (3): 320-346. DOI: 10.1177/1749975515584080.

Sapiro, Gisèle. 2016. How Do Literary Works Cross Borders (or NOT)? Journal of World Literature 1: 81-96. https://doi-org.ezp.sub.su.se/10.1163/24056480-00101009.

Scheltjens, Werner. 2007. De vertaling aan zich als vorm van receptie. Een kwantitatief-institutionele benadering, uitgewerkt aan de hand van de Nederlandse literatuur in Russische vertaling. In Petra Broomans, Stella Linn, Marianne Vogel, Sandra Van Voorst, en Anders Bay (red.). Object: Nederlandse literatuur in het buitenland. Methode: onbekend. Vormen van onderzoek naar de receptie van literatuur uit het Nederlandse taalgebied. 2e gecorrigeerde druk. Groningen: Barkhuis, 71-92.

Sommerland, Ylva. (red.) 2015. Utgivningspuls 2015: Nationalbibliografin i siffror. E-boek. https://libris.kb.se/bib/21658481 (geraadpleegd 2020-07-27).

De Swaan, Abram. 2001. Words of the World. Cambridge: Polity Press.

Terlouw, Jan. 1972. Oorlogswinter. Rotterdam: Lemniscaat.

Terstriep, Dominik. 2019. Etty Hillesum: liv, tankar, tolkning. Skellefteå: Artos och Norma Bokförlag.

Toury, Gideon. 1995. Descriptive Translation Studies and beyond. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

Vervliet, Raymond. 2000. Literatuur en lezerspubliek. Receptiesociologie als bijdrage tot de sociale geschiedenis. In Bart Keunen en Philip Codde (red.). Literatuur als woord en daad. Opstellen over tekst en context in de late 19e eeuw. Brussel: VUBPress, 127-156.

Van Vorst, Sandra. 2007. Nederlandse literatuur in Duitse vertaling 1990-1997. In Petra Broomans, Stella Linn, Marianne Vogel, Sandra Van Voorst, en Anders Bay (red.). Object: Nederlandse literatuur in het buitenland. Methode: onbekend. Vormen van onderzoek naar de receptive van literatuur uit het Nederlandse taalgebied. 2e gecorrigeerde druk. Groningen: Barkhuis, 111-122.

Wikén Bonde, Ingrid. [z. j.]. Brita Dahlman. Litteraturbanken.se. E-boek. https://litteraturbanken.se/%C3%B6vers%C3%A4ttarlexikon/artiklar/Brita_Dahlman (Geraadpleegd 2020-05-07).

Wikén Bonde, Ingrid. 1988. Vertalingen in het Zweeds van Nederlandstalige literatuur. Colloquium Neerlandicum 10: 109-114. https://www.dbnl.org/texst/ (Geraadpleegd op 2020-01-31).

Wikén Bonde, Ingrid. 1997. Was hat uns dieser Gast wohl zo erzählen? Die Jagd nach dem Nobelpreis. Diss., Stockholm University. Stockholm: Almqvist & Wiksell International.

Wikén Bonde, Ingrid. 2007. Van het ene polysysteem naar het andere. De receptie van de Vijftigers in het Zweedse literaire veld. In Petra Broomans, Stella Linn, Marianne Vogel, Sandra Van Voorst, en Anders Bay (red.). Objekt: Nederlandse literatuur in het buitenland. Methode: onbekend. Vormen van onderzoek naar de receptie van literatuur uit het Nederlandse taalgebied. 2e gecorrigeerde druk. Groningen: Barkhuis, 123-146.

Wilterdink, Nico. 2017. Breaching the Dyke: The International reception of Contemporary Dutch Translated Literature. In Elke Brems, Orsolya Réthelyi en Ton Van Kalmthout (red.). Doing Double Dutch. Leuven: Leuven University Press, 45-65.

De Wind, Eddy. 1946. Eindstation Auschwitz. Plaats onbekend: Uitgeverij onbekend.

De Wind, Eddy. 1980. Eindstation Auschwitz. Plaats onbekend: Uitgeverij onbekend.

De Wind, Eddy. 2020a. Jag stannade kvar i Auschwitz. Stockholm: Natur & Kultur.

De Wind, Eddy. 2020b. Eindstation Auschwitz. Amsterdam: Meulenhoff.

Xingjian, Gao. 2002. Literature as Testimony: The Search for Truth. In Horace Engdahl (red.). Proceedings of the Nobel Centennial Symposium, “Witness Literature”. Arranged by the Swedish Academy on the occasion of the centennial anniversary of the Nobel Prize in Literature. Stockholm, 4- 5 December 2001. Singapore: World Scientific Publishing Co, 113-127.

Bijlagen

Bijlage 1 Het corpus Anne Frank - 22 recensies Dagens Nyheter 2005-04-15 60 år med Anne Frank Jenny Aschenbrenner Dagens Nyheter 2005-04-17 Anne Frank lever starkast i Sigrid Combüchen nyutgåva Svenska Dagbladet 2005-04-11 Högst medveten ung författare Astrid Söderbergh- Widding Svenska Dagbladet 2017-01-01 Anne Frank satte standarden för Madeleine Levy duktiga judiska flickan Aftonbladet 2005-04-11 Nina och Anne. Två tonåringar, Anita Goldman den ena offer för stalinismen, den andra för nazismen Sydsvenska Dagbladet 2005-04-11 Anne Frank ocensurerad Cecilia Bornäs Göteborgs-Posten 2005-04-11 Anne Franks blick väjer inte Karin Widegård

Arbetarbladet 2005-04-17 Hon hade mer att säga oss Örjan Abrahamsson Arbetarbladet 2005-04-21 Glöm inte hennes öde ”Ninni” Café crème.nu 2005-05-15 Ett ovärderligt dokument Anna Eklöf Dala-Demokraten 2005-06-15 Anne Frank anoniem Gefle Dagblad 2005-05-11 Anne Frank, oavkortad Nanna Johansson Labyrint 2005-04-28 Anne Franks dagbok av Anne Anna-Sara Hammar Frank Nerikes Allehanda 2005-04-11 Anne Franks dagbok Agneta Rosendal Norra Västerbotten 2005-06-16 En bok för efterkrigets barn Åke Lundgren Norrbottens Kuriren 2005-04-22 Nytt material från dagboken Rolf Nilsén Smålandsposten 2005-04-25 Anne Franks dagbok i sin helhet Erik Hammar Sundsvalls Tidning 2005-05-03 Dagboksdokument om förintelsen Mats Lönnerblad Södermanlands 2005-04-18 Anne Frank - superstjärna eller Lisa Boda Nyheter vanlig tonåring Uppsala Nya Tidning 2005-04-23 Anne Franks dagbok utan filter Anne Marcusson Ystads Allehanda 2005-06-11 Dagboken anoniem Östgöta 2005-04-26 En ny sida av Anne Frank Jakob Carlander Correspondenten

Mirjam Bolle - 13 recensies Svenska Dagbladet 2007-05-03 Hennes öde var gömt men inte Per Holmer glömt Svenska Dagbladet 2012-11-15 Det hemliga skrivandets Erik Löfvendahl sprängkraft Aftonbladet 2007-07-16 Inget kunde knäcka henne Anita Goldman Sydsvenska Dagbladet 2007-06-20 Öden i skuggan av Förintelsen Eva Ström

Allehanda.se 2007-04-17 En överlevares dagbok Lars Landström Expo 2007-08-07 Dokument från helvetet Anna Amnéus Hallandsposten 2007-07-03 Bestående tidsdokument Jan Karlsson Helsingborgs Dagblad 2007-07-13 Oretuscherat historiskt dokument Kerstin Johansson Nerikes Allehanda 2007-03-26 Låt mig berätta Lars Ehlin

Norra Västerbotten 2007-05-06 Vittnesmål av en överlevare Stefan Holmberg Sundsvalls Tidning 2007-03-26 Vardaglig dagbok från Förintelsen Inger Dahlman Sändaren Nr 7-8 2007-04-05 Den som blinkar är rädd för Maria Store döden Södermanlands 2007-06-04 Unik dagbok från Bergen-Belsen Cecilia Lindemalm Nyheter

Etty Hillesum - 11 recensies Dagens Nyheter 2003-11-30 Ett avbrutet liv Anita Goldman Dagens Nyheter 2018-10-25 Hon försvarade människovärdet Steve Sem-Sandberg in i det sista Dagens Nyheter 2018-12-05 Dagbokens röst passar perfekt … Malin Ullgren Svenska Dagbladet 2007-05-03 Hennes öde var gömt men inte Per Holmer glömt Svenska Dagbladet 2012-11-15 Det hemliga skrivandets Erik Löfvendahl sprängkraft Svenska Dagbladet 2018-10-07 Trots Förintelsen hävdade hon att Emi-Simone Zawall livet var skönt

Dagen 2019-01-04 Drabbande om Gud och Rolf Knutsson Förintelsen Gotlands Tidningar 2019-05-15 Hon skrev dagbok inför Leif Y Dahlberg Förintelsen Kyrkans Tidning 2019-02-07 Fenomenet Etty Hillesum Jan Häll Kyrkans Tidning 2020-03-12 Välja väg Jonas Eek Sv. Radio OBS essay 2019-01-28 Konsten att älska utan att äga Helena Granström

Eddy de Wind - 7 recensies Svenska Dagbladet 2020-01-18 Historiens största mördare Anders Q. Björkman Expressen 2020-01-26 Vittnenas tid Salomon Schulman Göteborgsposten 2020-01-27 Förintelsen lär oss vad det är att Sinziana Ravini vara människa Sydsvenskan 2020-02-10 Outhärdlig och omistlig Oline Stig

Allers 2020-01-21 För att inte glömma Lisa Södergren Barometern 2020-03-21 Viktigt vittnesmål från Auschwitz Maria Store Dalademokraten 2020-01-25 Starka skildringar om Ulf Lundén Nazityskland och Förintelsen

Recensies over de oude boeken uit 1953 en 1983: Anne Frank 1952-1953 Svenska Dagbladet 1952-09-15 Till det som Amerika läser just nu Ven Nyberg Dagens Nyheter 1953-05-04 Anne Franks Dagbok Knut Jaensson Svenska Dagbladet 1953-09-07 Ur en stormig värld Ven Nyberg

Etty Hillesum 1983 Svenska Dagbladet 1983-09-12 Existensens yttersta rand Synnöve Clason Svenska Dagbladet 1983-09-18 Att aldrig tänka en hatisk tanke Anita Lagercrantz- Ohlin

Bijlage 2 Uitgeverijen die recent boeken over de Tweede Wereldoorlog hebben uitgegeven

Uitgeverij Bonniers: Dina en Jovan Rajs: Ting som bär våra minnen (2020) en Géraldine Schwarz: Medlöparna: En berättelse om Europas glömska (2020)

Uitgeverij Ekelids: Rolf Tardell: Varför har du ritat siffror på din arm farmor? (2014) en Rolf Tardell: Kvinnorna i Ravensbrück: vittnen berättar (2018)

Uitgeverij Lind & Co: Bernt Hermele: Kommer de så skjuter jag oss (2018)

Uitgeverij Modernista: Roxane van Iperen: Systrarna från Auschwitz (2020)

Uitgeverij Natur & Kultur: Hédi Fried: Frågor jag fått om förintelsen (2017), Dina en Jovan Rajs: Att återvända till livet (2018) en Niclas Sennerteg Allt jag känner är att mina fötter gör ont. Förhören med Rudolf Höss (2020)

Uitgeverij NoNa: Heather Morris: Tatueraren i Auschwitz (2018) en Jeremy Dronfield: Pojken som följde med sin far till Auschwitz (2019)

Uitgeverij Norstedts: Julie Lindahl: Pendeln: Ett barnbarn utforskar sin familjs nazistiska historia (2019) en Helena Trus: Ett kilo socker: farmor glömmer aldrig priset på sitt liv (2019), Ruth Maiers (red. Jan Erik Vold) Ruth Maiers Dagbok - En ung judinnas livsöde (2019), Victor Klemperer: Intill slutet vill jag vittna (2020)

Uitgeverij Ordfront: Bernt Hermele en Cato Lein: Överlevarna. Röster från Förintelsen (2020)

Bijlage 3a Anne Frank - vertalingen 1991-2005

De dagboek van Anne Frank- vertalingen 1991-2005 (eerste keer) Gebaseerd op Het Achterhuis, Bert Bakker (1991 of later) Taal Jaar Opmerking Albanees 2004 Baskisch 2005 Bulgaars 2003 Catalaans 1998 Chinees 1998 Deens 2004 Duits 1991 plus volledige (1986) in 1992 Engels 1995 Estisch 2002 Frans 1993 plus volledige (1986) in 1992 Fries 1995 Hebreeuws 1) volledige (1986) in 1992 Hongaars 1999 Italiaans 2003 plus volledige (1986) in 2002 Japans 1) volledige (1986) in 1994 Koreaans 1995 Lets 2003 Macedonisch 2005 Piemento 2001 Pools 1993 Portugees 1997 Russisch 1995 plus volledige (1986) in 1994 Sloveens 1994 Slowaaks 1996 Spaans 1993 Tsjechisch 1992 Vietnamees 2001 Welsh 1996 Zweeds 2005 2) 1) Geen vertaling van deze versie 2) Volgens Vertalingendatabase kwam het Zweedse boek in 2006 uit, maar in feite was het in januari 2005

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl) (Geraadpleegd 2020-05-15).

Bijlage 3b Mirjam Bolle - vertalingen

Ik zal je beschrijven hoe een dag er hier uitziet van Mirjam Bolle; Contact 2003 Taal Jaar Subsidie Vertaler Opmerking Deens 2006 Ja Rocher Duits 2006/07 Ja Häring Engels 2014 Ja Vroomen Voor Jerusalem Fins 2008 Ja Leeuwen Frans 2006 Ja Cohendy Zweeds 2007 Nee Holmer

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Bijlage 3c Etty Hillesum - vertalingen 1983-2020

Vertaald uit: Het verstoorde leven van Etty Hillesum; De Haan 1981 of later (de eerste selectie uit de dagboeken) Taal Jaar Vertaler Opmerking Deens 1983 Lundsgaard Duits 1983/1995/2 Csollény 003/2014 Engels 1983/1984/1 Pomerans plus letters uit Westerbork 1986/1988 985/1996/19 99 Fins 1984 Odé Frans 1985/1995/2 Noble plus letters uit Westerbork 1988 006 Hebreeuws2) 1985/2002 Bamberger Hongaars 1994/2006/ Gera 2012 Italiaans 1996 Passanti Japans 1985 Okoso plus letters uit Westerbork 1989 Litouws 2019 Gudavicute Noors 1983 Alkan Oekraiens 2017 Karpenko Pools 2000/2002 Piotrowska plus letters uit Westerbork 2002 Portugees 2008 Raven- Lisboa Gomes Portugees 2019 Guimaräes Portugees 1986 Penna Rio de Janeiro Roemeens 2019 Nicolaescu Sloveens 2008 Soldo Spaans 2007 Sánchez plus Letters uit Westerbork 2001 vertaald door Romero Fernández Tsjechisch 2005 Hubcova plus Letters uit Westerbork 2007 vertaald door Schürová Zweeds 1983/2018 Dahlman 1) 1) 2018 is een heruitgave van die van 1983 plus de twee brieven uit Westerbork, nu vertaald met subsidie, door Hyllienmark 2) volgens Frits Grimmelijkhuizen is het vertaald in Ivriet; modern Israëlisch

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Vertaald uit: Het denkende hart van de barak van Etty Hillesum; De Haan 1982 (een uitgebreidere brievenuitgave) Taal Jaar Vertaler Engels 1986/1988 Pomerans Frans 1988 Noble Japans 1989 Okoso Pools 2002 Pietrowska Spaans 2001/2005 Fernandez Diaz Tsjechisch 2007 Schürová

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Vertaald uit: Een keuze uit het werk van De nagelaten geschriften van Etty Hillesum (1986) Taal Jaar Vertaler Italiaans 1990 Passanti 2002 Passanti 2004 Noccelli 2007 onbekend

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Vertaald uit: Etty van Etty Hillesum; Balans 1986 en later, circa 800 pagina´s, kombinatie van alle dagboeken en brieven Taal Jaar Vertaler Engels 2002 Pomerans Frans 2008 Noble Spaans 2018 Arguilé Bernal

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Bijlage 3d Eddy de Wind - vertalingen Vertalingen van Eindstation Auschwitz van Eddy de Wind; Meulenhoff 2020 Taal Jaar Subsidie Vertaler Catalaans 2019 Ja Andreu Deens 2019 Ja Lundsgaard Duits 2020 Ja Burkhardt Engels 1) 2019/20 Ja Colmer Fins 2020 Ja Van Leeuwen Porvo Frans 2020 Ja Hooghe Grieks 2) 2020 Nee, nog niet onbekend Hongaars 2020 Ja Aljöldy Italiaans 2020 Ja Fiano Litouws 2019 Nee Vosliené Noor 2020 Ja Dimmen Pools 2020 Ja Maczka Portugees 3) 2020 Ja Guimarães Spaans 2019 Ja Grande Tsjechisch 2) 2019 Nee Pellar Zweeds 2020 Nee Holmer 1) 2019 London, 2020 New York en Boston 2) Er lijkt een vertraging te zijn. In juli 2020 is nog steeds geen uitgave verschenen hoewel die sinds april 2019 was gepland vóór 27 januari 2020 uit te komen 3) Sao Paolo

Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-05-10).

Plus nieuwe plannen wanneer opnieuw geraadpleegd 2020-07-18

Vertalingen van Eindstation Auschwitz van Eddy de Wind; Meulenhoff 2020 Taal Jaar Vertaler Opmerking Albanees sinds juni 2020 onbekend Bulgaars sinds juni 2020 onbekend Chinees onbekend onbekend Japans sinds juni 2020 Shiozaki Kroatisch sinds juni 2020 onbekend Macedonisch sinds juni 2020 onbekend Portugees 1) sinds juni 2020 onbekend Romeens sinds juni 2020 Stoicescu verschijnt in februari 2021 Russisch sinds juni 2020 onbekend Slowaaks sinds juni 2020 onbekend Servisch sinds juni 2020 onbekend Turks sinds juni 2020 onbekend Vietnamees sinds juni 2020 onbekend 1) Lisboa Bron: Nederlands Letterfonds (www.vertalingendatabase.nl). (Geraadpleegd 2020-07-18).

Bijlage 4 Anne Franks dagbok - in het Zweeds met ISBN-nummer Hökerbergs Förlag 1953 Anne Franks dagbok. Vertaler Ella Wilcke. Gebaseerd op de Duitse vertaling door Anneliese Schütz uit 1950. 324 pagina´s ISBN onbekend 1977 Anne Franks dagbok. Vertaler Elle Wilcke. Gebaseerd op de Duitse vertaling door Anneliese Schütz uit 1950. [Nieuwe uitgave] 263 pagina´s. ISBN 978-91-7084-079-1, 91-7084-079-2 ISBN 978-91-7084-097-5, 91-7084-079-0 1994 Anne Franks Dagbok. Vertaler Elle Wilcke. Gebaseerd op de Duitse vertaling door Anneliese Schütz uit 1950. 232 pagina´s ISBN 978-91-7157-051-2, 91-7157-051-9

LL-förlagen, deel van Myndigheten för tillgängliga medier, MTM (gemakkelijk te lezen) 1997 Anne Franks dagbok. Vertaler van het origineel: Ella Wilcke. Bewerkt door Maja Witting, 2de uitgave. 138 pagina´s ISBN 978-91-8904-204-9, 91-8904-204-2 2006-01-01 Anne Franks dagbok. Vertaler van het origineel: Ella Wilcke. Bewerkt door Maja Witting, 2de Uitgave, [nieuwe uitgave]. Pocket. 139 pagina´s. ISBN 978-91-7053-094-4, 91-7053-094-7 2007-02-01 Anne Franks dagbok (Lättläst). Vertaler: Maja Witting et al. (= Åsa Hammar & Barbro Nilsson), mediumsoort BC = Pocket ISBN 978-91-7053-094-4

Norstedts 2005-08 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. [Nieuwe uitgave] ISBN 978-91-1301-402-9, 91-1301-402-1 ISBN 978-91-1302-092-1, 91-1302-092-7 2005-05-03 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Audio. Mediumsoort AC = Luisterboek - CD ISBN 978-91-7313-125-4 2008-08-28 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Mediumsoort BB = Grootpocket. 350 pagina´s ISBN 978-91-1302-092-1 2013 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Mediumsoort BB = Grootpocket ISBN 978-91-1305-085-0 2013-03-07 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Mediumsoort EA = E-boek ISBN 978-91-1305-139-0 2014-06-28 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Mediumsoort AN = Luisterboek ISBN 978-91-1306-476-5 2017-10-04 Anne Franks dagbok: Den oavkortade orginalutgåvan. Vertaler Per Holmer. Mediumsoort BC = Pocket ISBN 978-91-1308-121-2

2020-01-24 Folman, Ari & Polonsky, David: Anne Franks Dagbok (Grafisk). Vertaler Per Holmer. Mediumsoort BB = Grootpocket ISBN 978-91-1310-585-7

Vilja förlag, deel van Studentlitteratur 2019-08-05 Anne Franks dagbok (Lättläst). Vertaler: Per Holmer. Bewerkt door Tomas Dömstedt. Mediumsoort BB = Gebonden. Gebaseerd op uitgave van uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam. 119 pagina´s ISBN 978-91-7723-760-0

Akelius Språkkurs 2016-06-13 Anne Franks Dagbok. Vertaler: Ella Wilcke. Tekst vereenvoudigd door Alf Iselmo. Mediumsoort BC = Pocket. (e-boek aan Youtube). 104 pagina´s ISBN 978-91-9832-966-7

Bronnen: Smakprov.se, Bocus.com, Adlibris.com, Stockholms Stadsbibliotek, Akademibokhandeln.

Bijlage 5a Boeken in het Nederlands naar Norstedts uitgeverij in Zweden

Uitgegeven Auteur Nederlandse Uitgegeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland 1934 Fabricius Leopold 1931 Komedianter drogo förbi f 1937 Van Genderen Van Loghum 1925 Peter och Inez f Stort Slaterus 1942 Boudier-Bakker Van Kampen 1917 Spegeln f 1957 Haasse Querido 1952 Purpurstaden f 1962 Hermans Van Oorschot 1958 Mörkrummet f 1965 Hermans Van Oorschot 1953 Paranoia f 1968 Hermans De Bezige Bij 1966 Aldrig mera sova f 1976 Van de A.W. Bruna 1975 Främlingen i Amsterdam f Wetering 1983 Hillesum De Haan 1981 Det förstörda livet nf 1983 De Jong J.M. Meulenhoff 1979 Fladdrande sommarklänningar f 1986 Willeus Infodok 1982 Nej, Pedro, nej k 1987 Bernlef Querido 1984 Hjärnspöken f 1989 Bernlef Querido 1987 En offentlig hemlighet f 1987 De Jong J.M. Meulenhoff 1985 En cirkel i gräset f 1991 Bernlef Querido 1989 Stjärnfall f 1994 De Moor Contact 1991 Först grått sedan vitt sedan f blått 1995 De Vries Lemniscaat 1992 Blåmärken k 1996 Kuijer Querido 1984 De svarta stenarna k 1996 Vestdijk Niijgh & Ditmar 1940 Resan till Jamaica f 1998 De Moor Contact 1993 Virtuosen f

2001 Bernlef Querido 2000 Boy f 2001 Van Loon Veen 1999 Passionsfrukten f 2003 Van Loon Veen 2001 Lisas andetag f 2003 Huyterlinde Metz & Schilt 2001 Ägglossning f 2005 Frank Bert Bakker 1991 Anne Franks dagbok nf 2005 Frank Bert Bakker 1991 Anne Franks dagbok (Grafisk) k 2006 Van Loon Veen 2003 De osynliga f 2007 Bolle Contact 2003 Låt mig berätta om en vanlig nf dag 2008 Abdolah De Geus 2005 Huset vid moskén f 2011 Abdolah De Geus 2000 Dagbok i kilskrift f 2013 Abdolah De Geus 2011 Konungen f 2015 Hertmans De Bezige Bij 2013 Krig och terpentin f 2018 Abdolah De Geus 2008 Sändebudet f 2018 Hertzman De Bezige Bij 2016 Främlingen f f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 5b Boeken in het Nederlands uit Contact uitgeverij naar Zweden

Uitgegeven Auteur Zweedse Uitgegeven Titel in Zweden uitgeverij in Nederland 1953 Frank Hökerbergs 1947 Anne Franks dagbok nf 1960 Frank Hökerbergs 1960 Berättelser f 1977 Frank Hökerbergs 1947 Anne Franks dagbok (Förkortad) nf 1994 De Moor Norstedts 1991 Först grått sedan vitt sedan blått f 1998 de Moor Norstedts 1993 Virtuosen f

2001 Dorrestein W&W 1) 1998 Hjärta av sten f 2002 Dorrestein W&W 2001 Memory f 2003 Dorrestein Trevi/Månpocket 2001 Memory f 2004 Thomése W&W 2003 Skuggbarn. Om en sorg f 2007 Bolle Norstedts 2003 Låt mig berätta om en vanlig dag nf 2008 Dorrestein W&W 2006 Min son har ett sexliv och jag … f 2013 Thomése Ersatz 2011 Grillroom Jerusalem r 2016 Luyendijk Natur & Kultur 2015 Simma med hajar nf 2021 Rijnefeld Tranan 2018 Obehaget om kvällarna f

1) W&W = Wahlström & Widstrand f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 6a Boeken in het Nederlands naar Faethon uitgeverij in Zweden

Uitgegeven Auteur Nederlandse Uitgeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland 2018 1) Hillesum De Haan 1981 Etty. Dagböcker och brev. I urval nf 2018 Heerma van Voos De Bezige Bij 2015 En senkommen resa f 2019 Nooteboom Een keuze van 2) (varieert) Varmt hjärta, kylig blick. 24 essäer f Nog niet 3) Couperus Veen 1900 Den tysta kraften f

1) 2017- 2018, toen Faethon de rechten kocht, had J.G. Gaarlandt al Balans opgericht en Balans was de eigenaar 2) Zowel de uitgeverijen als de tijdpunt voor Nederlandse uitgave variëren voor deze 24 essays 3) Volgens de vertaler Per Holmer zal het in 2021 of 2022 uitkomen f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 6b Boeken in het Nederlands uit De Haan/ Balans uitgeverij naar Zweden

Uitgegeven Auteur Zweedse Uitgeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland De Haan 1983 Hillesum Norstedts 1981 Det förstörda livet nf 2018 1) Hillesum Faethon 1981 Etty. Dagböcker och brev. I urval. nf

Balans 2010 Polman Leop ard 2008 Kriskaravanen. Vinnare och nf förlorare i biståndsindustrins spår

1) 2017- 2018, toen Faethon de rechten kocht, had J.G. Gaarlandt al Balans opgericht en Balans was de eigenaar. f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 7a Boeken in het Nederlands naar Norstedts uitgeverij in Zweden

Uitgegeven Auteur Nederlandse Uitgegeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland 1934 Fabricius Leopold 1931 Komedianter drogo förbi f 1937 Van Genderen Van Loghum 1925 Peter och Inez f Stort Slaterus 1942 Boudier-Bakker Van Kampen 1917 Spegeln f 1957 Haasse Querido 1952 Purpurstaden f 1962 Hermans Van Oorschot 1958 Mörkrummet f 1965 Hermans Van Oorschot 1953 Paranoia f 1968 Hermans De Bezige Bij 1966 Aldrig mera sova f 1976 Van de A.W. Bruna 1975 Främlingen i Amsterdam f Wetering 1983 Hillesum De Haan 1981 Det förstörda livet nf 1983 De Jong J.M. Meulenhoff 1979 Fladdrande sommarklänningar f 1986 Willeus Infodok 1982 Nej, Pedro, nej k 1987 Bernlef Querido 1984 Hjärnspöken f 1989 Bernlef Querido 1987 En offentlig hemlighet f 1987 De Jong J.M. Meulenhoff 1985 En cirkel i gräset f 1991 Bernlef Querido 1989 Stjärnfall f 1994 De Moor Contact 1991 Först grått sedan vitt sedan blått f 1995 De Vries Lemniscaat 1992 Blåmärken k 1996 Kuijer Querido 1984 De svarta stenarna k 1996 Vestdijk Niijgh & Ditmar 1940 Resan till Jamaica f 1998 De Moor Contact 1993 Virtuosen f

2001 Bernlef Querido 2000 Boy f 2001 Van Loon Veen 1999 Passionsfrukten f 2003 Van Loon Veen 2001 Lisas andetag f 2003 Huyterlinde Metz & Schilt 2001 Ägglossning f 2005 Frank Bert Bakker 1991 Anne Franks dagbok nf 2005 Frank Bert Bakker 1991 Anne Franks dagbok (Grafisk) k 2006 Van Loon Veen 2003 De osynliga f 2007 Bolle Contact 2003 Låt mig berätta om en vanlig dag nf 2008 Abdolah De Geus 2005 Huset vid moskén f 2011 Abdolah De Geus 2000 Dagbok i kilskrift f 2013 Abdolah De Geus 2011 Konungen f 2015 Hertmans De Bezige Bij 2013 Krig och terpentin f 2018 Abdolah De Geus 2008 Sändebudet f 2018 Hertzman De Bezige Bij 2016 Främlingen f f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 7b Boeken in het Nederlands uit Bert Bakker uitgeverij naar Zweden

Uitgegeven Auteur Zweedse Uitgegeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland 1967 Minco Natur & Kultur 1966 Ett tomt hus/ Een leeg huis f 1982 Frank W&W 1) 1982 Berättelser och händelser från Gårdshuset f 1993 Krabbé Trevi 1984 De försvunna/ Het gouden ei f 1994 Krabbé Trevi/Månpocket 1984 De försvunna/ Het gouden ei f 1995 Krabbé Trevi 1994 Förseningen f 1999 Krabbé Forum 1997 Grottan/ De grot f

2003 De Swaan Arkiv 1996 Mänskliga samhällen nf 2005 Frank Rabén & 1982 Berättelser från Gårdshuset f Sjögren 2) 2005 Frank Norstedts 1991 Anne Franks dagbok. Den oavkortade nf Söndra och härska. Uppdelning av Afrika 2006 Wesseling Historiska Media 1991 1880-1914 nf 2009 Wesseling Historiska Media 2003 Imperiernas tid nf Söndra och härska. Uppdelning av Afrika 2009 Wesseling Historiska Media 1991 1880-1914 nf Söndra och härska. Uppdelning av Afrika 2012 Wesseling Historiska Media 1991 1880-1914 nf

1) W&W = Wahlström & Widstrand 2) Rabén & Sjögren maakt deel uit van Norstedts f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 8a Boeken in het Nederlands naar Natur & Kultur uitgeverij in Zweden

Uitgegeven Auteur Nederlandse Uitgeven in Titel in Zweden uitgeverij Nederland 1942 Helman Amsterdamse 1) 1941 De tio mysteriernas ranch f 1945 Multatuli De Ruyter 1860 Max Havelaar f 1956 Van Velde Querido 1953 Stora salen f 1962 Minco Daamen 1957 Bittra örter; En liten krönika f 1967 Minco Bert Bakker 1966 Ett tomt hus f 1969 Ter Haar Van Holkema 2) 1966 Lotti får nya vänner k 1994 Möring J.M. Meulenhoff 1997 Stora längtan f 1996 Baeten Clavis 1994 Lilla Häxan fyller år k 1997 Enquist De Arbeiderspers 1994 Mästarprovet f 1998 Makkink Querido 1998 Hjältar i strumlästen k 1998 Möring J.M.Meulenhoff 1997 I Babylon f 1999 Enquist De Arbeitspers 1997 Hemligheten f

2001 Vogel en Spee Ploegsma 2000 Noaks ark, och andra berättelser k 2002 Enquist De Arbeiderspers 1999 Blessyr f 2003 Severs Middernacht Pers 2002 Mamma, jag är en haj k 2003 Spee Ploegsma 1988 Herr Gris åker till månen k 2003 Spee Ploegsma 1989 Herr Gris och det stora ovädret k 2004 Enquist CPNB 2002 Isbärarna f 2004 Spee Elzenga 1993 Herr Gris i det stora blå k 2004 Spee Ploegsma 2003 Herr Gris i vida världen k 2005 Van Genechten Clavis 2001 Bara rumpor k 2005 Van Genechten Clavis 2005 Sov Gott! k 2006 Enquist De Arbeiderspers 2003 Språnget f 2012 Van Reybrouck De Bezige Bij 2010 Kongo nf 2013 Enquist De Arbeitspers 2011 Bedövarna f 2018 Bregman De Correspondent 2014 Utopia för realister nf 2015 Van Reybrouck De Bezige Bij 2013 Mot allmänna val nf 2015 Simons Cossee 2014 Timmen före midnatt f 2016 Luyendijk Atlas Contact 2015 Simma med hajar nf 2019 Buijsman De Bezige Bij 2018 Siffrorna i våra liv nf 2020 Bregman De Correspondent 2019 I grunden god nf 2020 De Wind Meulenhoff 2020 Eindstation Auschwitz nf

1) Amsterdamse Boek. en courantmaatschappij 2) Van Holkema & Warendorf f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 8b Boeken in het Nederlands uit Meulenhoff uitgeverij naar Zweden

Uitgeven in Auteur Nederlandse Uitgeven Titel Zweden uitgeverij in Nederland 1971 Van Duyn Prisma 1969 Budskap från en vis tomte f 1973 Wolkers Forum 1969 Turkisk konfekt f 1975 Wolkers Forum 1963 En ros av kött f 1976 Wolkers Forum 1967 Horrible tango f 1977 Gijsen Coeckelberghs 1974 De olyckligas krog f 1977 Lampo Coeckelberghs 1960 Joakim Stillers återkomst f 1977 Wolkers Forum 1977 Kyssen f 1977 Wolkers Forum 1965 Tillbaka till Oegstgeest f 1978 Gijsen Coeckelberghs 1965 Harmagedon f 1981 Wolkers Forum 1974 Dronten f 1983 De Jong Norstedts 1979 Fladdrande sommarklänningar f 1985 Wolkers Forum 1962 Snaggad f 1987 De Jong Norstedts 1985 En cirkel i gräset f 1989 Van Dis Forum 1987 En barbar i Kina r 1989 Van Paemel Forum 1985 Fäders förbannelse f 1991 Dekkers Calsen 1989 Det stora ögonblicket k 1994 Möring Natur & Kultur 1992 Stora längtan f 1994 Van Paemel Forum 1992 Den första stenen f 1997 Van Dis Forum 1997 Indiska sanddynor f 1998 Möring Natur & Kultur 1997 I Babylon f 1999 Van Paemel Forum 1997 Ros på is f

2011 Gilliams CKM 1936 Elias eller kampen med f näktergalarna 2016 Groen W&W 1) 2014 Små ögonblick av lycka f 2020 De Wind Natur & Kultur 2020 Jag stannade kvar i Auschwitz nf

1) W&W = Wahlström & Widstrand f = fictie, nf = non-fictie, k = kinderen jeugdliteratuur, r = reisliteratuur

Bron: www.vertalingendatabase.nl

Bijlage 9a Content Analysis. Samenvatting

Aantal critici die over een categorie hebben geschreven Categorieën Anne Frank Mirjam Bolle Etty Hillesum Eddy de Wind 1 Biografische feiten 22 13 11 7 2 Als persoon 21 9 11 2 3 Wat 15 10 9 6 4 Hoe 20 8 5 4 5 Waarom 11 4 6 3 6 Verwijzing A 9 10 9 5 7 Verwijzing B 6 4 3 4 8 Joods/religieus 16 10 11 1 9 Nederland 20 13 10 6 10 Historisch document 10 7 3 4 Totaal 150 88 78 42 Het gemiddelde 6,8 7,8 7,0 6,0

Joods/religieus Anne Frank Mirjam Bolle Etty Hillesum Eddy de Wind 8a) DNA 15 7 0 1 8b) Geestelijk 1 0 11 0 8c) Joodsreligieus/zionist 0 3 0 0

Nederland Anne Frank Mirjam Bolle Etty Hillesum Eddy de Wind 9a) Nederland 5 3 2 1 9b) Holland 9 7 6 4 Nederland en/of Holland 14 7 8 5 9c) Amsterdam 12 13 5 3

Categorieën die niet deel uitmaakt wanneer de categorieën worden geteld, omdat ze niet van de andere categorieën onafhankelijk zijn Categorieën Anne Frank Mirjam Bolle Etty Hillesum Eddy de Wind Verwijzingen naar het heden 4 2 0 3 Aanbevelend 19 10 11 6

Bijlage 9b Content Analysis. Samenvatting: Hoe het aantal categorieën per criticus/critica zijn verspreid Het cijfer verwijst naar het nummer in de volgorde zoals in Bijlage 1, dus niet en aantal Categorieën Anne Frank Mirjam Bolle Etty Hillesum Eddy de Wind 1 categorie 2 categorieën 9 3 categorieën 5 4 categorieën 3, 13 1 2 5 categorieën 21 2 7, 9 3 6 categorieën 14, 15, 17 8, 12 3, 5 4 7 categorieën 1, 4, 11, 12, 20, 4, 5, 7, 9, 10, 11 10, 11 6, 7 22 8 categorieën 2, 6, 8, 10, 18, 19 6, 13 4, 6, 8 9 categorieën 5, 7, 16 3 1 10 categorieën 2 1

Bijlage 10a Content Analysis. Per critici. Anne Frank

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Categorieën 1 Biogr. feiten 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 3 Wat 1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 4 Hoe 0 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 5 Waarom 0 0 0 0 1 1 1 1 0 1 0 1 0 0 6 Verwijzing A 1 1 0 1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 7 Verwijzing B 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 Joods/relig. 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 9 Nederland 1 1 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 10 Hist. doc. 0 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 0 0 Totaal 7 8 4 7 9 8 9 8 2 8 7 7 4 6

Critici -> 15 16 17 18 19 20 21 22 Totaal

Categorieën 1 Biogr. feiten 1 1 1 1 1 1 1 1 22 2 Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 21 3 Wat 1 0 0 1 1 1 0 1 15 4 Hoe 1 1 1 1 1 1 1 1 20 5 Waarom 1 1 0 1 0 1 0 1 11 6 Verwijzing A 0 1 1 1 1 0 0 0 9 7 Verwijzing B 0 1 0 0 1 0 0 1 6 8 Joods/relig. 0 1 0 1 1 1 1 0 16 9 Nederland 1 1 1 1 1 1 1 1 20 10 Hist. doc. 0 1 1 0 0 0 0 0 10 Totaal 6 9 6 8 8 7 5 7 150 1= geschreven over, 0= niet geschreven over

Bijlage 10b Content Analysis. Per critici. Mirjam Bolle

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Totaal

Categorieën 1 Biogr. feiten 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 13 2 Als persoon 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 9 3 Wat 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 10 4 Hoe 0 0 1 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 8 5 Waarom 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 1 1 4 6 Verwijzing A 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1 0 0 10 7 Verwijzing B 1 1 1 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 4 8 Joods/relig. 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 10 9 Nederland 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 13 10 Hist. doc. 0 0 1 1 1 1 0 1 0 0 0 0 1 7 Totaal 4 5 9 7 7 8 7 6 7 7 7 6 8 88 1= geschreven over, 0= niet geschreven over

Bijlage 10c Content Analysis. Per critici. Etty Hillesum

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Totaal

Categorieën 1 Biogr. feiten 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 2 Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 3 Wat 1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1 9 4 Hoe 1 1 1 0 0 1 0 1 0 0 0 5 5 Waarom 1 1 1 1 0 1 0 1 0 0 0 6 6 Verwijzing A 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1 9 7 Verwijzing B 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 3 8 Joods/relig. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 9 Nederland 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 10 10 Hist. doc. 1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 3 Totaal 9 10 6 8 6 8 5 8 5 7 7 78 1= geschreven over, 0= niet geschreven over

Bijlage 10d Content Analysis. Per critici. Eddy de Wind

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 Totaal

Categorieën 1 Biografische feiten 1 1 1 1 1 1 1 7 2 Als persoon 1 0 0 0 0 1 0 2 3 Wat 1 1 1 1 0 1 1 6 4 Hoe 1 0 0 1 0 1 1 4 5 Waarom 1 0 0 1 0 1 0 3 6 Verwijzing A 1 1 1 1 0 0 1 5 7 Verwijzing B 1 0 1 0 1 0 1 4 8 Joods/religieus 1 0 0 0 0 0 0 1 9 Nederland 1 1 0 1 1 1 1 6 10 Hist. document 1 0 1 0 0 1 1 4 Totaal 10 4 5 6 3 7 7 42 1= geschreven over, 0= niet geschreven over

Bijlage 11a Anne Frank - Verwijzingen

Verwijzingen naar personen of boeken Het cijfer geeft aan hoeveel recensies zo een verwijzing hebben gegeven. Verwijzingen die over Anne Frank, haar leven en dood en haar boeken gaan. 4 De oorlog gezien uit het perspectief van de slachtoffers: andere dagboeken van gevangenen, 2 andere Joden maar ook een offer van het stalinisme: Lugovskaja, Nina. 2005. Jag vill leva!: en skolflickas dagbok under Stalintiden. Stockholm: Wahlström och Widstrand. De oorlog gezien uit het perspectief van de zwijgende Duitse meerderheid die niets zei omdat 1 ze van het systeem economisch profiteerde. Jonathan Safran Foer: Här är jag. Het belang van Anne Frank als voorbeeld van jonge 1 geseculariseerde Joodse vrouwen. Het beeld van Anne Frank heeft andere schrijvers als Philip Roth beïnvloed, bijvoorbeeld Monica in Friends en Charlotte in Sex and the City. Bruno Bettelheim. Dat Anne Frank een voorgangster was voor de Noorse auteur Knausgård en de hele 1 autofictie. “Het morele gewicht van de boodschap heeft verhinderd er bezwaar tegen te hebben” -citaat 1 uit Vänterskans flykt van Per Odensten. Anne Frank is met Juliet in Shakespeares Romeo en Julia vergeleken; een ander tragische, 1 jonge vrouw uit de klassieke wereldliteratuur.

Andere verwijzingen Plaatsen waar Anne Frank is geweest: Auschwitz en Bergen-Belsen. 2 Monumenten ter ere van haar: Gedenkstätte Bergen-Belsen waar een grafsteen voor haar en 2 haar zus is maar waar zij niet liggen begraven. Het Anne Frank huis (Prinsengracht 263). Culturele monumenten over haar: De themadag in het Dramatische Theater in Stockholm en 2 dat haar dagboek nu film en theater is geworden.

Bijlage 11b Mirjam Bolle - Verwijzingen

Andere verwijzingen Concentratiekampen: Westerbork, Auschwitz, Bergen-Belsen. 2 Palestina, Jerusalem, de Golaan-hoogte en Syrië, de zesdagsoorlog (in 1967) en wat met haar 2 kinderen na de Tweede oorlog is gebeurd. Tentoonstellingen en evenementen: De tentoonstelling Anne Frank en ik, Forum för Levande 3 Historia, Evenement met openbaar gesprek over “Anne, Etty en Mirjam”, Gevangenen schrijvers dag (15 november).

Bijlage 11c Etty Hillesum - Verwijzingen

Verwijzingen naar personen of boeken Het cijfer geeft aan hoeveel recensies zo een verwijzing hebben gegeven. Dagboekschrijvers en schrijvers over eigen ervaringen in de concentratiekampen: Anne 4 Frank, Etty Hillesum, Helga Deen, Philip Mechanicus, David Koker, Dawid Sierakowiak, Ruth Maier en Petter Moen, Rudolf Vruba, Alfred Wetzler, Abel Herzberg, Jacob Presser, Gerhard Durlacher, Ed van Thijn, Gerda Nothmann, Viktor Klemperer, Marga Minco, Jonas Oberski, Elie Wiesel, Primo Levi en Imre Kertész. Psycholoogen: C.G. Jung en Erich Fromm. 2 Christelijke filosofen en mystici: De rooms-katholieke monnik Thomas Merton 4 (trappistmonnik, dagboekschrijver 1939-1968), James Martin, de Bijbel, de evangelieboeken, Vader Augustinus en Bischop Thomas á Kempis. Haar groeiende rol als een moderne heilige. Bekende feministische intellectuele: Helene Cixous, Luce Irigaray en Julia Kristeva. 1 Over het schrijven: Rachel Feldhay Brenner: Writing as Resistance: Four Women 5 Confronting the Holocaust. (Deze vier zijn: Edith Stein, Simone Weil, Anne Frank en Etty Hillesum.) De dichter Rainer Maria Rilke, Dostojevski, de Nobelprijswinnar Imre Kertész en de Russische grammatica.

Sommige van deze namen passen in meer dan één van de categorieën. Slechts Imre Kertész is echter hier in twee categorieën geschreven.

Andere verwijzingen Evenementen: Gevangene schrijvers dag (15 nov), openbaar gesprek over Anne, Etty en 2 Mirjam. Cultureel monument: Het toneelstuk Het meisje, dat de wereld wilde redden, dat over haar 1 gaat, op de Stadstheater in Stockholm.

Bijlage 11d Eddy de Wind - Verwijzingen

Verwijzingen naar personen of boeken Het cijfer geeft aan hoeveel recensies zo een verwijzing hebben gegeven. Die, die hun ogen dichtdeden: Adenhauers regiering, IG-Farben, Cyklon-B en profiteren aan 3 de slavenarbeiders. Geraldine Schwarz’ boek Medlöparna - en berättelse om Europas glömska. Daders: SS-leider Heinrich Himmler, Josef Mengele in Auschwitz, commandant in 3 Auschwitz Rudolf Höss en Niclas Sennertegs boek over hem en commandant in Treblinka Franz Stangl, Albert Speer: Nederlands rijksminister voor Bevapening en Munitie. De getuigen: Viktor Klemperer en het boek Överlevarna, röster från Förintelsen van Bernt 2 Hermele en Cato Lein. En de criticus´ eigen moeder uit Auschwitz.

Andere verwijzingen Concentratiekampen: Birkenau en Treblinka. 2 De herdenkingsdag van de Holocaust (27 januari) en 75 jaar sinds de bevrijding van 4 Auschwitz (2020) en herdenkingsceremonie in de Grote Synagoge in Stockholm. Tentoonstellingen en evenementen: Forum för Levande Historia, de tentoonstelling Ik kwam 2 alleen in Säter en Borlänge en Het Tolerantieprogramma.

Bijlage 12a Thema´s: Anne Frank

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 Als schrijver 0 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1

Wereldberoemd 1 0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 0 1

Nieuwe/oude1) 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1 1 Literatuur 0 1 1 1 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 Ontwikkelings2) 0 1 1 1 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 Inspiratie 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Verzet 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Samengedwongen 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 Grillig lot 0 1 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 Geen haatgevoel 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Critici -> 15 16 17 18 19 20 21 22 Totaal

Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 21 Als schrijfster 1 1 1 1 1 1 1 1 20

Wereldberoemd 1 1 0 0 1 1 0 1 13

Nieuwe/oude1) 1 1 1 1 1 1 0 1 18 Literatuur 1 0 0 1 1 0 0 0 9 Ontwikkelings2) 0 0 0 0 0 0 0 1 7 Inspiratie 1 0 0 0 0 1 0 0 3 Verzet 0 0 0 0 0 0 0 0 1

Samengedwongen 0 0 0 0 0 1 0 0 4 Grillig lot 0 0 0 0 0 0 0 0 3 Geen haatgevoel 1 0 0 0 0 0 0 0 3 1) = Vergelijking tussen de nieuwe en de oude versie 2) = Ontwikkelingsroman

1= geschreven over, 0= niet geschreven over Let op! Niet onafhankelijk

Bijlage 12b Thema´s: Mirjam Bolle

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Totaal

Joodse Raad 1 0 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 10 Dehumanisering1) 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 4 Totaal2) 1 1 1 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 11

Hoop 0 0 1 1 0 1 1 1 1 0 1 0 0 7 Uniek 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 1 1 5 1) = Hoe de nazi´s geleidelijk de Joodse bevolking dehumaniseerden 2) = De Joden moesten kiezen hoe ver ze konden gaan om niet hun menselijkheid te verliezen wanneer de nazi´s hun probeerden te ontmenselijken

1= geschreven over, 0= niet geschreven over Let op! Niet onafhankelijk

Bijlage 12c Thema´s: Etty Hillesum

(Volgorde zoals in bijlage 1) Critici -> 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Totaal

Geestelijkhied 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11

God 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 10 1) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 2) 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 2 3) 0 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 3 4) 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 3 5) 1 1 0 0 0 0 1 1 0 1 0 5 6) 1 1 0 1 0 0 0 1 0 0 0 4

Als persoon 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 11 Haar stemmen 1 1 1 0 0 1 0 1 0 0 0 5

Geen haatgevoel 1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 3 1) Het wil te bezitten is slechts eigenliefde 2) Het lijden en de dood moeten geaccepteerd worden 3) Haar ongewoon sterke zielskracht 4) Het leven is mooi en zinvol 5) Kan niet God beschuldigen voor wat de mensen doen - Moet hem helpen 6) Een andere werkelijkheid dan wat wij met ons ogen zien

1= geschreven over, 0= niet geschreven over Let op! Niet onafhankelijk

Bijlage 12d Thema´s: Eddy de Wind (Volgorde zoals in bijlage 1) Critici  1 2 3 4 5 6 7 Totaal

Schuld: Oorlogsmisdadigers 1 1 0 0 0 0 1 3 Zwijgende meerderheid 0 0 0 0 0 0 1 1 Geen straf 0 1 0 0 0 0 0 1 Geen belang na de oorlog 0 0 0 1 0 0 0 1 Schuldgevoel tussen de overlevende 0 1 1 0 0 1 1 4 Schuld totaal 1 1 1 1 0 1 1 6

Uniek => in het kamp 1 0 1 1 1 1 0 5

Antisemitisme vandaag 0 1 1 0 0 0 1 3

1= geschreven over, 0= niet geschreven over..Let op! Niet onafhankelijk

Bijlage 13 "Recensies" van gewone lezers van Anne Franks dagbok

Naam Datum Cijfer Lengte mana 2005-04-11 5 lang li 2005-11-18 4 FredrikRunebert 2005-12-01 5 lang perrolf 2005-12-30 3 Nessa 2006-01-22 4 rispanna 2006-06-12 3 dsebbe 2007-02-13 4 Bellan 2007-02-13 4 Love_Baloo 2007-10-23 5 sandra_96 2008-03-04 5 netza 2008-07-02 4 bookfreak- 2009-01-10 2 ElinLeticia 2009-02-15 4 lang Runko 2009-03-13 1 mammene 2009-07-19 5 lang tekoppen 2010-01-15 4 joelin0713 2010-03-12 1 Phonomena 2010-04-08 3 Lovisa95 2010-04-09 3 Malinelle 2010-04-15 3 lang Freddi 2010-12-04 4 lang ElyonTenko 2011-04-04 5 lang Qompis 2011-07-20 3 aLva 2012-04-02 3 lang Hannjiiis 2012-07-05 4 Johannes55555 2012-08-17 4 trebor 2018-08-27 3

Schaal: 5= best, 1=slechtst, het gemiddelde = (98/27= 3,63)

Naam Datum Cijfer Lengte Linda Ch 2010-02-05 - Mosses 2013-04-15 - koala-75 2014-09-20 - bron: www.boksidan.net/bok.asp?bokid=2548 (Geraadpleegd 2020-05-22).

Stockholms universitet/Stockholm University SE-106 91 Stockholm Telefon/Phone: 08 – 16 20 00 www.su.se