Del 2. Sunnylvsfjorden

31.01.2021

2. Sunnylvsfjorden

LUNDANES

Lundanes ligg sentralt i fjorden, ved munninga av Geirangerfjorden, som går inn til venstre på bildet.

I tidlegare tider vart garden kalla Neset. Det er ein eldgamal gard og det er gjort funn som viser at det i yngre steinalder var ein verkstad for flintreiskap oppe på Lundaneshalsen. Det er særs vérhardt på Lundaneset og garden vart fråflytt i 1922 og seld til Matvik. I 1969 kjøpte Inga Lundanes garden tilbake og ho sette opp ei hytte på dei gamle stovetuftene. Lundanes hadde felles seter med Matvik. Løa på bildet vart bygt opp att etter at stormen i 1903 reiv henne av murane og beint på sjøen. Etter det vart løa på Lundaneset forsvarleg bardunert, men bardunane var til lita hjelp mot «tidens tann». I dag er det berre lømurane som står att. Lundanes er ein fonntrygg gard, men som vi har sett ovanfor så gjer naturkreftene seg gjeldande likevel i form av sterk vind frå Geirangerfjorden. Kors- eller Heievinden vart han kalla på Lundaneset. Tidleg på 1800-talet var det takst på Lundeneset på skaden frå eit steinskred. Denne skreda skulle mellom anna ha øydelagt naustet på garden. Taksten var i 1816, og det er nemnt av 20 år tidlegare så fora Lundaneset «10 klavebundne naut, 1 hest og 30-40 smalekrøter». I nyare tid var nok buskapen noko mindre. Garden er på ca. 12 mål innmark, men ikkje samanhengande. Det var grøderikt mellom steinane, og som vanleg var på slike gardar, så hadde dei mange, små åkrar spreidd utover der det var dyrkbart. Vinterforet måtte dei slå langs strendene og i utmarka oppover mot fjellet. Saman med nabogarden Matvik, hadde Lundanes to setrar. Den næraste var den gamle øydegarden Robben, 460 meter over havet. Her budde det folk på 1600-talet, og murane viser den dag i dag. Den andre setra låg i Robbedalen, men for å kome dit måtte Lundanes-folket først opp i over tusen meters høgde. Det vart ysta på begge setrane. I den tida fjorden var hovudferdselsåra låg Lundaneset sentralt plassert, så og seie ved eit vegkryss, og garden var nok ein vanleg plass å stanse ved når ein var ute og rodde fjordlangs.

Sjøen var også viktig som spiskammer for Lundanes-folket. Der som elles på desse fjordgardane lærde dei tidleg å ro.

Lesande bønder

Det finst mange døme på at folket på desse fjord- og fjellgardane følgde godt med i tida, og at dei på ingen måte kjende seg som mindre opplyste enn andre. I naturalhushaldet si tid sto det dessutan vel så godt til med fjord- og fjellgardsfolket som med dei som ikkje hadde dei rike fjellbeita og dei saftige fjellsidene langs fjorden å hauste grøde frå. På fleire av gardane både langs Sunnylvsfjorden og Geirangerfjorden kunne bøndene å lese tidleg. Frå kverrsetjingslistene over skrifter av Hans Nielsen Hauge som vart leverte inn då dei vart forbodne i 1805, finn ein at over 30 skrifter vart leverte frå fjord- og fjellgardane langs Sunnylvsfjorden. Landboe-Avisen, etterfølgjaren etter Rasmus Aarflot si avis, Norsk Landboe-Blad, den første avisa på landsbygda i Norge og den første avisa som kom ut på Sunnmøre, tok til å kome ut i 1833, og hadde ein abonnent i Matvika. Det er ikkje usannsynleg at også naboen, Ole Knutsson Lundanes, fekk lese avisa. Han var lesekunnig og var ei tid «skoleholder». Vel orientert om samtida var han også, og i ein artikkel i «Tidsskrift for Sunnmøre historiske lag» fortel seinare professor og rektor ved Landbrukshøgskolen på Ås, Sigvald Hasund, om at Ole Knudsen Lundanes i 1831 vende seg til det nyskipa Romsdals Amts Landhuusholdningsselskab og ba om at selskapet måtte skaffe han ein kube med bier. Han var den første i heile Romsdals Amt som søkte om noko slikt, og søknaden gjekk vidare til Selskapet for Norges Vel. Dei fekk kommisjonæren sin i Oslo, kjøpmann Syvertsen, til å kjøpe ein bikube og denne vart sendt med kopist Øwre til Ålesund hausten 1832. Kuben vart vel helst frakta med hesteskyss gjennom Gudbrandsdalen. Det tok fleire dagar, og biene var døde då dei kom til Ålesund. Ny tinging på bier vart sendt, og i 1834 sende Selskapet for Norges Vel ein ny kube med ein romsdaling, men det same tok seg opp att. Biene var døde ved framkomst. Ei tredje bestilling vart sendt, men denne gongen vart det avslag. Slik enda Ole Knudsson Lundanes sin freistnad på å bli pioner innan birøkt. Så mykje lyngmark som det finst i området rundt Lundanes, ville biene ha fått det godt der, men då måtte dei ha klart å venje seg til vinden. Etter Peder Lundanes som tok over garden i 1861, blir det fortalt at det bles så hardt på Lundanes at det berre var to dører i huset som ikkje bles opp.

I desse dørene var det gamle, heimesmidde låsar. I andre høgda på det tømra huset kunne vinden av og til ta så hardt at tømmerveggen bula innover, og oppe på Lundaneshalsen ein vinter med berrfrost så bles dei tomme hesjane over ende. På Eikenos-garden i Borgund finn vi 73-årige Lars Lundanes og kona hans, Inger. Her bur også broren Ole med kone og born. Dei driv kvar sin halvpart av Eikenos. Lars har bygd stove, Ole har bygd løe. Og med dei husa som var her før, er her to tun på Eikenos. Ole tok over sin part i 1929.

Lars Lundanes fortel: Den eldste i vår slekt som budde på Lundanes var bestefar, Peder Pederson. Han kom frå Gjørva. Far, Ole Karl, tok over garden. I 1922 selde far Lundanes til Petter Johan Matvik. Og så kjøpte far og eg Eikenos og flytte hit. Lundanes er ein liten sjø-gard. Attåt det ein fann på bøen, måtte ein slå gras i mange strender for å fore 4 kyr og kring 40 geiter, som var vanleg fønad. Saman med Matvik har garden to setrar. Den eine ligg oppe på øydegarden Robben, 460 meter over havet. Ein veit at der budde folk i 1650, og den dag i dag kan ein sjå kvar husa stod. Den andre setra ligg i Robbedalen, 930 meter over fjorden. Men for å kome dit frå Lundanes må ein meir enn 1000 meter opp. Geitost var det viktigaste vi hadde til sals. Vi leigde framande seterjenter. Dei ysta både på Robben og i Robbedalen - 8 år gamal måtte eg vere med som gjetargut, og det heldt eg fram med til eg vart konfirmert. Vi var ein syskinflokk på 10; 5 gutar og 5 jenter. Sjølv var eg nest eldst i flokken. Så snart den eldste av jentene var 13-14 år, var det slutt med å leige vi måtte greie oss sjølve. I januar 1903 då eg var 10 år, rauk det opp ein sudveststorm som hivde løa vår av murane. Mykje av høyet og mange andre ting for beint på sjøen. To geiter vart drepne, men dei 4 kyrne vart berga. Far laga båsar i stove-kjellaren og tok kyrne dit. Vi kunne så vidt fåre dei fram med det høyet som låg att i løetufta. Men dei fleste av geitene måtte vi sende til andre gardar. I 1890 hadde far bygt ny stove. Han fann då så mykje tømmer i eigen skog at han fekk opp eit bra hus. Alle plankane saga han med handsag. Men då han skulle til å bygge ny løe, måtte der skøytast til med material frå andre kantar. Folk var hjelpsame. Ingebrikt Nedre-Ljøen kom såleis med 4 gilde løebetar av bjørk. Far leigde 3 bygningsmenn. Han fekk løa oppatt, og ho vart forsvarleg bardunert. Ein god båt er noko alle strandsitjarar må ha. På Lundanes fekk vi kjøpe ein slik av Sivert Jelle, Stranda ( Skaffar-Sivert ). Det var ein «trereng», ein som hadde vore brukt til presteskyssbåt Stranda - Stordal. Mange minnerike opplevingar hadde vi på denne «trerengen», til vi selde han til Ludvik Tronstad, Syltevik, då vi flytte frå Lundanes. Kanskje står båten der inne i Syltevika den dag i dag. Eg skal fortelje frå ein tur med «Skaffar-trerengen»; Andre juledag 1915 skulle resten Anton Kleppestø halde avskilspreika si i Geiranger kyrkje. Prestegarden ligg på Hellesylt, og vi på Lundanes skulle skysse presten til Geiranger. Vi tok ut frå Lundanes kl. 7. Det var far, bror min Peder og eg. Vi kunne ikkje kome inn til Hellesylt for sjø-is. Men vi landa ved Svartberga på Ljøsida. Der fekk vi presten inn på båten. Og så la vi frå land i sterk motvind. Det var ikkje stor fonnfare inne i Geirangerfjorden. Men Stabbefonna hadde vi ein viss age for likevel. Difor kryssa vi fjorden frå Rindane og til Matvik. Frå Matvik rodde vi langs land framom Korsen, Brudesløret, Horvedrag, «Dei Sju Systre». Der kryssa vi fjorden - i eit forrykande ver over til Skageflå-landet, sleit oss fram under Preikestolen, rundt Homlomgneset og til Maråk. I Geiranger hadde alle som kunne, fare til kyrkje, no sat dei og venta på presten og tida gjekk. No og då tok nordausten harde tak i kyrkjetårnet. Snø-drev tumla kring veggene. Ein og hin riste på hovudet, men ingen prata høgt - dei var i Herrens hus. Då to ventetimar var gått, var der dei som reiste seg og gjekk stilt ut, andre kom etter, Men dei fleste sat, sat og venta på presten. Dei som stod ut om kyrkja, prata om kor dette kunne bli. «Det er kanskje like godt å gå heimatt? Det er ikkje å vente at nokon kan ro fjorden i slikt ver!» Men då var der ein som sa: «Der ser eg presteskyssen ut ved Homlongneset.» Og alle gjekk inn i kyrkja og fann plassane sine. Ein dryg halvtime seinare lyddest klokkeklemt frå kyrkjetårnet, og presten Anton Kleppestø steig inn om altarringen. Kor lenge sat de og rodde den gongen? Til vanleg kan ein gjere turen på mindre enn tre timar. Vi brukte dryge fem. Presten skulle ikkje vere med oss attende. Vi snudde med ein gong, og heiste opp ein liten segl-klut, det var rikeleg nok. Og vi tok med skuleborn utatt til Syltevik. Dei hadde vore verfaste i Geiranger - i sjølvaste julehelga. Vi reiste ofte til Hellesylt. Det kunne vere for å hente post og for mange andre ting. Peder, syster vår, Gina, og eg var innskrivne i Sunnylven frilynde ungdomslag. Då vi tre tok ut for å vere med på eit ungdomsmøte, ein fest eller på andre samkomer hadde «trerengen» fullt mannskap. Vakkert kunne det vere i ein lys sommarkveld eller i måneskin når fjorden låg still og blank. Ole Lundanes er 17 år yngre enn Lars. Han sit heile tida og høyrer kor broren fortel. Og vi spør om kva også han kan minnast frå Lundanes? Å, eg kom noko langt ut i syskenflokken, og kunne ikkje bli til stor nytte der inne. Når vaksnefolka for ut til slåttemarka, måtte vi minsteborna fint vere innestengde heile dagen til dei kom heimatt. Dei var ikkje ottelause for oss på anna måte. Då eg var 10 år, tok dei meg med i båt ut på fjorden for å sjå etter kvar geitene heldt til i fjell-sida, om dei var tenkt på å kome heim til kvelden. Dersom vi ikkje såg dei, hadde dei kan hende, reist ut til Furnesdalen. Og då vart eg sett på land for å gå dit. Det var ein tur på fire timar fram og attende. Å- ja, det var noko drygt! Eg vart 12 år før vi flytte frå Lundanes. Og då gjekk det fint å vere gjetargut.

KURLA

På Åseneset like utanfor Hellesylt har det budd mange fram gjennom hundreåra. Buplassane her vart i gamal tid nytta av kårfolket på garden Åsen, eller det var unge folk som budde her inntil dei greidde å skaffe seg noko rikare levebrød. På Åseneset ligg Kurla eller Kurleplassen, ei lita bot som vart oppdyrka tidleg på 1800-talet. Bildet viser det som er att av Kurle-huset, og huset stend framleis, så vidt det er.

Den siste brukaren her var Tore Olsson Åsen, i daglegtalen kalla Kurle-Tore. Han var gift med Anne Maria Røbbervik som kom frå ei lita plassebot under garden Røbbervik. I ein artikkel i årsskriftet for Stranda Sogelag i 1996 fortel Roger Furset om dei to. Kurle-Tore vart fødd med klumpfot og halta. Ein gong den einaste kyra hans sleit seg og tok seg inn på eigedomen til naboen for å ete av det saftigare graset der, kom det til krangel. Kurle-Tore vart skulda for å ha slept kua med vilje, og naboen slo etter Tore med riva med det resultat at riva råka han i det venstre auget. Skaden gjorde at han vart blind på dette auget. Dei kunne fø ei kyr, to sauer og to geiter på Kurla, men då måtte det aller meste av föret hentast frå slike stader langs fjorden der ingen andre ville slå. Kurle-Tore og kona hadde ein son, men han døydde i 1912, 17 år gamal, av tuberkulose. Då hadde Kurle- folket gitt opp det strevsame livet på Kurla og flytt til ei syster av Anne Maria, som budde på Berge. Før dei flytte, måtte dei skrive under på eit dokument frå heradsstyringa på Stranda om at dei aldri skulle kome heradet til byrde. Slik var eldreomsorga i dei dagar. Elias Gausdal som var i slekt med Anne Maria Asen, ho var syster til bestefar hans, fortel at der budde ein Ivar Andreas på Åseneset. Han og kona måtte først bu i eit lite hus utmed stranda mellom Lundanes og Furnes. Dei greidde å skrape saman nok får til ei ku. For å ha kua på setra om sommaren, måtte han frakte henne med båt inn til Oaldsbygda og opp på høgfjellet og over til Furnesdalen. Same vegen nedatt var det om hausten. Kona hans vart ufør etter at ho fekk ein stein i hovudet, og då måtte dei flytte inn på Åseneset, der dei bygde seg opp ei lite hus, mest som eit krypinn å rekne, og utan store jordbota rundt. Når Ivar Andreas låg nede på fiorden og fiska og andre båtar rodde forbi, så brukte han å invitere dei heim ved å seie: «No må døkke ta døkke en tur opp i garden».

Det var onnorleis i gamle dager Overå / Kurla Martin Overå fortel: I 1868 kom to unge folk til Overå i Liabygda og fekk bygselbrev på sju mål udyrka jord. Mannen heitte Ole. Han kom frå Bjørstad i Valldal. Kona heitte Inger, fødd Dalebø Norddal. Ole kjøpte fure av Overå-karane, saga dei med handsag, og fekk seg opp hus. Bustaden fekk namnet Gjerde. Ole og Inger fekk fire born: Tore, Beate, Jakob og Martin. Martin er den einaste som no lever av syskena ( 1968 ). Han er busett i Opsvika, Stranda. Martin Overå fortel: I bygselbrevet hans far stod det at han skulle arbeide 18 dagar kvart år i slåttonna for eigarane av jorda. Sjølv hadde han lite å slå heime. Men han för oppå heia, opp til ei grasglenne høgt oppe og skrapa saman «buste-gras». Der hadde han ei lita utmarkløe. Om hausten, ein laurdagsettermiddag, heldt han dugnad for å bere høyet heim. Det var drengane på Overå som var bedne. Dei måtte få god mat, kan du vite - mor gjorde det så godt ho kunne. Ut på kvelden kom også tenestejentene. Og så dansa dei. Far rudde opp plassen så mykje at han kunne fore ei ku og 12 smaler. Det var ikkje nok til å leve av for huslyden. Far var skomakar, skreddar og snikkar. Attåt dreiv han litt med handel. Han kjøpte smør og skinn, han leigde hesteskyss og båtskyss, og for på den måten med varene sine til Trondheim. Det vart mykje reiseutlegg - og lite forteneste. Med seg heimatt kjøpte han gjerne nokre alner kallemankty, det var så overlag fint for kvinnfolka til å sy seg ein stakk av. Men det var ikkje mange som hadde råd til å gå i så fin stakk. Han kjøpte ymse andre ting og - slikt som han kunne bere, for han gjekk heimatt frå Trondheim, det meste av vegen. Far fortalde: Ein gong han var på veg nordover. Han hadde gått mil etter mil, og var svært tørst og sliten. Han gjekk inn på ein gard og spurde om han skulle få ei skål vatn. Kona var snar og fann fram det han bad om. «Vent litt,» sa ho. Og så kom ho med ei «klype» byggmjøl mellom fingrane, og det sleppte ho ned i skåla. «Du skal ikke drikke vatnet einare.» Eg var sju år, fortel Martin. Første skuleturen min gjekk eg i omgangsskule i Toregarden på Overå. Det var siste omgangsskuleturen i Liabygda. Skulehuset på Lied vart bygd i 1881. Då eg gjekk i mitt sjuande og siste skuleår, hadde vi P. Å. Lillebø som lærar. Lillebø var ein gild mann. Attåt læraryrket tok han seg også av ymse andre oppgåver. Ein gong øvde han inn skodespelet «Jeppe på Bjerget», av Ludvig Holberg. Det fanst sjølvsagt ikkje noko passande hus i bygda til slikt bruk. Dei fekk låne storestova i Hallvards-Gjerde på Lied, OleGjerde, som ein no seier. Nokre teppe vart hengde langs inste biten frå kvar vegg i røykstova. Og ein fekk til som ei scene innom der. Ut etter golvet stod folk tett i tett. Eg minnest særs godt dette for det var eg som var Jeppe, eg var 14 år. Sjur-Johanne, seinare nemnd Muri-Johanne, var Nille. Ho var 15 år. - Framføringa var som vente kunne vere. Men folk «bisna» - i stor undring. Eg vart konfirmert. Og så bar det til Ellinggarden på Overå som tenestgut. Der var eg i sju år. Løna var 15 kroner, siste året 20, dertil to kroner i festepenger, 10 alner vadmål, ei halv kuhud tilverka, fri fiskjetid, kring seks veker, og niste i fiskjetida: kaker, smør, kjøt, flesk og flatbrød m.m. Alt vart pakka ned i ei stor kiste. Første vintrane arbeidde eg på ei sjøbu i Ålesund. Eg fekk husrom på eit herberge for 10 øre døgnet. Sengklede måtte ein ta med. Når fiskja var slutt, kunne vi ha kring 5 kroner i forteneste. Siste året var eg rorskar, og den vinteren tente eg 20 kroner. For ungdomen i dei dagane var kyrkjereis den viktigaste utferda. Då fekk ein møte ungdomar også frå andre bygder. Og ein hadde tanke for å reise til kyrkje for å høyre Guds ord. I vinterstida var kyrkjereis ofte vanskeleg - veglaust på land og ikkje noko anna enn robåt å fare på over fjorden. Dei tok til med «oppesøte». På førjulsvinteren og til godt og vel over jul kom ungdomen saman i ei av storestovene. Det var i ei kveldsykt, og til vanleg ein gong kvar fjortande dag. Dette gjekk på omgang. Gutane gjekk saman om å kjøpe ein passande «skyld» søteple til kvelden. Det måtte vere så mykje at alle fekk ete alt ein hadde hug på. Gutane sat for det meste kring stovebordet og spelte kort - femkort om jentene. Jentene strikka. Det kunne vere på ei hose eller ein vott til drengen. Det var somme tenestjenter som hadde plikt til å strikke eit visst tal slike kledeplagg kvar vinter. Men ofte kunne det vere eitt eller anna finare ho slike kveldar hadde mellom hendene - noko til seg sjølv - eller noko ho ville gi ein ho hadde kjær. Gutane ropte opp kva jenta heitte, for kvar gong dei skulle spele om ei ny. Det var sjølvsagt berre moro. Likevel kunne det kanskje kjennest spanande mang ein gong. - og så sleppte ho gjerne ned ein mauske eller to - nett som det stod hardast på. Han som vann jenta, sende ein «blunk» dit ho sat. Men kva han fekk att? Å-ja, det kunne vel vere så ymse med det. Husbondsfolka hadde senga si i same stova som ungdomane sat i. Dei la seg når det tok til å bli sein-kveld. Ungdomen tok til å danse. Spelemannen brukte som oftast munnspel. Han Knut-Hans-Jakob på Overå var ein svært flink spelemann. Dansen varde berre ei lita stund for husbondsfolka måtte få sove. Men før vi takka for oss, seier Martin Overå, kom gamlekona og gav kvar av jentene ei kakeskive. Jentene, ei for ei takka «oppi handa». Dette var ei stor og gild stund for ho som gammal var - det kjendest som ei oppattnying, har det vore sagt.

Ole Åsen fortel: Det var ein vakker julidag 1968. På Åsen i Sunnylven møter vi ein traust, godt oppi åra komen mann, Ole Åsen. Han er ein av desse som kan fortelje frå ei tid då mange ting var så langt onnorleis enn no. Inne i stova er det svalt og godt. Ei svær klokke, ei som rekk frå golv til tak, tikkar og går, taktfast og sikkert. - Ein kjem lettvint til Åsen no, seier Ole. - Vi har god bilveg. Eg har vore med på å lage tre vegar. Den første var helst å rekne som ei rås oppetter tverrbratte bakkane. Så tok vi til å grave ut ein veg meir på skrå, med tanke på å få bruke hest. Heller ikkje denne fekk vi noko nemnande nytte av i så måte. Men så kom det meir plan i arbeidet. Ein ingeniør stikka nyvegen. Han vart ferdig i 1950 - etter å ha vore i arbeid i mest ein mannsalder. Ole held fram: Eg kan minnest at vi i denne vesle grenda her oppe var 37 menneske, no er her berre 10. Far min heitte Andreas, mor Brit. Eg var den eldste av 10 sysken, tre gutar og sju jenter. Og så lenge besteforeldra levde, var vi altså 14 menneske. Stova som no står, var bygd i 1878. Frå først av var gang og kjøken i eitt rom, og med grue som einaste eldstad. Der steikte vi julekaker ( brød ) «på hjelm». Kakemjølet var byggmjøl og rugmjøl, som oftast male på eiga kvern. Når dei skulle vere særs gode, blanda dei inn litt rugsikt. Til kvar jul kjøpte dei ei flaske sirup. Attåt juletreet som vi sjølve skulle ha, vart det jamt hogge eit til slektfolka våre i Gomsdal. Dette måtte ein i god tid få ut til Hellesylt, der det vart henta av Nedistove-karane. Det har vore fortalt om mang ein stri tørn både på sjø og land før juletreet kom til gards der 600 meter rett opp for Geirangerfjorden. I jula kom vi saman til gjestebod. I første omgang giftefolka. Da var plassefolka frå Åsnes og Kurlå også bedne. Kurlå ligg ved sjøen innanfor Åsnes, og var busett til fram mot 18-19 hundreårsskiftet. Åsnes endå lenger. Der levde dei under svært fattigslege og tronge kår. Men - i jula skulle ein ikkje tenkje pa slikt. Gjestebodet tok til kring nonsleitet. Det var kokamat: kjøt, uskrella poteter, fisk ( helst lutefisk ), mjølkesuppe og sjølvsagt øl til dei som det likte. Han Kurle-Tore var stor og sterk. Og ut på kvelden ville han plent syne styrken sin, han ville «drage krok». Dei prøvde bade ein og hin, men han Tore var det ingen som greidde! Ofte kunne det vere vanskeleg for plassefolka å kome heimatt - seinkvelds, veglaust, bratt og fælt stygt som det var - ned etter slette svaberg. Men det hende aldri noko gale i så mate sa langt eg veit, seier 88-årige Ole Åsen. I siste omgang av julegjesteboda i Åsen-tunet var det ungdomen og borna som kom saman. Livet på ein gard i gamle dagar var noko langt anna enn gjestebod. Ein var som oftast mange folk. Attåt husbondsfolka var det gamlefolk, born og tenarar. For det meste måtte ein ta frå garden det ein trong til både mat og klede. Og det skulle mykje til. Det var den eine harde onna etter den andre. Men folka klaga ikkje - dei var nøgde. Vi truska med handemakt. Det var to og to som drog eit stort hjul med reim over til truskemaskina - eit fælt tungt og slitsamt arbeid! Den første kverna eg har høyrt om som Åsen-folka brukte, var ei som alle tuna åtte saman. Kvernhuset stod ved Høgebrusvaet mot Sunnylvsbygda. Frå Åsen og dit er det kring 4 km. Ja, det skal eg seie deg var litt av ein kvernhusveg i ulendt mark. Så vart det bygt kvernhus ved elva rett nedanfor Åsen. Vi fekk ein mykje kortare, men fælt bratt og tung veg. Eg kan minnast at eg gjekk opp til fire vender til kvernhuset på same dag og bar korn og mjøl. Og kvinnfolka bakte flatbrød og lefser i massevis. Eit godt år av både korn og gras hadde mykje å seie. Det var det same som velferd. Slåttonna var lang. Etter at vi var ferdige på heimebøen, for vi til mange utmarkslætte. Eg kan nemne: Litlegjerde, Nobbene, Stia og Svartsvoda. Ved Selbakkane står tufter att av sel og fjøs - frå ei tid langt attende. Der oppe var det han Kvie-Ole-Martinus som brukte å slå. Han ville ikkje umake seg heimatt for å sove om natta, men fann seg ei lege under ein stein-heller. Der elda han opp og kokte seg mat. Og i mørke haustkveldar kunne ein nede i bygda sjå ei trolsk flimring oppe ved Selbakkane. Den våren eg var 15 år gammal, fekk eg 3 kje av far. Eg kom på at om eg kunne fore dei vinteren over, ville dei bli mykje større. Gry-tidleg ein dag for eg med ljå og tau og mat opp til Skogaflata, ei gras-glenne svært høgt oppe. Det var fin-fint solskin. Eg reiv av meg skjorta, og stod i ei «bende» og slo heile dagen. Tørrhøyet bar eg først lang veg til løypestreng. Eg var solbrend over ryggen. Det stakk og klora fælt! - Men aldri før hadde eg visst at slikt arbeid kunne vere så morosamt. - No slo eg for meg sjølv. - I tre dagar dreiv eg på. Då hadde eg rikeleg for til kjea. Neste haust vart dei slakta. Eg fekk til saman ni kroner for alle tre. Eg trur knapt eg nokon gong seinare har teke imot pengar - som eg har kjent meg så rik av - som desse.

LJØEN Ljøen ligg på nordsida av Sunnylvsfjorden, fem km utanfor Hellesylt. Til langt fram i tida var Ljøen ein typisk strand- og fjellgard. Øvste bruka ligg 280 meter over fjorden. Dei gjekk lange og bratte sjøvegar. Dei måtte ut med båt for å kome til folk. 1962 kom nyvegen Stranda Sunnylven. Ein ny tidsbolk i gardssoga tok til. Ein veit om 9 bustader på Ljøen: Nedre-Ljøen, Øvre-Ljøen, Beithoggane, Kleivane, Hjellane, Bjørknes, Lindane, Naustberget og Siverplassen.

No ( 1968 ) bur folk på berre dei tre førstnemnde. Alle desse er gardsbruk. Nedre-Ljøen ligg 100 meter lågare enn Øvre-Ljøen og Beithoggane. I 1962 fekk Nedre-Ljøen gardsveg ( bilveg ) opp til riksvegen. Til liks med dei andre sender Nedre-Ljøen mjølk til meieri med bil kvar yrkedag. Skuleborna stig inni bilen ved stovetroppa. Ingen av fjord- og fjellgardane har fått større omskifte i tilværet enn gardane på Ljøen. Når nyvegen mellom Hellesylt og Stranda vart opna i 1962 og ein riksveg kom midt gjennom Ljøgrenda, så var grunnlaget lagt for at dei tre gardane som framleis var i drift, kunne drivast vidare. Dei tre gardane er Øvre-Ljøen som vi har bilde av her, Nedre-Ljøen og Beithoggane.

I eldre tider var det heile 10 bustader på Ljøen, og det budde mykje folk i grenda. Heilt sidan middelalderen har Ljøen lege som i eit vegkryss. Dei fleste gardane ligg rimeleg nær fjorden og ferdsla der, og den eldgamle ferdselsvegen og seinare postvegen mellom Bergen og Trondheim gjekk også frå Hellesylt og med båt ut i Ljøstøa, og derifrå over Ljøfjellet og ned til Herdal på Stranda-sida. ( Meir om postvegen og opprettelsen av dette i min ættesoge ). Langs denne vegen reiste både fut og fant, og skyss hadde dei krav på. Den sentrale plasseringa medførte også at Ljøen hadde rikeleg tilgang på impulsar utanfrå. Nedre-Ljøen er den eldste garden og også den som låg nærast ved den gamle ferdselsvegen, men då ein på 1600-talet tok til å føre post langs den gamle ferdselsvegen, vart bonden både på Øvre- og Nedre-Ljøen rekna som postbønder. Det var viktig, for dei slapp verneplikt og andre offentlege byrder, og det same gjorde drengane. Difor var det opp gjennom hundreåra aldri noko problem å få tenestefolk til Ljø-gardane. Frå 1786 vart det organisert postferdsle over Ljøbrekka, og det var vekselvis postbøndene på Ljøen og Herdal som bar posten over fjellet. Trafikken langs vegen auka på, og bøndene hadde plikt til å gi husrom. Det vart etter kvart så plagsamt at bonden på Nedre-Ljøen i 1938 søkte både kommunen og amtet om 6 spesiedalar i årleg bidrag for å dekke kostnaden med «at herbergere og beverte fattige og omstreifende Personer og det næsten fra alle Rigets Egne», som det står i søknaden. Det vart naturlegvis avslag begge stader. I 1799 reiste såleis franskmannen de la Tocnaye frå Molde og sørover, også over Ljøbrekka og overnatta på Ljøen. Han har gitt reiseskildringa si ut i bokform, og han var sterkt misnøgd med at han måtte sove på stovebordet. Han var ikkje klar over at dette i dei dagar var heidersplassen for overnattande gjestar. Frå 1855 vart den gamle ridevegen over fjellet klassifisert som hovudveg, men alt i 1830 er vegen over Ljøbrekka komen med på kartet over «Norges Hovedveie». Fra 1862 og nokre år framover vart vegen kraftig utbetra, og det var bønder frå heile distriktet som måtte utføre pliktarbeid.

Tanken var vel at vegen skulle bli kjerreveg, og vegen har faktisk vorte køyrt med vogn, men det er lenge sidan. I dag er vegen med det mange svingane først og fremst ein av våre vakraste turvegar og eit verdfullt kulturminne. I dag har dei riksvegen gjennom tunet på Øvre-Ljøen. Det er ikkje lenger slik som på dette bildet ovanfor. Tunet er heilt endra i dag. Stovehusa til venstre er borte. Røykstova som ligg nærast, var frå 1778, og då Rasmus Ljøen i slutten av 1950 åra selde garden, held han att denne stova. Draumen hans var at ho anten skulle fredast der ho sto eller flyttast og byggast opp att. I 12 år hadde Sunnylven kommune tilbod om å ta over stova, men det vart ikkje noko av det, og dermed rotna ho ned. Rasmus Øvre-Ljøen hadde samla mykje gamalt i denne stova som høyrde til der. No er ho altså borte, men til gjengjeld blir det blitt bygt nye hus i Ljøgrenda og folk har flytta til. Til strandsitjargard å vere er det unikt.

ØVRE-LJØEN

Dette huset på Øvre-Ljøen sto til det rotna ned og vart fjerna rundt 1980. Røykstova nærast var frå 1778, og hadde såleis stått på same staden i over 200 år då ho vart fjerna. Delar av røykstova kom truleg frå eit 1600-tals hus.

Vegen framom huset er riksvegen mellom Hellesylt og Stranda som vart opna i 1962. På Øvre-Ljøen har brukarane vekselvis hatt namnet Ingebrigt og Rasmus frå 1600-talet og fram til 1958, då Rasmus I. Ljøen selde garden til Sverre Ringdal. Draumen til Rasmus var at dette huset skulle bli freda anten der det sto eller ein annan stad, og han bydde det fram vederlagsfritt både til Sunnylven kommune og seinare Stranda kommune og til Sunnmøre Museum, men det var ingen som ville ha det. Rasmus I. Ljøen var ein samlar heile livet, og han tok vare på det gamle han tykte hadde verdi. Mellom anna hadde han ei stor samling av gamle gardsreiskapar og andre bruksgjenstandar. Øvre-Ljøen var i si tid ein av dei største gardane i Sunnylven, og garden hadde den nest fremste benken i kyrkja. Rasmus I. Ljøen vart fødd i 1886, og yrkesvalet var ikkje vanskeleg. Faren, Ingebrigt, døydde før Rasmus var eitt år gammal, og mora gifte seg opp att, men tre år seinare døydde også den nye mannen hennar, og som den einaste sonen, fall det eit tidleg ansvar på Rasmus.

11 år gammal var han med som representant frå Øvre-Ljøen på bjørnejakt. Då vart representantar frå alle gardane på Ljøen og på Åkernes kalla saman for å jage ein bjørn som hadde drepe ei geit. Bjørnen vart jaga opp på Timbjørgheiane og dei hadde utplassert skyttarar som traff han med fleire skot. Til slutt hadde bjørnen så store smerter at han kasta seg utfor Gangegjelsnakken, eit stup på 60-70 meter, og korkje kjøtet eller skinnet kunne nyttast. I alt hadde 19 mann delteke i bjørnejakta, og alle fekk fem kroner av skotpengane på 100 kroner, bortsett frå Rasmus som var så ung at han måtte dele med bestefar sin.

Ei av segnene som folkeminnesamlaren Peder Fylling fortel er knytt til Øvre-Ljøen. Ungdomen skulle på julegjestebod til Øvre-Ljøen, og på vegen opp vart ei av jentene borte. Dei andre fann ho ikkje att, og det vart gått manngard i tre dagar utan å finne spor. Til slutt oppdaga dei beltet hennar med kniv og slire som låg framfor ein hammar. Folk forsto at ho måtte ha vorte teken av dei underjordiske. Dei fyrte av skot over hammaren. Dei henta kyrkjeklokka frå kyrkja inne på Korsbrekke og hengde denne på eit stillas over hammaren, men heller ikkje klangen frå kyrkjeklokka var det hjelp i. Så henta dei presten i Norddal, kapellan Grip, og han kom, gjekk opp på steinen og heldt tale til dei underjordiske, men utan resultat. Så song dei frammøtte salmen med orda «Du som lader Græs voxe paa tørre Stene», og det verka. Den unge jenta kom for dagen etter seks døgn. Etter denne dagen var ho svært tagal, fortel Fylling.

Ein kan seie at på Øvre-Ljøen møter ein i dag både gamal og ny tid side om side. Her står eit stovehus frå 1786. I den eldste av to røykstover er det ei samling av slikt som har vore brukt på garden langt attgjennom tida. Her finn vi ei presse ( form ) av tre som dei laga skeier i av bukkehorn og kuhorn, ein liten og ein stor tretankar, ei treskreppe med berereimar av kalveskinn, ei mjølhit også av kalveskinn, ei potetkvern av tre, ølkaggar, mjølsåld, mange slag osteformer, smørøskjer og mykje meir. Få meter frå gamlestova, på andre sida av riksvegen, står eit nytt stovehus, bygt etter vår tids standard. Vi spør 82-årige Rasmus Ljøen ( Øvre-Ljøen ) om han vil fortelje frå Ljø-grenda. Han er ikkje av dei som legg fort i veg, men når han kjem, så er han sikker. Jordvidda på Øvre-Ljøen har ikkje jamt vore like stor. Frå gamalt høyrde Hjellane til Øvre-Ljøen. Ein kar som heitte Ingebrigt, vart gift med far-syster mi, Ingebjørg. Dei brukte Hjellane ei tid. Men så flytte Ingebrigt til Ringdal og tok over Floten der. Hjellane gjekk då attende til garden. Ein gong heitte mannen på Kleivane Edvard. Han selde plassen til meg for 1500 kroner. No er Kleivane fråskilt Øvre - Ljøen att. Den nye eigaren heiter Ingebrigt Ingebrigtson Ringdal. Det var ikkje fonntrygt på Kleivane. Ein gong fonnfaren var stor, flytte Edvard med huslyden, seks menneske, om natta ned i kjellaren. Og fonna om, sopte løehuset av murane og drap tre kyr. Hesten fylgde også med, men han fann den att uskadd! Det var etter denne hendinga at Edvard selde og flytte. Far min heitte Ingebrigt, mor Karen, fødd Røyr, Stranda. Far døydde før eg var års-gamal, systera, Ingebjørg, som er eit år yngre enn eg, var ikkje fødd. Mor gifte seg opp att med Ole Møll, Geiranger. Tre år etter giftarmålet døydde også han. I siste ekteskapet fekk vi ei syster, Inger. Ho vart gift med Lars Lundanes. Dei har kjøpt gard på Eikenos i Borgund og bur der ( sjå tidligere ). Lars Lundanes og eg var på rypejakt. Vi var komne oppi Ytstedalen, vi gjekk på ski i ei svært bratt li - der stokk snøen laus under føtene på oss. Eg fekk liksom sett meg atti bakken då vi kom i sig. Lars hadde ei meir liggande stilling. Ei lita stund heldt vi einannan i hendene. Men etter som farten auka på, vart dette vanskeleg, og så slitna vi sund. Eg hadde heile tida hovudet fritt, og for det meste også armane. Til Lars såg eg ingen ting! 200 til 300 meter fylgde yi med i fonna. Då vart terrenget flatare, fonnronen tok til å velte seg saman i store dungar. Med eitt såg eg Lars kome opp som frå ein båretopp, og så langt at han kom seg laus med eiga hjelp! Han hadde mist børsa. Og han hadde vondt i ei hand. Vi stod der side om side. I første stunda fekk vi mest ikkje til å tru at det var sant at vi levde. 1923 bygde eg ny løe, fortel Rasmus Øvre-Ljøen. Eg kjøpte fure på rot av han Lie-Lars ytst ved Sunnylvsfjorden, flota det inn til Ljø-landet og fekk det saga der. Som bygningsformann hadde eg Petter Sivertson ( Skaffar - Petter ), Stranda. Petter var også førar på dokter-skyssbåten på Stranda. Det var ein sundag i byggetida. Petter måtte i veg for å skysse dokteren til Hellesylt. Dei kom ut att til Stranda seint kvelden. Men Skaffar-Petter, som var formann ved ei stor løe, måtte vere på plass til rett tid. Og så tok han til å gå Strandadalen, over Ljøbrekka og kom til Øvre-Ljøen til arbeidstid måndagsmorgon. Mens Rasmus fortel, stel- ler systera, Ingebjørg, med middagsmaten. Så fint ho har fått det no eit fullt modernisert kjøken det skin i alle ting. Ingebjørg har vore hushalderske på Øvre-Ljøen i mange år, og ho har vore seterjente. Vi spør om ho vil fortelje om ymse ting frå då ho setra. Ho er ikkje mykje huga på det, ser det ut til. Dei er liksom så lite vane med slikt, desse folka. Men så fortel ho likevel: Ja, vi har seter oppå fjellet her. Selet vart meir og meir til nedfalls siste åra, men Sverre Ringdal, han som kjøpte Øvre Ljøen av Rasmus, har lagt nytt tak på selet. No slepp eg å tenkje på at det skal rotne ned, i alle fall ikkje med det første. Ein treng ein halv time for å gå dit opp. Kring seks - sju veker var seterjentene der oppe heile dagen, dei ysta geitmjølka. Kumjølka vart bora ned til gards. Som oftast var det yngste drengen som stod for det. Vi hadde seter også på Heiane. Der var det overlag god hamn, men det var ein fælt lang seterveg. Alle i Ljø-grenda for samstundes til Heiane, og var der kring tre veker midt på sommaren. Han Nedre-Ljø-Peder var ungkar. Han brukte å ta med alle husdyra til Heiane. Frå Heiane flytte han til Hjellane, der dreiv han med ysting. Peder leigde to tenestejenter. Likevel hadde han ingen til å vere heime, og difor måtte han også ta med grisen.

Og så var det eit år Peder kom med grisen, stritta og drog han med eit tau. Grisen var nok liten, han ville ikkje gå, for tung var han til å bere. Same dagen skulle ein av drengene hos oss til setra med hesten. Drengen kom på det at grisen kunne ri. Dei fann seg eit høveleg tau. Dei tok til å binde grisen fast på hesteryggen. Dei bala lenge tok tauet mange gonger kring både bryst og bringe på hesten. Ja, dei trudde at no sat grisen fast. Men hesten hadde visst ei anna meining. Kanskje tenkte han som så: Til setra kjem eg aldri på ein så bespotteleg måte! Han tok til å riste seg - ja, så uhorveleg. Det var ikkje råd å kome han halv-nær! Lenge gjekk det ikkje før grisen losna og fauk som ein vott. Det var gras-mark og små-skog der han landa. Han kom frå det med både liv og helse. Men eit fælt rin, kan du vite! Rasmus fortel på nytt: Det var ein vårdag 1897. Nedre-Ljø-Ingebrigt fann ei geit som var drepa av bjørnen. Det vart sendt bod til Åker- nes og til alle på Ljøen om å møte for å ta jag på udyret. Dagen etterpå tok vi ut med 21 mann. Frå vårt tun møtte drengen, han heitte Johan Slettevoll ( seinare nemnd Helsem-Johan ), bestefar og eg. Fem av karane hadde børse, gamle kammerladningsbørser. Desse vart sende ut «på post». På Storskredfjellet låg han Nedre-Ljø-Peder og han Inste-Åknes-Jakob. På Gangegjelsnakken han Me-Åknes-Elias og han Litleseter-Anders. Og på Vassosen han Beithogg-Gustav. Alle hine gjekk manngard oppetter marka for å jage. Vi hauka og bles i bukkehorn og laga så- leis eit fælt spetakkel. Bjørnen for opp mellom Storskredfjellet og Gangegjelsnakken - slik vi hadde tenkt han skulle fare. Og så «brende» først han Nedre-Ljø-Peder og han Inste-Åknes-Jakob av sine skot mot bjørnen. Men kulene «beit» ikkje. Rett nok gjorde bjørnen nokre rare byks det var som eit eller anna stakk han i kroppen. Men han var frisk kar, og for fort utetter mot Brekka. Karane tok opp jakta. Det bar over Brekka til Herdalsida, ned Kamb-Olaflåa. Der la bjørnen seg til ei stund. Ein blodhøl fann dei i lega hans der seinare. Vidare for han attende over Brekka. I Kamb-Oladalen kom dei han så nær at også han Beithogg-Gustav kunne sende han ei kule. Då reiste bjørnen seg på bakbeina. Det såg ei stund ut til at han ville gå til åtak. Men han snudde og tok røminga på nytt. Det var tydeleg at han meir og meir vart medteken, men på beina heldt han seg. Til slutt bar det beint innetter mot Gangegjelsnakken. Der kunne dei sjå at han med full vilje hivde seg ut for fjellet - ut for eit stup på kring 60-70 meter. Korkje skinnet eller kjøtet av bjørnen vart til noko nytte. Men vi fekk 100 kroner i skotpengar. Desse vart delt slik: 19 mann fekk kvar sin fulle part, 5 kroner. Bestefar som var komen langt oppi åra, fekk ein halv part, to kroner og 50 øre, og eg som var 11 år, fekk også ein halv part. Eg er den einaste som lever av dei som var med på denne bjørnejakta, seier Rasmus Øvre-Ljøen til slutt. Ein novemberdag kan vere kort. Fjella er kvite og kalde. Sjøen mørk og tung - ei opa famn mot ein lang vinter. Korleis ser du på dette at nyvegen kom, Rasmus? Han svara ikkje før det har gått ei dryg stund. Det vart eit svært framsteg for oss, vi fekk det så lettvint på mange måtar. Men noko tapte vi. Her er koma ei viss uro inn på garden. Du finn ikkje same idyllen i ein vakker sommarkveld no som då det var berre bjølleklang og susen frå skog og fjell ein kunne høyre. Men vinninga var så stor. Ein må prøve å leve seg inni det nye - og å fylgje med tida.

NEDRE - LJØEN Vi kjem attende til Ljøen. Den eldste vi møter på Nedre-Ljøen er Anna Marta, fødd Brekke, Sunnylven. Ho er 71 år, enkje. Anna Marta fortel: Eg vart gift i 1924 med Rasmus Ljøen ( Nedre-Ljøen ) . Og eg flytte hit same året. Nedre-Ljøen er eldste bruket her i grenda. Ei segn fortel at første mannen heitte Halvard. Han budde i ein heller mens han fekk seg opp hus. Helleren vert kalla Halvardhelleren den dag i dag. I året 1785 vart det sett i gang postbering mellom Berger og Trondheim ein gong kvar veke kvar veg. Postførar var med i alle postsendingane. Han bar våpen. Og så var det mange postberarar, desse hadde kvar si sone. I sona Hellesylt - Stranda vart brukaren på Nedre- Ljøen tilsett som postberar. Svigerfar min, Ingebrigt, var også postberar, seier Anna Marta. Han fortalde at det ofte var fælt slitsamt. Tok dei posten på Hellesylt, var det først ein rotur på 5 km. Og så var det å gå over Ljøfjel- let - vinter som sommar. Børa kunne vere tung. Dei måtte vere to og stundom tre mann. Såleis var det jamt mange tenestegutar på Nedre-Ljøen. Desse var lett å få i, fordi dei som tok seg teneste hos ein postberar, vart fritekne for militærteneste. Det vart etter kvart mange som gjekk i fotefara på postberarane, både fagnafolk og fant, og som nytta same båtskyssen. Attåt postberinga var postberaren pålagt plikt å sjå til med alle ferdafolka så dei ikkje lei noko nød, og at dei kom dit dei skulle. Folk som kom over fjellet til Nedre-Ljøen eller frå Hellesylt, same kven dei var, men for uver eller av andre grunnar ikkje kunne kome lenger den dagen, måtte dei her gi både hus og mat og drikke, og det så lenge det var turvande. Dette var for Nedre-Ljømannen ei stor tyngsle, seier Anna Marta.

Frå skriftet «Veganlegget Stranda - Sunnylven» tek vi med: «At det år om anna auka på med folk som får Ljø- fjellet, både fagnafolk og fant, skjønar vi av ei sak som var føre i Sunnylven kommunestyre i 1838. Då heiter det: «Der efter blev forelagt Andragende fra Gaardmand Ole Rasmusen Liaaen, samme Andragende gaar ud paa at han forlanger 6 Spd. som aarlig Bidrag af Komynen for at han ligger under en saadan Lokalitet han mere end noen anden Mand i Omegnen nødsages at herbergere og beverte fattige og omstreifende Personer og det næsten fra alle Rigets Egne, og hvori han ser sig indsat i en ualmindelig stor udgift baade som sagt med Herberge og Bevertning og tillige med Transport eller Skyds, og det baade til Søs og til Lands som ikke sjelden Gang skal være tilfeldet.» «Formannskapet skriv at det skjønar at det er tyngjande for mannen, men finn seg ikkje «beføyet eller berettiget» til å legge bører på kommunen i dette tilfelle. Det vil heller kome han i hug med lette av kommunale bører. Det vil og tilrå tilskot av amtskommunen. Vi veit elles ikkje om Nedreljø-Ole fekk lette i kommunale bører eller tilskot av amtskommunen.» Nedre-Ljøen er rekna for å vere fonntrygg. Men i året 1888 (?) gjekk likevel ei dapefonn mellom stovehuset ( bygt 1888 ) og løehuset utan å gjere skade. Same fonna tok med seg stova nede på Lindane. Der budde to menneske, ei gamal enkje og ein 12-års gut frå Bjørknes. Like før det bar på sjøen, liksom hengde huset seg fast. Dei to menneska var redda. Linde-Lisbet braut ein fot. Guten var uskadd. Rasmus, mannen min, seier Anna Marta, fortalde at han var med og rudde opp att etter Kleive-fonna. Det skal no vere kring 70 år sidan Kleiva-fonna gjekk. Og som det jamt har vore når noko gale hende, her eller der, dei kom mann av huse for å gi den hjelp dei kunne. På Kleivane, saman med folka der, budde ei gamal, ugift kvinne, Ingebjørg. Ho var syster til gamlekona på plassen. Ingebjørg var heilt hjelpelaus, ho kunne ikkje med eiga hjelp kome opp or senga. Dei ville ta med også henne ned til kjellaren - då dei ottast for at fonna kunne kome. Men det ville ikkje Ingebjørg. «Eg er så gamal no», sa ho. «Om eg skal døy i natt eller ein annan gong, har ingenting å seie. Lat eg få ligge her eg ligg.» Det fekk ho. Og fonna kom! Tok med seg løehuset og alle krøtera. Stovehuset stod. Men fonna klemde så hardt ned i veggen at senga hennar Ingebjørg, som stod like innanfor, vart flytt bort på golvet! Kleiva-Edvard måtte flytte frå plassen med alle sine, og dermed også Ingebjørg. Mellom dei som var komne for å hjelpe, var Petter Johan Matvik. Han tok ho Ingebjørg på ryggen og bar ho til Øvre-Ljøen. Petter Johan fortalde etterpå: «Eg har bore mange tunge og vanskelege bører, men ei så tung og vanskeleg som ho Ingebjørg var då eg för med ho ned gjennom Kleiva-gjelet, har eg aldri teke på meg før». Frå Øvre-Ljøen vart Ingebjørg flytt til Nedre-Ljøen. Sameleis kom heile Kleiva-huslyden, ungefolka, gamlefolka og to born til Nedre-Ljøen. Og dei vart her resten av vinteren. I marka nedanfor Kleivane låg høy i fonnronen. Dei sanka saman og bar ned til Nedre-Ljøen så mykje av dette at dei kunne fore fram geitene hans Edvard. Alle geitene fann dei att i live. Det er ein sommardag med sol frå klår himmel vi vitjar Nedre-Ljøen.

Attåt er dette ein dag då sjølvaste odelsguten Rolf Arne fyller år, det 11. i rekkja. Så blir også vi med på festen, saman med heile huslyden, jubilanten den yngste, Anna Marta den eldste. Postberar over Ljøfjellet vil nok ikkje Rolf Arne bli om den tid skal kome at han vert brukar på garden. Men mykje til gjæv kar kan han verte korso, ser det ut til.

BEITHOGGANE ( Ljøbakken )

I bratta ovanfor Nedre-Ljøen, rundt 300 meter over havet, ligg garden Ljøbakken eller Beithoggane som han blir kalla til dagleg. Det var odelsguten i Nedre-Ljøen, Ole Rasmusson Ljøen, som i 1873 braut ut av hovudbølet og kjøpte eit stykke lenger oppe i lia. Det meste av jorda var steinrik utmark, og for Ole må det ha vore eit gigantisk slit å bryte opp nok jord til åker. I tillegg måtte han få bygd seg hus og løe.

Første sommaren greidde han å skrape i hop to saueför på garden sin. Det meste var nok utmarksslått. Han bygde hus, og litt påbygd og endra så står det den dag i dag, men Ole hadde ikkje råd til å innreie det. Han ordna eitt rom å bu i, og i kjellaren laga han plass for husdyra. Høyet hadde han i det som seinare skulle bli storstova i huset. Ole leigde to opplendingar til å bryte jord for seg. Dei laga den første åkeren i Beithoggane. Ole heldt fram med jordbrytinga og på tre år hadde han skaffa seg ei innmark han var nøgd med. I oktober same året han bygde fekk han og kona Pernille deira førstefødde, Rasmus. Han vart far til mannen vi ser på bildet nedanfor, Ole R. Ljøen. Han døydde i 1993.

Ein viss rasfare er det nesten over alt på Ljøen, men ikkje på Beithoggane. Det er all grunn til å tru at Ole Rasmusson gjennom oppveksten og basert på det han hadde høyrt vaksne fortelje hadde sikta seg inn på den bota på Ljøen der det var tryggast for ras. Akkurat der bygde han huset sitt. Det fekk heller våge seg at det var bratt der han sette bu. I dei dagar var det eit mykje mindre lyte enn risiko for ras. Der gamlehusa på Nedre-Ljøen sto var det utrygt for ras, så han visste om angsten det kunne skape. Året etter huset bygde han løe. Den gamle løa på bildet er borte og ny kom i 1979. I dag er det femte generasjon, sonen til Ole R. Ljøen, Erling, som bur i huset. Gardsdrifta slutta han med for 5-6 år sidan. I tidlegare tider dreiv dei mykje med geiter, og dei fleste vintrane kunne dei gå ute store delar av tida. Det var vanleg også på andre fjordgardar. Det største omskiftet i Ljøgrenda kom sjølvsagt med vegen mellom Hellesylt og Stranda som vart opna i 1962. Då gjekk riksvegen gjennom Ljøgrenda. Ei anna storhending skjedde julaftan 1958. Då kunne dei skru på lyset og blåse ut olje- eller parafinlampane. Det var ei julegåve som overgjekk det meste!

Ljøvegen

Frå gamalt av var det alltid to alternativ for ferdsel mellom grannebygdene Stranda og Sunnylven. Det eine alternativet gjekk over Ljøbrekka og det var dette som Postverket valde då det i 1785 vart opna ei organisert postrute mellom Bergen og Trondheim. Frå Hellesylt vart posten rodd til Ljøen og frakta over fjellet til Herdal og derifrå vidare nedover Strandadalen til ein ny rotur ut til Amdam. Ulempa med denne vegen var at ein måtte i båt og at Ljøbrekka var stupbratt. Då var det lettare å ta seg fram gjennom Moldskreddalen, og dei som skulle frakte kyr og hestar mellom Sunnylven og Stranda gjekk som regel den vegen, men ulempa var den store fonnfaren om vinteren. Då det vart alvor av planane om å lage noko meir enn ein rideveg mellom dei to bygdene, sto det mellom Ljøbrekka og Moldskreddalen. Det var då ordførar Knut Myklebust i Stranda, som hadde sætra si langs ruta gjennom Moldskreddalen, ga uttrykk for kor lite folk tenkte på vegbygging i dei dagar: «Det er nok fant som rek bygdemellom om vi ikkje skal byggje vegar åt dei også». Moldskreddalen fall ut som alternativ, og etter at Stranda fekk vegsamband med Sykkylven i 1937, auka kravet om å vidareføre vegen til Hellesylt.

På den måten kunne ein skape det kortaste sambandet mellom Ålesund og Nordfjord. To alternativ vart utarbeidd, anten veg over Ljøbrekka, eller ein tunnel gjennom Ljøbrekka. Det siste alternativet vart godkjent, og i 1937 starta arbeidet på begge sider av brekka. På Spønhaugen på Ljø-sida vart det bygd brakke til arbeidarane, og arbeidet både på vegen og tunnelen kom i gang. Det vart stans i nokre av krigsåra, men elles dreiv dei på med lite folk og små løyvingar også dei første etterkrigssåra. Lokalpolitikarane tok til å bli utolmodige, og rundt 1950 rekna dei ut at med den takta i offentlege løyvingar som hadde vore, ville ikkje vegen kunne bli ferdig før i 1985. I 1953 vart planane lagde heilt om. Sprengningsteknikken hadde utvikla seg, og ein valde å bygge den lange tunnelen 160 meter lågare enn tidlegare planlagt. Til gjengjeld vart tunnelen på nesten 2.500 meter, den lengste i landet. Dermed vart alt det arbeidet som var utført i dei 12-13 åra fram til då, bortimot bortkasta. Dei skulle ha visst det, dei som på dette bildet frå slutten av 1930-åra slit med å bygge veg.

Arbeidet skjedde på gamlemåten og med handemakt. Bortsett frå stubbebrytaren er her ikkje maskinelt utstyr å sjå. I dag ligg denne vegstubben oppe i fjellsida til lite anna bruk enn som kvileplass for geitene. Då det vart klart at vegstubben ikkje skulle brukast, bydde dei veglause Yste-Åkernes-gutane seg til å kjøpe han, men då var kravet at vegstyresmaktene frakta han på plass!

FURNES Garden Furnes ligg rundt 450 meter over havet på austsida av Sunnylvsfjorden, eit stykke utanfor Lundaneset. Garden ligg på ei hylle i fjellet, og har ein særs bratt sjoaveg. I nyare tid, etter at Matvik tok til å nytte graset frå Furnes, vart det montert løypestreng ned til sjøen. På Furnes har det budd folk frå før 1600-talet og heilt fram til 1868. I februar det året gjekk det ei stor snøfonn over Furnes-garden. Ei nybygd kårstove med kårfolket - mann og kone - i vart tekne av raset og dei to omkom. Taket av hovudhuset reiste også, og kona på garden og sonen som skulle konfirmerast den våren, vart tekne av raset og låg i snøen i 22 timar. Ein annan son låg også i raset ei stund. Dei kveikte opp naudeld på Furnes den kvelden, og neste morgon var mykje folk komne til for å grave. «Lika av dei to omkomne måtte dei drage ned til sjøen på «slogebusker»», fortalde han Beithogg-Ola frå Ljøen, som var med på bergingsarbeidet.

Etter denne fonna budde det ikkje folk på Furnes meir, vinters dag. Den staden der husa sto var den einaste trygge staden å bu på Furnes, meinte dei gamle, og når der heller ikkje var trygt, var der knapt buandes om vinteren. Stovehuset vart vølt og der budde dei sommarstida, men til vinterbruk bygde dei seg hus lenger nede mot sjøen, i Almane. Huset her låg i ei svært bratt ur eit stykke ovanfor naustet.

Det gjekk likevel ikkje så mange åra før dei fann ut at dette vart for tungvint, og så flytte dei for godt. Men så kom det nye folk til Furnes. I 1881 kjøpte Lars Petter Matvik garden og flytte opp dit saman med kona. Dei fekk tre born. I snøtunge vintrar fann dei det også tryggast å bu nede i Almane mens rasfaren var på det verste. Huset i Almane var berre eitt rom. Vegg i vegg med dette var det høyløe og under var det fjøs. I 1888 flytta også dei, og dei vart dei siste på Furnes. Furnes hadde i si tid mange nabogardar. På andre sida av fjorden kunne ein sjå over til Timbjørg og Kamben, og også ein gard eller to på Ljøen. På same sida var det ein skral gangveg til Oaldsbygda. Det blir fortalt at på stille dagar kunne mannen på Furnes rope over til mannen på Timbjørg, og dei kunne følgje godt med i kvarandre sine gjeremål.

Furnes ligg mellom Oaldsbygda og Lundanes på sudsida av Sunnylvsfjorden. Sjøvegen er fælt bratt og vanskeleg å gå. Garden ligg på ei hylle i bratte fjell-marka. Vel oppkomen finn du også i dag ein bra stor bø med fin grasmark og åkerjord. Rett nok grånar det i ei lita steinrøys her og der. Sjølve tunet står på ein rygg, og med ein svært stor stein attom stova. Omkring 50 meter frå tunet, inn ved bratt fjell, blenkjer ei lita tjørn. Ja, her oppe er det triveleg sommarsdag. Men vinterstid har det hendt meir enn ein gong at snøfonna kravde menneskeliv på Furnes.

Og så skal vi først høyre kva Jakob Midtgard fortel:

I 1868 heitte mannen på Furnes Elias. Han kom frå Øvstegard i Oaldsbygda, gift med Petrine Furnes. Dei hadde seks born. Attåt var der to kårfolk, Rasmus og Guro. Den 6. februar same året, i skyminga om kvelden, styrta ei snøfonn ned mot Furnes og tok med seg kårstova og løehuset. Kårfolka omkom. Eldste sonen, han heitte Hans Rasmus stod ut om veggen og hogde ved. Petrine og dottera, Mali, var i fjøset. Alle desse fylgde også med i fonna. Dei fann att Hans Rasmus nede på bøen same kvelden. Men det var berre ei hand som stakk opp or fonnronen, han var uskadd. Dei kveikte opp nødeld på Furnes, ein eld som dei såg både på Åkernes og i Oaldsbygda. Og dei kom så mange som kunne for å hjelpe. Ut på dagen fann dei båte Petrine og Mali i live. Men då hadde dei lege under snøen i 22 timar! Dei trudde at det var hunden på Furnes som hadde snusa dei opp og såleis berga livet deira. Mali fortalde at ho kunne høyre kor folka prata då ho låg under snøen. Men sjølv kunne ho ikkje gi lyd frå seg. Og ikkje kunne ho røre seg. Like etter denne ulukka flytte dei til Almane.

Almane ligg i ei fælande bratt, storsteina urd eit stykke ovanfor naustet, og har vore ein vinterbustad for slike som var der for å passe geitene. Om våren flytte dei oppatt til Furnes. Slik gjekk det nokre år, då dei budde i Almane om vinteren og på Furnes om sommaren, til dei kjøpte gard i Skåravik i Vatne i Haram. Og så flytte dei for godt.

Jakob Midtgard heldt fram :

Eg kom over ei lita bok av den første soknepresten i Sunnylven, Ole Barman. Boka var skriven på oppmoding av P. A. Lillebø og hadde tittelen «Erindringer frå 1862 til 1867». Barman fortel om ein samtale med ein gamal mann. Denne mannen kan ikkje vere nokon annan enn Rasmus Furnes. Barman skriv mellom anna : «Om vintertiden når sneen ligger høy, og folkene på gårdene Skageflå, Knivsflå, Horvedag og Furnes skal et erende ned til søen, er det klogt af dem at gå varsomt og ikke gjøre støi eller larm under gangen, thi elles går sneen løs og tager dem med sig ned over de steile skrænter. Det hendte således i 1862, at jeg blev hentet til to gamle mennesker, som ikke kunde komme til kirke. «Er det ikke farlig at bo her oppe», spurgte jeg. «Nei», svarede den gamle mand, som hedte Rasmus, «Vi er trygge her, for lidt ovenfor huset er en dyb kjøn. Alt som kommer ovenfra fjeldet bliver liggende i den.» «Men har De da aldrig været udsat for fare her?» «Nei», fortsatte han, «men at gå ned til søen, når sneen ligger dyb, det er nok farlig. Da jeg var seks år gammel, nu er det vel 60 år siden, skulde min noget eldre broder og min far gå ned til søen. Disse to gik foran, og jeg et lidet stykke efter. Medens vi gik nedover, brast sneen mellom os. Jeg blev stående tilbage, og så min fader og broder fare gjennem luften med snelaget ned i søen. Jeg så dem ikke mere.» Rasmus skulle heller ikke undgå faren. Nogle år efter mit besøk, kom et vældig sneskred, som fyldte kjønnen og fortsatte videre mod huset. Rev dette og de to gamle folk med sig ned i Sunelvsfjorden».

Eg skal på eit punkt gjere ein merknad til det Ole Barman skriv om fonnulukka på Furnes, seier Jakob Midtgard. Kårfolka, Rasmus og Guro for ikkje heilt på fjorden. Dei låg i fonnronen, langt nede i fjellmarka. Bestefar min, Johannes Midtgard hjelpte til med å bere lika ned til sjøen. Rasmus og Guro vart gravlagde på Sunnylven kyrkjegard. Vi vender oss også til 82-årige Lars Midtgard og spør mellom anna om korleis det var å kome til Furnes frå Oaldsbygda. Ja, der var ei geitarås. Denne råsa går over Aksla og ligg på det høgste omlag 900 meter over fjorden. Vinterstid er der som oftast uframkomeleg. Oaldsbygda, Åkernes og Furnes var ein omgangs- skulekrins: Strendene Skulekrets, og var den største i Sunnylven kommune, fortel Lars Midtgard. På Furnes vart det halde skule berre i sommarhalvåret. Når ein skuledag var slutt der oppe, vart det reidd opp flatsenger på stovegolvet, og der sov alle borna saman med læraren. Om Furnesfonna har det vore fortalt frå mann til mann: Til vanleg brukte ho å bryte opp isen på det vesle vatnet ( tjørna ) og stogga i søkket der, sprengde seg, kan ein seie. Men i ulukkesåret 1868 måtte isen vere uvanleg tjukk og sterk fonna glei på glatt-isen og kom i eit forrykande gov over tunet. Og så gjekk det gale. Endå ein gong kom der nye folk. Lars Petter Matvik kjøpte garden kring 1880-talet ( kårfri ), og han flytte der opp saman med kona, Eli Sølvfestdotter, fødd Hauge, Sunnylven. I dei åra då Lars Petter og Eli budde på Furnes, fekk dei tre born. Den eldste heiter Ole, no 85 år. Vi spør om han har noko å fortelje frå Furnes. Vel, svara han, eg var 5 år då vi flytte. 22 år gamal reiste eg til Amerika. Og eg kom heimatt i sommar for første gong.

Ole Larson tenkjer seg om, og så heldt han fram: I Seattle Washington kjem det ut eit blad på norsk som heiter Western Viking. Der har eg i dei siste åra lese mange artiklar om fjell- og strandsitjargardar på Sunnmøre. Eg som kom frå ein slik gard, eg fekk det ikkje frå meg, eg måtte heimatt. Far fortalde at det var godt livbergandes på Furnes, om ein berre fekk ha god helse. Der kunne, etter som åra var, förast hest, 5-6 kyr, 25 geiter og nokre sauer. Ovanfor husa ligg Furnesdalen med den finaste beitemark. Der oppe hadde vi seter. Og der ligg eit godt fiske-vatn. Far fortalde at dei hadde ein avtale med folka på Seljeflot om at dersom det trongst jordmor på Furnes, så la dei ut eit merke. Folk frå Oaldsbygda reiste då etter jordmor. Denne jordmora var tjukk og tung. Og dei måtte binde tau på ho då dei får opp og ned sjøvegen, så det ikkje skulle hende ho noko gale. Det gjekk godt kvar gong.

Vinteren på Furnes var lang og hard. Og nokon måtte vere i Almane for å sjå til med smalen. Oftast var far åleine om det. Men ei tid midt på vinteren flytte også mor med borna til Almane. På Furnes var det då tenestefolka som styrde garden. Almane var ein fælt trist bustad. Eit einaste lite rom hadde vi. Vegg i vegg med dette var det høyløe, og under den fjøs. Alt under same tak. Der var vanskeleg om vatn. Men verst av alt var faren for steinsprang. Eg hugsa ein gong mor sa til oss: «Dersom de høyrer at det rullar stein oppe i marka, må de vere snare å krype inn under senga!» Ein fin sommardag fekk eg fylgje til kyrkje på Hellesylt, fortel Ole Larson. Men eg var for liten til å gå sjøvegen. Far sette meg opp i ei tre-kasse som han tok på ryggen. Det hadde gått bra for oss på Furnes. Men så tok helsa hans far til å svikte. Mellom anna vart han meir og meir svaksynt. Det kom ein smittsam sjukdom på geitene, dei fleste måtte slaktast. Og det var mykje derfor at far gav tapt.

Vi flytte. Først kom vi til Åsnes ved Hellesylt. Etter vel eit år kjøpte far Flisholmen ved Vegsund, der vi budde omkring tre år. Så reiv far stovehuset og flytte opp til Eikenosvåg. Det gjekk på nytt omkring tre år til juledag 1894, då far døydde. Ein månad etterpå fekk mor sitt sjuande barn. Vi budde i Eikenosvåg fram mot to år etter at far døydde. Så flytte vi innatt til Åsnes. Mannen som vi budde hos heitte Ivar Andreas. Han var gift med Regine, ei syster av far. Ivar Andreas Åsnes og Regine busette seg først i Furnesvika, som ligg litt innafor Almane. Der fanst ikkje anna dyrka jord enn ein liten potetåker. Der var så bratt at den einaste kua som dei hadde ikkje kunne sleppast ut på beite. Kvar vår førde dei ho i båt til Oaldsbygda og leidde ho over fjella til Furnesdalen. Ivar Andreas og Regine bygde ei lita stove tett opp til ein hammar. Der var dei trygge, stein som rulla ned frå fjella for over taket. I Furnesvika gjekk det gale likevel. Ein dag Regine kongla askelauv, kom ein liten stein og trefte ho i hovudet. Ho døydde ikkje, men ho vart ei anna resten av livet endå så evnerik og gjev ei kvinne ho hadde vore. Ivar Andreas kunne ikkje lenger bu i Furnesvika saman med den sjuke kona. Dei flytte til Åsnes, og han bygde hus der. Ivar Andreas fekk slå på Furnes. Og han kunne före nokre krøter. Bøgarden kring Furnes var då så til nedfalls at smalen får inn og ut som han ville. Ivar Andreas sa til meg: «Du, Ole, kan fare der opp for å gjete.» Det var vel ikkje meir enn ein kunne krevje av meg, eg var då 14 år, og eg skulle same sommaren «lese» for presten. «Til selskap kan du ta Sofie med deg», sa han. Det var syster mi. Mor sette seg opp. «Det er ikkje forsvarleg», sa ho. Men ein dag vart nisteskrinet pakka, og så bar det ut etter fjorden. Eg tykte det var bra slik. Verre for Sofie, men det synte ho ikkje. Var dette noko å sture for? Her hadde dei eit fullt skrin med mat: Brød, smør, flatbrød, spekemör, litt mjøl og så ein liten pose brend bygg som dei skulle ha til kaffi. Ja, dei hadde også med ein tre-tankar med surmjølk.

På Furnes hadde vi det bra. Når eg skulle reise til Hellesylt for å møte for presten, var det ordna slik at eg fylgde same båten som Oaldsbygd-borna vart rodde på. På Furnes vart då 7-årige Sofie att åleine, åleine på ein øyde fjellgard langt, langt frå folk. Men ikkje eit ord, ikkje ei tåre. Og så kom det ein dag. Det saug så rart for bringa. Tørrmat i dag etter dag, i veke etter veke. Men tørrmat eller koktmat, det som verre var: nisteskrinet var tomt! Eg tok til å grunne på kva eg måtte gjere. Eg kunne fare opp Furnesdalen, over fjella til Robbedalen og ned til Matviksetra. Der setra ho Matvik-Marte, visste eg. Då ville det nok bli ei råd. Nei, det var rettare at eg gjekk ned til sjøen, sette ut båt og rodde heimatt til Åsnes. Sofie fekk meg frå både det eine og andre: «Vi er ikkje lens for mat», sa ho, «vi har ein liten pose med mjøl. Og vatn har vi rikeleg. Vi kan koke ball.» Så tok Sofie til å lage nokre små og fine ballar, som ho varsamt la opp i ei gryte og elda opp. Men etter kvart som vatnet tok til å koke, blotna ballane sund, og heile greia vart som ei supe, eller rettare sagt ei «skøl» som ein korkje kunne ete eller drikke. Same dagen kom to karar opp til Furnes. Dei var frå Ringdal. Den eine heitte Flote-Ingebrikt, og eg trur den andre heitte Ole Karl. Kva ærend dei hadde, veit eg ikkje. Dei kom inn i stova. Vi fann ikkje på noko å snakke om. Men likevel så underleg godt det gjorde berre det at dei sat der. Om ei stund spurde den eine: Vil de koke ein kopp kaffi til oss, så vil vi ete maten vår her.» Eg såg på Sofie. Og Sofie såg på meg. «Nei», eg drog på det, «vi har ikkje kaffi - og ikkje har vi mat heller.» Då dei høyrde det, gav dei oss all maten. På heimvegen rodde dei innom Matvik og fortalde om tilhøva på Furnes. Dagen etter kom Petter Johan ( han var bror til far ) opp til oss med mat. Noko seinare kom også Ivar Andreas. Vi svalt ikkje fleire gonger. Eg vart konfirmert, heldt Ole Larson fram. Første vinteren var eg i Matvik. Og så bar det til Syltevik som tenestegut. Mannen der heitte Ole. Han kom frå Blomberg ( Holten ) og var gift med Synnøve, fødd Homlong. I Syltevik hadde dei då 120 mjølkegeiter! Vi slo i skreder og flær, ja, like ut til Stabbefonna. Vi bar og velte rå-gras ned til sjøen, førde det inn til naustet og bar det opp til tuns. Ein hende gong kunne vi få sove i ei utmark-løe strekke oss heile natta i ein høydunge. Men oftast, etter ein lang dag, var det å bere ei bør ned til garden. Attåt måtte vi opp til setra etter ost og anna budrått både tidleg og seint.

I Syltevik hadde dei om sommaren tre tenestejenter, to var på setra heile dagen, den tridje var med i slåttonna. Når ei veke var gått, fekk heimejenta flytte til setra, og ei der oppe måtte kome ned. Neste veke var det å byte på same måten. Om det var hardt, så skulle det vere likt for alle. Syltevik har vore ein nifs bustad vinterstid så lenge der har budd folk. Snøfonna sturta ned snart på ei side av tunet og snart på hi. Ole ville vekk frå denne uhyggen. Han bygde ei bord-hytte omkring 100 meter frå tunet, oppe i ein åreskog, der fonna aldri har vore nokon fare. Hytta var omlag 6 meter lang, torvtak, to vindauge, bord og benker og ein liten omn. Når fonnfaren var i vente, bar dei opp halm, sengklede og mat. Alle sov i flatseng på golvet, som oftast 7-8 menneske. I dei stundene då husdyra fekk mat og vart mjølka, stod dei jamt vakt om fonna skulle kome. Eg tente tre år i Syltevik, to år hos Nils Stokke i Oaldsbygda. Eg var tenestegut også andre stader. Men eg såg inga framtid i dette. Og så reiste eg til Amerika 22 år gamal. Vel, seier Ola Larson, han er på «rundreis» saman med kona si. Eg vil ikkje prøve å gå sjøvegen opp til Furnes, han er for lang og tung. Men eg skal på båttur inn etter Sunnylvsfjorden og Geirangerfjorden. Meir seier han ikkje. Men med så mange minne, vert det nok rare kjensler som rører seg i han på den turen. 80 år er gått sidan Furnes var ein busett gard. No er løehuset vekk. Men stova står.

I 1966 vart det lagt nytt tak på røykstova, aluminiumsplater. Seks karar tok på seg dette arbeidet utan løn! Desse var: brørne Magne og Nils Åkernes, Ingolf Ringdal, E. S. Ringdal og to av sønene til Hans Ringdal. Ut på den flate og fine bøen ligg ei og onnor steinrøysa som før. Der står ein mosegrodd mur bortom stoveveggen, ein som var oppmura i eld-gamal tid til vern mot fonna. Og så fortel Sofie: Vi kjem til Djupvika på Sulalandet og helsar på Sofie, gift med Ole Dybvik. Har du noko å fortelle frå då du gjette som småjente på Furnes? Å-nei, det kan ikkje vere mykje å snakke om. Det var nok Ole helst som gjette. Sofie sit ei stund, det tek til å leike ei lett bivring kring munnen. Eg vakna ein fin solskinsdag. Ja, du veit kor godt ein kan sove når ein er ung. Og så stod der ei geit oppe i ljoren og kika ned til oss. Ho stod der med horn og skjegg og lyklar. ja, i sin fulle stas! Det var så morosamt, men så harmeleg på same tid: Denne geita hadde ikkje lov til å kome inn på bøen og ete av graset hans Ivar Andreas. Så hadde ho hoppa frå muren attom stova og oppå taket. Ho stod der beint fram og terga oss. Og Sofie heldt fram: Då mor i 1896 med seks små born flytte innatt til Åsnes ( ein av syskena våre var død ), måtte ho ta til som tenestejente. I sommartida tok ho arbeid på ei seter, her eller der, ho dreiv med ysting. På den måten kunne ho tene best. Og vi borna måtte også ut i teneste, som oftast i 8-10 års alderen. Etter mange år kjøpte mor eit hus på Hellesylt av Jakob Inste-Åkernes. Det var ei tid velstand på Inste-Åkernes. Og som venteleg var hadde mannen rådd seg til ei bu i kyrkjebygda. Det var dette huset med grunn mor fekk kjøpe: Åknesbua. Så kunne ho endeleg få bu under eige tak og kvile. Ho døydde i 1930. Eg var 10 år, og eg skulle ut til mi første teneste, til Syltevik. Det var barnejente eg skulle vere. Men på slik ein gard kom ein opp i både det eine og andre sjølv om ein var liten. Eg skal berre nemne at eg for og jaga heim geitene, ja, frå både fjell og fjøre og oftast i fæl villmark. Eg tente i Syltevik til eg vart 13 år. Så flytte eg til Skageflå. Mannen der heitte Rasmus, kona Olave. På Skageflå var det då folk i to tun. Husbondsfolka i det andre heitte Ole og Lovise. Dei hadde fem born. Då eg kom til Skageflå, var ei jente i denne syskinflokken 13 år og ei 15, Oline og Kristianna. Langt oppe i Skoggedalen hadde dei seter. Seterjenta hans Rasmus fekk så låk ein verk-finger, ho måtte til dokter, og vart vekk ein lang tur. Då var det eg som tok over der oppe, rett nok på den måten at Oline og Kristianna, som setra for naboen, ville hjelpe meg. Det var sjølvsagt hardt for oss unge som vi var. Men det gjekk godt. Vi fekk opp rikeleg med god mat. Og vi var i godt selskap. Vi sat ein sein-kveld i selet hans Rasmus. Det ulma i eit par kviste-knokar i omnen. Enno var det varmt i selet. Og i lyden frå eit ufyseleg regnver heldt vi på å sovne, der vi sat alle tre. Men med eitt får vi opp og var lys vakne: Vi høyrde mannemål og tramp som kom nærare og nærare inn til selet. Ein steig på seltroppa, rykte i døra. «Er her folk - så lat opp.» Og han prata i ei framand dialekt det var det verste av alt! Ikkje eit ord til svar. Om ei stund var det ein annan kar som prata, og han i ein langt meir folkeleg tone. «De kan trygt late opp, vi er skikkelege karar alle saman. Det er berre det at vi har gått oss vill i denne fæle svarte-skodda.» Ja, då letta vi varsamt på kroken. Og inn kom sju unge gutar. Dei var så våte at det rann på golvet frå kleda deira. Gutane hadde vore i Geiranger på sesjon, fortalde dei. Dei tok ut over fjella for å kome heimatt til Sunnylven, men vart møtt av eit uver og så gjekk dei vill. Tidleg neste dag var vi med dei ned etter Skoggedalen - til fremste Homlongsetra. Derfrå kunne dei fylgje ei rås, og kom såleis attende til Geiranger. Eg tente i Skageflå til eg vart 16 år. Og eg «las» for presten i Geiranger. Det var kome til siste gongen då eg skulle møte til konfirmasjonsførebuing, same dagen som eg vart 15 år. Rasmus stod og såg på meg. «Eg tenkjer at du, Sofie, går over fjella?» Ja, det hadde eg ikkje noko imot. Det var så fin ein dag. Eg gjekk framom Homlongsetra, fylgde ein halvt attgrodd sti inn og ned til Homlong, vidare stranda til Maråk. Det var langt, og ofte svært vanskeleg å gå, men fram kom eg. Om kvelden henta Rasmus meg sjøvegen heimatt. Dagen etterpå, den 28. juni 1903, vart eg konfirmert i Geiranger kyrkje. Eg har aldri ynskt meg attende til desse barneåra, seier Sofie Dybvik. Likevel skal det ikkje vere slik å forstå at eg hadde det vondt. Om det ofte såg vanskeleg ut så gjekk det jamt mykje betre enn eg hadde venta. Kvar eg fann styrken kan eg også fortelje: Det var i dei orda som mor sa til alle borna sine: «Ta Vår Herre med deg same kvar du fer.» Ja, kan hende har det vore meg til større hjelp enn eg sjølv forstår.

Høgt over fjorden Furnes ligg oppe på ei skrånande flate på ein framstikkande fjellrygg, 450 meter over fjorden. Namnet skriv seg nok frå at neset i gamal tid har vore tilvokse med furuskog. Her oppe har det budd folk i mange hundre år. Etter skriftlege kjelder var det samanhengande busetnad frå 1603, men der har truleg budd folk før også. Området rundt husa er relativt flatt, og i normale år var det brukbare tilhøve for korndyrking, men var hausten kald og dårleg kunne det bli det dei kalla for «eit grønår», det vil seie at kornet ikkje vart moge. I 1865 rakk dei det så vidt. Då skar dei siste kornet på Furnes den 8. desember. I gamal tid måtte alle skikkelege gardar ha tilgang på kvern. Elva som renn ned frå Furnesdalen er bratt og fossestri og lite eigna til kvernhus, men dei visste råd. Dei laga demning og grov ei lang veite som skaffa vatn til eit kvernhus like utanfor bøen. I tillegg til brukbare tilhøve for korndyrking var det framifrå beite rundt garden, særleg oppe i Furnesdalen, der også sætra ligg. I naturalhushaldet si tid var Furnes ein gard som kunne gi godt utkome for ein storfamilie, hadde det ikkje vore for fonnfaren. Det er ikkje dokumentert i skriftlege kjelder, men det er ikkje usannsynleg at Furnes-bonden har prøvd seg fram med plasseringa av stovehuset sitt, før han fann det tryggast å plassere det bak kjempesteinen som ligg midt på bøen. Litt ovanfor husa er der ei lita tjørn, og fonner av normal storleik stansa i tjørna, men vart dei store nok, og særleg dersom det var mjellfonner, så svevde huslyden på Furnes i livsfare. Også sjoavegen på Furnes var farleg. Om vinteren var der ofte glatt og med mange skavlar, og om sommaren var det stor fare for steinsprang i brattene mellom Furnes og sjøen.

«Vi er trygge her»

Dette bildet av øydegarden Furnes tok Magne Flem rundt 1960. Løa er nokså nyleg ramla ned, men bustadhuset står. Den delen av huset som har torvtak er vedaskot, og den delen som har bølgeblekktak er bustaddelen. Dette huset står framleis og blir halde godt ved like.

For ein del år sidan vart det Storfjordens Venner løyvde av byggetilfang under restaureringa av Blomberg, frakta opp på Furnes og brukt til å restaurere huset. Garden har tre eigarar og dei har heile tida nytta den store Furnes eigedomen m.a. til jakt. Seinast i fjor haust vart det skote tre hjortar oppe i Furnesdalen. Også ein del ved har ein henta frå Furneset. Heilårsbusetnad på Furnes har det ikkje vore sidan 1868. Sokneprest Ole Barman i Sunnylven skreiv dagbok og der fortel han om ein samtale med Rasmus Furnes i 1862. Barman spurte om det ikkje var farleg å bu høgt oppe i fiellet. - Nei, svara Rasmus, vi er trygge her, for like ovanfor huset er det ei djup tjørn. Alt som kjem ovanfrå fjellet blir liggjande i tjørna. Barman ville vite om Rasmus nokon gong hadde vore utsett for fare. - Nei, svara han, men han vedgjekk at det å gå vegen frå Furnes og ned til sjøen vinters dag, kunne vere farleg.

- Då eg var seks år gammal ( 1802 ), sa Rasmus, - skulle ein eldre bror av meg og far min gå ned til sjøen. Dei gjekk føre og eg kom eit stykke bak. På veg ned brast snøen mellom oss, og eg vart ståande tilbake og såg far min og bror min fare gjennom lufta saman med snøfonna og forsvann i sjøen. Eg såg dei aldri att, fortalde Rasmus Furnes til sokneprest Barman. Seks år seinare, ved nonstida den 6. februar 1868, kom ei mjellfonn frå Furneshornet ned over tunet på Furnes og sopte alt med seg, bortsett frå stovehuset og vedaskotet. Der tok den store steinen av og fonna fekk med seg berre taket på dette huset. Det hadde vore kaldt og det var tjukk is på tjørna. Den tjørna som Rasmus meinte skulle sikre Furnestunet mot fonna, vart inga hindring, men gjorde snarare at fonna fekk endå større fart. Den dagen budde det 10 menneske på Furnes. Rasmus og kona Guro var i kårstova som vart sopt av murane av raset. Barnebarnet Jørgen hadde akkurat vore på besøk hos besteforeldra då fonna kom. Eldste guten sto ute på tunet og hogg ved. Eldste jenta var saman med mora i fjøsen som også vart slått til pinneved. Eldste guten vart teken av fonna, men berga ut av snøen av faren. Den kvelden kveikte Elias naudeld på Furnes, og morgonen etter strøyrnde det på med folk frå nabogardane Åkernes og i Oaldsbygda. Ut på dagen fann dei kona Petrine under den nedrivne løa. Ho hadde brote foten, men var elles like heil. Dei fann også dottera Mali uskadd. I 22 timar hadde dei lege under fonna. Gamlefolket, Rasmus og Guro, vart funne omkomne, og frakta på slogebusker ned til sjøen. Furnes-folket flytte til skyldfolk på Inste-Åkernes. Dei våga ikkje bygge opp att på Furnes, men bygde seg hus i Almane, nede ved sjøen. Der budde dei om vintrane i mange år, mens dei om somrane budde oppe på Furnes og dreiv garden. I 1876 flytta huslyden til Vatne. Endå to familiar budde der om somrane nokre år, men frå 1888 vart Furnes brukt som slåttemark av andre gardar.

TIMBJØRGANE Tunet på Timbjørgane ligg rundt 500 meter over havet, men det ligg sørvendt og i gode år kunne det nok difor vere råd å dyrke korn på garden. Det finst då også spor etter ein åker, men med dei store fjellviddene og dei gode beitetilhøva var det sjølvsagt krøterhaldet og jakta som var det viktigaste næringsgrunnlaget. På bildet under har fotografen, Magne Flem, stått ovanfor Furnes og teke bildet over fjorden mot Timbjørgheiane og det som ein gong var nabogarden, Timbjørg eller Timbjørgane som dei heiter i daglegtalen. Dette er ein buplass som med ujamne avbrot har vore i bruk heilt sidan mellomalderen. Garden vart i si tid eigd av kjøpmannsætta Frimann i Bergen, men var bygsla av lokale brukarar.

Det var ingen fonnfare på Timbjørgane, men til gjengjeld låg garden svært avsides til. Sjoavegen ned til Sunnylvsfjorden var blant dei vanskelegaste i heile fjorden, og i gangavstand var det langt til næraste granne på Åkernes, Ljøen eller over fiellet til Herdal.

Slik sett kjende nok Timbjørg-folket seg meir som grannar med folket på Furnes, garden rett over fjorden. Dei hadde utsyn mot kvarandre, og når véret var lagleg kunne dei også rope til kvarandre. Det blir fortalt at eit år det vart slikt fint skareføre i jula, så køyrde Furnes-mannen ved med hesten sin første juledag. Dette såg Timbjørg- mannen, og han vart sint over slik vanvørdnad av heilagdagen. Ein kyrkjesundag noko seinare møttest dei ved kyrkja på Hellesylt. Timbjørg-mannen skjelte ut Furnes-mannen for å ha brote helgafreden. Då svara mannen frå Furnes at helg kan han halde kvar dag, men å køyre ved på Furnes utan skikkeleg snø det går ikkje. Det var eit argument som Timbjørg-mannen vanskeleg kunne imøtegå. I 1813 busette Arne Rasmusson Skageflå og kona Anne ( frå Midtgard i Oaldsbygda ) seg på Timbjørgane. Då hadde ikkje garden vore i bruk på 60 år, og dei måtte stort sett starte frå grunnen av. Det vart eit blodslit å ta att denne garden, og Arne sleit seg ut og døydde berre 48 år gamal. Kona Anne var då 44 år og sat att med seks mindreårige born. Det at ho greidde å brødfø seg og sine på denne vanskeleg tilgjengelege og tungdrivne garden heilt fram til borna kunne greie seg sjølv, er ei av dei mange, store bragdene som har vore utført i desse fiordane. Verst plaga var Timbjørg-folket av rovdyr, særleg bjørn, men ei tid også ulv. Bjørnen var nærsøken og Arne måtte forsterke ytterdørene både på fjøs og stove, i tillegg til at han slo inn jarnspissar i dørene for å hindre at bjørnen skulle slå dei inn. Når borna var store nok til å ta teneste, flytta Anne inn til Hellesylt. På sine gamle dagar gjekk ho på legd. Ho døydde i 1872. På Kamben til venstre på bildet skal det også ha budd folk, men ikkje lenge. Det er få spor som viser att av denne busetnaden i dag, men segna om Kambe-Ola er levande. Då lensmannen kom og skulle hente han til krigsteneste, så kasta han ei filledokke utfor hammaren, slik at lensmannen trudde at Kambe-Ola hadde mist livet. På den måten slapp han krigsteneste. Segna er neppe anna enn ei segn. Det finst ikkje spor korkje etter Kamben eller etter Kambe-Ola i matrikkelen eller andre skriftlege kjelder.

OALDSBYGDA

Oaldsbygda ligg på austsida av Sunnylvsfjorden, omlag midtvegs mellom Smoge og Lundanes.

Historikarane trur at Oaldsbygda er ein eldgamal storgard, Oal, som først vart delt i tre, Øvstegard, Midgard og Seljeflot. Seinare kom også garden Stokke til, på andre sida av elva. Frådeling gjorde så at det på desse fire gardane etterkvart vart ni bruk.

Rundt 1910 budde det 70 menneske i Oaldsbygda, og her skjedde nydyrking heilt fram til andre verdskrigen. I 1924 fekk bygda eige skulehus. Før den tid var det omgangsskule rundt om å gardane. I 1930 fekk bygda telefon. Telefonlina vart strekt over fjellet frå Eidsdal.

I 1932 fekk Oaldsbygda kai, og frå då av var det slutt på å ro midtfjords for å møte rutebåten. Eige postopneri hadde Oaldsbygda hatt sidan 1897, og gardane på Åkeneset, på andre sida av fjorden, høyrde til dette postopneriet. Eit heilt lite samfunn var det i Oaldsbygda, med eit svært sterkt samhald og med godt naboskap. Etterkvart vart det likevel klart at dette samfunnet ikkje var liv laga i møte med dei krava som det moderne aamfunnet stilte. Frå 1946 og framover tok fråflyttinga til, og i 1953 vart Øvstegard som den siste garden, også fråflytta. Etter den tid er husa i Oaldsbygda blitt brukt til feriebustader og jorda er brukt som sauebeite.

Ved folketeljinga i 1801 budde her 51 personar. Av desse var 14 barn. Då hadde bygda vore gjennom mange dårlege år på slutten av 1700-talet, med misvokster, og det skulle kome fleire slike år framover mot 1814. Særleg Øvstegard som ligg på 400 meters høgd, kan vere utsett for at kornet frys før det kjem i hus. Det kunne vere katastrofalt i dei dagar, men Oaldsbygda var heldig i så måte, med god tilgang til fisk i fjorden og svært gode tilhøve for jakt og fiske i fjellet. I 1801 var alle Oaldsbygd-gardane såleis gode og trygge gardar som ga eit minst like godt levebrød som t.d. gardane i Sunnylvsbygda eller i andre bygder langs fjorden.

Rett nok fanst her ingen veg, anna enn ei gangrås, men på den tida fanst det ikkje noko anna i Sunnylvsbygda heller, og det er verdt å merkje seg at i følgje Randers-boka så gjekk ferdselsvegen frå Nordfjord til marknaden på Veblungsnes, den store handelsmarknaden på våre kantar, gjennom Oaldsbygda.

Folk frå Nordfjord kom med kløvhestar og husdyr som dei skulle selje. Dei kom til Hellesylt. Derfrå var det båt til støa i Oaldsbygda. Og herfrå gjekk den gamle ferdselsvegen vest-aust over til Eidsdal, vidare til Valldal og over Stigefjellet. For å seie det mildt så må det ha vore ein heller strabasiøs tur, men slik var det i dei veglause tidene.

Ein viss fonnfare har det vore i Oaldsbygda, og i 1907 vart Øvstegard råka av ei stor snøfonn. Eit av stovehusa og alle tre løebygningane vart tekne av raset. Ingen menneske omkom, men det var nære på. Dei fleste husdyra strauk med. Den eine av dei tre Øvstegards-bruka vart ikkje bygt opp att etter dette. Mykje av grunnlaget for god livberging i Oaldsbygda ligg i dei store fjellviddene ovanfor sjølve bygda. Her hadde gardane to setrar, ei vårseter og ei sommarseter lenger inne på fiellet. Det blir fortalt om at enga var så bratt på ei av setrane at bøndene måtte grave ut leger for kyrne i bakken. Ein annan viktig del av næringsgrunnlaget i eldre tid var det gode jakt- og fisketerrenget innover fjellet. Her ligg fleire gode fiskevatn, i tillegg var det rikeleg med fisk i fjorden. På bildet under ligg Seljeflot nærast sjøen, på høgre side av elva, Stokke på venstre side, Midgard omtrent der dei to elvane møtest og Øvstegard lengst oppe.

På austsida av Sunnylvsfjorden om lag midt mellom Smoge og Lundanes ligg Oaldsbygda med gardane Seljeflot og Midtgard på sud-sida av eit trongt og djupt elvegjel og med Stokke på nord-sida. Øvstegard ligg lenger oppe mellom Slettebakkelva og Daleelva. På desse 4 gardane har det vore 9 bruk. Så seint som kring 1910 budde omlag 70 menneske i bygda. Bratte lier og nifse fonnfar hekk over dei både her og der. Men folka var glade i bygda. Dei trassa fonnfaren og bygde oppatt bru over elva fleire gonger, etter at ho var vekksopt av flaum. Ny og grorsam jord vart dyrka i Oaldsbygda like fram til 1940. Men så kom det som ingen hadde venta: Den eine etter den andre flytte ut. Og snart låg bygda øyde.

ØVSTEGARD

Øvstegarden i Oaldsbygda

Pegarden

Knut Gausdal ( Gomsdals-Knut ) var brukar i Pegarden på Øvstegard frå 1907 til 1938. Han fortel frå livet der oppe. Men først tek vi med ymse ting frå «minneboka» hans heilt frå barndomen: I ein syskinflokk på seks i Oppistova, Gomsdal, var eg den fjerde eldste. Vi var fire gutar og to jenter. Då eg var åtte år, døydde mor vår. Då eg var 11 år, døydde far. Og som 11-åring kom eg til Mølseter. «No må du, Knut, vere her hos sa Ingebrikt. Der var eg i to år. 13 år gammal flytte eg til Tore Grande som tenestegut. Løna skulle vere at eg fekk maten. Der hadde dei ikkje fått tenestejente det året. Så var det eg som måtte rake i slåttonna, og det bar opp på Grande-setra for å vere «seterjente». I det tunet, Toregarden på Grande, hadde dei då seks kyr og 30 geiter. I nabotunet hadde dei det same av krøter, og for dei var det to systre som setra, Marte og Karolina. Den eine var 15 år, den andre 13. Vi var tre born som skulle ta hand om 12 kyr og 60 geiter. Det gjekk godt på den måten at vi hjelptest åt. Dei var makelaust hjelpsame desse jentene. Vi sat alle i samme fjøset og mjølka til vi var ferdige der. Og så gjekk vi til det andre fjøset og gjorde sameleis. Kumjølka separerte vi. Geitmjølka ysta vi. Aldri høyrde eg nei når eg bad om hjelp på nokon måte. Når ostegrytene skulle lyftast av elden, måtte vi jamt vere alle tre. Ut på sommaren kom ei vaksa jente og bytte for meg. Ho kom frå Lom. Eg flytte ned att til Grande. Og i lag med «sjølvefolka» bar det ut til Hyskje, litt lenger ute i fjorden for å slå gras. På denne øydegarden fanst det ikkje hus. Men vi var der frå mandags morgon til laurdags kveld. Vi åt og sov under ein steinhellar. Eg vart konfirmert. Eg heldt fram som tenestegut på Grande til eg hadde fylt 16 år. Så flytte eg opp att til Gomsdal for å vere dreng hos bror min, Kristoffer. Han var då gift, og hadde teke over garden. 17 år gammal reiste eg til Ålesund i skomakarlære. Men eg vart der ikkje læretida ut, for den vinteren brann byen ( 1904 ). Eg møtte han Skageflå-Lars ved kyrkja i Geiranger. «Du som er byskomakar må sy meg brudgomskor, for no skal eg gifte meg. Dei lyt vere både sterke og fine.» Ja, eg tok skomakarskrinet og reiste over til Skageflå. Eg slo sparespikar inn under både hælane og solane og eg pussa dei svært så fint. To kroner var løna! Eg reiste ei tid frå mann til mann som skomakar i Sunnylven. Eg fekk mykje meir arbeid enn eg kunne vinne over. Eg var på Hellesylt, og det leid fram til jul. Eg kom ikkje fri frå skomakararbeidet så tidleg at eg kunne reise heim til julekvelden. Men tridjedag för eg på rutebåten inn til Geiranger. Der overnatta eg. Fjerdedag gjekk eg til Grande, fekk båtskyss ut til Bringe-land, og kom opp til Gomsdal. Lenge sat vi og prata, han Kristoffer, han Olav og eg - det var så mangt å fortelje - og å spørje om. Og det var sein kveld då Olav og eg gjekk opp på loftet for å legge oss. Eg veit ikkje kor lang stunda vi hadde sove, Kristoffer banka opp i loftet og ropte: «Stå opp gutar og reis etter jordmor!» Litt fortumla var vi. Men vi vart snart vakne - for vi visste at slikt kunne hende her no kva tid som helst. Vi kom ned loftstroppa og møtte Kristoffer. «Eg trur de kan vente litt», sa han. Vi gjekk opp att og la oss, fullt påkledde. Om ei stund ropte Kristoffer andre gongen: «Stå opp gutar, og no må de vere snare.» Ja, då for vi, på ski over Gomsdalen til Bringeseter - i fin-fint måneskin. I Geiranger gjekk Olav for å hente jordmora. Eg gjekk til Gjørva, der eg visste at Nedistove-karane skulle overnatte. Vi ville ha dei med for å ro. Alt dette gjekk både fort og greitt. Og så stod vi på land ved Gomsdals-naustet. Ei tungfør jordmor skulle hjelpast opp vinter-stien til Gomsdal. Olav knytte tau kring livet på jordmora, andre enden av tauet la han over oksla. Så gjekk han først og drog så godt han kunne. Eg gjekk attom og skudde på. Å- ja, det var kanskje litt stritt for jordmora? Men ho sa: «Berre driv på gutar!» Vi kom opp til Bringeseter. Der hadde vi ski også til jordmora. Og ho kunne å gå på ski. Alt var stilt og kvardagsleg då vi kom til gards. Jordmora gjekk inn i storestova. Vi gjekk opp på loftet. Olav vrengde av seg ei gjennomvåt skjorte og hivde ho ned for føtene: «Hadde det vorte ålvor av det då!» Vi la oss og sovna med ein gong. Eg vakna og såg gjennom eit skjol-glas at noko leda seg oppe på taket. Det var ei rype. Fort kom eg opp og ut med børse. Først skaut eg den rypa, og i same stunda fire andre tett attved husa. Då eg kom inn gjennom gangdøra med børsa og dei skotne fuglane, fekk eg høyre det eg helst ville høyre: Det skreik ein unge inne i storestova. Guten fekk namnet Petter. Og han er den siste som var fødd i Gomsdal. 1907 kan ein seie vart eit omskifte-år for Øvstegard i Oaldsbygda. Ei snøfonn tok tre løehus og eit stovehus. Det spøkte hardt for menneskeliv. Ole Martinus-garden vart fråflytt. I Tomasgarden var det 21-årige Tomas som tok over og bygde opp hus frå nyo.

I Pegarden heitte mannen Peder, gift med Brit, fødd Frøysa. Dei var barnlause. Peder var syskenbarn til far min, og då litt til års komen. Etter fonnulukka vende Peder seg til meg og spurde om eg ville ta over garden hans. Eg var skomakar, men om eg ville gifte meg, så såg eg det slik at det eg tente som skomakar var forlite til å fø ein huslyd på. Eg hadde interesse for jordbruk, og eg kjøpte garden. Prisen var 1500 kroner. Eg tok med ein gong til å byggje opp nye hus. Både stova og løa hadde fonna teke. All material som trongst måtte eg kjøpe og bere opp til Øvstegard - 400 meter opp over fjorden. Eg skal aldri gløyme den sommaren. Men eg var ung og modig. På meir enn ein måte lukkast det for meg. Øvstegard er ein god gard der både korn og gras veks godt. Eit år hauste eg meir enn 1000 kilo godt matkorn. I 1912 kom Olina, frå Me-Åkernes, til Øvstegard ( Pegarden ) som tenestejente. Og ho vart kona mi. Vi gifte oss i 1913. Vi fekk ni born. No er det 26 som kallar meg bestefar. Dei rike fjellbeita kom til større nytte før i tida enn dei gjer no. Litledalen ligg i nord-aust for Oaldsbygda, og langt oppe i dalen var det for mange hundre år sidan også ei seter. Det var folk frå Eide i Eidsdal som setra der. Den som vil gå der opp, kan den dag i dag tydeleg sjå restar av husmurane på Litledalssetra. Kor gamal busetnad det er i Oaldsbygda kan ingen seie for visst. Men vi veit at i steinalderen var jakt og fiske viktigare leveveg enn jordbruk.

Og ei segn fortel:

På Øvstegard hadde ein mann to søner. Den eldste fekk val på to ting. Han kunne få garden, eller han kunne få dyregravene som høyrde dei til oppe på fjella. Han valde det siste. I 1938 tok son vår Peter, over i Pegarden. Ein annan av sønene våre, Elias, hadde kjøpt Me-Åkernes. For at Elias ikkje skulle bli der åleine, flytte Oline og eg dit. Og der var vi i ni år. Så flytte Elias frå Me-Åkernes, og vi kom opp att til Øvstegard. Oaldsbygda vart lagd øyde i 1953. Eg bur no hos Arthur og Bjørg Myren i Spjelkavik. Bjørg er dotter vår. Oline er død.

Dette bildet under er frå Øvstegard i Oaldsbygda er teke i 1923. Før skulehuset i Oaldsbygda vart ferdig i 1924, måtte både skulegang og andre slags samkomer i bygda skje rundt om i stovene til folk. Alle slike samkomer var like viktige i eit lite bygdelag som Oaldsbygda, og alle som på nokon måte hadde høve til det, møtte fram. På dette bildet under var folk samla til andakt i stova til Knut Gausdal i Rasmusgarden på Øvstegard. Det var bror til Knut frå Oppistova i Gomsdal, misjonsprest Johannes Gausdal, som heldt andakt denne dagen. Han var misjonær for Santalmisjonen og vart etterkvart landskjend som misjonsleiar og forfattar av fleire bøker. Han har også skrive Geirangersongen. Laura Vinjevoll, fødd Øvstegård, har sett namn på så mange ho kan hugse av dei som er på bildet under.

Julefestane var gjerne høgdepunktet av samlingsstunder i Oaldsbygda. Før skulehuset kom, gjekk julefestane på omgang mellom gardane, men med nytt skulehus vart tradisjonen at heile bygda samla seg der. I desse åra budde det med smått og stort rundt 70 menneske i Oaldsbygda og det vanlege samla elevtalet i det eine klasserommet på skulen varierte mellom 10 og 15. Då var det også med elevar frå Åkernes-gardane. Dei delte seg mellom Oaldsbygda og Ljøen skular for å få nok elevar på begge plassane. Julebasarane var også eit samlingspunkt, og alt tidleg på 1900-talet var rekorden innsamla midlar frå Oaldsbygda 140 kroner. Det var ikkje lite pengar frå ei grend i dei dagar. Dette bildet under frå Øvstegard i Oaldsbygda er teke i 1923.

I første rekkje frå venstre: Bjarne Gausdal, Oline Gausdal som har dottera Pernille på fanget. Den andre kvinna som held Agna Gausdal på fanget er ukjend. Vidare i første rekkje, Berta Øvstegård, Birgitte Midtgård, Pernille Midtgård, Georg Stokke, som seinare vart grunnleggar av Stokke fabrikker i Spjelkavik, og Albertine Midtgård. Tre stykke lengst til venstre står i andre rekkje, og det er frå venstre Knut Gausdal og sønene Peter og Elias. Peter tok over Rasmusgarden etter far sin, mens Elias vart ein av brukarane i Me-Åkernes. Dei som står bak er frå venstre: Bernt R. Midtgård, kvinna ved sida av er ukjend, kvinna i svart er Pernille Midtgård, Ole Severin Midtgård, Beate Midtgård, Pernille Øvstegård, Bernt J. Midtgård, Josefine Øvstegård som held dottera Laura, så kjem ein ukjend, deretter følgjer Thomas Øvstegård som held dottera Margit, så Eli Stokke, Inge Stokke, ein ukjend, Anna Stokke, Torstein Øvstegård, ein ukjend og lengst til høgre, Maren Øvstegård.

Øvstegard - Thomasgarden I heimen til Henrik og Margit Myklebust, på Eggesbønes, finn vi Tomas og Josefine Øvstegard. Margit er dotter deira. Her møter vi ein 80-åring, ein av desse fjell-sterke gamlekarane, som ikkje har rygga for hardt slit. Eg er fødd og oppvaksen på Øvstegard, fortel Tomas. Far min, Torstein, kjøpte garden av framande folk. På Øvstegard var det då 3 tun. Det kunne vere at ein eller hin av oss frå Oaldsbygda for over Oaldsskaret og til Gomsdal, til «grannefolka» våre der. Der kappast dei i Oppistova og i Nedistova om å be oss inn. Og vi vart som oftast traktert med rømmekolle gjerne i ei logga treringe som tok 10 liter! På etterjulsvinteren 1907 reiste eg til Ålesund i fiske. Eg var 21 år. Det var ein av dei verste snøvintrane i manns minne. Og det spurdest at ei snøfonn hadde sopt med eg tre løehus og eit stovehus på Øvstegard i Oaldsbygda, og at både folk og husdyr fylgde med i fonna. Eg reiste heim med ein gong. Men heldigvis alle folka på garden var i live. For oss i Tomasgarden var tre kyr, ei geit og 12 sauer drepne. Eg stod framfor ei svær oppgåve. Og eg tok avgjerd om å bygge opp att ny løe. Eg reiste til Liabygda for å kjøpe skog til bitar og andre ting som måtte til. Å- ja, han var lang Sunnylvsfjorden då vi rodde med ein tung tømmerflote etter oss. Og så var det å få alt dette opp til Øvstegard, veglaust som der var, 400 meter opp over fjorden! Bitane bar vi mellom oss tre mann. Vi feste ein sterk staur litt attom tjukkenden. Der gjekk vi ein mann på kvar side. Tridje mannen gjekk attom grannenden. Fjøsane mura vi opp av gråstein. Og til slåttonna kunne vi ta løa i bruk.

Dette var i 1907. I 1908 bygde eg nytt stovehus. Då kjøpte eg plankar i Ålesund, og eg fekk dei frakta inn til Oaldsbygda. Så var det på nytt å ta til å bere. Eg leigde tre bygningsmenn. Sjølv høvla eg plankane og smidde mosefellene. Men før vi tok til kvar morgon hadde eg vore ned til sjøen etter ei bør. Og kvar kveld - etter arbeidstid gjekk eg ned att etter ei ny. Både løe og stove vart tekte med never og torv. Nevra kjøpte eg i Hornindal. Det gjekk 50 våger til løa, 40 våger til stova ( ei våg er 18 kilo ). Og kvar einaste never måtte berast til gards. Då Øvstegard er ein fjellgard, hadde det mykje å seie om vi kunne få leige haustbeite til geitene ein stad nede ved sjøen. Eg vende meg til Kristian Hagen, Stranda, som då åtte Hirsflå ( Isflå ) - ein liten øydegard noko lenger ute ved Sunnylvsfjorden. Hagen svara: «Då kan du like godt kjøpe garden av meg. Eg tenkjer du slær til for 1000 kroner, så skal eg sende deg skøyte.» Handelen var avgjort. Skøyta kom i posten, og eg sende pengane. Same året som dette hende dreiv eg fram frå skogen ved Hirsflå famnved for 800 kroner. Rypejakt gav ofte ei god attåt-innkome for oss på Øvstegard. Då eg var ung fekk vi 40 øre for ei rype. Og vi jakta over høge og ville fjell. Ein gong skaut kameraten min ei rype oppe på Geithornet. Rypa rulla ned etter eit bratt og slett sva. Kameraten sa: «Vil du gå ned å hente ho opp, skal du få halvparten.» Ja, eg gjekk. Eg våga livet for 20 øre! Det skulle eg sjølvsagt ikkje ha gjort, men det var nok «sporten» samstundes som fekk meg til å gå. Eg leitte etter nokre bukkar ute ved Smoge. Då styrta det laus ein fjellknaus rett ovanfor i svær høgd. Det for i meg at eg måtte hive meg attom ei tjukk bjørk som stod like ved for å berge livet. Eg gjorde det ikkje, eg kan enno ikkje forstå kva som kom over meg. Men utan at eg visste om det la eg meg flat opp til ei lita berg-hylle. Og så styrta steinfonna forbi. Då eg rådde ved meg att, stod eg liksom i ei sky av grå steinrøyk eg var uskadd. Men den tjukke bjørka som eg tenkte å stå attom for å berge livet var knasa til pinneved! Ein annan gong. Eg visste at nokre av bukkane mine var komne langt ut til Skrenakk-fjella. Eg gjekk gry-tidleg heimafrå ein dag for å leite dei opp. Eg fann bukkane. Dei var så tye at eg kunne binde tau på dei og leie dei etter meg. Og det bar på heimveg over dalar og høge fjell - i time etter time. Oppe på eit av høgste fjella måtte eg kvile. Her fanst ikkje ei torve, ikkje ein stein, berre slette fjellet. Eg batt dei tre bukkane fast i meg sjølv og la meg. Bukkane gjorde det same. Å- ja, det var ei hard lege, men det gjorde godt å få sove ei lita stund. Josefine Øvstegard kjem inn med kaffi og gode kaker. Vi får ein prat: Kvar kom du ifråsom våga å bli kone på Øvstegard? Eg kom inne frå Stadheim, eg var tenestejente hos Knut Stokke. Og så vart eg trulova med Tomas. Hadde du noko problem med å flytte opp til Øvstegard for å bli der? Nei, det var ikkje slik i dei dagane. Men lang arbeidsdag vart det oftast. Om sommarane stod vi opp klokka fem. Første matamålet kalla vi bisk. Det var brødskiver av rugsikt med surmjølk eller kaffi attåt. Karane gjekk ut på slåtteteigen eller til anna arbeid, etter som årstidene var. Kvinnfolka tok til med mjølking, separering og ysting. Klokka åtte åt vi andre gongen ( me-morgon ) og då same sort mat som første gongen. Vi heldt middag klokka 12, då var det kokamat. Vi tok ei god middagskvild. Nonsmat åt vi klokka fem, og som oftast hadde vi graut til kvelds. Om vintrane dreiv vi på med spinning, veving og sying. Karane sauma og bøtte sko. Mesteparten av både klede og sko var vi sjølvhjelpne med. Vi levde i eit særs godt naboskap. Tomas og eg fekk seks born, tre gutar og tre jenter. Vi prøvde å lære borna våre at dei skulle arbeide og takke for kvar helsedag dei fekk. Og vi fann stor lukke på Øvstegard. Hardt var det mang ein ong, særleg for karane. Eg kan fortelje at mykje av den veden som vi brukte ( til ysting går det mykje ved ) hogde Tomas ute ved Hirsflå, førde han inn til Seljeflotland og bar han opp til Øvstegard. Åra gjekk. Vi såg oss nøydde til å flytte. Det var i 1953. Og no er vi her, og vi har det godt. Vi takkar Josefine for praten. Tomas går med eit stykke på heimveg. Vi står og ventar på rutebussen. Kva skal du ta deg til med no då? spør vi - mest berre for å seie noko. Ein av første dagane reiser eg inn til Øvstegard for å vere der ein tur, kjem det kontant frå 80-åringen.

Thomas Øvstegård ( Skjeret )

Skjeret ligg litt innanfor den nedlagde garden Isflå, og er eit lite nes som stikk ut i fjorden. Huset til nedfalls, men noko seinare kjøpte Olav Parr og Bernt Strømme på Stranda dette huset og restaurerte det, slik at det står den dag i dag. I dette vesle huset med eitt rom og ein liten forgang, budde Thomas Øvstegård storparten av vintrane. I tillegg til huset var der ein geitefjøs på Skjeret, og før snøen kom om hausten tok Thomas med seg geiteflokken sin og flytta ned på Skjeret. Nede ved sjøen var sesongen då geitene kunne gå ute og finne seg mat sjølve, mykje lenger. Det var ikkje lange periodane at der låg så mykje snø nede ved lite loft der han hadde høy til dei i tilfelle dei ikkje kunne sleppast ut. Thomas Øvstegård rodde med jamne mellomrom inn til Oaldsbygda og gjekk opp til Torstein-bruket på Øvstegard for å hente seg meir mat, og for å sjå til resten av familien sin. Stundom kom barn og barnebarn også ned til han med mat. «Skjerbesten» kalla barnebarna han. Han hadde geitene nede på Skjeret til dei hadde kjea tidleg på vårparten. Då vart det mykje å gjere. Elles slo han i hel tida med vedhogst og lesing. Han las mykje, og hadde innbundne årgangar av vekebladet Hjemmet ståande i huset på Skjeret.

Også ein av gardane på Midtgard hadde eit tilsvarande arrangement på Vindsneset, eit nes som stikk ut i fjorden litt nærare Oaldsbygda. Gardane høgt oppe i Oaldsbygda var nærast for fjellgardar å rekne, og for å kunne ha flest mogeleg geiter var det viktig å kunne skøyte på förgrunnlaget ved å la geitene gå ute så stor del av året som råd var. I 1919 kjøpte Thomas Øvstegård halve Isflå av Kristian Hagen på Stranda for 1000 kroner. Året etter dreiv Thomas ut famnved frå skogen ved Isflå for 800 kroner, slik at kontantutlegget ikkje vart så stort. Skjeret var med i handelen, men ein gong i tida har det budd fastbuande på Skjeret. Det må ha vore folk som livnærte seg ved fiske, for dyrkingsjord er det lite av. Den siste som budde der, var ein som dei kalla Skjer-Knut. Han skulle vere svært lat, og ein julaftan dei var vedalaus, tok han like godt løedøra og hogde sund henne til ved. «Du Knut, du Knut, du e 'kje rådalaus», sa kjerringa. Thomas Øvstegård var ein av dei store slitarane langs fjorden. Han hadde kjempekrefter, og det måtte han ha for å overleve. Då han tok over i 1907, 21 år gamal, hadde fonna reist med løa på garden. Han reiste til Liabygda og kjøpte reisverk til ny løe. Året etter bygde han nytt stovehus. Plankane kjøpte han i Ålesund og frakta dei med båt inn til Oaldsbygda. Så var det å bere dei den bratte råsa opp til Øvstegard. Det var eit kjempeslit. I 1953 flytte Thomas og Josefine Øvstegård for godt frå Oaldsbygda. Dei busette seg hos dottera på Eggesbønes.

Torstein garden Bildet nedenfor er teke framfor stovehuset på Torsteingarden på Øvstegard i Oaldsbygda i 1939. Frå venstre ståande: Josefine Øvstegård, Thomas Øvstegård, Laura Øvstegård Vinjevoll, Margit Øvstegård Myklebust, Monrad Øvstegård og Magda Øvstegård. Framme: Jorunn Øvstegård Berg, Margit Øvstegård, Tormod Øvstegård og han har vesle Torsten på fanget. Bildet har vi fått låne av Pauline Vinjevoll. Trass i at vekstsesongen på dei fire bruka på Øvstegard er ein månad kortare enn for gardane nede ved fjorden, så vart likevel Øvstegard-gardane rekna for å vere dei beste i Oaldsbygda. Ved matrikuleringa i 1866 vart det registrert 63 storfe, 234 småfe, 7 svin og tre hestar i Oaldsbygda totalt. Det totale engarealet var 205 dekar, av dette låg berre 86 dekar på fulldyrka jord, resten var natureng. I tillegg kom dei store utmarksareala, og meir enn halvparten av förgrunnlaget i Oaldsbygda kom frå utmarka. I 1910 budde der 70 menneske i Oaldsbygda, og heilt fram til krigen dreiv dei med nydyrking. 13 år etterpå vart bygda fråflytta.

Thomas Øvestegård som var den siste drivaren av Torsteingarden, var ein slitar. Garden ligg 380 meter over havet. Når dei ysta hadde dei bruk for store mengder ved til å varme opp ostepanna. Thomas hogde veden ute ved Isflå, lenger ute i fjorden. Han rodde veden inn til Oaldsbygda og bar han opp til Øvstegard. Det var før dei fekk løypestreng ned til sjøen.

Både Thomas og grannen Knut Gausdal måtte bygge opp at husa etter storfonna i 1907, og Knut har fortalt at dei måtte bere alt opp frå sjøen. Dei greidde maksimalt fire vender for dag, og det gjekk dei kvar dag i fire månader før alt var oppkome. La oss ta Thomas Øvstegård først. Han skulle bygge opp att løa. Han reiste til Liabygda, der han kjøpte bitar og anna material. Dette batt han saman til ein flåte som han rodde inn til Oaldsbygda. Så var det å bere, stokk for stokk, opp til Øvstegard, 400 meter over havet og ein bratt kilometer opp. Bitane bar tre mann mellom seg. Dei festa ein sterk staur under midten på biten, og så gjekk ein mann på kvar side og en gjekk bak for å skuve og styre. Fjøsane vart mura av gråstein. Like etter at løa hadde kome på plass, bygde Thomas nytt stovehus. Han kjøpte plankar i Ålesund og fekk dei frakta inn, og så var det å bere på nytt. Never vart kjøpt i Hornindal, 50 våger ( 900 kg ) til løa og 40 våger ( 720 kg ) til huset. Alt skulle berast opp. Sameleis var det med Knut Gausdal, Gomsdals-Knut, i Pegarden. Også han måtte bygge ny løe og nytt stovehus. Dei spurde han etterpå kor mange bører det er i eit hus. Då svara Knut at det visste han ikkje, men han kunne stadfeste at det var akkurat 50 turar for å bere opp steinen til skorsteinen. Opp og ned blir det 10 mil berre for pipa, og halvpartern, altså fem mil, var med tung steinbør opp bratte bakkar. Seinare fekk dei løypestreng og det vart til og med bygd eit 12 kw kraftverk på Øvstegard som dei dreiv m.a. løypestrengen med. Det var like før bygda vart fråflytta. No vart det omsnunad, kommenterte Knut Gausdal. «Dei som sto for frakta i begge endar av løypestrengen måtte ha frakk på seg for ikkje å fryse. Det slapp vi når vi sleit oss opp bakkane og sprang ned att. Vi var ålsveitte heile tida, sjølv om vi gjekk berre i skjorta», seier Knut. Folket på desse gardane som gjekk mykje i fjellet og som nesten dagstøtt var utsett for ulike former for risiko, oppøvde seg til ein slags sjette sans. Thomas Øvstegård har fortalt at han ein gong var ute ved Smoge og leitte etter nokre bukkar. Då styrta det laus ein fjellknaus langt oppe i fjellsida rett ovanfor han. - Det stakk i meg, fortel Thomas, - at eg måtte hive meg attom ei tjukk bjørk som sto tett attmed meg for å berge livet. Eg gjorde ikkje det, men eg kan ikkje forklare kva som kom over meg. I staden la eg meg flat opp til ei lita berghylle, og i same augneblinken kom steinfonna forbi. Då eg rådde med meg att, sto eg i ein grå steinrøyk og var heilt uskadd, men bjørka som eg skulle gøyme meg bak, var knust til pinneved, fortalde han til Sakarias Ansok. I 1953 flytte dei også frå Torsteingarden som dei gjorde det frå dei andre gardane i Oaldsbygda. Ingen ville vere den siste.

Ivar Øvstegard I midten av februar i 1907, for 90 år sidan, tok det til å lave ned med snø over heile Sunnmøre. Det snødde i dagevis og det bles først austavind og deretter nordavind. Det la seg snøskavlar oppe i fjella større enn det folk kunne hugse å ha sett, og dei frykta det verste. Den 22. februar vart det véromslag og fonnene kom rausande. Verst gjekk det ut over Vesterås og Holebakk i Geiranger, men ille var det også for Øvstegard i Oaldsbygda. Om kvelden den 22. februar gjekk ei stor snøfonn frå Stokkehornet. Den veldige fonna kryssa først elvegjølet og sopa deretter med seg tre løe- og fjøsbygningar på Øvstegard og kårstova hans Ivar Øvstegard. Ivar var ein klok og bibellærd mann for si tid. Han hadde m.a. vore i Trondheim og kjøpt seg Dächels bibelverk i seks bind, og las mykje. Han har sjølv fortalt korleis han opplevde å bli teken av fonna. Det gjorde han til handelsmann Nils Syltevig på Hellesylt, og Syltevik har fortalt det vidare i ein artikkel om Ivar, «Ein sunnelving», i Tidsskrift for Sunnmøre Historielag nokre år seinare.

84-årige Ivar fortalde: «E ha eit kammers e va aaleine i. Dæ va so seint paa kveld, e hadde klædd av me aa brøydd me væl ne i sengklæa. I staen for kveldsbøn ha e i den seinare tia, naar e ha vore i einerom brukt egne ord. Aa no laag e den kvelden aa snakka mæ Vorherre. Rett so dæ va, høyrde e uppyve me ein smell, aa e visste ikkje meir, før e kjende de va kaldt. Daa laag e i berre skjorta ned i fonnronen. so prøvde e paa grave me upp. Daa e fekk hovudet bert, stod det ikkje paa. E fekk med dæ same Sjaa ljos upp i Torstenstova aa daa va e berga. - Dæ va sopas so 50 meter fonna hadde teke me. - For eine foten min va ei klæflukse, aa e ga me te aa slite ho upp. Meine du ikkje dæ va skinnfellen min? Han va so teklaka, e laut drage han ette me uppgjønå fonnronen. Daa e kom inn i stova hass Torsten, va der berre graat aa jammer. - Ha du sett portrætte mitt? Han Mjelva kom aa fotografera me baade paaldædd aa som e saag ut daa e kom upp av fonna.»

Den Mjelva som Ivar Øvstegaard siktar til må vere Karl Mjelva, oldefar til noverande hotelldirektør. I tillegg til Ivar hadde også brukaren i Rasmusgarden, Peder, og kona hans, Britt, blitt teken av fonna. Peder kom seg laus med eiga hjelp, men Britt vart funnen av naboar som kom til. Ho var svært medteken og vart liggande i vekevis før ho kom seg til att. Peder og Britt flytte frå Oaldsbygda etter dette, men dei to andre bruka på Øvstegard vart med mykje slit bygde opp att. All material og alt byggetilfang vart frakta med handemakt frå sjøen og opp til Øvstegard, 350 meter over havet. I den lange rekkja av stordådar i desse fjordane må nok den som dei to brukarane på Øvstegard utførte den gongen, kome blant dei fremste.

Gamle Ivar deltok i arbeidet med å bere material. På sine eldre dagar brukte han å be ei bøn: «Herre, når du vil eg skal flytte herifrå - så ta ånda mi heim til deg på ein mild og skånsam måte.» Det gjorde Vårherre. Fire år etter raset var Ivar komen opp til Seljeflot med ei bør. Der sette han børa frå seg og gjekk inn. «Skal eg få legge meg opp på senga og kvile litt», spurde han. Ja, det fekk han sjølvsagt. Ei stund etterpå når dei kom og skulle sjå til han, så var han død.

STOKKE I OALDSBYGDA

Garden Stokke i Oaldsbygda har sidan 1701 vore delt i to bruk, Utigarden og Innigarden. I siste generasjonen som budde fast på Stokke var der sju born i kvart av tuna. Barnerike familiar var vanleg i Oaldsbygda, og det vart god bruk for skulen som sto ferdig i 1925. Før den tid var det omgangsskule. Skulen samla elevar også frå nabogarden Furnes og Åkernes gardane på andre sida av fjorden. Saman utgjorde dei Strendene skulekrins, ei tid den største i Sunnylven kommune. Skulen i Oaldsbygda fekk likevel ikkje noko langt liv. Frå Utigarden på Stokke flytte dei sommaren 1946, frå Innigarden flytte dei tre år seinare og i førstninga av 1950-åra var det slutt på den faste busetnaden i Oaldsbygda. Dei to bustadhusa på Stokke ligg nesten vegg i vegg, og det seier seg sjølv at det vart eit tett samkvem mellom dei to gardane. Samkvemet var forresten godt mellom alle gardane i bygda.

Dei var avhengige av kvarandre på så mange måtar. Før Oaldsbygda fekk kai i 1932 vart rutebåten ekspedert frå båt ute på fjorden. Der gjekk folk ombord og kom av rutebåten, og frå båt sende dei post og mottok post. Oaldsbygda hadde eige postkontor frå 1897, og det var Knut Stokke i Utigard som tok på seg jobben som postopnar. Ofte var det berre eitt brev, om noko som skulle sendast frå Oaldsbygda. Då var det å bere det ned til sjøen og ro det ut i møte med rutebåten. Denne roinga ut til rutebåten gjekk lenge på omgang mellom gardane. Kvar gard hadde ansvaret ei veke i gongen. Seinare vart Knut Stokke fast ekspeditør i tillegg til å vere postopnar. Svigersonen til Knut, Anders Seljeflot, tok over som ekspeditør og postopnar i 1930-åra. Mens Knut i Utigard ( Knutgarden ) tok seg av samferdsla, slo brukaren av nabobruket Innigarden seg på handel. Nils O. Stokke starta med å kjøpe sauer og geiter og bukkar som han slakta når hausten kom. Opptil 200 slaktedyr hadde han i einskilde år. Det vart tillaga mør i massevis, som vart hengt inn gjennom luker i pipa for røyking.

Nils O. starta altså med å utnytte salsverdien av bygda sine eigne produkt. På den måten skaffa han også kontantar tilbake til bygda, noko som igjen ga sambygdingane hans pengar å kjøpe andre varer med. I eit naust hadde han lager og når han hadde nok, reiste han på handelsferd. Heilt til Oslo reiste han, og etterkvart tok han med varer som kveitemjøl, gryn og sukker heim att til Oaldsbygda. Naustet var ofte fullt av handelsvarer, men det var aldri låst. Det var utenkjeleg å låse i dei dagar. I 1917 flytte Nils O. Stokke til Hellesylt og held fram med handelsverksemd der. I dag har Lars Petter Knivsflå frå Stranda restaurert Utigard- huset.

Stokke-Nils

I Oaldsbygda er der brattare enn det ser ut frå sjøen. Stokke-gardane er bratte. Berre rundt sjølve tunet er det noko flatare. I eit intervju i Sunnmørsposten i 1945 fortel kjøpmann Nils Stokke, Stokke-Nils til dagleg, at når dei sat rundt middagsbordet i Utigarden på Stokke så kunne dei sjå krøtera som beita oppe i fjellet gjennom ljoren. Han fortel om ein hard oppvekst. Alt måtte dei bere på ryggen. Faren døydde tidleg. Nils var knapt tre år den gongen, og mora fekk ansvaret for han og broren. Etter el tid gifte ho seg att, og den nye mannen dreiv borna hardt. Dei fekk lære alt frå grunnen av, og dei vart vaksne fort. I intervjuet med Olav Hatlemark fortel Nils at i slåtten kom mora og vekte dei klokka fem. Ho hadde med ein brødbit som dei åt mens dei kledde på seg. Så var det i slåtteteigen. I åtte-ni tida fekk dei morgonmat. Det var varme poteter, flatbrød og sauesmør og av og til eit kvart sauehovud. Arbeidet varte så lenge det var lyst. Nils gjekk heime på garden til han var 25 år. Han fekk mat og klede, men ikkje pengar. Så reiste han til Hornindal og utdanna seg til ljåsmed. Der sto han i smia frå klokka seks om morgonen til elleve om kvelden og laga åtte-ti ljåar kvar dag. Dei fekk meisteren. I tillegg måtte Nils betale 40 kroner for læretida og halde seg sjølv med kosten. Ferdig smed kjøpte han nabogarden, Innigarden, som ligg nesten vegg i vegg. Han hadde ikkje ei krone, men fekk kjøpe på tillit til inntektene han ville få som smed. Så gifte han seg, og alle spådde at det aldri ville gå, men brura hadde spart 200 kroner som ho tok med inn i ekteskapet.

I 1895 sette dei bu. Nils hadde ei kremmarsjel, og hadde tidleg starta med handel. Som 15-åring var han i Ålesund og selde tynneband. Den turen fekk han også vere med ut på havet og fekk 14 torskar på rykk. Fisken tok han med heim att. Det vart ysta og selt ost på alle gardane både i Oaldsbygda og andre gardar langs fjorden. Osten selde dei til landhandlarane, men det var eit problem at osten tørka og sprakk, og for handelsmennene kunne det bli tap. Dei nekta difor å ta imot meir ost enn dei kunne bli av med etter kvart. Då var det at Nils kom på å legge ned osten hermetisk. Han vende seg til ein fabrikk i Stavanger og fekk kjøpe 700 høvelege boksar. Første gongen vart det fiasko, men han ga seg ikkje. Han reiste rundt på gardar og sætrar og lærde frå seg korleis dei skulle gjere det, og samstundes tinga han på all osten. Så fekk han tak i kjøparar både på Austlandet, Sørlandet og i Nordland. Det var mykje arbeid og lita forteneste - ti øre netto for kiloet, men det gjekk fleire titals tonn for året. Dette vart starten på den handelsverksemda som Nils etablerte i Oaldsbygda og som hadde eit naust nede i Stokkevika som base. Seinare vart det butikk på Hellesylt.

Utigarden

I siste generasjonen var der sju born i kvart tun. Og likt var det også på den måten at dei var to gutar og fem jenter i kvar syskinflokk. Attåt var dei syskenborn. Mennene på Stokke, Nils og Knut, var brør, oppvaksne på Utigarden. Siste mannen i Utigarden var Inge Stokke. Kona hans, Anna, var fødd i Ålesund. Dei flytte frå Oaldsbygda i juni 1946, og vi finn dei no på Furnes ved Mauseidvåg. Inge er 59 år. Kvifor flytte du frå Oaldsbygda? Det vart etter kvart klårt for alle at bygda snart kom til å bli lagt øyde. Det var svært vanskeleg å få tenestefolk dit. Og skulle eg halde fram som gardbrukar på Stokke, måtte eg ta store vedlikehaldsutlegg på husa, og for å spare meg dette, flytte eg før enn eg var nøydd til å gjere det. Men du var 39 år då du flytte. Kanskje du vil fortelje om ymse ting frå livet der inne?

Inge Stokke tenkjer seg om ei lita stund. Og så fortel han:

Eg skulle ta til med konfirmantførebuinga mi. Vi sokna til Hellesylt, der borna møtte presten i sommar-halvåret. Men for at eg kunne bli til mest mogleg hjelp heime om sommaren, vart det søkt om at eg kunne få lese for presten i Geiranger, der borna møtte om vinteren. Søknaden vart imøtekomen. Og reisemåten var grei: Eg skulle fylgje rutebåten inn til Geiranger laurdagskvelden, og kome utatt på same måten natt til mandag. Presten «las» med borna sundag etter preiketid. Og så kom innskrivingsturen. Far var med for å ordne med hus til meg og anna slikt. Vi tok på heimveg om natta klokka to med D/S «Ivar Åsen» og skulle vere i Oaldsbygda klokka fire. Den tida var det ikkje kai i Oaldsbygda. Vi ekspederte i båt kvar si veke. Det gjekk på omgong. Den natta kom det ingen båt ut kor det no kunne ha seg. «Ivar Åsen» venta ei god stund. Så sette han kurs ut Sunnylvsfjorden. Far og eg var samde om at vi ville gå på land i Ytterdal, som vi då trudde var første stoppestaden. Så ville vi gå over fjella til Oaldsbygda, ein tur på to mil og opp i ei høgd på frammot 1500 meter! «Ivar Åsen» gjekk først til Tafjord slik som ruta var oppsett. Men klokka ni om morgonen var vi på land i Ytterdal etter ei natt utan søvn. Vi tok til å gå fram gjennom Eidsdalen. Elling Berge bad oss inn og gav oss mat og drikke. Ja, det gjorde godt, men vi hadde endå ein lang og tung veg å gå. Det var i oktober, og kaldt og surt ver. Vi gjekk i time etter time, i avdag og med sterke snøbyger mot oss innover høgste fjella. Mellom bygene kunne vi sjå kvar vi heldt til, vi var jamt på rett veg. Omlag 17 reisetimar vart det frå Geiranger og til Stokke i Oaldsbygda. Det kan ofte vere fælt stygt å gå i fjella der inne. Juvikkammen står 800 meter over fjorden. Han er forma som eit husmøne. På solsida kan det vere mjuk og grøn mark, men på avsolsida bein-frose og glatt same dag. Særleg kjea likte seg godt der oppe. Dei er så kringe dei agar ingen ting, same kor stygg ei mark dei fer i. Ein haust var det fire kje som var blitt ville, og desse gav seg til attom Juvikkammen. Vi gjekk nokre karar for å få kjea ned frå fjellet. Ole og eg skulle gå attom kjea for å jage dei fram til ein viss stad der skyttarar låg med gevær. Vi stod og prata om kor vi skulle kome over eit stygt fonnefar. I same stunda sturta ei fonn ned nett der vi skulle over. Ho kom frå ein skavel mange hundre meter oppe. Vi batt oss saman i tau, og så tok vi til å krabbe over fonnefaret. Vi fann små berg-nasar og steinar som vi heldt oss i, og vi kom over. Men berre få sekund så dundra ei ny snøfonn ned på same staden! Vi fekk skremme kjea laus, dei hoppa over fonnefaret så fint som skulle det vore på eit stovegolv. Dei for dit vi ville ha dei og dei vart «nedplukka» av skyttarane eitt for eitt. Så var det Ole og eg. Dette såg helst nifst ut. Men vi hadde ikkje noko val vi måtte over same fonnefaret. Og vi kom velberga over. Då kom tridje fonna. Ho var fæl! Vi stod der og saup etter pusten i det kalde snø-govet.

Inge Stokke heldt fram:

For at vi skulle få postopneri i Oaldsbygda tok far på seg å vere postopnar utan løn ( 1897 ). Samstundes tok han over som fast ekspeditør for rutebåtane. Då hadde vi ikkje kai, og det kunne hende at far midt på natt gjekk ned til sjøen frå Stokke og rodde ut på fjorden utan å ha noko anna til ærend enn det å sende eit brev. Ei slik natt då båten var på utgåande kom eit brev til ein mann som budde på Åkernes. På baksida av brevet stod det med tydelege bokstavar: Dette brevet må kome fram i dag! Åkernes høyrde til Oaldsbygda postopneri. Vi hadde sjølvsagt ikkje noko plikt til å få brevet lenger enn til posthuset. Men skulle mannen få brevet «i dag», som skrive stod, så hadde vi ikkje noko val: Vi måtte ro over Sunnylvsfjorden og gå opp til Åkernes. I snøkave sette vi kursen dit ( far og eg ). Eg gjekk opp til tunet der mannen budde, banka på døra, men ingen svara. Eg let stilt opp og gjekk inn. Der låg mannen som skulle ha brevet og sov. Kanskje hadde han likt det best om eg hadde vekt han ? Men han sov så godt. Eg la brevet på eit bord, godt synleg. Eg gjekk like stilt ut att som eg kom. Og klokka var fem. Vi var få folk i Oaldsbygda. Som oftast kring 20-ande dagen i jula var det vanleg å kome saman for å halde basar, hos den eine eller andre. I somme år kunne innkoma vere opp mot 140 kroner ( for 40-50 år sidan ), alt var netto. Pengane vart delt likt mellom Det Norske Misjonsselskap, Chinamisjonen og Santalmisjonen. Når basarane vart haldne i vårt hus, dekte mor på eit langbord, alle skulle få mat, og alle skulle ha det triveleg. Etter at skulehuset vart bygt, vart basarane jamt haldne der. Vi fekk då oftast ein talar til bygda.

I 1912 kjøpte far motorbåt. Med den skyssa eg kyrkjefolk til Hellesylt, fortel Inge Stokke. Det er ein sjøveg på 12 kilometer. Oaldsbygdfolka reiste ofte til kyrkje. I båtfrakt betalte kvar 50 øre for tur - retur.

Det er blitt kveld på Furnes, og vi må i veg vidare. Men no kjem Anna Stokke inn, ho har vore på eit kvinneforeiningsmøte. Kanskje litt upassende når ein er plent framand i huset, spør vi: Kor i all verda kunne du finne på å fare inn til Oaldsbygda for å bli gardakone der? Eg hadde ei syster, Oleif, som var gift med Ole i Innigarden på Stokke. Det var svært triveleg å kome der inn på vitjing, Og så - ja, så vart eg der!

Innigarden

Lars Stokke voks opp i Innigarden på Stokke.

Han er 65 år, handelsmann på Hellesylt. Langt ut i ein sein-kveld høyrer vi Lars fortelje om heimbygda si. Om mykje av dette har også andre fortalt, og vi tek med her berre få ting. Far min, Nils O. Stokke, var gardbrukar i Innigarden. Han var interessert i handel, kjøpte sauer og geiter og bukkar som han slakta når hausten kom. Opp til 200 slaktedyr hadde han somme år. Det vart tillaga innmatmör og anna mør i masse vis. I skorsteinen oppe på loftet var der mange luker, der dei hengde mør til røyking. Dei elda opp i kjellaren. Mør som vart slik røykt var fin-fin handelsvare. Dei streva hardt i Oaldsbygda. I Innigarden hadde vi somme år fem kyr, 40 geiter og 15 sauer. Langt fram i tida vart det kinna smør av kumjølka. Det vart ein stor lette då dei fekk sende mjølka til meieri, først til Stranda og seinare til Hellesylt. På Stokke-setra kokte dei geitost heile sommaren. Far kjøpte geitmjølka hans Gomsdals-Knut, som i mange år var brukar på Øvstegard. Seterjentene fortalde at Knut kom gry-tidleg kvar morgon frå Øvstegard til Stokke-setra og bar mjølk. Det er ein dryg veg å gå i ulend mark. «Dette gjer eg med glede», sa Knut, «for eg får god betaling for mjølka.» Han fekk 17 øre for kvar liter.

Far utvida handelen, år for år. I eit naust som stod opp til ein hammar i Stokkevika, lagra han ost, smør, kjøt og andre ting som han hadde kjøpt her eller der. Han for på forretningsreiser. Det kunne vere dyr han kjøpte, det kunne vere mör, spekekjøt og andre ting han selde. Stundom for han like til Oslo. I siste åra då far dreiv handel i Oaldsbygda ein handel som er den einaste som har vore der - tok han varer også heim til bygda. Det var kveitemjøl, gryn, sukker og ymse andre ting. Naustet var stundom pakka fullt. Men han brukte aldri lås for «butikken». Det var eit navarhol i eine dørkarmen, inni dette holet sette han ein trenabb, det var lås godt nok i Oaldsbygda. I 1917 flytte far til Hellesylt. Han bygde forretnings- og bustadbygg og tok til å handle der. Eg var 22 år då også eg flytte til Hellesylt. Og eg tok over handelen etter far. I Innigarden på Stokke heldt bror min, Ole, fram med gardsdrifta.

Vi får også ein prat med Inga Lundanes, ho er syster til Ole, og ho fortel mellom anna: Stokke hadde fureskog i Røbergvika, dit for karane når juletre skulle hoggast. Men så kom det ein førejulsvinter så fæl med storm og fonnfare at ingen kunne reise den lange vegen i robåt. Julekvelden kom, og vi borna var plent fortvilte vi hadde ikkje juletre. Det vart juletre likevel. Farbror, Knut i Utigarden, hogde ei osp som var høveleg stor til juletre. Han kvista vekk alle greinene. Så bora han inn i ospestamma greiner frå to grantre, som stod nedst på Stokkebøen. Desse grantrea var dei einaste som fanst av barskog der. Aldri, trur eg at noko juletre har vore til så stor glede for Stokke-borna som dette han Knut fekk til av osp og gran. For meg har det glima mellom mine beste barndomsminne. Tidleg måtte borna på Stokke ta ei hand fram i nyttig arbeid. 15 år gammal mjølka eg 40 geiter på Stokke-setra, og eg kokte ost av meir enn 70 der oppe, fortel Inga Lundanes. Attåt hadde vi 4 kyr. Det var å halde på i ein einaste køyr frå tidleg morgon til seine kvelden. Innigarden og Utigarden strakte ein løypestreng opp til Stokkesetra. Dei ville fire mjølk og andre ting nedover, og så drage opp att med handemakt. Som bremse skulle brukast ein sterk staur, som skulle tvingast ned på trommelen ( friksjonsbremse ). Ja, dette var enkelt og greitt, trudde eg. Og så kom dagen då dette skulle prøvast. Vi var to jenter på Stokkesetra, og vi skulle fire to vender med mjølk på løypestrengen. Det var eg som stod med bremsestauren kanskje aldri så lite kry: Her er jente som kan sine ting! Eg let det surre og gå - rett lysteleg. Men då eg skulle til å stoppe opp denne fæle farta, gjekk det berre forare og forare til heile sendinga «brasa» ned i strengfestet. Mjølka dreiv som ei sky over steinane ! Kanskje fekk dei på Stokke største redsla då dei fann brevet der det stod med tydelege bokstavar: Vi firer ein gong til. Stokke vart fråflytt i 1949. Siste mannen der var Ole Stokke. Vi finn han og kona hans, Oleif, i Eikenosvåg. Korleis var det å vere gardbrukar i Oaldsbygda? Ole tek seg litt tid før han svara:

Det var svært slitsamt. Men folk har klart seg godt der og hatt god helse. Maren Øvstegard vart over 100 år, mange andre oaldsbygdarar meir enn 90. Der er god jord, men på Stokke kan det stundom bli for tørt for gras og korn. Dei stridde hardt mot vanskane. Her og der syner tydeleg merke etter 1.5 km. lang veite som har vore oppgraven gjennom bratte bakkar for kunstig vatning. Så seint som i mi brukstid truska vi med handemakt. Ja, slitsamt var det på meir enn ein måte. Likevel kunne ein få mange ting til å gå dersom ein hadde arbeidshjelp.

Men det vart det stendig vanskelegare å få. Då eg tok over garden, seier Ole Stokke, var eg ungkar. Eg var i stor nød for tenestefolk. Og så lyste eg i Sunnmørsposten etter tenestejente. Eg skreiv at ho skulle tene på ein gard i ei bygd der det var rutebåt-«anløp», telefon, poståpneri m.m. Då «fiska» du bra kanskje? Ja, det var seks som søkte på plassen. Først skreiv eg til den som eg meinte ville høve best, og fortalde om Oaldsbygda, garden heitte Stokke og meir slikt. Ho kunne «diverre» ikkje kome. Slik gjekk det med alle seks. Ole er ein rett triveleg kar å snakke med, og han fortel om mange andre og morosame ting. Men så kjem her inn ei kvinne. Vi helsar, og får vite at ho er kona hans Ole, Oleif. Etter ei stund vågar vi oss til å spørje? Kvar kom du ifrå då?

Eg var fødd i Ålesund. Men så flytte foreldra mine inn på landet, og det var der eg voks opp. Eg var vaksa jente. Kjentfolk av meg kom og spurde om eg ville fare inn til Oaldsbygda for å tene. Eg visste ikkje kvar Oaldsbygda var. Men det var det andre som gjorde: «Du må aldri fare der inn», sa dei. Eg reiste likevel - til Innigarden på Stokke. Kva tenkte du då du kom derinn? At eg måtte kome meg der ifrå så snart som råd! Men så vart eg der i 15 år. Det var min lagnad - det var der eg skulle vere! Frå så mange år er det kan hende eitt og anna du særleg minnest? Oleif tenkjer seg om. Eg skulle få andre barnet mitt. Det var slik tenkt at eg skulle reise til Hellesylt for å vere der i denne tida. Heime hadde vi ikkje slik hjelp som kunne trengast. Og før enn eg hadde venta, kjende eg at no bar det til. Det var i februar, hard vinter. Eg sa til Ole at no fekk vi kome oss i veg litt fort. Ole er ikkje av dei som treng lenge for å ta ei avgjerd. Han tok Anna, som var tre år, pakka ho godt inn i gode klede. Vi måtte ta ho med, for vi hadde ingen til å passe ho heime. «No går eg og får båt på sjøen», sa Ole. «Og så må du kome så snart du kan.» Ja, eg bunta saman det eg måtte ta med og fekk lys i ei lykt. Og så bar det ut i snøen og ned etter ei bratt og glatt rås. Lenge gjekk det ikkje før enn eg rulla rundt, kant i kant rund som eg var. Men eg kom velberga ned til Stokkevika og inn på motorbåten. 20 minutt etter at eg var komen i hus på Hellesylt kom barnet. Det var Nils som kom til verda den gongen. Det var svært lange arbeidsdagar. Tidleg opp for å mjølke og få dyra ut. Det var å yste og separere og kinne. I slåttonna for vi både høgt og lågt, kan ein seie. Vi hadde slåttemark også oppe på Øvstegard. Høyet som vi hesja der firde vi ned til Stokke på løypestreng. Ærleg talt: Det var hardt mang ein gong. Og det hende at eg gret, seier Oleif Stokke. Men tvers gjennom mangt av det ho fortel - går det tydeleg fram at ho også der inne hadde funne ei inderleg glede.

Anna Ekornåsvåg, fødd Stokke, finn vi i ein vakker heim like ved der Ole og Oleif bur. Ho var berre ung jente då dei flytte. Og vi får ein prat. I min første barndom fanst ikkje andre born der inne som eg kunne leike med, men eg hadde kjea. Eg kjende kvart einaste eitt, og eg visste kven som var mora til alle. Dei fylgde meg kvar eg for, dei hoppa og gjorde dei underlegaste rundkast. Men barneleiken var heller kort, seier Anna. 11 år gammal var det for meg å gå på setra og mjølke fire kyr. Geitene hadde vi heime heile sommaren. Berre i eit av seteråra mine hadde dei i andre tunet også seterjente. Det var nifst å ligge åleine oppe på Stokke-setra, tykte eg. Oftast gjekk eg ned att om kveldane. Men stundom tok eg med meg Nils, han var tre år yngre, eller Henny, som var sju år yngre enn eg. Når eg hadde eit menneske å vere i lag med, då var det ingen fare. Mjølka bar eg i ein tankar. Dei har fortalt at det var bestefar som kjøpte denne tankaren for at far skulle bere mjølk i han frå setra då han var sju år. «Eg tok han ekstra liten», sa bestefar, «han tek berre 15 liter.» Eg var 12 år, og det var i seterferda. Litt oppe i bygda, på Midtgard-sida ligg ei slags heimseter som vert kalla Dammen. I denne sommaren visste eg at der kom ei jente som var om lag like gammal som eg. Og eg fekk slik veldig hug på å fare dit bort for å ligge der ei natt. Men det måtte ikkje mor få vite - for eg måtte over elva. Eg hadde planen ferdig. Eg tok med meg Henny til setra ein kveld. Eg mjølka kyrne så fort eg kunne. Og så gjekk vi - no skulle vi til Dammen. Eg vadde først litt ut i elva for å kjenne kor stri straumen var. Jau, det skulle gå. Så tok eg Henny på ryggen det gjekk bra. Eg sette ho frå meg på ein stein ute i elva. Frå same steinen gjorde eg eit kraftig hopp over til andre sida av elva. Eg steig ut i elva, tøygde meg til siste tomme, nådde så vidt i eine handa hennar og drog ho over. Då først skyna eg kva eg hadde teke meg til med. Eg stod med armane kring Henny, eg skolv så tennene hakka i munnen. Då vi skulle attende til Stokke-setra gjekk vi opp til Øvstegard og fekk Tomas Øvstegard til å hjelpe oss over elva att. Eg har vakna om natta 10-15 år etterpå og vore plent forskremt: Eg hadde drøymt at Henny stod på steinen og eg kunne ikkje nå ho. Mellom oss gjekk elva flaum-brun og fæl beint ned i ville juvet! Og ein annan gong: Mor reiste til Hellesylt, ho skulle få eit av borna. Då måtte eg, attåt det å gå på setra, koke maten og separere. Eg måtte ut i steik-heite solskinet for å rake når tørrhøyet skulle inn. No er det mest slik at eg ikkje får til å tru at det er sant, slik som vi for. Men så skulle de flytte, du skulle flytte frå barndomsheimen. Korleis såg du på det? Eg var glad for at vi skulle flytte på ein måte.

Søndagstur til Geitfjellet Geitfjellet med sine 1615 meter over havet er det høgste fjellet på «halvøya» mellom Sunnylvsfjorden og Geirangerfjorden.

Geitfjellet ligg i eit høgfjellsområde som har vore nytta som beite og jaktområde for gardane i Oaldsbygda, Furnes, Lundanes, Matvik, Horvadrag, Knivsflå og Gomsdal, og fjellet kunne vere eit naturleg mål for fjellturar frå alle desse gardane. Den tida det budde mykje folk på desse gardane, og det gjekk mykje buskap i fjellet, skjedde det nok rett som det var at dei møttest. Bildet under viser ungdomar frå Oaldsbygda på sundagstur til fjelltoppen Geitfjellet.

Dei som er med på bildet er: Petter Gausdal, Jakob Midtgård, Ole Stokke, Oleif Stokke, Tora Stokke, Pernille Midtgård, Birgitte Midtgård, Berta Øvstegard, Albertine Midtgård og ei tenestejente vi ikkje veit namnet på. Bildet er truleg teke i 1933 eller deromkring.

Som ein ser så budde det mange ungdomar i Oaldsbygda på den tida, men dei innsåg nok alt då at «utvildinga» var i ferd med å nå att og gå forbi heimbygda deira. I 1948 reiste dei frå Seljeflot, men der flytte Lars Smoge med familie inn og tok over oppgåvene med både post og telefon. Året etter reiste dei siste frå Stokke-gardane og dei reiste frå Midtgard. Det var Petter og Amalie Gausdal og Thomas og Josefine Øvstegård, dei to brukarane i Øvstegardstunet, som flytte sist av dei faste innbyggarane i Oaldsbygda. Thomas fortel i eit intervju i 1954 at når det vart klart at fråflyttinga skaut fart og at det ikkje lenger var botevon for busetnaden i Oaldsbygda, så nærast kappa dei om å kome seg vekk. Ingen ville vere sistemann. Nokon avskilsfest hadde dei så visst ikkje. Inst inne kjende dei det nok som om dei svikta livsverket sitt og bygda si, men like sterk var nok kjensla av at det skal bli godt å sleppe slitet. Lars Smoge vart verande på Seljeflot til 1953, og han var den siste av dei fastbuande som reiste frå Oaldsbygda.

Søndagstur til Geitfjellet var altså ikkje noko uvanleg.

MIDTGARD

Som namnet seier så er dette den midtre garden i Oaldsbygda. Tunet ligg langs gangvegen opp frå sjøen, og mellom Seljeflot og Øvstegard. På bildet under ser vi dei to Stokke-gardane ned til venstre, og vi ser utover Sunnylvsfjorden mot Uksneset. Midtgard ( Megarden ) er nemnd alt på 1600-talet, og har vore to bruk det meste av tida.

Ei tid var her også tre bruk, men Johannesbruket og Rasmusbruket vart slått saman att like før krigen. Midtgard ligg slik til at garden ikkje er utsett for nokon av dei farane som har truga dei andre fiord- og fiellgardane, men gangvegen som går forbi garden kan vere farleg nokre plassar vinterstid. Jakob Midtgard fortel såleis om to menn som i 1855 skulle opp til Midtgard for å selje trekjerald. Dei glei på ein skavl og ramla ned i elvajuvet og omkom. I 1924 fekk Oaldsbygda eigen skule, og her som på Furstranda var det eit stort poeng at skulen måtte plasserast slik at borna frå alle gardane fekk nokolunde like lang skuleveg. Skulen vart bygt nedanfor Midtgard-tunet, og var i bruk som skule framover til etter krigen. Då gjekk barnetalet sterkt ned, og fråflyttinga tok til. Skulen hadde eitt klasserom, kjøkken, gang og loft, og vart brukt også til forsamlingslokale. Skulehuset var uisolert og om vinteren måtte dei borna som kom først også fyre i omnen. For å halde varmen måtte elevane dei første timane setje saman pultane midt på golvet, og mjølkeflaskene dei hadde med seg måtte stå attmed omnen siste timen før dei skulle ete for å bli opptinte. På det meste kunne det vere 10-14 elevar i Oaldsbygda. Også nokre av elevane frå Åkernes gjekk der. I førre hundreåret hadde oaldsbygdarane seter i Gomsdalen. Der var det særs gode beitetilhøve, og frå gardane i Oaldsbygda hadde dei jamvel med seg grisane sine. Jakob Midtgard har opplyst at i eldre tid kom til og med bønder frå Stranda med grisane sine inn til Oaldsbygda og leidde dei over fjellet og inn til Oaldsstølen i Gomsdalen, der dei gjekk somrane. Grunnen til det skal vere at det var for lang veg å frakte mjølka og osten frå kyrne som beita i Gomsdalen, attende til Oaldsbygda, og i staden vart mjølka brukt som griseför. Seinare når grisetida i Gomsdalen var slutt, vart det skipa til dugnad kvar helg for å bere ost, smør og mjølk heim att frå Gomsdalen til Oaldsbygda.

Den same Jakob Midtgard har fått fortalt frå far sin om ein Stokke-Mons som leidde ein stor gris over til Gomsdalen. Oppe på Brekka låg ein stor snøbre, og Mons slo grisen over på sida og sette seg sjølv oppå og rende på grisen ned heile breen. Det har alltid vore rikeleg med mat i Oaldsbygda, og i dei matfattige krigsåra blir det fortalt at det var mange byfolk som hadde rekna seg fram til at dei hadde slekt i Oaldsbygda. På Midt gard kunne det dei åra ofte vere 12-17 menneske rundt matbordet, men som motyting var gjestane flinke til å hjelpe til på garden. Før krigen skaffa alle gardane i Oaldsbygda med unntak av Øvstegard seg ei truskemaskin på samsen. Veglaust som der var, så måtte dei plukke maskina frå kvarandre og bere henne del for del når ho skulle flyttast frå gard til gard. Alle som har gått desse vegane veit kor slitsamt det må ha vore.

SELJEFLOT

Seljeflot i Oaldsbygda var saman med Øvstegard den siste garden i den bygda som vart fråflytta. Det skjedde i 1953 Då hadde Lars Smoge forpakta Seljeflot frå 1948. Han var også telefonstyrar; postopnar, MRF- ekspeditør og han passa fyret nede ved sjøen i Oaldsbygda. I ei nesten folketom bygd vart det ikkje mykje av korkje telefonering, båttrafikk eller brevskriving. Dei visste dei måtte reise. Etterkrigstida sine krav gjekk på tvers av det Oaldsbygda hadde å tilby. Seljeflot er garden som ligg nærast sjøen og nærast kaia som vart bygd med kommunal stønad i 1932.

Det vart eit stort framskritt då rutebåten kunne legge til kai. Før hadde dei vore nøydde til å ro ut til rutebåten i all slags vér både for å sende og motta post og for å sende og motta varer. Postopneri med eige stempel fekk Oaldsbygda alt i 1897. Det låg først på Stokke, men frå 1939 vart det flytta til Seljeflot. Dermed vart all kommunikasjon med omverda samla på ei hand. Anders A. Seljeflot hadde telefonstasjonen som kom i 1930, han var ekspeditør for rutebåten og han hadde posten. Postopnarjobben vart nok aldri noko årsverk i Oaldsbygda, men lønna på 50 kroner frå 1900, 100 kroner frå 1913 og 150 kroner frå 1917, var viktig som attåtinntekt. Kontantar var mangelvare i det sjølvbergingsjordbruket dei dreiv i Oaldsbygda.

Noko kontantar vart det også av sal av ost og smør. Dei leverte per postordre over heile Sunnmøre og vidare også. Arne Seljeflot, oppvaksen på Seljeflot, fortel frå krigsåra då bøndene hadde leveringsplikt for alt dei produserte. I Oaldsbygda dreiv dei med handelen sin likevel. Dei kamuflerte pakkane med smør og ost som best dei kunne. Standardteksta på følgjebrevet var «ein pakke diverse», men det var ikkje vanskeleg for postfunksjonærane og mannskapet på rutebåten å sjå kva dei gråpapirinnpakka pakkane var for noko. Hovudvegen frå kaia og oppover Oaldsbygda gjekk forbi Seljeflot. Garden vart difor ein naturleg kommunikasjonssentral. Åkernes-gardane på andre sida av fjorden hadde ikkje telefon. Dei måtte bodsendast via Oaldsbygda sentral. Den enklaste måten var då for folket på Seljeflot å henge ut ein kvit duk. Alternativet var å ro over for å varsle. Tilsvarande varsla Akernes-folket om at dei skulle bruke telefonen ved å henge ein kvit duk ut i glasa sine. På kvelds- og nattestid varsla Åkernesfolket ved å tenne eit bål i fjøra. Då visste dei på Seljeflot at båten var på veg over. Ein lærde seg å kommunisere. Den store dugnaden i Oaldsbygda var då dei fekk telefon. I februar velta båten frå Televerket 96 tjørebredde telefonstolpar av ved sjøen i Oaldsbygda. Derifrå måtte dugnadsgjengen drage stolpe etter stolpe opp til 1400 meter over havet på fjellet over til Eidsdal. I alt var det 12 tonn med stolpar som vart frakta oppetter fjellsida. I tillegg skulle dugnadsgjengen bere eitt tonn telefontråd. Dugnadsgjengen var samla inn frå både Oaldsbygda og nabogardane, og det blir fortalt at alle var svarte og godt tjørebredde av telefonstolpane dei hadde baska med. På Eidsdalssida var det ein tilsvarande sjau. Gratis var eidsdalingane med på ein tilsvarande dugnad for at Oaldsbygda skulle få telefon. I dag står berre stolpane att. To gongar har Storfjordens Venner hatt sommarstemne på Seljeflot, i 1982 og i 1996. Dette bildet er frå stemnet i 1982.

Då snøfonna kom Oaldsbygda Det er ein vakker sommardag 1972. Vi kjem til Furnes på Vestnes og møter Rasmus Øvstegard og kona hans, Signy, fødd Frøysa, Sunnylven. Rasmus er fødd og oppvaksen på Øvstegard i Oaldsbygda. Han er 83 år, brukar på Furnes. Og han driv hardt på i slåtten. Men no set han seg atti bakken, tørkar sveitte, legg ljåorvet på skrå over armen. Og han fortel: - Den 22. februar 1907 tok ei snøfonn tre løehus og eit stovehus på Øvstegard i Oaldsbygda. Menneskeliv var i fare. Eg var 17 år. Og eg er den einaste som lever av dei som var på garden. Vi var i alt ni menneske. Ole Martinus og kona hans, Maren, i Ole Martinusgarden. Peder og kona hans, Brit, og kårmannen, Ivar, i Pegarden. Og så var det far og mor, ei av systrene mine og eg i Torsteingarden. Det var grålys morgon. Berre somme av folka var oppe. Før i tida var det mange som tok til dagen med ei kort andakt, om ikkje anna så las eller song dei eit salmevers. Ho Brit i Pegarden las på ein salme mens ho stelte med morgonmaten. Ho var koma til denne strofa: «Der har jeg funnet livet, selv er jeg intet verd. . .» Og det var plent som huset tok til å skjelve… Kårmannen, Ivar, var ikkje oppe. Han var gammal no. Det hadde ikkje noko hast, meinte han - no midtvinters. Han låg lys vaken og små-prata med Vår Herre. Og så tykte han og at huset tok til å røre på seg. Somme av oss, seier Rasmus Øvstegaard, trudde det var jordskjelv. Ole Martinus i Ole Martinusgarden stod i gangen. Han trudde det var ein hard verknute. I same stunda vart gangdøra brota inn. Og gangen vart full av snø! Det fanst ikkje tvil, alle skjøna det no. Det var ei snøfonn som kom! I ein augneblink vart alle løehusa sopt av grunnen. Stovehuset i Pegarden vart nedbrote og sundslite i fleire delar. Det var berre i kammers-kråa, der senga hans Ivar stod, at tømmer-nova heldt! Og gamle Ivar låg i senga og fylgde med, kanskje 100 meter, til fonnronen stogga. Der vart han hivd ut i snøen. Og han var i berre skjorta. Ivar har fortalt: «Det var ei kald lege eg fekk. Og eg trudde min siste time var komen. Eg trudde også fonna hadde teke alt på Øvstegard. Men om litt kunne eg sjå lys oppe i Torsteingarden. Då vart eg glad. Det var noko som hadde vasa seg kring føtene. Det var skinnfellen min. Eg drog han opp, slengde han over aksla. Og så tok eg til å gå opp att». Ja, eg minnest godt gamle Ivar, då han kom vabbande i tung fonn-snø og halvt drog skinnfellen etter seg. Han var frisk og sprek kar. Vi fekk han inni stova vår og oppi seng. Men då tok han til å skjelve. Kanskje var det av at han hadde gått så langt i snøen kanskje var det like mykje av skrekken. Først då gjekk det for fullt opp for han kva det var som hadde hendt. Peder var den første eg møtte då eg kom ut. Han hadde kome seg fri i snø- fonna med eiga hjelp. Han blødde i andletet, og han hadde vondt i ryggen. Det var to menneske vi sakna. Ivar og Brit. Vi tok med ein gong til å leite. Vi høyrde Brit øya seg. Og om litt kunne vi sjå ør-lite av stakken hennar stakk opp or snøen. Ho låg med ein bjelke over bringa. Ho kunne ikkje røre seg. Og ho hadde fått mykje skade. Vi bar Brit oppi Ole Martinusstova. Der låg ho nokre dagar. Seinare fekk vi ho ned til Stokke, til slektfolk som ho hadde der. Brit måtte ligge i mange veker. Men ho fekk att helsa si.

Ivar var frisk kar alt dagen etter ulukka. Torsteingarden vart opp-att-bygd av Tomas Øvstegard, eldste broren hans Rasmus. Ole Martinusgarden vart fråflytt. Pegarden vart teken over av Knut Gausdal ( Gomsdals-Knut ). Han bygde også ny løe og ny stove. I 1953 var alle bruka i Oaldsbygda fråflytte. Og Øvstegard var den siste.

ÅKERNES ( ÅKNESET )

INSTE – ÅKERNES

Det er berre tuftene som står att på den idylliske buplassen Inste-Åkernes i dag. Slik har dei stått sidan 1900, då Jakob Åkernes tok med seg den gamle far sin som også heitte Jakob, og resten av huslyden og flytte til Naustberget nedanfor Ljøen. Der fekk dei bygsle ei lita bot på slette berget, og dit flytta dei husa frå Inste- Åkerneset. Ikkje så mange åra tidlegare hadde Jakob bygt nye hus på Inste-Åkerneset, og mura solide gråsteinsmurar som ettertida burde ta vare på. Det er eit stykke murararbeid som det knapt finst maken til i fjorden. Tømmeret til husa hadde han' kjøpt på Stranda og frakta det inn til Inste-Åkerneset, der han handsaga det. Kort tid etterpå måtte han altså ta det ned att og frakte det til ein ny plass. Også på Inste-Åkerneset var dei vel vande med at det gjekk fonner rundt dei. Mellom Inste-Åkerneset og nabogarden Me-Åkerneset brukte dei til og med fonnfaret etter Flosteinfonna som byteline. Tydelegare grense var det vanskeleg å få. Inste- Åkerneset er ein gamal gard, nemnd i skriftlege kjelder heilt tilbake til 1600-talet. Ættene på garden har skifta opp gjennom hundreåra. Jakob Midtgard har fortalt at ein gong før hundreårsskiftet skulle gamle Jakob frå Inste-Åkerneset over fjorden til Oaldsbygda med skuleborn. På heimvegen heiste han segl, for det galdt å spare på armane til anna arbeid. Komen nesten heim, kom det ei fonn som slo båten rundt som han skulle ha vore ei lita skål. Mannen fann seg att under båten i den frådande sjøen.

Til all lukke fekk han tak i mastetoppen og hala seg opp og rundt båten og oppå kvelven. Så kjem det mest eventyrlege: Rundt båten og heilt til lands låg fonnronen så tjukk og fast at han gjekk på føtene heilt til lands. På den måten berga han seg. Det er enorme mengder med snø som kjem med slike store fonner. Vinteren 1899 gjekk det ekstra mange fonner, og ein sundag då heile huslyden var samla i storestova, og gamle Jakob las høgt frå andaktsboka, tok huset til å skjelve. Ei kjempestor fonn hadde losna høgt oppe i fjella, og rett ovanfor huset kløyvde ho seg i to og gjekk ned på begge sider av tunet. Då tok Jakob den yngre avgjerda om at no var det rettast å flytte til ein tryggare stad. Tomt fekk han bygsle på Naustberget for levetida, men det han hadde å leve av var framleis garden på Inste-Åkerneset, ein og ein halv times rotur unna. I 26 år dreiv han Inste-Åkerneset mens han budde på Naustberget. Det vart å slå kvart eit strå i urene frå fjøre til fjell. Graset vart så frakta rått til Naustberget og hesja der. I 1938 hadde dei fått nok av slitet og flytta ut til Flisneset.

Berre murane står igjen

72-årige Peder Åkernes bur på Eikenosen i Borgund, saman med huslyden sin.

Peder fortel:

Bestefar, Jakob Åkernes, gav far min, som også heitte Jakob, val på to gardar: Storstein i Sunnylven og Inste- Åkernes. Far flytte til Storstein. Men han vantreivst - der var for flatt og innestengt, tykte han! Han for attende til Inste-Åkernes og tok over etter bestefar. Rett nok så drap både snøfonna og ørna mange geiter der inne kvart år. Likevel - det var det å få halde til i heimetraktene, få drive med geiter - det var det han likte. Om vintrane arbeidde far mykje med famnved. Barneflokken voks - han måtte ha meir innkome. Så kjøpte han ei seglskute som kunne laste 12-15 famner ved. Og han tok til å frakte ved til Ålesund, der han fekk omkring to kroner meir for kvar famn enn han kunne få heime. På ein slik bytur kunne det gå både to og tre veker. Men tida fekk ein ikkje rekne så nøye på. Ein gong far kom i robåt frå Hellesylt, og midt etter fjorden, kom ei fæl mjellsnøfonn ned frå høge fjell. Han snudde båten rett unna lufttrykket som ville kome. Det gjekk gale likevel: Båten endereiste, og far for i sjøen. Han heldt seg fast, og som ved eit under kom han opp på kvelvet. Bestefar, som då var gamal og krank og brukte to stavar, såg korleis ulukka bar til. Han visste lite å fortelje om korleis han kom seg ned til sjøen. Men han fekk ut båt, rodde ut på fjorden og redda far, som då var svært medteken. Dei gret både ein og hin av glede, fortalde far mange gongar. Ein sundag i 1899 då heile huslyden var samla inne i storestova på Inste-Åkernes, fortel Peder, og bestefar las høgt i ei andaktsbok - tok huset liksom til å skjelve. Ei kjempestor fonn hadde losna høgt oppe i fjella. Rett ovanom Inste-Åkernes kløyvde ho seg i to og for ned på båe sidene av husa våre. Då sa far: «No er det rettast at vi får oss hustuft så vi kan flytte. Vi får høyre med Ingebrikt Nedre- Ljøen om vi kan få bygsle Naustberga der kan vi sitje trygt.» ( Ingebrikt Nedre-Ljøen var syskinbarn til mor, Oline, fødd Øvre-Ljøen ) . Det vart bygsel på levetida for både mann og kone. Og så var det for far å ta til å flytte, flytte hus som han sjølv hadde bygt. Han kjøpte tømmer ut på Stranda, flota det inn til Åkernes og handsaga plankane der. Svære grunnmurar hadde han sett under husa. I 1900 flytte vi til Naustberga. Eg var då seks år. Og sidan den tid har Inste-Åkernes lege øyde. Der far bygde oppatt husa på Naustberga var det då berre slette berg, og i desse ei lang rekke runde hol.

Som seks-åring undrast eg lenge på desse hola. Men ein dag fortalde far: «Då Ljøvegen ( gamlevegen) var ferdig vart det lagt krut og lunte i alle desse hola, så sette dei eld i luntene - og med visse mellomrom drønte 24 saluttar. Minar-hola var like heile etter saluttane, for krutet låg laust, og logen stod rett til vers. Vi fylte jord på berga, og fekk der til ein fin hage. På Naustberga var der elles ingen ting å leve av. Far måtte utatt til Åkernes, ein rotur på ein og ein halv time kvar veg, for å slå gras til husdyra. Tre kyr, 30 geiter og åtte sauer var vanleg fønad. Heller ikkje på Åkernes var det slik slåttemark at ein kan kalle det bø. Men far for i skreer og i fonnefar med ljåen over steinane, velte og drog rågras ned til sjøen, førde det i robåt inn til Naustberga og hesja det der. Frå Gardsenden ved Inste-Åkernes og opp til Høgfloten strakte far ein løypestreng. Denne gjekk over fire fonnefar. Han måtte nedtakast kvar haust elles ville fonna reise med han. For å få dette til, mura han opp ei plattform ved øvste enden ( ved strengfestet ). Der laga han noko som dei kalla gongspel, det var eit stort hjul som låg. To mann gjekk på kvar si side av hjulet. Dei hadde kvar ein sterk staur framfor bringa, og staurane var fest i hjulet. Og så var det å gå rundt og rundt til heile strengen var snara kring gongspelet. Det var eit styggeleg tungt arbeid, kan du vite. Men det gjekk svært lett å få strengen utatt neste sommar.

ME – ÅKERNES ( MIDTRE – ÅKERNES )

Det er ikkje mange fonntrygge plassar på Me-Åkernes. Likevel har folk levd her gjennom hundreåra, heilt sidan mellomalderen. Dei første husa sto truleg på ein stad som blir kalla Tuftene, nærare sjøen og noko lenger ute. Der er det fonntrygt. Dei første som busette seg her, visste kva dei gjorde. I snørike vintrar kan ein observere at fonna går forbi på begge sider, men den gamle buplassen går klar. Den vesle bota vart vel for lita for Åkernes- bonden og han såg seg rundt etter ein ny, fonntrygg plass. Etter å ha studert fonnene i mange vintrar, må bonden ha oppdaga at han kunne unngå fonna ved å bygge husa under hammaren. Det var elles gamal lærdom at ein måtte utnytte terrenget, og langs fjorden er det mange døme på buplassar som er lagt under eller bak ein stor stein eller ein kolle. Juv og elvefar var også viktig som oppsamlingsplassa for fonner, og det galdt å utnytte denne effekten. På mange av gardane vart rasfaren overhengande først når juvet eller elvefaret var fullt av snø. Slik også på Me-Åkerneset. Der går eit grovafar eller juv innanfor garden, der ein henta vatn til kverna i gamle dagar. Først når juvet vart fullt, risikerte ein at fonna kom over hustaket.

Frå gamalt av var Me-Åkernes einbølt, men frå 1883 vart garden delt i to bruk. Det var to svograr som delte garden, og delt har han vore sidan. I 1880 kjøpte to sysken frå Røbbervik, Elias og Inger, Me-Åkerneset. Inger var gift med Hans. Alle tok namnet Åkernes. I 1883 bygde Hans og Elias nytt det som var stovehuset i den lange husrekkja, innmarka vart delt i to gardar, mens utmarka og husa hadde dei to huslydane på samsen. Dei to familiane hadde kvar si stove og kammers, og oppå stovene hadde dei kvart sitt soverom. Borna sov i rom over kufiøsen. Kjøkenet var felles, og det kunne ofte vere 12-14 menneske til bords. Det var eit langt bord og familiane var sessa rundt kvar sin ende. I gamle dagar var huset heile 35 meter langt, der det låg inntil fiellet, men i 1952 reiste fonna med den ytste delen, halve løa - og halvparten av høyet. Brukaren den gongen, Hans Ringdal, søkte Naturskadefondet om erstatning. Han fekk avslag med grunngiving at når ein bur slik til, så må ein vite om risikoen for skade. Det var elles langt frå kvart år at fonna gjekk over taket, men i snørike vintrar måtte dei heile tida vere på vakt. I 1952 gjekk fonna til og med over hustaket to gongar same dagen, med fire timars mellomrom, og det var den siste som reiste med halve løa, eit par utmarksløer og mange frukttre.

Bortsett frå litt av løa i ytste enden på det lange huset under hammaren, der det var helletak, så var alle dei andre samanbygde husa tekte med torv. Sidan huset låg inntil ein hammar, vart naturlegvis det grøne og frodige graset på taket som ein «godtepose» for geitene, og det vart så ille med trakk på taket og så avgnaga torvtak at ein vart nøydd til å gjerde inne taket, slik at geitene ikkje fekk kome til. På bildet under ser vi den legendariske GomsdalsKnut, Knut Gausdal, saman med dotter si, Bjørg ( gift Myhren, Spjelkavik ) i det dei er i ferd med å mjølke geitene. Geitefjøsen var inn gjennom den kunstferdige portalen, mens sauefiøsen var i kjellaren. I 1935 kjøpte sonen til Knut, Elias, eine parten av Me-Åkernes, og i 1937 flytte Knut og kona Oline ( fødd og oppvaksen på Me-Åkerneset ) frå Øvstegard og over fjorden for å hjelpe sonen sin. Der vart dei til 1946.

Me-Åkernes vart fråflytta i 1958. I dag er det Elias Gausdal på Hellesylt og Einar Lundanes på Stranda som eig kvar sin halvpart av Me-Åkerneset.

Garden under hammaren

Den tida ferja gjekk mellom Valldal, Stranda, Hellesylt og Geiranger konkurrerte nok fjord- og fjellgardane i Sunnylvsfjorden også om dei reisande si interesse, og det er liten tvil om at Me-Åkerneset tevla heilt i toppen på rankinglista. Det er ikkje så rart. Knapt noko gardstun i heile verda ligg slik plassert inntil ein heller, at snøfonna år om anna går over hustaket. Til og med Henrik Ibsen tykte dette var særmerkt. Han fekk ei grundig innføring i fonnene i Sunnylvsfjorden av prestefrua, fru Barman, under opphaldet sitt i Sunnylven i 1862, og han fekk ved sjølvsyn sjå Me-Åkerneset og dei andre fjord- og fjellgardane då han vart rodd frå Hellesylt og ut til Ørskog. Då han skreiv skodespelet «Brand» like etterpå, lot han prestegarden ligge akkurat slik til som Me-Åkernes. I ein replikk seier kona til presten Brand, Agnes, følgjande: «den ( fonna ) skrider utenover oss, og prestehuset urørt står som inne i en hulfallsfoss».

Me-Åkerneset er nok den eldste av Åkernesgardane, og namnet sitt har garden fått av alle dei små åkrane som dei greidde å få til i fjellsprekkene. På dette bildet under ser vi nokre av åkrane der det står hesjar på. Til venstre på bildet låg Smieåkeren øvst, nærast hammaren eller helleren der dei hadde plass til både smie og gardsreiskap, og der dei brukte å røykje mør. Nedanfor ligg Øvste og Nedste Langåkeren og utanfor venstre bildekant låg Storåkeren. Over 20 åkrar skal det ha vore på Me-Åkerneset på det meste. Dei vart i eldre tid nytta til korn og poteter, men i nyare tid vart dei brukt til grasproduksjon. Den dyrka jorda var for dyrebar til det i gamle dagar. Då vart alt vinterfor til dyra sanka inn gjennom utmarksslått, og løene var jamnt over for små til å ta imot den høymengda som var nødvendig. Difor hadde dei høy gøymt unna både i utmarksløer og under oppmurte hellerar rundt om i marka, som dei så drog heim på vinterføre når høyet i løa tok til å minke.

Den 35 meter lange husrekkja er i «originalversjon» på dette bildet som Magne Flem må ha teke i 1940-åra. Heilt til venstre ser vi geitefjøsen med sauefjøsen i kjellaren. Dernest kjem kufjøsen med eit sengekammer oppå. Dette sengekammeret vart teke av ei storfonn i februar 1907, same dagen som fonna raserte både Øvstegard i Oaldsbygda og Holebakk/Vesterås i Geiranger. Før den tid var det ark på taket på sengekammeret, men nå fann ein det tryggast å bygge det opp att med slett tak. Dernest kjem stovehuset med inngang midt på, ei stove i kvar ende og kjøken bak, inn mot fjellet. Rundt hundreårsskiftet var det steingolv og oppmura grue på kjøkenet. Dernest kjem låven, først den halvparten som sto att etter storraset i 1952, og dernest, med torvtak, den delen som fonna tok. Den vesle «vorta» på endeveggen er utedoen på Me-Åkernes. Når fonna truga kunne det såleis vere litt av eit vågestykke å gå på do. Huset lenger til høgre er også bygt inn til ein heller, og med halvtak. Det er ein geitfjøs som Elias Gausdal bygde like før krigen. I krigsåra var det over hundre geiter på Me-Åkernes og gamlefjøsen vart for liten.

Heile fjellsida vi ser her vart dekt når storfonnene kom over taket. Einaste nokolunde sikre plassen var under ein hammar. Endå så grøderikt her er mellom berga, så var her ikkje å tenkje på å ha frukthage. I så fall måtte ein ha planta nytt kvart år. Fire hagar har Me-Åkernes og dei ligg alle utanfor venstre billedkant, ytste- og inste-hagen og øvste- og nedste-hagen. Dei er fonntrygge, bortsett frå inste-hagen som vart rasert i 1952.

Me-Åkernes i Filmavisen

Hans Ringdal og kona Marte som står på dette bildet under, var truleg dei første «filmstjernene» på fjord- og fjellgardane.

På seinsommaren i 1952 kom ei gruppe frå Norsk Film A/S på besøk til Me-Åkernes, med filmregissøren Per Ratvik frå Borgund og filmfotograf Per Cedergren i spissen. Dei skulle lage innslag til Filmavisa frå både Me- Åkernes og frå Matvik. Det vart til eit ti minuttars innslag som gjekk på kinoar over heile landet, og ikkje minst Hans Ringdal hadde ei hovudrolle når han viste fram både korleis han brukte stuttorven og korleis løypestrengen fungerte. Desse filmopptaka vil om dei eksisterer i dag, vere kulturhistorie av første klasse. Det spesielle ved Me-Åkerneset det året var at fonna den 9. februar gjekk over hustaket, og det var ei kraftig fonn som tok med seg halvparten av løa. Fonna kom i halv tretida på dagen, men alt om morgonen hadde dei merka at fonnfaren steig. Vérlaget var det rette. Likevel var Hans Ringdal ute på tunet då fonna kom, og det skjedde så fort at han berre så vidt fekk kasta seg inn mot døra og fekk huka seg tak i dørstokken. Der vart han liggjande dei 5-6 minutta det sto på. Svigerdottera Solveig rørte kakedeig i det øvste huset då fonna kom. Fatet med deigen vart slengt vegg i mellom, og sjølv kasta ho seg ned på golvet saman med dei to smågutane sine og fekk kravla seg gjennom svalegangen og ned i storstova. Det er det tryggaste rommet på Me-Akernes. Tre dagar brukte Hans Ringdal og 5-6 naboar på å rydde etter fonna. To gongar gjekk fonna over taket i 1952, så gjekk ho i 1956, men sidan den gongen har ho ikkje gått. Også i 1942 gjekk fonna to gongar same vinteren, så gjekk ho i 1938, men før det var det 30 år fonna ikkje gjekk. Fonna over taket på Me-Åkernes er altså ingen årviss gjest, men trugsmålet frå fonna er der kvar vinter. Det må likevel eit heilt spesielt vérlag til for å utløyse denne fonna. Det må snø mykje i stilt vér. Deretter må det blåse frå nordvest, slik at det legg seg ein skavl oppe i fjellet. Då er faren overhengande. Me-Åkernes har vore ein attraksjon så lenge det har vore turistar i fjorden. I 1929 kom Sverre Mjelva til gards med ein «fetevarehandlar» frå Oslo som ville sjå på dette unike gardsanlegget. Oslo-mannen undra seg over kor nøgde dei var, dei som budde slik. Då ba gamlekona, Pernille, bestemor til ein av dagens eigarar, Elias K. Gausdal, Oslo-mannen kome og sjå. Ho viste han inn i skylet. - Ser'kje døkke no då, sa ho. - Øss he fått spring! Nå hadde ho fått rennande vatn innandørs, og ho slapp å bere vatn i ein vass-sele i over hundre meter i all slags vér både sommar og vinter. Oslo-mannen kunne sjølvsagt ikkje fatte rekkjevidda av dette enorme framskrittet.

Doktor Torgersen

Vart nokon alvorleg sjuk eller skadde seg på ein av fjord- eller fjellgardane, så var det i eldre tid ikkje å tenkje på å få tak i doktor. Fram til 1870 åra budde næraste distriktslege på Sjøholt, og før århundreskiftet hadde korkje Geiranger eller Hellesylt telefon. Dermed vart det å ro ut til Sjøholt for å varsle doktor, eller frå 1859 å ta rutebåten, om det passa seg slik. Dei første åra gjekk han berre ein gong for veka.

For den helsemessige tryggleiken vart det såleis eit stort omskifte for folket i fjordbygdene då det kom doktor til Stranda, og endå meir då Stranda og Norddal fekk kvar sin doktor i 1924. Det er knapt nokon person utanom eigen familie folket på fjord- og fjellgardane i Stordal, Stranda, Sunnylven og Geiranger minnest med større kjærleik enn han som i 1924 vart distriktslege i dette store legedistriktet, og som vart verande her i 40 år. Doktor Oddmund Torgersen kom frå Nøtterøy i det milde Vestfold, og skulle som 27-åring starte som einaste doktor i eit distrikt frå Skotet og Dyrkorn i nord og til Geiranger i sør. På det tidspunktet budde det fleire hundre menneske på gardane langs fjordane, og før han slutta hadde doktor Torgersen vore på sjukebesøk på dei fleste gardar der det budde folk. Han var også med på avslutninga av drifta på desse gardane. Han vart ein helt i levande live, og det var ikkje meir enn rett og rimeleg at han vart heidra både med Kongens gull og med statue på Stranda. Båt var einaste måten å ta seg fram med i dei dagar, og doktorbåten vart etterkvart ein kjend og kjær farkost på fjordane. Folket på fjord- og fjellgardane visste når Torgersen hadde kontordag på Hellesylt og i Geiranger, og gjekk dei med ei plage som dei ville han skulle sjå på, så rodde dei gjerne ut eller ga signal når doktorbåten reiste forbi. Ein gong båten nærma seg Oaldsbygda, såg Torgersen ein robåt kome ut for å møte doktorbåten. Ei ung og vakker jente frå Oaldsbygda sat ombord og ho hadde slik ein uhorveleg tannverk. Torgersen inviterte henne ombord, fann fram tanntrekkings-tanga si og ba båtførar Petter Sivertsen Jelle om å ta jenta på fanget og halde henne fast. Der midtfjords vart jenta ei verketann fattigare. - No kan du sleppe jenta, sa Torgersen til båtføraren, men Petter Sivertsen sat framleis og meinheldt rundt henne og svara: - Å nei, ho kan vel besvime endå! Det finst fleire slike døme på at han både var doktor og tannlege midtfjords. Ein vinter gjorde austavinden, Skjelljå, at det på fire veker ikkje var råd til å legge ut med doktorbåten frå Stranda. Då kom det melding om at ho Matvik-Margit var sjuk, og dei trudde det var lungebetennelse.

Torgersen fekk då med seg ein mann til følgje og gjekk på ski over Ljøbrekka. Oppover drog dei seg etter det gamle tjørebredde tauet som framleis hang der frå postførarane si tid. Dei kom seg ned til Ljøen og vart rodd på sjukebesøk. Den 6. desember 1958 flytte Hans og Marte Ringdal frå Åkernes Dei var dei siste som budde der inne. Vi finn dei i Orkevik ( Urkevik ), Langevåg. Hans er 72 år, Marte 66. Hans har vore ein stor og velvaksen kar. Men no har helsa svikta. Han kan ikkje gå eit einaste steg utan hjelp. Og det er Marte som fortel: Då eg var 12 år, var eg saman med ei tenestejente som og var berre 12 år - og vi mjølka 40 geiter og kokte ost av mjølka oppe på Åkernes-setra. I den første tida vi var gifte, budde vi på Yste-Åkernes, saman med Nils og Ragnhild. Der var gamlefolk, og mange born. Ja, då var det folksamt på Yste-Åkernes. Så flytte vi til Me- Åkernes, til garden der fonna går over stovetaket. Det har vore mykje skrive og snakka om dette, men når det stundom vert slik fortalt at fonna går over stovetaket kvart år, så er det feil. Gamle folk har fortalt at det kunne gå mange, mange år på rad då fonna ikkje kom. Men trygg var du aldri. Og når ho kom var ho som oftast fæl. For omkring 60 år sidan for fonna beint ned over stovetaket med ei kjempe-stor bjørk, ei som ho sikkert hadde teke langt utom det vanlege fonnfaret. Denne bjørka vart sett med grannenden ned i fjøregrunnen, slik at ho stod med tjukkenden 2-3 meter over flomålet til langt fram i åra. Erla bygde reir oppe i bjørkarota. Hans og eg fekk 5 born, 2 gutar og 3 jenter. Vi reiste ofte til kyrkje, mykje oftare enn det no vert reist. Kyrkjereisa var jamt ei kjærkoma og god oppleving på meir enn ein måte. Husa på Me-Åkernes står som kjent samanbygde inn til ein hammar, med løa i eine enden, fjøset i den andre og stova i midten. I låke snøvintrar måtte dei stundom bere høyet inn gjennom stova når dei skulle gå frå løe til fjøs. Der er no nokre attspikra gluggar i veggane, som syner kvar dei for. I vår tid har ikkje dette vore brukt. I 1952 kom ei snøfonn som reiste med halve løa, og med halvparten av høyet. Hans søkte Naturskadefondet om hjelp. Han fekk avslag, som var grunngitt med at han måtte vite om kva som kunne hende på Åkernes før han flytte dit. Her i huset finn vi også Solveig Ringdal, gift med Anders Hansson Ringdal, til vanleg kalla Åkernes-Anders. Solveig er ei kvinne i sine beste år, fødd og oppvoksa i Ålesund. Kva var det som fekk deg til å flytte inn til Åkernes? Inn til geitemark og fonnfare - og stor einsemnd! Det er snart fortalt: Det var «kjærlegheita». Eg er glad i han som eg gifte meg med. Eg ville vere der han ville vere. Kanskje har du aldri trega på at du for dit? Nei, eg har hatt det bra. Det kunne vere slike dagar som den 17. mai - då tenkte eg stundom at det hadde vore betre om eg var i Ålesund. Eg kom til Åkernes i 1946. Vi fekk 5 born. For at vi kunne halde fram å bu der, sende vi eldste guten vår til Fiksdal då han vart skulepliktig. Der hadde vi slektfolk. I skuletida fekk vi ikkje sjå han andre gonger enn i jula og i påska. Men så skulle der hende noko på Me-Åkernes, noko som meir enn andre ting gjorde at vi kom til å flytte. Det var ein av første dagane i februar 1952. Vi ungefolka budde oppe på loftet. Frå komfyren går det ei malmpipe ( røykpipe ) opp gjennom taket. Eg skulle til å steike ei kake til morsdag, då det med eitt kjendest som eg ikkje kunne puste. Det vart plent mørkt. Fonna for ned over hovuda på oss. Lufttrykket ned gjennom malmpipa var så sterkt at det flytte komfyren midt bort på golvet! Dagslyset kom att. Og slik som der såg ut inne med oss! Det er ikkje til å snakke om. Det var denne fonna som tok halve løa og halvparten av høyet. Vi tok til å tenkje på å flytte. Skulehuset i Oaldsbygda var til sals. Det kjøpte vi, og flytte det hit til Orkevik ( Urkevik ) og bygde det om til bustadhus.

Og vi vender oss først til 83-årige Inger Lundanes. Ho bur på Heimste-Berge, Stranda. Inger Lundanes fortel: Ein gong heitte mannen i Røbergvik, Martinus. Kona hans heitte Inger. Ho kom frå Indreeide i Eidsdal. Martinus hadde ein bror, Peder. Peder flytte først til Smogeli, derifrå til Skrenakk. Og han vart etter den tid nemnd Skrenakk-Pe. Røbergvik var ein svært fattigsleg bustad, jorda er berre tørre rantar mellom berg og stein. Etter ei Røbergvik-kone har det vore fortalt: Ein dag dei vakna, fanst det ikkje mat i huset. Dei såg ein fisk som la seg til i fjøra. Fisken tok dei. Såleis vart det mat også den dagen. Ein dag tok ørna ein storebukk, mens dei stod og såg på. Ørna sette tvers over fjorden - kanskje for å få mat-fred. Men bukken vart for tung! Halvvegs koma, sleppte ho han i fjorden. Og bukken vart til inga nytte korkje for ørna eller folka - han sokk. Martinus og Inger Røbergvik fostra opp fire born. Ein av sønene heitte Elias, ei dotter Inger. Fram mot 1880-talet kjøpte desse syskena strandgarden Midtre-Åkernes. Dei skulle betale kvar sine 1000 kroner. Inger var gift. Mannen hennar heitte Hans. Hans og Inger flytte til Midtre-Åkernes same året. I 1881 kom også Elias. Og han tok med seg gamlefolka i Røbergvik. Både Hans og Elias tok Åkernes som ættenamn. Så langt ein veit hadde Midtre-Åkernes til denne tid vore eitt bruk.

Men no delte dei innmarka i to like delar. Dei ville bruke kvar sin halvpart, med kvar sine krøter. Husa og utmarka skulle vere felles eige. Som kjent står husa, eller huset, på Midtre-Åkernes opp til ein hammar, løa, stova og fjøset alt under same tak. Og der sturtar snøfonna ned over taket. Når stova var innebygd mellom løa og fjøset, kjem det av at det var tryggast der. I 1883 bygde Elias og Hans nytt det som var stovehus. Dei skaut bort noko av hammaren slik at huset kom betre opp mot fjell-veggen, og vart tryggare for fonna. Betre rom vart der også. I 1887 gifte Elias seg med Pernille Helbostad. Og desse var foreldra mine, seier Inger Lundanes. Det var far og mor som tok seg av gamlefolka som kom frå Røbergvik. Her var det ikkje snakk om kår. Dei fekk det dei trong av mat og drikke, «gjekk til bords», som dei sa. Huslydane hadde kvar si stove og kvar sitt kammers, som ligg mellom stova og fjellveggen. Oppå kvar stove er det loftrom. Der hadde dei kvar sine soverom, som vart nytta av både sjølvefolka, gamlefolka og minste borna. Sengene stod heilt innunder rafta, såleis var der bra rom midt på golvet. Gangen som ligg mellom stovene, hadde dei saman, sameleis kjøkenet. Oppå kufjøset er det eit bra stort rom. Der var det fire senger, og der sov største borna og ungdomen - frå båe huslydane, to og to i kvar seng, om det trongst. Attåt er der to mindre soverom. Desse vart nytta til gjesterom. Det hende at det kom framandfolk til Midtre-Åkernes. Under gjesteroma er det kufjøs. Og vegg i vegg med gjesteroma er det geitefjøs, under geitefjøset, sauefjøs. Frå ytst til inst er Midtre-Åkernes-huset 35 meter langt. Far og mor fekk to born, fortel Inger Lundanes. Eg hadde ei syster, Oline. Hans og Inger fekk ni born. Det kunne vere at vi til saman var 12 til 14 menneske i huset. Ein gong mens eg var lita, låg sjø-isen like ut til Åkernes. Far og Hans drog med seg båt inn til Hellesylt og ut att same dagen. Isen heldt heile vegen. Den sommaren eg «las for presten», var vi tre jenter frå Åkernes. Og i fint ver rodde vi åleine inn til Hellesylt og ut att. Det var langt, men også svært trivelge. Snøfonna var sjølvsagt ein fæl skrekk for folka på Midtre-Åkernes. I mars 1905 kom det mykje våt, tung snø. Vi tok til å bli redde for at fonna kunne kome. Og så var det tidleg ein morgon. Vi gjorde oss ferdig med fjøsstellet så fort vi kunne. Vi bar inn rikeleg med ved og vatn. Brunn hadde vi like ved huset. Det galdt å kome seg inn att i stova så fort som råd. Det var der det var tryggast. Klokka var 10 då kom ho ! Men ho var ikkje verre enn at vi etterpå kunne sjå ut gjennom glaset. Gangdøra fekk vi også opp så vidt. Ingen tenkte at fonna kunne kome meir den dagen. Heldige var vi med di alle heldt seg inne. Klokka var to om ettermiddagen. Og med eitt var det som alle ting tok til å skjelve! Fonna kom andre gongen, og så fæl! Det er knapt om det kan forteljast. Ho gjekk, kort sagt, over heile Midtre-Åkernesmarka. Huset vårt var så nedgravd at vi såg ingen ting. Vi måtte moke oss ut gjennom mannshøg, hardstappa fonn-snø. Brunnen var ikkje til å finne att. Noko av fjøshuset var rive bort. To geiter var drepne. Alt som fanst av frukttre på Midtre-Åkernes var sopt på fjorden, sameleis to utmarkløer, fulle av høy. Vårfjøset som vi hadde oppe på Kleiva, var sundbrote. Mor var fælt redd. Og ho sa: «Det får vere kor det vil - eg greier ikkje å vere her fleire vintrar.» Men då sommaren kom hadde ho gløymt det. Og ho sa ingen ting om å flytte. Folk på Stranda såg at det dreiv høy i fjorden, vart det fortalt. Og dei skjønte at det hadde vore fonn-gang. På Midtre-Åkernes vart det for lite høy den vinteren. Karane måtte til å skjere tang. Det kunne dei berre når det var fjøre og stilt. Tanget bar dei opp til gards. Vi la det først ei stund i varmt vatn. Eterpå vart det småhakka. Vi strødde på litt byggmjøl. Og krøtera åt det godt. Då det vart vår, kom grannar og kjenningar frå mange kantar for å hjelpe til med å rydde bort slikt som fonna hadde lagt att ut over heile innmarka, stein og rusk og sundbroten skog. Vi hadde mange åkrar. For det meste vart dei pløgde med hest. Berre eit par av dei minste vart «hakka» for å få kornet nedi. Som oftast var det bygg vi sådde. Men etter som ein av åkrane heiter Rugåkeren, må ein tru at der også har vore sådd rug. Litt innanfor husa var det ein smie-heller. Attåt smie hadde vi der ei tørkehelle for korn. Om vintrane saga og hogde far og Hans mykje famnved. Saman med Inste-Åkernes-Jakob leigde dei ein seglbåt som dei frakta veden til Ålesund på. Somme vintrar var Hans på torskefiskje. Eg minnest ein gong han kom heim att og hadde med ei full tynne med salta torskehovud. Ja, no har eg fortalt om både det eine og andre på Midtre-Åkernes, seier Inger Lundanes. Og eg kan legge til: Når det gjeld fonna, så var det ein tur der i mi tid på 20 år at ho ikkje kom ein einaste gong. Om fonna ikkje gjorde skade på hustaket, så prøvde geitene så godt dei kunne. Kvar einaste vår måtte karane setje opp geite-gard oppe på berga, elles for geitene ned på taket og trakka hol på nevra. I nokre av desse åra var Midtre-Åkernes-jorda mykje oppdyrka. Då far og Hans tok til, kunne dei före kvar sine fire kyr og kring 20 smaler. Noko seinare hadde dei det same av kyr og kring 40 smalere. Som før nemndt hadde vi åker, korn. Vi hadde også poteter. Truskemaskina vart drive med handemakt. Dei hadde eit stort reimhjul som stod midt i løedøra. Til ei av sveivene var det fest ei lang, sterk stong med eit hol i enden, der sveiva gjekk innpå. Og så stod vi tre til fire menneske, store og små, etter som det kunne passe, og drog og drog, att og fram, rundt og rundt. Det var eit «fole» liv ! Vi som var unge, var altså syskenborn på Midtre-Åkernes. Vi hadde seter. Og vi gjekk ei frå kvar som seterjente. Særleg var eg mykje saman med Hanna Åkernes. Vi hadde ikkje fjøs til geitene der oppe. I fint ver stengde vi dei inne i eit gjerde om natta. Var det regnver, for dei ofte inn under ein heller for å ligge tørt. Ein treng ei god stund til å gå frå setra og opp til helleren. Men vi gjekk likevel dit opp for å mjølke, når tilhøva var slik. Vi hadde berre eitt sel. Vi ysta på setra, og det var på kvar sin yrkedag. Ved gjekk det mykje av. Veden måtte vi seterjentene bere til setra, ofte både lang og tung veg.

Det var stritt mang ein gong. Særleg om haustane for geitene stundom langt i veg. Ja, det kunne vere at dei for like til Fjørstaddalen på Stranda. Når vi då gjekk for å hente dei heim, trong vi meir enn fire timar før vi kom heim att til setra. Som før nemnd var vi to systrer. Oline vart gift med Knut Gausdal. Ho flytte til Pegarden på Øvstegard i Oaldsbygda. I 1920 vart eg gift med Peder Lundanes. Peder tok over bruket hans far. Og no frametter vart det også gjort mykje på Midtre-Åkernes for å gjere tilværet lettare. Det vart strakt dobbel taubane opp til setra. Attåt vart det på innmarka strakt opp to løypestrenger. I 1928 fekk vi innlagt vatn i både stovehuset og fjøset. Brunnen som vi hadde brukt, var ofte tørr. Og vi måtte bere vatn lang veg, ofte i hålske - og i isande kulde. Peder var brukar på Midtre-Åkernes i mange år. Så kjøpte han Heimste-Berge på Stranda. Vi flytte til Berge i 1938. Vi hadde då fire born. Foreldra mine, Elias og Pernille, kom året etterpå. Og med di takkar vi Inger Lundanes for praten. Elias Knutson Gausdal, fødd 1915 på Øvstegard i Oaldsbygda, finn vi i heimen hans, Norheim på Korsbrekke, Sunnylven. Elias er gift med Lina Sigfrid, fødd Korsbrekke. Dei har tre born. Elias har vore brukar på Midtre- Åkernes i 11 år frå 1935 til 1946. Og vi bed han fortelje om liv og lagnad der. Hans og Inger Åkernes hadde ni born, seier Elias. Ein av sønene, Martin, tok over på Midtre-Åkernes etter Hans. Martin var gift med Nikoline, fødd Ljøen ( Beithoggane ). Martin døydde då han var i 60-års alderen. Enkja ville selje bruket. Det var far som først tok opp tanken om at eg burde stille meg som kjøpar. «Har du ein gard - så har du eit levebrød,» sa han. Og mykje rett hadde han i det. Eg var 19 år. Til den tid hadde eg vore tenestgut her eller der. Det var det ikkje noko framtid i. Far som då var kårmann på Øvstegard, frisk og full arbeidskar, ville fylgje med meg til Midtre- Åkernes. Mor ville svært gjerne fylgje, for dette var barndomsheimen hennar. Eg hadde mange systrer, som godt kunne tenkje seg å vere tenestjenter på Midtre-Åkernes kvar sine gonger. Og så kjøpte eg garden. Kjøpesummen var 1000 kroner. Nikoline skulle ha kår: seks geitefor, fire sauefor, 200 kg poteter og to famner ved. Ein liten motorbåt fylgde med i handelen. Det var berre eitt kjøken på Midtre-Åkernes og eitt kjøkenbord. Når folka skulle ete, dekka husmora i kvar huslyd på kvar sin ende av bordet. Ofte sat vi då både 10 og 12 menneske samstundes der. Men så var også dette bordet langt. Mellom mange ting som kan lage seg så underleg møttest no mor og systera hennar, Inger, ved same mat-bordet slik som då dei var born og ungdomar. Men no ved kvar sin ende. I gamle dagar, når det var fonnfare, brukte dei å bere høyet gjennom stovene eller kammersa. I den seinare tid har ikkje det vore brukt. Men bestefar, Elias Røbergvik, brukte jamt å stå vakt når den tid kom då høyet skulle berast til fjøset. Han stod på ein knaus like nedom huset, der han kunne sjå opp mot fonn-marka. Jamt hadde vi spade og anna slikt som trongst for å moke oss ut att om vi skulle bli nedgravne av fonna. I mi brukstid gjekk snøfonna over stovetaket to gonger, seier Elias Gausdal. I fint ver ut etter haustane og førejulsvintrane var det ofte at geitene låg ute. Det gjekk fint så lenge godveret varde. Men brått ei natt kom kanskje snøen. Då var det fælt spanande kvar ein skulle finne att geitene. Det verste av alt var at dei kunne skilje seg i mange og små flokkar. Dei kunne vere langt av lei, stå under ein hammar eller i ei flå. Og ein måtte over fleire fonnstrik for å kome heim. På Midtre-Åkernes vart det ikkje ysta i kjøkenet. Kring 200 meter innanfor tunet hadde kvar part sitt eige ystehus, som stod under eige tak. Der var også eit sikkert og svært godt vassnøyte. Og så kom krigen. Vi sådde kveite på Midtre-Åkernes, på mange åkrar. Og vi hausta overlag godt korn som vente kunne vere i solvent heilt nede ved sjøen, mellom høge fjell. På Ytste-Åkernes hadde dei ein vassturbin, ein dei hadde brukt til å ta kraft av for å drage varer opp til gards på ein løypestreng. Når vi no skulle truske, fekk vi låne denne. Å-ja, han var fælt tung å flytte. Men han kom på plass ved ein liten bekk innom tunet vårt. Såleis gjekk det både fint og fort å truske. Likevel, eg vil seie at vi sleit hardt på mange måtar. Dei sleit endå hardare før i tida. Mor fortalde at ho som småjente var med til Timbjørg i slåttonna. Høyet firde dei på løypestreng ned til sjøen, førde det i robåt ut til Åkernes, og bar det opp til tuns. Ein gong møtte mor ein bjørn med unge oppe ved Timbjørg. Det gjekk godt. Attåt mange utmarkslætte hadde dei eitt litt innanfor Timbjørgfjellet, Brattsvoda. Dette ligg heilt nede ved sjøen, og var det første av alle som dei slo. I Brattsvoda fanst det ikkje hus. Dei åt og sov under ein heller. Og dei kunne vere der i fleire dagar før dei reiste heim att. I 1945 vart eg gift med Lina Sigfrid. Og som nygifte fylgde ho meg til Midtre-Åkernes. Men alt året etterpå flytte vi frå garden. Far og mor hadde flytt opp att til Øvstegard i Oaldsbygda, der bror min, Petter, var brukar. Morsyster mi, Inger, og mannen hennar, Peder, med fire born hadde flytt frå Midtre-Åkernes, sameleis besteforeldra mine, Elias og Pernille. Men vi vart ikkje dei siste på Midtre-Åkernes. Same året som vi flytte, i 1945, kom Hans og Marte Ringdal ( dei kom frå Ytste-Åkernes ). Dei pakta båe bruka. Anders Hanson Ringdal og kona hans, Solveig, flytte då også inni «huset under hammaren». Det gjekk nokre år. Ein kan seie at på nytt var det ungefolk, gamlefolk og born på Midtre-Åkernes. Men i året 1958 flytte alle frå garden. Hans og Marte var dei siste. Og det var den 6. desember.

Åkernes setra Dette bildet vart teke av Sakarias Ansok i 1969, og det er Elias Gausdal som står attmed Me-Åkernes-selet. Alt den gongen sto det til nedfalls og nå er det borte. Me-Åkernes og Ytste-Åkernes hadde felles seter, rundt 400 meter over havet, omtrent jamhøgt med Øvstegard i Oaldsbygda på andre sida av fiorden. Ansok skriv at dette er bilde av Ytste-Åkernes-selet, men det er feil. Ytste-Åkernes-selet var større og nyare og hadde kufjøs under. Dette selet vart brent då Ytste-Åkernes vart fråflytta i 1958. Dei var redde at kyrne skulle kome seg inn og bli ståande fast. Me-Åkernes-selet er som ein ser på bildet bygd inntil ein stor stein. Det er sjølvsagt til vern mot fonna, akkurat som dei andre husa på garden er bygde lenger nede. Det gjekk ei stor fonn nedover stølen, og før denne fonna hadde gått om våren, kunne dei ikkje sleppe ut kyrne. Geitefjøs hadde dei ikkje før tidleg i 1920-åra.

Før den tid måtte geitene ligge ute. Det vart bygd geitefjøs til begge gardane og det skjedde ved at dei fann seg ein djup nok jordbakke som dei grov seg inn i. Så vart det mura gråsteinsmur i bakkant og lagt bølgeblekkplater over. På den måten hadde fonna fritt leide over fjøsane og eigarane slapp ä måtte bygge dei opp att kvart år. På sett å vis kopierte dei den nedarva kunnskapen frå husa på Me-Åkerneset til å bygge opp setra si.

Dei to familiane på Me-Åkernes hadde dette selet i lag, men dei hadde kvar sin osteomn. I desse omnane vart det ysta geitemjølk heilt fram til 1935. Etter den tid leigde dei bort geitene sommarstida. Leiga for sommaren kunne vere 10-15 kroner for kvar geit. Det var mykje arbeid med ystinga, og det gjekk med mykje ved. Denne veden måtte berast lange vegar før dei tidleg på 1900-talet tok til å setje opp løypestrengar. Såleis sette dei opp løypestreng over Flosteingjølet som dei frakta ved på. I dag er det tett skog i heile denne fjellsida, men den gongen heldt geitene skogen og krattet nede. Det var gjerne ungdomane som setra, og så lenge det vart ysta så overnatta dei der, men når det vart slutt på ystinga så gjekk dei opp for å mjølke og ned att kvar dag. Det vart tidleg bygd dobbel løypestreng frå garden og opp til setra, slik at dei slapp å bere mjølka. Elias Gausdal fortel at ein gong nokre ungdomar låg over på setra, høyrde dei det snorka i innselet, det rommet i selet der dei hadde lagra osten. Ungdomane vart redde, men våga seg til å undersøke, og då viste det seg at det var Petter Gausdal, bror til Elias, brukaren på Øvstegard, som hadde teke rutebåten til Stranda for å gå til tannlegen. I staden for å vente på neste båt, hadde han gått fram gjennom Strandadalen og over til Åkernes-sætra om natta, og så kraup han inn gjennom vindauga til høgre på bildet, og trøytt som han var, sovna han med ein gong.

LITLESETER Brukaren på Me-Åkernes rundt 1840, Peder, hadde tre born - to gutar og ei jente. Ingen av gutane ville halde fram med å bygsle Me-Åkernes av den dåverande eigaren, kjøpmann Krohn i Bergen. Pengar til å kjøpe garden hadde dei heller ikkje. Det enda med at ein annan, Gunnar Olsson Ekornes, kjøpte Me-Åkernes, og gamle Peder fekk kår. Sønene flytta og dottera, Brit, fekk bli verande som tenestejente hos den nye eigaren. Der kom også ein ung gut frå Langeland, Lars Severin, som dreng. Så gjekk det som det ofte brukar å gå; dei to vart kjærastar. I dei dagar var det nokså utenkjeleg å gifte seg om ein ikkje hadde ein gard å brødfø seg med. Ovanfor Me-Åkernes, rundt 140 meter over fjorden, sto det ein sommarfiøs, oppmura av gråstein, og det var ei lita grasbot rundt. Om Lars Severin fekk bygsle ei lita bot her, kunne det bli billetten til giftarmål med si kjære Brit. Den nye eigaren av Me-Åkernes sa ja til at Lars Severin kunne få bygsle 10 mål. Slik vart Litleseter til, eit småbruk skapt av kjærleik.

Sjølv på flat mark er 10 mål eit areal som ein knapt kunne leve av. Korleis kunne det då gå i bergsprekkene i Sunnylvsfjorden? Det gjekk på eit vis, men det var sanneleg ikkje meir enn så vidt dei første åra. Det første året Lars Severin og Brit budde på Litleseter hadde dei nok för til to sauer, men ved blodslit i lange arbeidsdagar vart det betre år for år. Dei rydda jord og bygde opp murar til terrassar som dei så dekte med jord. På den måten skaffa dei seg stor nok åkervidde. För til dyra slo dei i utmarka både heilt opp på høgfiellet og langs fjorden. Dei eigde lite, men fekk ta der andre ikkje ville ha. Lars Severin fekk også hogge furutre her og der i Me-Åkernes- marka, slik at han hadde nok material til ei lita røykstove. Han bygde henne tett opp til ein stor stein. På den måten vona han å unngå fonna, slik som på nabogarden. Når huset vel var bygt, oppdaga han at øvste skalken på den store steinen låg laus og kunne rause nedover det nye huset hans. Då var det ikkje anna råd enn å ta ned att huset, fjerne steinskalken og så bygge huset oppat. Den vesle røykstova var ikkje stor for ein familie på to voksne og etterkvart fire born - eit kammers og eit kjøken var det dei hadde til rådvelde. Under stova hadde han sauefjøs, og geitefjøs laga han ved å bygge opp med stein rundt ein heller under den store steinen ved sida av huset. Litt lenger borte bygde han kufjøs og løe, og dermed hadde han skaffa seg ein komplett gard der oppe i ura. Det vart aldri mykje materiell rikdom på Litleseter, men når Lars Severin og Brit først kom seg i orden så hadde dei det godt. Dei heldt seg friske og levde lenge. Brit døydde i 1906 og Lars Severin tre år seinare. I 60 år heldt dei saman på kjærleiksgarden sin.

Lars Severin var sprek heilt til det siste. Eit av dei siste åra han levde, nær 90 år, gjekk han frå Ørskog og over fiellet til Tomrefjord for å gjeste slekt. Han gjekk same vegen tilbake. Neste brukaren på Litleseter, Anders Pedersen Storstein, var gift med dotter til Brit og Lars Severin, Ingeborg. Dei fekk fire born og Ingeborg døydde i 1889, i samband med at ho fekk det siste. Ein enkemann med fire mindreårige barn kunne knapt drive Litleseter, og Anders gifte seg opp att med svigerinna på Ljøen. Han kjøpte også eit hus frå Øvre-Ljøen som han fekk flytta til Litleseter. Det er ikkje noko stort hus etter dagens målestokk, men det var mange gongar så stort som den vesle røykstova til Lars Severin. På bildet ser vi nyehuset i forgrunnen, den gamle røykstova til Lars Severin mellom nyehuset og geitefjøsen under helleren. Anders kjøpte også Ytste-Åkerneset og flytte dit. Ei tid dreiv han også dei to gardane i lag, før ein av sønene frå første ekteskapet, Petter Martin, tok over Litleseter, og to av døtrene hans frå det andre ekteskapet, Ragnhild og Marte, gifte seg med to brør frå Ringdal, Nils og Hans, og tok over Ytste-Akernes. I 1957 var det slutt på Litleseter og året etter på Ytste-Åkernes.

Ein gong mannen på Me-Åkernes heitte Peder, hadde han og kona tre born, to gutar og ei jente. Ingen av gutane ville ta over garden, den eine busette seg i Ramstaddal, den andre på Furstranda. Peder selde Me-Åkernes og tok kår. Dottera heitte Brit, ho feste seg som tenestejente hos nyfolka. Og så kom ein ung gut frå Langeland i Sunnylven til Yste - Åkernes for å tene. Han heitte Lars Severin, fødd kring 1820-talet. Lars Severin vart glad i Brit. Han bad om at ho måtte bli kona hans, og det ville ho svært gjerne. Desse to kunne blitt ungefolk på Me- Åkernes, men då hadde altså Peder selt garden. Mellom Yste-Åkernes og Me-Åkernes, om lag 140 meter over fjorden, var det då eit sommarfjøs, oppmura av gråstein, og her og der kring fjøset ei lita gras-bot. Lars Severin fekk bygselbrev på 10 mål der oppe. Han bygde hus, og han rudde jord på den måten at han mura høge murar, fylte stein attom og la jord oppå. Det var denne bustaden som fekk namnet Litleseter.

Vi tek ein tur til Breivik i Borgund for å prate med dei som sist budde på Litleseter. Først møter vi Palmar Petterson Åkernes ( Litleseter ). Han er 35 år, gift med Gerd Lillebø frå Dalsfjord. Dei har tre born. Palmar fortel: Eg flytte frå Litleseter i 1957. Den 31. desember same året døydde mor, far vart åleine, han flytte hausten 1958. Etter denne tida har Litleseter lege øyde ein gard som mange kanskje vil rekne mellom dei mest vanskelege og farlege i fjorden. Men eg som er fødd og oppvaksen der, vil aldri gløyme denne staden. Eg minnest dei lyse sumarkveldane når eg etter lange og harde arbeidsdagar sat på stovetroppa og det anga sterkt frå jord og skog. No og då kunne det klunke i ei bjølle når geita vifta bort fluge og mygg. Og eg kunne sjå solgull som brann over dei høge fjella over fjorden eg gløymer det aldri. Men eg minnast og uversdagane - mørke netter med tunge drønn frå snøfonner som sturta i fjorden. Liten og hjelpelaus måtte ein kjenne seg - men i tillit til Han som rår og styrer over alt kunne ein også i slike stunder få kjenne ein viss tryggleik. Siste gongen eg var opp til Litleseter var i sommar. Eg må vedgå at det gjorde meg vondt å sjå kor alt forfell, slikt som oldefar, bestefar og far har stelt med. Vi veit at det finst tusen på tusen gardar ut over landet vårt i dag der same forfallet får gripe om seg. Og eg kunne ikkje fri meg frå tanken: Er vi i ferd med å svike vår jord? Og så får vi ein prat med far til Palmar, 84-årige Petter Åkernes, ein åndsfrisk og traust kar. Vi spør om han vil fortelje om liv og lagnad på Litleseter. Og Petter fortel: Lars Severin var fattig. Han fekk hogge nokre furer her og der i Åkernes-marka. Desse kløyvde han til plankar med handsag for å bygge stovehus, ei svært lita stove; røykstove, med kammers, kjøk og gang. Huset bygde han tett opp til ein stor stein for å vere nokolunde trygg for fonnfare. Då huset var ferdigtømra, såg han at oppå toppen av steinen var ei rivne, eit stein-flak låg laust og om dette rausa laust, ville det kome beint ned gjennom stovetaket! Han måtte rive huset og bere plankane bort frå tufta. Han fekk stein-flaket ned og bygde huset opp att. Denne vesle røykstova står på Litleseter den dag i dag. Sjølve «store»-stova er no kledd innvendig med staff, men alt det andre er, stort sett, som frå først av. Så lenge Lars Severin og Brit var i sine velmaktsår fanst der ikkje anna eldstad i Litleseter-stova enn gruve. Men far sette inn ein omn då han tok over. Under stovegolvet er det sauefjøs. Lars Severin grov ut ein hellar under ein kjempestor stein tett att-ved stova, mura opp litt veggar og fekk til eit fint fjøs til geitene. Kufjøs bygde han saman med løehuset. Å busetje seg her oppe skulle det frikst mod til. Men det hadde han Lars Severin, fødd kring 1820, for han ville gifte seg med ho Brit, og 4 born fekk dei. Geitefjøs kom han seg til med gratis under kjempesteinen til høgre på biletet. Første året Lars Severin og Brit budde på Litleseter, hadde dei ikkje fått inn meir høy enn til to sauer. Men husdyrtalet auka fort. Dei for ut i villmarka og slo gras. Dei for sjøvegs ut om Prestehellaren i Sunnylvsfjorden - førde graset inn til Me-Åkernes, tørka det på berga og bar det opp til Litleseter. Lars Severin og Brit fekk fire born. Ei av jentene ( tvilling ) heitte Ingebjørg. Ho vart i 1876 gift med Anders Storstein. Desse var foreldra mine. Og dei tok over på Litleseter etter bestefar. Då eg var sju år døydde mor. Far gifte seg opp att med Helga Ljøen. Han kjøpte då ei stove på Øvste-Ljøen som han flytte til Litleseter og sette ho opp rett framanfor den gamle. Eg kunne i åra framover gjere god nytte for meg heime.

Ein sommar vart eg bortsett som gjetergut hos Peder Nedre-Ljøen, han var ungkar. Kvar sommar flytte Peder husdyra først opp til Heiane, og så til Hjellane. Ja, han tok også med grisen, for i slåttonna hadde han ingen heime som kunne gi grisen mat. Peder leigde to tenestejenter, og geitmjølka vart ysta på Hjellane. Så var det ein sundag, jentene hadde fridag. Dei for over fjella til Herdal i Stranda på vitjing. Men eg og hunden måtte gjete sundag som mandag. Fram mot kvelden vart hunden svært uroleg. Han murra stygt og synte tenner. Det var godt å skjøne at no var bjørnen ikkje langt unda. Geitene forstod også at det var udyr i nærleiken - dei for skremde ei hit og ei dit. Og vi streva alt vi kunne for å få dei heim til Hjellane. Då vi endeleg kom dit, hadde vi tre geiter for lite. Denne dagen skulle ikkje vere slutt med berre ei uheppe. Medan jentene var borte, hadde grisen brote seg ut. Vill og øsen som han vart av denne uventa fridomen, herja han rundt husa og gjorde mange slags ugagn. Mellom anna fann han mjølkespanna som stod i ein liten brunn, snudde ho opp ned og tømde mjølka i brunnen. Dagen etterpå fann vi først to av geitene som vi hadde mist. Dei hadde i redsle for udyret hoppa ned i ei fasteflå. Peder firde meg ned i eit tau, og så drog han geitene opp att, ei for ei. Den tridje fann vi og, den hadde bjørnen drepe. Han hadde ete av ho og rive ho sund så det var fælt å sjå. Eg kan ikkje minnest noko anna enn at vi hadde parafinlampe på Litleseter, seier Petter Åkernes. Men når vi skulle til fjøsane, eller vi skulle gå til ein granne når det var mørkt, måtte vi bruke skjålykt. Skjålykt-«glaset» var tillaga av ein ku-mage. Og inni lykta brann eit heimestøypt talglys. I dei to ekteskapa hans far vart vi 5 syskin. Far kjøpte Yste-Åkernes. Han som selde heitte Rasmus, han flytte til Berge i Stranda. Frå 1896 til 1914 dreiv far både Litleseter og Yste-Åkernes. I 1914 tok eg over på Litleseter. Nils Ringdal-Åkernes, som var gift med halvsyster mi, Ragnhild, tok litt seinare over på Yste- Åkernes. I 1929 vart eg gift med Leonora, fødd Tyssfjord. Då hadde eg kjøpt Litleseter, som bestefar hadde bygsla for kring 75 år sidan. Eg betalte 1000 kroner. Eg og Leonora fekk to born. Ragnhild skulle ta ut på sin første skuletur - til Ljøen. Det var på ein sundag, då det var høgmesse på Hellesylt. Far flöta kyrkjebåt, og vi var 5 menneske i alt. Då vi rodde framom Timbjørg-fjella, susa ein stein rett ned gjennom båten! Vi var like ved land. Far hoppa opp på berga, reiv opp ei sterk grastorve og stappa ho ned i holet. Oppe på torva la han ein passande tung stein. Etter holet å døme måtte steinen vere om lag som ein knyttneve stor, god fart måtte han ha hatt! Vi auste båten og rodde vidare inn til Ljønausta og sette båten på land. Dei frå Åkernes som var tenkt seg til kyrkje fekk fylgje Ljøfolka på deira båt. Då kyrkjefolket kom attende til Ljønausta vart steinholet tetta. Og så rodde dei ut att til Åkernes. Det var lange og harde arbeidsdagar på Åkernes. I slåttonna stod vi ofte opp i 4-5-tida om morgonen - etter å ha sove i ei utmarkløe eller under ein hellar. Det kunne vere så lang veg til slåttemarka at det ikkje nytta å gå heim kvar kveld. Om sundagane reiste vi til kyrkje så ofte som vi kunne. Og var vi heime, så heldt vi husandakt. Det var ein skikk som gjekk i arv frå mann til mann. Som før nemnt er syster mi, Ragnhild, gift med Nils Ringdal- Åkernes. Ei anna syster, Marte, er gift med Hans Ringdal, som er bror til Nils. Hans og Marte budde på Me- Åkernes. Vi var såleis slektfolk i desse tre tuna. Gerd kjem inn med mat og kaffi. Og det er så likt seg som det kan vere: Der det finst folk frå ein utkantgard, der går aldri eit framant menneske svolten ut frå huset. Vi sit rett framfor 84-årige Petter Åkernes. De var sterke karar på Åkernes? Å- ja, Lars Severin var sterk. Han var over 90 år, og då gjekk han over Ørskogfjellet til Tomrefjord på vitjing. Han gjekk same vegen attende, og han var sprek kar då han kom innatt til Åkernes.

YTSTE – ÅKERNES

Bildet under viser kjøkkenet på Ytste – Åkernes fram til 1847.

Det var ein liten krok av røykstova som vart brukt til kjøkken, og her vart all maten laga til dei 25 menneska som budde i dette huset på det meste. Her skulle to ungekoner og ei kårkone (mora deira) koke og steike maten sin. Her skulle dei også yste, og det skjedde ved at dei laga seg turnusliste. Kårfolket Anders og Helga hadde fått det gamle kjøkkenet, det som ligg innanfor døra på bildet, til sitt soverom.

Døtrene til Anders og Helga, Ragnhild og Marte, gifte seg med to brør, Nils og Hans Ringdal. Nils tok namnet Åkernes, mens Hans vart heitande Ringdal. Nils og Ragnhild fekk 12 born. Alle tolv vart fødde i denne stova med kjøkkenkrok. I tillegg hadde dei ei pleiedotter. Hans og Marte hadde 5 born. Så budde kårfolket Anders og Helga i huset så lenge dei levde, og i tillegg budde far til Nils og Hans, Peder, i huset. Han hadde eit halvt kammers for seg sjølv. Hans og Marte hadde den minste stova til sove- og opphaldsrom, Ragnhild og Nils hadde storestova, mens altså kårfolket hadde gamlekjøkkenet som kammers. På samsen hadde dei kjøkkenkroken. I dette rommet sov både Nils og Ragnhild og dei mange borna. Det vart laga lause karmar som borna låg i på golvet, og karmane vart skudde inn under senga om dagen. I dette rommet sto også vogga, og Anna Matvik som var ei av dei som voks opp i denne stova, fortel av vogga var i bruk mest heile tida frå 1915 og fram til slutten av 1930-åra.

Ein måtte lære seg til å respektere kvarandre og tilpasse seg kvarandre når det budde så mange menneske under same tak. Ikkje minst kvinnene som skulle dele på dette vesle kjøkkenet og denne eine omnen måtte lære seg samarbeid. Når dei skulle steike brød og kaker framfor jul så måtte det gå på skift. Den gongen hadde dei berre Ølgjær og denne gjæra var slett ikkje alltid å lite på. Dessutan så tok det lang tid før deiga heva seg, og ein måtte passe på heile tida. Det måtte store mengder brød til for så mange menneske, og julebaksten var nærast ei onn for seg sjølv. På bildet er dei i ferd med å steike vafler. Krukka med vaffelrøre står til venstre for omnen, og på plata til venstre ligg det flate vaffeljarnet. Under handldedet til venstre for vaffelrøra ligg dei ferdigsteikte vaflene. På veggen i denne kjøkkenkråa var det snikra hyller, der det sto mjølboksar og krydder og slikt som høyrer til på eit kjøkken. Til høgre for omnen står sopelimen, og han vart mykje brukt til å koste golvet med. Vasking med vatn høyrde helg og høgtid til. Lufta gjorde dei gjennom ljoren i taket. - Vi var friskare i den tida enn dei er i dag, seier Anna Matvik. Bildet er teke eit av dei første krigsåra, truleg av fotograf Ringdal i Ålesund. 6. desember 1958 flytte Ragnhild og Nils frå Ytste-Åkernes. Same dagen braut Marte og Hans opp frå Me-Åkernes som dei hadde forpakta sidan 1945.

Knapt med levebrødet Så langt tilbake som det finst skriftlege kjelder ( 1603 ) er Ytste-Åkernes nemnd. Alle dei tre Åkernes-gardane er svært gamle. Det skulle ein kanskje ikkje tru med dagens målestokk, der dei ligg i ei brattbergside med grovagjel, hamrar, urer og fonnefar. Likevel var dette grøderike gardar. Dei låg i solhellinga, relativt nær sjøen og det vaks godt mellom steinane. Noko samanhengande åkerland var det ikkje snakk om. Dei spreidde åkrane rundt i terrenget der dei fann ei lita bot med dyrkbar jord. På Ytste-Åkernes er det såleis hevda at dei eitt år sette poteter i 15 åkrar. Dei mange åkrane har nok gitt opphav til namnet Åkernes. Ytste-Åkernes er som namnet seier den garden som ligg lengst ute i fjorden av Åkernes-gardane. Der husa står i dag er det nokolunde trygt for snøfonn, og når det står nedteikna at husa på garden vart tatt av fonn i 1714 så meiner ein at dei då må ha stått på ein annan stad. Heilt trygg for steinsprang er garden likevel ikkje. I 1920 åra leigde heradstyret folk til å sprengje vekk ein hammar som ein frykta ville losne og ramle ned over husa på Ytste-Åkernes. I det høvet vart husa tømt for alt av verdi, berre hønene og grisen var att heime. Folka på Ytste-Åkernes tok med seg buskapen og rømde til seters. Der vart dei verande i tre veker, mens skytebasane bitvis skaut sund den farlege hammaren. Det skjedde utan at husa fekk nokon skade. Det blir fortalt at ein periode så hadde ikkje mannen på Ytste-Åkernes råd til å halde Sunnmørsposten. Det tykte ein av naboane i Oaldsbygda var så leitt at han like godt betalte for abonnementet. Mannen på Ytste-Åkernes kunne ikkje forstå at han fekk avisa sjølv om han ikkje hadde fornya abonnementet. Grannskapet over fjorden var godt, og det var kvar sin gong til å hjelpe. Ytste-Åkernes er eigentleg berre ei smal remse med jord frå fjord til fjells. Garden ligg ca. 175 meter over fjorden, og det vart slik rekna at først når gutane klarte å kaste steinen så langt at han fall i sjøen, vart dei rekna som vaksne. I mellomkrigstida budde det til saman 25 menneske på Ytste-Åkenes, og endå hadde dei så pass at dei kunne ha eit gjesterom ståande klart dersom det skulle kome uventa gjestar. To familiar, den eine med 12 born og den andre med fem, i tillegg til besteforeldre, svigerfar og ei pleiedotter var det plass til i dette huset. Dei ikkje berre visste å innrette seg, dei måtte det også, om det skulle gå vel, og det gjorde det. Ei viktig forklaring er kanskje at det var to systrer, Ragnhild og Marte, som gifte seg med to brør, Nils og Hans. Nils og Ragnhild var dei siste som flytte, i 1958. I 28 år hadde Nils rodd borna sine inn til Ljøen på skule, åtte km kvar veg. Det blir mange åretak!

Snørike vintrar Dette bildet under tok Nils Ragnar Åkernes vinteren 1952, og det er broren Magne som står og måkar snø. Denne vinteren var spesielt snørik, m.a. gjekk ei kjempefonn over Me-Åkernes og tok halve løa. Også i Ytste- Åkernes gjekk det store fonner det året. Setrefonna gjekk innanfor husa og Inste Streket gjekk utanfor. Dei som budde på desse gardane hadde namn på alle fonner. Fonnene vart på ein måte «skapningar» som dei måtte lære seg å leve saman med. Sjølve husa på garden står trygt, og grunnen er eit stykke ovanfor husa står ein fjellknaus. Bjørneknausen, som styrer Setrefonna utanom husa. Denne fonna kunne likevel øydelegge mykje av innmarka når ho var stor, og ga mykje arbeid med opprydding. På den andre sida så tilførte fonnene mykje næringsemne til jorda, slik at graset voks betre der fonna hadde gått. Familiane i Ytste-Åkernes brukte å moke veg mellom husa, og det er det Magne Åkernes driv på med her, men vegen til sjøs vart ikkje moka.

Når det skulle lagast rås gjennom laussnøen, brukte dei å ause full ein jutesekk med sauegjødsel. Denne sekken drog dei etter seg som ein plog. Så tørnde dei sekken ein eller annan stad der det skulle spreiast gjødsel til våren, og på den måten gjorde dei to jobbar på ein gong. Når dei skulle selje slaktegris og det var mykje snø, så vart også griseskrotten nytta som plog. Denne vinteren var det ekstra mykje snø, men normalt så brukte det å ligge rundt 70-80 centimeter rundt tunet, mens det sjeldan var meir enn 20-30 centimeter nede ved sjøen. Trass i fonnfaren i dette området brukte borna å gå på ski. Foreldra brukte å åtvare om fonnfaren og borna lærde seg sjølve dei vérteikna som varsla fonnfare. Då var det forbod mot uteliv. Ungane hadde snarer i fjellet som dei måtte ettersjå. Nils Ragnar fortel at det eitt år var så mykje laussnø at han kunne fange ein hare med hendene. Sjølv om det på mange av desse gardane var eit heller marginalt levebrød, så mangla dei som levde her på ingen måte korkje humor eller livsglede. Dei likte å drive ap og ha det moro. Ei klassisk historie i fjorden skriv seg frå ein sommardag rundt 1930. Frå 1920 hadde rutebåten «Rollo» gått forbi Ytste-Åkernes fram og tilbake mellom Sjøholt og Geiranger. Båten brukte å stoppe ved Ytste-Åkernes når det var behov for det. Åkernes-karane la ofte pengar i ei flaske som dei kasta uti slik at rutebåten kunne plukke opp flaska. Då skulle mannskapet kjøpe tobakk eller andre varer. Fin dag skulle brørne og brukarane Hans og Nils drive ap med mannskapet og dei som sto på dekk på «Rollo». I det båten kom inn under land sprang Hans etter Nils med ein ljå, og frå båten såg det ut til at Nils måtte hoppe på sjøen for å berge seg. Dei stirte ned i sjøen, men ingen Nils kom opp. Han hadde sumt under båten og kom opp på andre sida. Mannskap og passasjerar frykta det verste inntil dei høyrde skøyaren rope bak båten: - Viss døkke ikkje reise snart, så skrua e' av tvøra ( propellen ).

Prestehellaren I sjøkanten like utanfor Ytste-Åkernes kan ein framleis lese det som her er måla på fjellet.

Ein eller annan stad i sjøen utanfor denne hammaren var det at redningsmannskapet frå gardane rundt og frå Hellesylt fann presten Knud Harboe første pinsedag i 1701. I robåt med rorskarar var han på veg frå Norddal til Hellesylt for å halde gudsteneste. Komen hit vart båten teken av den fonna som seinare er blitt heitande Prestefonna. Harboes seinare prestekollega, Hans Strøm, skriv i Søndmøres Beskrivelse som vart utgitt 60 år seinare, at det var uklart om det var snøen frå fonna som fylte og velta båten, eller om det var vinden frå fonna som kasta presten og mannskapet ut av båten. Det er uansett eit faktum at Harboe vart liggande sterkt forkomen på ei dyne av fonnsnø ute i fjorden. Bergingsmannskapa rodde forbi han første gongen fordi dei trudde han var ein klesbylt. Ved nærare ettersyn viste det seg altså at det var presten, og han var så forkomen at han døydde like etter. Lokale folk kunne fortelje til Hans Strøm at det var ei kramfonn som kom, og at ho vanlegvis gjekk så seint at hadde det vore lokalkjende folk som rodde prestebåten, så ville ikkje båten ha blitt teken av fonna. Også i dei dage kunne dei vere etterpåkloke. Sokneprest Knud Harboe kjende seg slett ikkje heime blant dei høge fjella, og i ei bøn til kongen om å få ei ny og høgare stilling, skriv han at han mange gongar har vore i livsfare på grunn av stein- og snøfonner som kom ned frå fjella i desse fjordane. Det hadde han sikkert rett i, men han overdreiv nok litt, for i alle desse hundreåra er hans presteskyss den einaste som er blitt teken av fonna. Hans Strøm skriv elles om at desse fjordane kunne vere lunefulle ikkje berre på grunn av fonnfare, men også på grunn av vind. Særleg ille var kastevindane i Geirangerfjorden. Strøm skriv at presten ofte blir forhindra frå å kome seg til Geiranger for å halde gudsteneste, og fordi det kunne vere så uvisst om og når han kom til Geiranger, så brukte presten å gi folket på fjord- og fjellgardane langs Geirangerfjorden eit signal om at no kom han. Han fekk rorskarane sine til å hauke og rope mens dei rodde innover fjorden. Det høyrde dei godt på fjord- og fjellgardane, og når dei såg prestebåten kom, hadde dei tid til å kome seg i båt sjølve og ro etter prestebåten. Krossen og namnet vart måla på fjellet her av Nils P. Åkernes med fleire ein gong i 1920-åra, og namnet på dei som gjorde det og datoen er skriven på ei fjøl som vart kilt fast inne i helleren. Etter krigen fortel sonen, Nils Ragnar, at skipperen på turistferja «Geiranger» nekta å stoppe utfor Åkernes om ikkje målinga vart fornya. Turistattraksjonen var i ferd med å falme, og krossen i fjellet og det som skjedde var noko guiden på ferja opplyste om. Når målinga skulle fornyast måtte dei ha med seg stige i ein båt. Prestefonna er årviss, og før ho kom kunne ikkje Ytste-Åkernes ha ut kjea sine. I tillegg til det vi før har skrive, tek vi med i denne artikkelen eitt og anna frå den fonnfarlege og vidgjetne strandgarden Ytste-Åkernes. Det er 77-årige Ragnhild Åkernes og den tredje eldste av døtrene, Petra Flåen, som fortel.

Først Ragnhild: Foreldra mine heitte Anders og Helga. Far var brukar på Ytste-Åkernes. Året 1914 vart eg gift med Nils Ringdal. Nils kjøpte garden i 1918. Han tok Åkernes som ættenamn. I 1919 gifte Hans Ringdal, bror til Nils, seg med syster mi, Marte. Frå no av og mange år frametter dreiv Nils og Hans garden saman. Far til Nils og Hans, Peder, kom også til Åkernes. Han var der til han døydde. Endeleg kan det nemnast at attåt våre eigne tolv born hadde Nils og eg ei pleiedotter, Helga Ringdal. Alle budde i same huset. Romma vart delt slik: Peder hadde eit halvt kammers. Nils og eg hadde storestova og det andre halve kammerset. Hans og Marte hadde litlestova, kårfolka eit kammers. Der var eitt kjøken i huset - det tente for alle. Oppe på loftet var det sett opp mellomvegger i ymse rom. Der var såleis fleire soverom for born og ungdom. Nils og Hans dreiv garden saman på den måten at dei hjelptest åt i alt arbeid. Dei stod side om side, kan ein seie. Dei var heilt uskiljelege. All avling vart hatt i hus som felles eige. Men dei åtte og hadde ansvaret for og dråtten av kvar sine krøter. Kåret la dei med kvar sin halvpart. Det har vore avla korn på Åkernes til langt fram i åra. På kårbrevet hans far var også korn medteke, men no vart dette berre på papiret. Derimot vart det avla poteter, i krigsåra på i alt 15 åkrar! Svært små var mange av dei, ein måtte bruke dei likevel - her var det mange munnar som skulle mettast. Vi var to ungekoner, i var systre og ei gamlekone ( mor vår ) som skulle koke i eitt og same kjøken. Der skulle vi også yste, det var på kvar sin yrkedag. Prøv det kven som vil - om de kan gå heilt fri for å «gnisse» aldri så lite ein hende gong. Skulle det vere at Nils og Hans høyrde noko slikt, sa dei: «Hyss! sjå på oss, høyr på oss» Men så hadde dei all vidda inne i Åkernes-marka til å «lufte» seg i.

Ragnhild held fram : Det var i siste halvparten av april 1928. Veret hadde lenge vore fin-fint, mildt og tøya mark til langt opp mot fjella. Tidleg ein morgon vart det eit fælt brak oppe i marka. Eg sprang ut og vart mest stiv av redsle. Det kom ei steinskrede nedover mot husa våre. Og der var vi då 18 menneske! Braket stilna av litt etter kvart. Av skreda såg eg ikkje noko meir første stunda - det la seg ei grå røyk-sky over alt. Men etter som lufta klårna, kom det fram store og små steinar som hadde lagt seg litt ovanom tunet. Eit sommarfjøs vi hadde der oppe var heilt sund-krasa. Heradstyrefolk frå Hellesylt kom til Åkernes for å sjå på tilhøva. Det vart teke avgjerd om at vi med ein gong skulle røme huset. Og det skulle kome folk for å sprengje vekk farlege fjell som enno hekk att der oppe. Vi tok til å flytte, opp til setra. Men først sleppte vi geitene saman med kjea til skogs. Det høvde bra, for det var vanleg at kjea fekk fylgje mora ein liten tur for å suge før dei vart rodde ut til Prestehellermarka ute ved Sunnylvsfjorden. Prestehelleren har fått namnet etter presten Knud Harboe, som i 1701 miste livet der i ei snøfonn. I den tida var Norddal og Sunnylven eitt og same prestegjeld. Det var ved ei av reisene mellom Norddal og Sunnylven at ulukka hende. Alle sauene med lam vart også sleppte til skogs og måtte greie seg sjølve. Kyrne tok vi med til setra. Det einaste som fanst av krøter på Ytste-Åkernes, var grisen og nokre høner. Eg gjekk ein tur ned til gards kvar dag for å gi grisen og hønene mat, seier Ragnhild. Alle som var store nok, hjelpte til med å bere høy opp til setra. Og ein måtte ha mat opp til folka. Klede tok vi med det som trongst, men heller ikkje meir. Det var sjølvsagt mange andre ting i huset som måtte bergar. Det ramla og rauk fælt stygt kvar gong ein «salve» vart avfyrd. Det gjekk godt. Ikkje ein einaste stein kom heilt ned til tunet. Og så tok vi til å flytte andre gongen. Det var ei «onn» - kanskje hardare enn den første, som mykje kom av at no var det berre eit par dagar att til den 17. mai. Særleg største jentene var plent oppsette på at vi skulle til Hellesylt på 17. mai-moro i år som hine åra. Og så måtte dei finne att bestekjolen, kan du vite, og det eine med det andre som låg gøymt her eller der ute i marka. Fridomsdagen kom. Åkernes-folka, store og små, gamle og unge, rodde innetter fjorden til Hellesylt for å vere med i gudsteneste og på 17. mai-moro. For oss på Åkernes, som for dei fleste strandsitjarar, var det å halde skuleborna på skule det vanskelegaste av alt. Det er så lettvint å snakke om at dei vart sende hit eller dit. Når ein har rodd ein lang og verhard fjord år etter år - ja, i 28 år, slik som Nils har gjort, då veit ein litt meir om skuleskyss enn folk flest. Heile tida har våre born gått på skule i skulehuset på Ljøen. I første åra fekk dei bu på Øvre-Ljøen. Både Ingebjørg og mor til Rasmus og Ingebjørg, Karen, vart svært gilde med dei. Det var å ta til på skulevegen ein sundag, som oftast med tre til fire born. Når det hadde gått ei veke, var det for karane å ta ut på nytt, og då for å kome med meir og ferskare mat. Tredje sundagen vart borna henta heim. Og så kom det ein fritur på fire veker. I nokre av siste åra vi hadde skuleborn, budde dei på Nedre Ljøen. Og ei av systrene, som var konfirmert var med for å stelle for dei. For å gi eit lite glimt av kva som kan hende på ein skuletur med små born vintersdag, seier Ragnhild Åkernes, skal eg ta med:

Det var i 1939. Nils, Nils junior, Jon og Per var på rotur heimatt frå Ljøen. I godt ver kunne ein ro denne strekninga på kring 1.5 time. Den dagen var det sterk motvind. Sjøskvetten stivna så snart han kom på kleda. Dei største gutane, Nils og Jon, rodde med kvar si år. Men Per var for liten til å ro. Han sat i bakskuten og vart litt etter litt så underleg still og bleik. Endeleg sleit dei seg ut til Inste-Åkernes- støa. Der tok dei fast på land. Nils hjelpte Per så han kom seg opp på nauststø-steinane. Han bad dei andre gutane om å få Per med seg opp til hus-tuft-murane på Inste-Åkernes, som ligg like ved sjøen. Der står det svære, høge kjellarmurar som kunne vere til vern mot kald-vinden. Sjølv gjekk Nils inn i naustet. Ja, så seint som då stod der att noko av naustet. Der inne låg ein liten dunge med tørr ved. I ei svær, gammal malmgryte som stod mellom husmurane på Inste-Åkernes, kveikte Nils opp bål. Og så stod dei der - til vesle Per var tolleg opp-att-tina. Så tok dei ut på siste, dryge roturen. Attpå dei lange og ofte harde vintrane kom det jamt vår og sommar. Vi for langvegs ut til mange utmarkslætte. Vi «kava» med kyr og med geit og sau. Vi separerte og vi ysta. I mine unge år, før eg var gift, var eg ein gong med til Timbjørg i slåttonna. Der stod då att litt av løehuset. Der inne sov vi om natta. Frå Timbjørg var det då løypestreng ned til sjøen. Det kunne kome eit lite omskifte i den jamne kvardagen også på Åkernes, seier Ragnhild. Som oftast ein gong kvart år, og helst om hausten, kom presten Torstein Gunnarson til Åkernes for å halde bibeltime. Då kom vi saman alle både store og små, frå alle tre tuna. Etter andaktsstunda vart det dekka på bordet, for alle - og av det beste som fanst i huset. Vi heldt til skiftevis ein gong med kvar. Gunnarson sa ein gong han stod i tunet hos oss: «Etter som folka her er flinke kyrkjesøkjarar, og her ikkje er nokon så gamal og skrøpeleg at ein ikkje kan kome til kyrkje er det ikkje nødvendig for meg å kome hit for å halde bibeltime. Men det er så triveleg - eg vil kome likevel.» Petra Flåen vart i 1948 gift med Severin Flåen, Dyrkorn. Det er der i heimen hennar vi finn ho. Petra fortel: Eg var 10 år. Eg kom til Seljeflot i Oaldsbygda for å vere barnejente. Det gjekk godt. Borna eg skulle passe var det ikkje nokon vanske med. Alle var svært skjønsame og gode mot meg. Eg hadde vore på Seljeflot i ni veker. Så kom far dit opp ein dag. Han hadde med tre av minste syskena mine. Det var moro for dei å få fylgje med far. Og så var det litt stillare - ei stund heime då, mens dei var borte. Far snakka med vaksnefolka på Seljeflot. Eg leika med syskena mine. Og alt var så triveleg. Men då den stunda kom at dei skulle reise, var det plent som noko inne i meg heldt på å gå over styr! Eg kan ikkje fortelje kor det kjendest. Eg berre visste ein ting: Eg ville heimatt. Eg våga ikkje å seie eit einaste ord med far om det. Då dei gjekk og var komne litt på veg, tok eg til å fylgje etter halvt på lur. Eg såg at syskena mine vart lyfte inn i båten, eitt for eitt. Eg såg at far tok etter festra for å løyse båten. Då la eg i veg nedover til dei. Ja, eg sprang som for livet! Eg hivde meg inn i båten, krulla meg saman som eit nyste. «Men Petra då, sa far, «kva er det du finn på med». Han prøvde å snakke meg til fornuft, kanskje aldri så lite streng i tonen med same. «Du er stor no, du,» sa han mellom anna. «Og du har det så godt der oppe, dei er så snille med deg.» Ja, ja, ja, det visste eg. Eg visste at dei var snille med meg. Men eg berre kneip meg fastare og fastare i båten. Eg veit det ikkje, kanskje var det like vanskeleg for far som for meg? Han vart så underleg spak og mild i tonen. Til slutt sa han ingen ting. Han berre strauk meg ør-lite og lett over håret. Så steig han att i båten, over tofta. Han sette seg og tok årane. Sakte seig båten bort over ein sommarsblank fjord - heimatt til Åkernes. Det har aldri hendt at snøfonna tok hus på Ytste-Åkernes, seier Petra Flåen. Men både utom og innom garden går ho, og nær sagt årvisst. 600 meter ovanom tunet står Bjørneknausen, ein fjellknaus. Han styrer Seterfonna forbi husa våre. Det er denne fonna som går ned innanfor garden - og i ei breidd av 500 meter! Sjølv om Seterfonna ikkje nådde i oss, kunne det vere nifst likevel. Det kunne kome «småfonner» som heller ikkje var å spøkje med. Ein gong etter at eg var 14 år, det hadde snøa mykje dag etter dag, laus og lett snø. Vi var inne i kjøkenet mange av oss. «Du Petra», sa mor, «gå bort i fjøset med denne hønsematen.» «Nei-i», eg drog på det i ein litt spøkefull tone, «fonna kan kome.» Mor såg strengt på meg og sa: «Du skal ikkje spøkje med fonna!» Eg skjønte med ein gong at det ikkje var fint det eg hadde sagt. Og så tok eg hønsemat-fatet og gjekk. Det var berre så mykje at eg var koma innom skyle- enden og hadde fått att døra då kom fonna, ei mjellsnøfonn, rett ned mellom husa. Ho gjekk så stilt. Eg høyrde berre ein lett sus. På ein augneblink var tunet fullt av snø. Skyledøra som eg hadde attom meg, var heilt nedgravd. Og der inne stod eg med hønsemat-fatet mellom hendene i stum-mørke og gret. Dei som var inne i stovehuset, vart fælt redde for meg. Ikkje noko var så truleg som det at eg var teka av fonna. Om ei lita stund høyrde eg far rope: «Petra, Petra, er du der, Petra?» «Ja.» Kvar sommar når nokon av oss syskena som var heime, skulle «lese for presten», måtte far ro inn til Hellesylt for kvar møtedag.

Då turen kom til meg, vart det ordna slik at eg skulle tene på Tronstad i Sunnylven, og far kunne bli spard for alle desse ro- turane. Ja, eg kom til Tronstad - 14 år gammal. Ég var mellom anna seterjente. Eg bar mjølk med både beretre og i tankar. «Prestelesinga» var noko som liksom berre høyrde til attåt. Travelt var det. Men så fekk eg god løn: 10 kroner for kvar månad. Det var mykje i dei dagane for ei så ung jente. Då hausten og konfirmasjons-høgtida kom, hadde eg fått meg fint «utstyr», som eg langt på veg kunne betale sjølv. Eg heldt fram som tenestejente. Det kan nemnast at mellom andre stader tente eg på Seljeflot, i båe tuna på Stokke. Alt i alt tente eg i Oaldsbygda i meir enn seks år. I 1942 fekk eg plass på Ørskog husmorskule. Eg skulle reise dit ut ein måndag. I dei dagane gjekk det rutebåt ut fjorden annankvar yrkedag. Vi på Åkernes måtte ro over til Oaldsbygda for å bli med båten. Men den dagen var det full storm på fjorden. Rett nok var både eg og skysskarane komne ned til naustet. Båt vart ikkje utsett. Neste rutedag, onsdag, tok vi frå land. Fire menn sat ved årane. Vi kom kan hende så langt som midtfjords. Då fann karane ut at dette var det reine vanvit! Fjorden stod i eit einaste rok! Dei våga ikkje å snu rett til lands att, men heldt styring på båten og let han drive attover. Tredje rutedagen kom eg i veg, fredag. Men då hadde dei på Ørskog teke til å «etterlyse» meg. Dei var 12 sysken i siste generasjonen på Ytste-Åkernes. 11 vaks opp, 10 lever. Desse er etter alderen: Aslaug ( Helga er død ), Petra, Anna, Normann, Gunhild, Nils, Jon, Per, Magne og Harald.

Ytste-Åkernes vart fråflytt 1958.

Og så er det ingen på Åkernes som går med otte for fonna. Der er ingen som får sjå sola renne over fjella i ein unemneleg vakker sommardag. Men naturen vil vere sin vane tru: Snøfonna vil sturte - like vill og veldig heretter som før. Gras vil gro om våren og rotne om hausten. Det er berre menneska som er blitt onnorleis ….

Åkernes raset

Åkerneset, sprekken er markert med rosa

Åkernesrevna

Helikopterplattformen til høgre gir en ide om dimensjonane av det som for nokre år siden var ei liten revne.

Åkerneset ( eller Åkneset ) er eit fjellmassiv under Flosteinnibba i Stranda i Møre og Romsdal, innerst i Storfjorden, på vestsiden av Sunnylvsfjorden. Fjellområdet er ustabilt, og eit skred der kan skape in flodbølge som vil ramme fleire av tettstadane i området. Denne flodbølgen var også utgangspunktet for den norske katastrofefilmen Bølgen. Garden Me-Åkneset, eller Midt-Åkerneset ligger på Åkerneset. Sprekkdannelsene i fjellet overvakes kontinuerlig av NVE, som også overvåker sprekkdannelser ved Hegguraksla ved Tafjorden og Mannen ( fjell i Romsdal ). Turistbygdene Geiranger, Hellesylt og Tafjord befinner seg i faresonen for ei eventuell flodbølge. Ei av sprekkene utvider seg opptil 15 cm i året. Våren 2013 blei det registrert at sprekken utvida seg med 0,2-0,4 millimeter i døgnet. Det er plassert små sensorer på fjellet som registrerer når fjellet rører seg. Forskere meiner at fjellet vil gi forvarsel før det raser ut. Navnet skrives «Åkernes» ( historiske varianter Aaekornes, Aachernes, Aachernoss, Ekornes ), men uttales tradisjonelt «Åknes» slik at Midt-Åkernes uttales «Meåknes». «Vide stader er fjellet sundsprengt, klovna og laust,» står det i bygdeboka fra 1972. Kommunestyret leide i 1920 mannskap til å sprenge bort en hammer som man fryktet ville rase og treffe bebyggelsen.

Strekkstag overvåker bevegelser i sprekken (foto fra 2008)

Forskere vil ikkje evakuere bygdene permanent, men heller satse på at overvaking og varsling er det beste. 7. juni 2006 testet myndighetene et automatisk system som skal ringe opp fasttelefoner i området og varsle folk som bor der på få minutter. 240 personer blei ringt opp i løpet av to minutter. Et beredskapsenter bygges på Stranda, hvor dataene fra måleutstyret på Åkerneset skal overvåkes døgnet rundt slik at varslinga kan gå raskt.

Sprengning For å sikre mot et mulig skred har det vært fremmet forslag om en kontrollert nedsprenging og fjerning av dei ustabile massene. Det er ytterst vanskelig å bestemme kva som er ustabilt og ei fjerning kan gjere andre områder ustabile. Det foreligger estimater mellom ca. 1 mill. og 85 mill. m³ ustabil masse. Dersom ein skulle vurdere ee flytting av 85 mill. m³ berg, så vil dette være en gigantisk oppgave. Ei av de største masseforflytningene som er foretatt i verden er ved bygging av Hongkong internasjonale lufthavn da ca. 100 mill. m3 masse blei flytta over ein treårsperiode. Oppgaven i Åkneset vil være ein vesentlig større oppgave. Terrenget er bratt og ustabilt. Store deler av året er det snø og rasfare. Ein kan anta at et slik anleggsarbeid kan strekke seg over en 10-årsperiode. I denne tiden vil befolkningen i store områder måtte evakueres tidvis eller hele perioden. Det vil bli store områder med adkomstveier, kaianlegg, riggområder og lagre. Dette anleggsområdet og sårene i naturen etter massefjerningen, vil gi en betydelig inngripen i området. Ein må anta at nedsprenging av Åknesraset ikkje er aktuelt å gjennomføre. Flodbølgedempere Ei flodbølge som oppstår etter skred vil følge bunnen av fjorden til den når land. Sunnylvsfjorden er 320 meter på det djupaste ved Åkneset og bunnen er jevn og slett. Det har blitt foreslått at store mengder steinmasse kunne vært fraktet på lektere og anlagt som terskler i bunnen av fjorden for å redusere virkningen av flodbølgen. Ved Gryddevikane, lengre ute i fjorden mot tettstedet Stranda, er undersjøiske urer etter tidligere ras fra Smågehornet og Blåhornet skapt 200 meter høye terskler i fjorden og redusert djupna til 100-150 meter.

SMOGE Ein kan seie at det er bra god rås opp til Smoge. Det er mura opp stein over gjel og i bratte bakkar. Det er utskote mykje fjell, og det er bolta inn i fjellet ein tjukk streng som du kan halde deg i over dei mest nifse plassane. Og det kan trengast vinters dag! Norddal kommune gav i si tid 1800 kroner til dette arbeidet.

Vi kjem opp til Yste-Smoge. Her finn vi ikkje folk. Men det var her Ivar, Bastian og systera Karolina voks opp, saman med tre andre sysken. Karolina gifte seg med Lars Røbergvik. Og Lars vart bonde på Yste-Smoge. Ivar vart gift med Anne Marie Almås, Stordal. Han fekk då eit stykke av garden, bygde eit nytt tun her: Vonheim. Bastian var mykje ute i dei første ungdomsåra. Han kom heimatt i 1915, kjøpte Smogeli, og busette seg der. Og så kjem vi til Vonheim, til 80-åringen Ivar, tydeleg merkt av mange og harde arbeidsdagar. Men frisk i trua på livet er han. Det finst ingen ting som tyder på at han er tenkt på å gi tapt for det første - endå han har budd her i dei siste 8 åra ( 1970 ) , sommarstid plent åleine - på ein strandsitjargard som har lenger sjøveg til kyrkje, til handelsmann og til posthus enn nokon annan slik gard her omkring. Om vintrane bur Ivar saman med kona si på Stordal gamleheim. Men så snart det vert vår, fer han attende til Smoge. Og der vert han til langt ut på hausten. Ivar sit på stovetroppa. Djupt nedanfor ligg Sunnylvsfjorden i ei einaste svart-blank flate. Lufta skjelv i solvarmen, stig mot fjella, mot det som er grønt og ungt og livsfriskt, mot gråurd og svaberget, mot snø og tanhøge tindar. Slik har Ivar sett dette gjennom 80 år. No trassar han både alderdom og den vanlege manns fornuft. Her vil han leve!

Og Ivar fortel:

Det er ikkje kvar dag her er så vakkert som no. Det er kan hende uversdagane og dei harde strabasane vi strandsitjarar minnast best. Han Lars på Yste-Smoge var ein overlag mann å vere i lag med, ein harding på sjøen, både til å segle og til å ro. At vi ikkje låg att på sjøen, det er berre eit Guds under! Ein gong Lars og Karolina hadde kristnabarn, tok dei ut til Norddal kyrkje. Og eg var med. Vi var på heimveg. Vi hadde runda Skrenakken og skulle til på Sunnylvsfjorden, då kom sudvesten som ei fonn! Her var det ikkje å tenkje på å snu, heller ikkje å kome på land. Vi rodde alt vi kunne. Men båten stod lenge og liksom berre hogde. Vi vart pressa lenger og lenger utatt - mot Styggefona. Karoline sat atti skuten med kristnabarnet på fanget - og med sjø langt opp til knes! Endeleg sleit vi oss inn til Røbergvik, og kom på land. Då stod det ikkje noko på, kan du vite: Dei kveikte opp i omnen, så vi fekk tørke oss opptatt. Og vi fekk mat og drikke. Neste dag var det betre ver. Vi kunne reise heim. Borna til Lars og Karolina gjekk på skule i Ytterdal. Ja, det var noko til skuleveg, skal eg seie deg vintersdag. Attåt at borna skulle utnistast måtte ein stundom ta med ved. Ein gong eg var med Lars på ein slik skuletur, vart vi overraska av ein nordvestkuling, også denne gongen ut for Skrenakken. Båten var tunglasta. Vi heldt sjølvsagt «opp i vinden». Men det var det same kor vi auste det vart berre verre og verre med sjø i båten. Men så fekk Lars auge på mjølkespanna, ei svær, så kalla flatlokaspann. Han reiv loket av spanna, tømde mjølka på sjøen, og så bar det til å ause med denne. Då gjekk det ikkje lenge før vi tok til å flotne. Ja, det var eit syn å sjå kor Lars auste!

I 1914 vart eg gift. Og eg bygde min eigen heim, Vonheim. Det var i 1920-21. Bror min, Bastian, var svært hjelpsam, også i dei dagane. Anne Marie og eg har hatt det godt. Vi fekk tre born. Mykje strev vert det på ein slik gard. Men når ein får ha helse, så skal ein ikkje klage. I den tida då far levde og dreiv Yste-Smoge, var her to plassemenn. Her var altså fire tun. Og i jula kom vi alle saman til julelag. Så kom den tida då våre born skulle til å gå på skule. Eg var ikkje god til å ta oppatt same vegen som Lars hadde fare. Anne Marie hadde ei syster på Almås i Stordal. Ho ville stelle for gutane slik at dei kunne gå på skule der. Eg rodde til Liabygda. Derfrå gjekk gutane over Stavsengfjellet - Røysetdalen og fram til Almås. Sjølv gjekk eg med og bar tung bør. Det kunne vere at gutane vart på Almås i mesteparten av skuleåret. Men i siste åra tok vi dei med til Oaldsbygda. Og då budde dei hos Lars Midtgard. Å- ja, mykje har hendt i så lang ei tid, seier Ivar Smoge. Han liksom gløymer seg bort, ei lita stund og stirer beint fram. No er dei farne herifrå, både den eine og den andre. Anne Marie har ikkje vore god til å reise hit i dei siste 8 åra. Og så er eg her åleine. Det finst ingen stad på jord eg heller vil vere. Så seint som no siste sommaren reiste eg åleine til Stranda i robåt for å kjøpe eitt og anna som eg måtte ha.

Det vart noko seint før eg kunne ta på heimveg - ein rotur på tre timar. Å- ja, eg vart noko trøytt då eg kom til Smogenaustet. Eg la meg ned på ei fjøl og sov der om natta. Noko hardt var det. Men eg skal ikkje klage. Eg er 80 år. Ivar Smoge kan også vere ein humoristisk kar. Og mens han sit her på stovetroppa, fortel han den eine soga etter den andre.

Til slutt denne: På Yste-Smoge hadde dei ein dreng. Han var svært flink til å spele på fele. Han kunne få til slike vakre tonar det var mest så du kunne gråte. Men stundom kom det som ein trolldom i felestrengane. Og då var det helst nifst å høyre på. Ein dag sat drengen nedom husa på Yste-Smoge med fela. Då fekk han ei slik «u-rid» til å spele. Lenger nede gjekk nokre kalvar på beite. Og etter som drengen for meir og meir uvyrde og hardhendt over felestrengane med bogen, vart kalvane villare og villare. Dei bles så sleven spruta, dei sette rompene rett til vers. Til slutt får dei att og fram som rasande. Og så bykste dei beint ut for stupet og slo seg i hel. Nei, det var så forgale! Og så er det haust. Vi tek ein prat også med Anne Marie Smoge, som bur i Stordal gamleheim. Ho er i sitt 90-ande år, noko ring til fots, men elles med bra helse. Var det lenge du budde på Smoge? Eg gifte meg 32 år gamal, flytte til Smoge same året, og der vart eg til mitt 82-ande år. Og no sit du her, mens Ivar er heile sommarhalvåret på Smoge. Er det langsamt? Nei, eg les i Guds ord. Eg gler meg kvar einaste dag over å få tru meg frelst. Nei, her er det ikkje langsamt. På Smoge kom vi saman til kvinneforening. Vi ville arbeide for sjømannsmisjonen og for indremisjonen. Når vi kom saman alle frå dei tre tuna, var vi 7-8 stykke. Til desse møta på Smoge eller i Smogeli kom det stundom 4-5 kvinner frå Rønneberg i Eidsdal. Langt var det å gå over fjella, meir enn to timar kvar veg. Men du store tid kor gildt det var når dei kom! Fleire gongar vart det halde basar i Smogeli. Det høyrest vel rart ut, men det kom folk frå mange stader i fjorden då. Kva tid ventar du at Ivar skal kome attende frå Smoge? Å, fram mot jul. Kan du nemne noko som meir enn andre ting har sett seg fast i minnet frå dei 50 åra då du budde på Smoge? Anne Marie tenkjer seg om, men berre ei ør-lita stund. Ei natt - ei lys vårnatt kom Lars, son vår, heimatt frå krigen, han kom og var uskadd og frisk. Det å vere mor i ei slik stund - det er meir enn eg kan forklare.

SMOGELI

Før midten på 1600-talet var det nok berre ein gard på Smoge, men frå rundt 1640 er Smogeli nemnt som eige bruk. Smoge-garden er ein eldgammal buplass, og det er gjort fornfunn frå vikingtida på garden. Namnet Smoge skal visstnok kome av eit smau eller smog i fjellet eit par hundre meter nedanfor det midtre tunet på Smoge, Vonheim. For lenge sidan kunne ein sjå smoget frå sjøen, men nå har skogen skjerma for utsikta.

Smogeli er garden lengst inne i Sunnylvsfjorden av dei tre Smoge-gardane, og ligg eit stykke unna dei to andre tuna, men det går gangveg mellom dei.

I tidlegare tider var nok Smoge og Smogeli dei gardane på indre Sunnmøre som hadde lengst veg til skulehus, posthus, handelsmann og kyrkje. Rett nok kunne dei ta seg fram i robåt til Stranda eller Hellesylt for å ordne opp i ulike ærend, men sjølv det vart ein heller lang rotur. Verre var det at desse gardane høyrde til Norddal kommune og Norddal kyrkjesokn. Skuleborna måtte roast til Eidsdal, og dei måtte ha med seg niste for ei heil veke. Så måtte dei hentast med robåt når veka var omme og roast attende. Når båten frå Smoge kom langs stranda innover mot Eidsdal, hende det seg at folk både frå Røbbervik, Skrenakk og Verpesdal sto i båtstøene sine anten for å få vere med eller for å gi ei melding til ein eller annan inne i Eidsdal. Også roturen til kyrkje hende det dei tok på samsen desse grannegardane, i alle fall heldt dei ofte følgje for å kunne hjelpe kvarandre i tilfelle det skulle blåse opp. Særleg vinters dag kunne denne roturen ut Sunnylvsfiorden, rundt Skrenakken og til Eidsdal vere ei farefull ferd. Endå verre var det gjerne i motvind og motstraum tilbake. I 1917 selde Petter Smogeli garden til dei to brørne frå nabogarden, Bastian og Ivar Smoge. Dei delte avlinga mellom seg. I 1936 vart Smogegardane fast stoppestad for rutebåten, og då vart det meste mykje lettare. Det fanst inga kai på Smoge, så ekspederinga skjedde frå robåt midtfjords. Noko seinare fekk Smoge eige brevhus, med poststempel og det heile. Då kunne ein sende og ta imot post og varer. Tidlegare måtte Smoge-folket hente posten i Eidsdal. Med fast båtrute starta Bastian Smoge og to av sønene til Ivar, Lars Martin og Sverre, opp med griseavl på Smogeli. På det meste hadde dei 54 slaktegrisar, fire purker og ein råne. Dei skaffa seg ei hakkemaskin som dei drog med hand. Denne hakka gras, turt høy og litt rotfrukter som vart blanda saman med sild og mjøl i ei 150 liters gryte. Dei kjøpte 50-60 hektoliter sild for året som dei hengde til tørk i naustet. Når det var slakting, slakta dei gjerne fem grisar onsdag, som skulle vere klare til å sendast med rutebåten torsdag. Dei hadde dobbel taubane på Smogeli, slik at når griseslaktet gjekk ned, så kom grisemjølet opp. På slutten av krigen vart det slutt med griseoppdrett på Smogeli, og Bastian kjøpte ut den halvparten av garden som broren Ivar åtte. Deretter dreiv Bastian Smoge Smogeli som gardsbruk framover til garden vart fråflytt i 1952.

Garden ein ser på andre sida av fjorden er Lie, Stranda. Lie er ein einbølt gard, og han ligg langt frå næraste granne. Men dei har bilveg til gards. Dei har elektrisk kraft og telefon. Og det er ingen ting som tyder på avfolking der.

Sunnylvsfjorden ut mot Skrenakk. Den lyse flekken til høgre for elva er Smogeli.

Smogeli ligg 400-500 meter innafor Smoge og litt høgre oppe. Ei krokute og bratt geitarås og ei smal bru over eit nifst elvegjøl batt desse tuna saman. Her var det så visst farleg å fare vinterstid. Men no er det sommar med sol frå ein tindrande klår himmel. Og i Smogeli møte: vi 84-årige Bastian Smoge. Han har heist flagget. Vi sit i storestova i Smogeli. Triveleg er det her, og svalt mot solvarmen ute.

Og så fortel Bastian:

Etter å ha fare på ymse arbeid, både nordpå og sørpå i landet ,vårt i mange år, vende eg attende til Smoge, 33 år gamal. Og eg kjøpte Smogeli for å bli buande der. Det var i 1915. Eg såg då tydeleg at her kunne mykje gjerast for å få betre samband med andre folk. Det første eg gjorde i så måte var å sende ein søknad til M.R.F. om å få «anløp» ved Smoge. Dette vart imøtekome med ein gong, med eit «anløp» for veka, på vilkår av at vi skulle ekspedere i båt. Om lag samstundes fekk vi post, med rett til å handsame vanleg post og verdipost som brevhus under namnet Smoge brevhus. Åra gjekk. Vi föra til vanleg tre kyr. Attåt dreiv vi litt med å kjøpe spedkalvar, og ol opp slaktedyr. Vi kunne ha kring ni sauer med lam. Om vintrane kunne det verte innkome av å hogge ved. Det er bratt i Smogeli, og vi har dubbel løypestreng ned til sjøen. Desse strengane nyttar vi også til å drage høy på inn i løa. Vi sende stein nedover - og så kom det høy oppatt. Vi haustar jordbær og anna frukt.

I 1935 sette eg i gong med griseavl. Eg bygde om fjøset til det bruk. Då eg dreiv på det hardaste, hadde eg 54 slaktegriser, fire purker og ein råne. Då skulle det mykje kraftför til. Og når vi sende eit griseslakt nedover på ein løypestreng, kom det ein mjølsekk oppatt på den andre. Eg gjekk og bar på ein stor tanke. Og ein dag for eg over fjella og ned til Rønneberg i Eidsdal. Eg kalla saman 10 av oppsitjarane der og la fram ein plan om å byggje ei telefonline Ytterdal - Rønneberg - Smoge. Med fullmakt frå desse 10 på Rønneberg og frå dei andre to på Smoge vende eg meg til telegrafstyret om saka. Telegrafstyret kom då hit for å sjå på tilhøva. Og etter at saka hadde gått att og fram ei tid, vart søknaden imøtekomen på desse vilkår: Telegrafverket skal betale alle stolpane ( impregnerte ) og alt material som trengst til lina, fritt levert på kai i Ytterdal. Dei interesserte skal bere all kostnad ved transport vidare fram. Attåt skal dei interesserte halde tre mann i eit arbeidslag, som skal bygge telefonlina, så lenge dette arbeidet varer. For oss som budde på Smoge, og som hadde ansvaret for tyngda av denne transporten, spurdest det no om gode grannar. Det fekk vi til fullnads greie på at vi hadde. Det skal nemnast: Torvald Løvold køyrde med lastebilen sin 100 telefonstolpar frå kaia i Ytterdal og fram til Rønnebergsvingen utan å krevje eit einaste øre. Eidsdølene møtte opp mannjamt med hest og heldt fram med transporten opp mot fjella og ut over Smogedalen. På berre ein dag møtte dei opp med 27 hestar! Aldri snakk om betaling av noko slag. Eg trur du skal leite lenge for å finne maken! Arbeidet med å bygge telefonlina vart sett i gong. Eit arbeidslag på 10 mann budde i telt den tida då dei bygde over høgste fjella. Men på slutten kom dei ned til Smogeli. Og alle desse fekk då mat og hus her i tre veker. Hausten 1937 var telefonlina ferdigbygd. I 1938 skulle arbeidet avsluttast med fest i Smogeli. 60 mann var innbedne, og 60 mann kom med ordførar Gerhard Grønningseter i spissen! Alle framande kom over fjella, der telefonlina er bygd. Det vart sett opp bord i hesteskoform inne i storestova. Attåt måtte andre rom nyttast med opne dører imellom. Det vart halde mange talar, og etter at ordførar Grønningseter hadde talt, gav han meg, som vert, ei kanne i sølv, med denne innskrifta: Minne om telefonfesten 1938.

I 1939 vart eg gift med Brita Bakke frå Davik. Av helseomsyn kunne ikkje Brita bli med til Smogeli denne sommaren. I 1952 kjøpte eg eit hus med hage i Ørskog sentrum. Eg sette huset i god stand. Og det er der vi bur no i det meste av året. Vegen opp til Smogeli var svært vanskeleg. Og brua over Smogeelva var farleg å fare over.

Eg søkte Norddal kommune om pengehjelp til å rette på sjøvegen, og til å få brua tryggare. Ja, eg fekk ei løyving på 1000 kroner. Eg brukte kring 300 kroner til dynamitt og til andre utlegg. Og så arbeidde vi Smogekarane på brua så lenge at ho vart i bra stand. Så kom krigen. Noko arbeid på sjøvegen vart det ikkje. Dei 700 kroner som var att av løyvinga vart ikkje uttekne. Mange ting tok til å bli onnorleis enn før, meir og meir. Vi slutta å ha husdyr i Smogeli. Men vi heldt fram med å slå gras der oppe i 14 år. Høyet firde vi ned til sjøen på løypestreng og selde det, til faste kjøparar. I somme år kunne eg på denne måten ha ei innkome på kring 1000 kroner. Og mens vi sit og høyrer kor Bastian fortel, kjem her inn ei kvinne med mat og kaffi. Det er uventa. Ho er kjend i huset, er det likt til. Vi veg litt på eit spørsmål før vi får mod til å sleppe det laust: Kva slag slektskap eller kjennskap kan det vere dykk to imellom? Det er snart fortalt, seier Bastian: Mary kom hit til Smogeli som tenestejente då ho var 15 år. Ho kom frå ein «bygdeby». Og her vart ho i 17 år. No er ho gift. Og også ho er busett på Ørskog. Vi er komne ut i tunet. Flagget viftar over oss, mot skog og fjell og ein klår himmel. Eg har liten hug på å gå frå denne gilde mannen. Men eg skal fare fjell-vegs. Og det er langt. Du går deg fast oppe i «vill-marka», seier Bastian. Det er så for gale kor alle råser veks att av krattskog. Eg veit kvar råsa går, kjem det frå Mary. Eg skal fylgje for å syne veg. Og det er eit «bissen» å sjå kor kjend ho er! Heilt opp til skog-kanten går ho. Og så har eg Smogedalen fram for meg: flatlend, romsleg med små, blanke vatn, grå-urd og høg-fjell på båe sider. Her var det dei gjekk Rønneberg-kvinnene då dei for til Smoge eller Smogeli på kvinneforeningsmøte. Ei oppleving måtte det vere!

VONHEIM

Er den yngste av alle fjord- og fjellgardane langs fjorden er Vonheim på Smoge. Så seint som i 1914 fekk Ivar Smoge, ein av sønene på Ytste Smoge, fråskilt ein teig dei kalla Bøen frå heimegarden. Same året gifte han seg med Anne Marie frå Almås i Stordal, men fram til 1921 måtte det nygifte paret bu dels i eit plassemannshus på heimegarden og på slutten i nabogarden Smogeli, før den nye heimen deira, Vonheim, sto ferdig i 1921. Då hadde Ivar med god hjelp av broren Bastian og andre bygd seg både stovehus og løe. På dette bildet nedanfor ser vi frå venstre tenestejenta Aagot Johansen frå Nord-Norge, dernest ekteparet Anne Marie og Ivar.

Det var sjølvsagt eit enormt slit å bygge opp både bustadhus og ei stor løe oppe i bergsida. Alt var sjølvgjort og alt var frå grunnen av. Som ein ser på bildet så er det meste av murane gråsteinsmur, men sjølve kjellaren under bustadhuset er støypt. Då måtte dei kjøpe sement, og kontantar var mangelvare i dei dagar. Sanden henta dei høgt oppe i lia, og for å sleppe å bere sanden ned til tomta, kasta dei sanden i elva og mura ei demning nede ved husa. Dermed tok elva med seg sanden ned til demninga der han sokk og la seg til som fin støypesand. Vonheim ligg eit stykke lenger inne i fjorden i høve til Ytste Smoge, nærare Smogeli, som er den inste garden. Alle tre gardane hadde veg til sjøen, men den beste vegen er den som går opp utanfor Smogeneset til Ytste Smoge.

I 1920-åra vart det mura kai og sette opp naust der, og Norddal kommune løyvde 1800 kroner til bygging og oppmuring av gangveg. Smoge-lvar, som han vart kalla, dreiv mest med geiter, men hadde også kyr og sauer. Geitene gjekk ute det meste av vinteren, og på samsen hadde gardane ein gjetar til å passe på dei. Gjetaren hogde ned bjørkeris og samla tang slik at geitene skulle ha å leve av når snøen hindra dei frå å finne mat sjølv. Inn- marka på desse gardane var lita og berre overflatedyrka, slik at förgrunnlaget ville ha blitt for lite for ein så stor geiteflokk i tillegg til kyr og sauer, dersom dei ikkje skøytte på med å la geitene gå ute store delar av året. Geite- mjølka laga Smoge-gardane ost av, og det gjekk med uhorvelege mengder med brensel for å fyre opp under oste- pannene. I tillegg til at geitene levde av småskogen, så hadde den same skogen vorte hogd ned til brensel opp gjennom hundreåra. Resultatet var at ein måtte høgt opp i fjellsida for å finne brensel. At det var relativt snau- hogt ser ein i bakgrunnen på dette bildet. Dei måtte bere veden fleire hundre meter oppover til enden på ein løy- pestreng som frakta veden ned til løa på Vonheim. Osten vart lagra til hausten. Då reiste Ivar til byen for å selje ost på torget og det han ikkje fekk selt der, det gjekk han rundt og bydde fram på dørene til folk. Det var ei vanleg omsetningsform den gongen, og som regel vart fjordbøndene av med varene sine. I 1933 starta Ivar med sølvrev. Det drei dei med også på nabogarden, Ytste Smoge. Skinna selde dei på auksjon i England.

Smoge-Ivar

På bildet under er Ivar Smoge ( f. 1885 ) på veg opp til sitt kjære Smoge for siste gong. Det er på forsommaren i 1969, og Ivar er 84 år. Dei siste 12 åra har han budd meir eller mindre åleine i huset sitt på Smoge frå forsommaren til fram under jul. Resten av året budde han saman med kona si på Stordal Aldersheim, dit dei flytta etter at dei ga opp Smoge som heilårsbustad.

I 1969 fekk Ivar sin gamle ven, Magne Flem, til å skysse seg inn til Smoge med Svint'en. Han ville så gjerne inn dit ein gong til. Han var skral til beins, men med to stavar og god tid kom han seg opp til Vonheim, garden han i 1914 fekk skilt ut frå hovudbruket, Ytste Smoge. Same året gifte han seg med Anne Marie Almås frå Stordal. Med hjelp frå broren, Bastian, bygde han seg også stovehus og løe. Ivar Smoge var som Aasmund Olavsson Vinje; han såg både retta og vranga på livsens vev. Han var både alvorsmann når det var på sin plass, og han kunne vere ein stor humorist. I så måte var han ein god representant for fjellgardsfolket. Utan humøret og humo- ren kunne dei knapt berge seg gjennom det alvoret som fleirtalet av kvardagane var fylt med. Det står vel ikkje til å nekte at det var så som så med matstellet dei somrane Ivar styrte åleine på Smoge. Han vart ofte spurt om korleis han gjorde det med maten, og brukte då å svare: «E' live ta puffa ris og skyr.» Den same Ivar var også ein djupt religiøs mann og brukte alltid å ha med anten eit bibelord eller ei oppmoding om å vende seg til Herren i alle brev han skreiv - om det så var ei bestilling på ein sekk kveitemjøl. Det var forresten eit rikt religiøst liv på Smoge. I mellomkrigstida vart det starta misjonsforening med sju kvinner som medlemer. Dei hadde møte annankvar veke. Om somrane kom det til og med kvinner over fjellet frå Rønneberg for å delta. På møta dreiv dei med ymse slags handarbeid som vart lodda ut på basar. Smoge hadde også fast anløp frå MRF frå 1936. MFR heitte det den gongen, og spøkefuglane i fjorden sa at bokstavane var ei forkorting for «Mykje Før Ruta». Son til Ivar, Lars, var ekspeditør. Til og frå fjordabåten måtte ein ta seg med småbåt. Den same Lars var også styrar for «Smoge Brevhus», som det sto på poststempelet. Brev med det stempelet er nok i dag ein filatelistisk godbit. Den siste sommaren på Smoge skranta Ivar, og broren Bastian, som var der og, varsla borna om at dei burde hente han. Han gjekk ned til sjøen sjølv, men lagst etter at han var komen ut att på Aldersheimen i Stordal og der døydde han seinhaustes. Bilda av hans siste tur til Smoge vil leve lenge.

Smogebasaren

I fleire av grendene med fjord- og fjellgardar var det skipa basarar, juletrefestar og andre samkomer. Særleg var det tilfelle i dei få grendene som hadde eige skulehus, det vil seie Oaldsbygda, Ljøgrenda og på Furstranda. Elles vart festane haldne på omgang rundt om i stovene til folk. Sjølv om livet på desse gardane var mest arbeid, så vart ikkje kulturen og samværet gløymt. På mange av gardane las dei mykje, dei abonnerte på blad og bøker gjekk på omgang. Eit liv så pass på grensa både når det gjeld fare og slit, gjorde også at fjord- og fjellgardsfolket passa på å ha eit fast og ordna forhold til Vårherre. Dei sleit over lange avstandar for å kome seg til kyr kje, sjølv etter at møteplikta hadde falma, og kvinnene arbeidde for misjonen. Dei kanskje mest legendariske religi- øse samlingane som har vore på nokon av desse fjellgardane, er dei to Smogebasarane.

Den første vart halden på Ytste Smoge 11. juli 1942, og den andre vart halden i Smogeli på ettersommaren i 1946. Bildet under viser frå den første Smogebasaren, og her har ein fått samla ein stor del av møtelyden. I eit intervju i Sunnmørsposten i oktober 1946 fortel formannen i Smoge Misjonsforening, Brita Smoge frå Smogeli, at foreninga vart skipa i 1941 og at medlemstalet var fem kvinner, stundom sju. Til nokre av møte kom det også kvinner over fjellet frå Rønneberg i Eidsdal, og det hende at Smoge-kvinnene gjekk dit. På møta vart det mest handarbeid, men også andakt, song og opplesing. Brita Smoge fortel at dei skifta mellom gardane på å by inn til kvinneforeningsmøte kvar fjortande dag. - I lange bolkar er dette dei einaste samkomene vi har, så vi kjenner verkeleg trong til å kome saman, seier ho. Truleg har også Smoge-kvinnene vore dei einaste i landet som har teke med seg øks når dei skulle på kvinneforeningsmøte. Øks måtte dei ha vinterstid når dei skulle krysse eit is- lagt parti på råsa mellom Vonheim og Smogeli. Då måtte dei hogge seg trinn i isen, og på heimturen måtte dei gjerne hogge nye trinn fordi dei gamle var attfrosne. På den første Smogebasaren var det godt over hundre personar til stades. Dei hadde kome over fiellet frå Eidsdal og i båt både frå Stranda, Oaldsbygda og andre bygder. Sokneprest Øygard i Norddal og pastor Jendem var talarar og det kom inn rundt 900 kroner som skulle delast på sjømannsmisjonen og santalmisjonen. Ytste Smoge hadde nettopp teke i bruk nyehuset, det tidlegare handels- lagshuset på Stranda som hadde blitt frakta inn til Smogelandet og dels frakta på løypestreng og dels bore opp fjellsida til Ytste Smoge. Det vart det sett opp og pussa og stelt på alle måtar, og det står der like fint den dag i dag.

Telefonfesten på Smoge

Når dei før krigen fekk bygd telefonline både til Ospahjellen, Verpesdalen, Skrenakken, Smoge og Oaldsbygda, så må tanken ha vore både hos dei som budde på desse gardane og hos politikarane og Televerket at telefonen skulle gjere det meir mogeleg å bu på desse gardane i framtida. Dei fekk vel i og for seg rett, i og med at nokre av desse gardane var dei siste som vart fråflytta, men det skulle nok meir enn telefon til for å berge livet på desse gardane i møte med den moderne tids krav. Bastian Smoge som saman med broren Ivar hadde kjøpt garden Smo- geli, hadde ein draum om å få telefon til gards. I 1936 hadde dei starta med griseoppdrett i Smogeli, og sjølv om dei hadde fått brevhus og stoppestad for rutebåten, så var behovet til stades for å kunne snakke med omverda. Ein dag gjekk Bastian over fjellet til Rønneberg i Eidsdal. Han møtte dei ti gardbrukarane der og fekk fullmakt av dei til å arbeide for ei telefonline frå Ytterdal via Rønneberg til Smoge. Bastian fekk folk frå telegrafstyret til å kome for å sjå på tilhøva, og det vart til slutt ja. Telegrafverket ville betale stolpane og lina, fritt levert kaia i Ytterdal. Oppsitjarane på Rønneberg og på Smoge må så koste transporten vidare, og stille med tre mann for å hjelpe til med bygginga av lina opp til Rønneberg og over fiellet til Smoge. Pengar var det smått med, så her var Smoge-folket avhengige av gode grannar. Det hadde dei. Torvald Løvold køyrde med lastebilen sin 100 telefonstolpar frå kaia og fram til Rønnebergsvingen utan å krevje ein einaste øre. Eidsdølene møtte opp mannjamt med hestar og fekk frakta stolpane opp på fjellet og ut over Smogedalen. 27 hestar på ein dag fortel sitt om innsatsen. Ikkje eit øre skulle dei ha heller!

Hausten 1938 var lina ferdig, og telefonen kom i bruk, og sundag 9. juli 1939 var det telefonfest i Smogeli med 50 innbedne gjestar og 16 frå Smoge-gardane. Det vart sett opp bord i hesteskoform inne i storstova, og i tillegg vart alle dører opna slik at dei andre romma også kunne nyttast. Både ordførar Gerhard Grønningsæter og andre heldt tale, og han ringde Sunnmørsposten for å rapportere frå festen. I avisa måndag 10. juli sto ordførarens tele- gram gjengitt, der han rosar Smoge-folket for innsatsen. Gardane Ospahjellen, Verpesdal og Skrenakken hadde alt i mange år hatt telefonsamband, men av det litt meir primitive slaget. Lina vart hengt opp i tre og busker og berre på dei mest utsette plassane vart det nytta stolpar. Det var same lina til alle tre gardane, men dei fekk kvart sitt ringesignal. I Verpesdalen hadde dei eitt ringesignal, og dei bytte år om anna på kva for gard som skulle ha telefonen. Det vart mykje ringing mellom desse gardane, naboar som dei var. Smoge-gardane har framleis telefon, men lina til Skrenakken, Verpesdalen og Ospahjellen er for lengst øydelagt.

LIE

Garden Lie er den ytste garden på Strandasida av Sunnylvsfjorden og tunet ligg på ca. 340 meters høgde over fjorden. Lie er ein av dei svært få som med stor eigeninnsats og noko hjelp frå storsamfunnet har makta å kjempe seg ut av isolasjonen og fått bilveg til gards. Utan denne bilvegen hadde også Lie i dag vore ein av dei mange fråflytta fjord- og fjellgardane.

Garden ligg så pass høgt og nært fjellryggen som ender ute på Uksneset at det heilt frå gamal tid har vore gangveg over fjellet og ned til Opshaug på Stranda. Gangvegen ned til Lie-naustet ved Sunnylvsfjorden er både bratt og vanskeleg, og det gjorde nok at Lie si kontaktflate vart meir mot Stranda enn mot nabogardane langs Sunnylvsfjorden. Eit visst naboskap var det likevel mot både Smoge og Røbbervik på andre sida av fjorden og Åkernes lenger inne på same sida. Lie-garden ligg i solhellinga og er grøderik om ein tar omsyn til høgda garden ligg på. Garden har mykje furuskog og også ein del lauvskog, slik at skogsarbeid gjennom alle tider har vore ein viktig del av næringsgrunnlaget. I dag er tunet heilt annleis enn det vi ser på dette bildet. Ny løe vart bygt i 1970- åra og den gamle løa er vekk. Fleire nye hus er komne til, m.a eit nytt bustadhus i tillegg til det gamle. Den gamle løa er borte, og det er reist ein stor forstøttingsmur nedanfor tunet, slik at det er blitt flatare. I 1915 kosta Lie-garden eiga telefonline over fjellet til Opshaug, og vart dermed knytt til resten av telefonnettet. Då Bygda elektrisitetsverk vart bygt i 1922 var Lie-folket med her også, og Lie-garden fekk bygt kraftline over fjellet og tok elektrisiteten i bruk samstundes med nabogardane på Stranda-sida. Ein stor dugnadsinnsats frå nabogardane gjorde dette mogeleg. Det var likevel vegspørsmålet som tidlegare tider var det mest kritiske for Lie-garden si framtid. Alt i1870-åra sende Syver Lie søknad til heradsstyret om stønad til gardsveg, men det vart avslag. Den gongen var det snakk om ein kjerreveg. I 1915 sende den neste brukaren, Lars Lie, ny søknad, og då vart det frå kommunen si side gitt 550 kroner, men framleis var det snakk om kjerreveg. I 1919 kom den første bilen til Stranda, og snudde opp ned på vegplanlegginga. Ny vegplan vart utarbeidd også for Lie, og i 1936 vart bilvegen fullført. 22000 kroner kosta vegen, og på den tida var det den dyraste vegen til noko einskildbruk i heile landet. Ein god del støtte kom det frå det offentlege, men mykje av kostnaden fall også på Lars Lie og sonen Torolf som då nettopp hadde tatt over garden. Med bilveg vart det ei ny tid for Lie, og eit nytt livsgrunnlag. I dag er dette ein moderne geitegard med 140 geiter, ein særs moderne geitefjøs. Dei seinare åra har det skjedd ein god del nydyrking, slik at garden har rundt 80 mål innmark.

RØBBERVIK

Dette var den første garden ein kom til på austsida av Sunnylvsfjorden etter å ha svinga rundt Uksneset.

I dag er garden borte. I staden blir det drive ei olivingruve omlag der garden låg. Røbbervik som garden har heitt i daglegtalen, eller Raudbergvik, som namnegranskarane meiner han burde ha heitt, vart truleg rydda tidleg på 1700-talet. I alle fall er det nemnt at ein Jon Larsson vart friteken frå husmannsskatt i 1710 fordi han var «første nyrydningsmand».

Røbbervik var nok elles ein særs fattigsleg bustad. Jorda er berre tørre rantar mellom berg og stein. Etter ei Røbbervik-kone blir det fortalt at ein dag familien vakna, fanst det ikkje mat i huset. Dei såg ein fisk som la seg til i fjøra. Han hadde rendt seg opp på tørt land. Dei sprang ned og fekk fanga fisken. Slik vart det med Guds hjelp mat den dagen også. Det har alltid vore kompliserte eigedomstilhøve til denne garden, og fordi den olivinhaldige grunnen var spesielt gunstig for furuskog, vart det opp gjennom hundreåra mange gardar som skaffa seg skogteigar i Røbbervika. Tilsvarande har det vore på andre sida av fjorden, på Strandasida, der det også er mykje furuskog. Namnet på garden skriv seg sjølvsagt av fargen på berget.

Hans Strøm skriv i «Søndmøres Beskrivelse»: «Bierget bestaar af Sand-Steen som indentil seer blaa ut, men udenpaa er rødaktig, og bliver her i Mængder udhuggen og anvendt til Bryner og Hvædsestene, hvortil den skal være meget tienlig».

Opp gjennom hundreåra er det nok svært mange bryne og slipesteinar i dette distriktet som har hatt sitt opphav frå Røbbervik. Særleg god brynestein skal det vere lenger oppe i fiellet, på Røbberviksetra. Denne setra ligg eit stykke vestfor og ovanfor Skrenakken, og bryna frå denne staden vart difor kalla Skrenakk-bryne. Det var elles mykje samkvem mellom Skrenakk og Røbbervik i gamle dagar. Det er fortalt om ei seterjente på Røbberviketra som tok med seg ned til garden av desse bryna kvar gong ho gjekk imellom, og sundagane hadde ho dei med seg til kyrkja i Dalsbygda, der ho selde dei. Ho skal ha tent så mykje på denne handelen at ho kunne kjøpe seg ein kallemankstakk.

Dette var eit overlag fint klesplagg, med foldastakk av mørkt, fint kjøpety, pynta med roser, og slett ikkje noko som var vanleg å sjå på kvinnene langs fjorden. Alt i 1881 var geologen J.H.L. Vogt i Røbbervika for å sjå på olivinsteinen der, og då ein tidleg i dette hundreåret tok til med utprøving av olivinstein til ymse formål, var Røbbervika ein av det første stadane som kom inn i bildet. Garden var fråflytt, og i 1926 inngjekk staten ein 50- årig leigeavtale med grunneigarane om utnytting av olivinsteinen på garden. I heile den lange leigeperioden gjorde ikkje staten noko som helst for å utnytte retten sin i Røbbervik, og i 1969 skipa Georg Stokke aksjeselskapet Stokke Olivin AS saman med andre grunneigarar i Røbbervika. Georg Stokke kom opphaveleg frå Stokke i Oaldsbygda og han var sjølv ein av dei mange grunneigarane i Røbbervika. Heilt fram til 1976 forhandla han med staten før han fekk oppheva leigekontrakten frå 1926, men først i 1983 kom det i gang gruvedrift i Røbbervika i regi av selskapet Industrimineraler AS. Den første skipslasten med olivin frå Røbbervika gjekk i april 1984. Sidan då har det vore olivindrift i Røbbervik, og i dag er det statsselskapet AS Olivin på Åheim som står for drifta ( 2005 ).