162 Tom Verschaffel

L'lLLUSTHATION NATJONALE

De Bra n~onne en

1,\I'iT1LL\II1:

LES HEROS DE LA ~ BRABAN(~ONNE

De heiden van de Brabanyonne: Jenneval (boven), Van Campenhout (links) en Lafeuillade (rechts), ter gelegenheid van vijftig jaar Belgische Revolutie. Illustration Nationa/e, 29 februari 1880. . © I RPA-KI K, Brussel. 163 De Vlaamse Leeuw

De ontstaansgeschiedenis van de Belgische Amour sacre de la patrie, Vaor de ontstaansge­ nationale hymne is verweven met die van Rends-nous l'audace et la fierte; schiedenis van de Bra­ het land zelf.l De Braban~onne ontstond A mon pays je dois la vie; banc;onne, zie Vander­ 2 sypen 1880 en vooral op hetzelfde moment en in dezelfde 11 me devra sa liberte. Huys 1988. romantische context als het onafhankelijke 2 Vertaling: Gewijde Belgie. Het lied werd geschreven als een Deze woorden - zo wil het althans de vaderlandsliefde, / onderdeel van de gebeurtenissen die het overlevering - raakten de aanwezige Bel­ Vervul ons met moed en trotSj / Aan mijn uitdrukkelijk wilde belnvloeden en daar­ gen in het hart en gaven aanleiding tot land ben ik het leven door kon het al meteen de rol spelen die tumult, straatrumoer en onlusten. Te mid­ verschuldigd; I Aan mij zal mijn land zijn het als strijdlied wilde spelen. den daarvan, op 26 of 27 augustus, met vrijheid danken. In I830 maakte een Belgische Revolutie andere woorden hooguit een dag of twee 3 Over Jenneval (180 1- een einde aan de kortstondige vereniging na de bewuste voorstelling, schreef Louis­ 1830): Vandersypen van de Zuidelijke en de Noordelijke Alexandre-Hippolyte Dechet het gedicht 1880: 39-98. Nederlanden onder koning Willem 1. 'Dignes enfants de la Belgique', de eerste De gebeurtenissen leidden tot een nieuw versie van de tekst van het Belgische volks­ onafhankelijk koninkrijk. Op 2 I juli I 83 I lied. (2 I juli is ook nu nog de nation ale feestdag van Belgie) legde Leopold I van Saksen­ Coburg de eed af. Traditioneel wordt de De Braban~onne opvoering van De Stomme van Portici, op 25 augustus I830 in de Muntschouwburg, als Dechet, beter bekend onder zijn pseudo­ aanleiding van de Revolutie aangeduid. In niemJenneval, was op dat moment negen­ deze opera van de Franse componist entwintig jaar.3 Hij was een Fransman, Daniel Auber kwam de aria 'Amour sacre geboren in Lyon, die al jong acteur werd, de la patrie' voor. Op de bewuste avond debuteerde in Ajaccio, speelde in Marseille, werd die gezongen door de Franse tenor Parijs en Rijsel en vanaf I828 in Brussel, Jean-Fran~ois Lafeuillade. Hij zong onder waar hij success en boekte onder meer in de meer: rol van Molieres Tartuffe en in die van Nero in een tragedie van Soumet en Bel­ montet. Bezield door de revolutionaire geest van augustus I830 dichtte hij zijn 'Dignes enfants', een strijdbare tekst waar- 164 Nationale hymnen

in nog niet de onafhankelijkheid van het Alors tout est fini, tout change: land werd geeist, maar waarin koning Wil­ Plus de pacte, plus de traite, lem werd aangespoord meer rekening te Et tu verras tomber l'orange houden met de wensen en de rechten van De l'arbre de la liberte.4 zijn Zuid-Nederlandse onderdanen. Jenneval werd niet aIleen aangestoken door Dignes enfants de la Belgique, liefde voor een vaderland dat eigenlijk niet Qu'un beau delire a soul eves, het zijne was, maar ook door een zeker A votre elan patriotique commercieel instinct. Snel inspelend op de 4 De grands succes sont reserves. gebeurtenissen had hij zijn gedicht Tekst ontleend aan Huys 1988: 139. Restons armes, que rien ne change! geschreven en spoorslags haastte hij zich Vertaling (gedeeltelijk Gal-dons la meme volonte, naar de uitgever J orez, die bereid was de overgenomen uit Morelli 1996: 188): Et nous verrons fleurir l'orange tekst zander verwijl te drukken en te ver­ Waardige kinderen Sur l'arbre de la liberte. spreiden. Gelnspireerd door het voorbeeld van Belgie, / In een schone roes verheven. van de Marseillaise wilde J enneval zijn / Uw vaderlandse Aux cris de mort et de pillage, gedicht La Bruxelloise noemen, maar aange­ streven / Wordt met welslagen bekroond. / Des me chants s'etaient rassembles. zien al een andere tekst onder die titel was Laten wij gewapend Mais votre energique courage gepubliceerd, besloten uitgever en dichter blijven, dat niets ver­ andere' / Behouden Loin de vous les a refoules. tot La Brabanfonne. wij dezelfde wil, / En Maintenant, purs de cette fange Ik kan en hoef hier niet op de politieke wi; zuBen Oranje zien bloeien / Op de Vrij­ Qui fletrissait votre cite, gebeurtenissen zelf in te gaan. Het volstaat heidsboom. / / Met Amis, il faut greffer l'orange erop te wijzen dat koning Willem weigerde kreten over doad en plundering / Hebben Sur l'arbre de la liberte. tegemoet te komen aan de Belgische ver­ boosdoeners zich zuchtingen en dat de zaak escaleerde. Jen­ verenigd / Maar uw krachtige dapperheid Et toi, qui dans ton peuple espere, neval, die onder meer als lid van de bur­ / Heeft hen ver van u Nassau, cons acre enfin nos droits: gerwacht volop aan de gebeurtenissen verdreven / En nu, verIast van deze Des Belges en restant Ie pere, deelnam, paste zijn Braban~onne aan de schandvlek, / Die uw Tu sera l'exemple des rois. zich wijzigende omstandigheden aan. De stad besmeurde, / Vrienden, moet gij Abjure un ministere etrange, ingrepen waren eerder beperkt, maar de Oranje enten / Op de Rejette un nom trop deteste, toon van de tekst werd wat harder en door­ Vrijheidsboom. / / En tu gij, op wie de hoop Et verras murir l'orange tastender. Op 7 september verscheen de van het yolk rust, / Sur l'arbre de la liberte. nieuwe tekst in de oppositiekrant Courrier Nassau, erken einde­ lijk onze rechten: / des Pays-Bas en als vliegend blad, opnieuw Als vader van de Bel- Koning Willem kreeg dus nog een kans, gepubliceerd door J orez. Omdat een gen / Zal je een voor- maar in de laatste strofe werd toch drei­ beeld onder de konin- gedicht pas echt populair kon zijn als het gen zijn. / Zweer een gender taal gesproken: werd gezangen, gaf de drukker aan dat vreemd ministerie af, / Verwerp een verfoei­ J ennevals tekst paste bij een bestaande en lijke naam, / En je zal Mais, malheur, si, de l'arbitraire bekende mel odie, namelijk die van Les fan­ zien dat Oranje rijpt / Op de Vrijheidsboom Protegeant les affreux projets, ciers pofonais, een lied van de succesrijke / / Maar wee u, als je Sur nous du canon sanguinaire improvisator Eugene de Prade1.5 willekeurig / Ter Niet aIleen tekstschrijvers maakten bescherming van ver­ Tu venais pointer les boulets! schrikkelijke plannen, / Uit een bloeddorstig kanon / Kogels op ons afvuurt! / Dan is het uit, dan verandert alles: / Geen pact meer, geen verdrag, /

\. Tom Verschaffel! De BrabanQonne en De Vlaamse Leeuw 165

Franyois van En jc zult Oranje zien Campenhout vallen / Van de Vrij­ hcidsbool11. III dczc poseert bij zijn \'crt;lling vcrdwijnr de beroemdste \\'oordspcling op compositie, de 'Orange', dat bchalvc Brabanyonne. 'Oranje' ook 'sin;l;lS­ Beeltenis door "ppe]' betekent. Het cindc van de laatste Charles Baugniet strofe k<111 men ellIS (1814-1886). ook begrijpen "Is: En © IRPA-KIK, je zult de sinaasappel Brussel. zien vaUen / Uit de Vrijheidsbool11. 5 Vander Linden 1967: 2I4-220; Huys 1988: 122-123. Eugene de Pradel (1787-1857) het eerst in het openbaar uitgevoerd door maakte in 1830 als gebruik van het enthousiasme dat door de zanger een rondreis gebeurtenissen werd gewekt, ook de zan­ niemand minder dan Lafeuillade. Dit die hem onder andere gers en de componisten deden dat. Ze lie­ gebeurde ter gelegenheid van de herope­ in Leuven, Antwer­ pen, Gent, Brugge en pen de deur van de drukkers plat, op zoek ning van de Muntschouwburg die na de Brussel had gebracht. 25 Hij schreef de tekst naar teksten die ze van muziek konden woelige voorstelling van augustus, waar­ van zijn Les lanciers voorzien. Een van hen was Frans van Cam­ in diezelfde tenor 'L'amour sacre de la pa- p%nais in 1815, op 8 een bestaande melo- penhout, eerst als violist en later als tenor trie' had gezongen, gesloten was gebleven. die, namelijk die van verbonden aan de Brusselse Muntschouw­ Een week later bereikte de revolutie haar Le 11lagistrat irripro­ burg. 6 Als componist schreef hij een aantal hoogtepunt. Van 23 tot 26 september - in chable, die werd geschreven door een opera's, onder meer Grotius ou Ie chfiteau de de literatuur bekend gebleven als 'de Sep­ zekere Wicht voor de Loewenstein, die in 1808 in Amsterdam in temberdagen' - kwam het in Brussel tot komedie Monsiel-w Guillaume Oll Ie voya­ premiere was gegaan. Van Campenhouts een treffen tussen Belgische en Nederland­ geur inconnu, die in geestdrift werd gewekt door ennevals se troepen, onder meer rand het Warande­ 1800 in Parijs in pre­ J miere was gegaan. gedicht, dat hij misschien in een cafe door park. De gevechten leidden tot een over- Pradel 2elf schreef de auteur heeft horen voordragen. Hij was wmnmg., van d e opstan d el' mgen en tot d e meerdere teksten op diezelfde melodie. overigens niet de enige die deze tekst van verdrijving van de Hollanders uit Brussel. Blijkens de vermel- een originele mel odie heeft voorzien, maar Deze nieuwe ontwikkeling noopte Jenneval ~::gJ~:!n~:~~~~~~tie zijn versie werd weI meteen de meest suc­ andermaal tot een aanpassing van zijn banfonne was zijn Lan­ 7 ciers polonais van alle cesrijke. Ze werd op 12 september voor strijdgedicht. Wat op het einde van de versies de bekendste. 6 Over Frans van Cam­ penhout (1779-1848): Vandersypen 1880: 100-142. Zie ook AME, deel 2,103. 166 Nationale hymnen

Van Campenhout zingt de Bra­ ban<;;onne in een Brussels cafe. Schilderij van Antoine van Ham­ mee. Stedelijk Museum, Brussel. i1=' IRPA-KIK, Brussel.

Jennevals tekst werd tweede versie van het lied in de voorwaar­ D'un roi qu'elle appelait son pere, oak op muziek gezet delijke wijs was gesteld - 'Mais, malheur, N'implorait que de justes lois. door de pianist Louis Messemaeckers (1809- si, de l'arbitraire / Protegeant les affreux Mais lui, dans sa fureur etrange, 1889). Diens Neder­ projets, / Sur nous du canon sanguinaire / Par Ie canon que son fils a pointe, landse vader) Henri Messemaeckers, had Tu venais pointer les boulets' - was onder­ Du sang beIge a noye l'orange zich als pianoleraar en tussen waarheid geworden. De derde versie Sous l'arbre de la liberte. muziekhandelaar in Brussel gevestigd (en begon dan ook met deze vaststelling: zau later oak aan de Fiers Braban~ons, peuple de braves, Belgische koningin pianoles geven). Zie Qui l' aurait cm? .. de l' arbitraire Qu'on voit combattre sans flechir, Vander Linden 1967: Consacrant les affreux projets. Du sceptre honteux des Bataves 220-222. 8 Sur nous de l'airain militaire Tes balles sauront t'affranchir. Van Campenhout Un prince a lance les boulets. Sur Bruxelles, au pied de l'archange, heeft de mel odie van zijn Brubmlf01111e later C'en est fait! Oui, Belges, tout change: Ton saint drapeau pour jamais es nog gebIUikt voor het Avec Nassau plus d'indigne traite! plante, 'Libera' van zijn Requiem (geschreven La mitraille a brise l'orange Et fier de verdir sans l'orange in 1840); cf. Vander Sur l'arbre de la liberte! Croit l'arbre de la liberte. Linden 1952. 9 Tekst ontleend aan Trop genereuse en sa colere, Et vous, objets de nos larmes, Huys 1988: 144. Vertaling (gedeeltelijk La Belgique, vengeant ses droits, Braves, morts au feu des canons, overgenomen uit Morelli 1996: 188): Wie had het kunnen geloven? ... willekeurig / Ter bescherming van verschrikkelijke plan­ nen, / Heeft uit het Tom Verschaffel / De BrabanQonne en De Vlaamse Leeuw 167

'Au Roi' (Leve de Koning). Schilderij van Antoine van Hammee. Stede­ lijk Museum, Brussel. Copy­ right IRPA-KIK, Brussel.

krijgszuchtige brons / Avant que la patrie en armes steekt onder het zingen de arm en enthou­ Een prins kogels op Ait pu connaitre au moins vos noms, siast in de hoogte, en alvast een hoed vliegt ons afgevuurd. / Het is gebeurd! la, Belgen, Sous l'humble terre ou l'on vous door de lucht. Op IO oktober organiseerde alles verandert: / Met range, de componist in de Muntschouwburg een Nassau geen onwaar­ dig verdrag meer! / Dormez, martyrs, bataillon benefietavond voor de patriotten die tij­ De kogels hebben indompte! dens de Septemberdagen gewond waren Oranje vernietigd / Bij de Vrijheidsboom l Dormez en paix, loin de l'orange geraakt. J enneval speelde een rol in het / / Te edelmoedig in Sous l'arbre de la liberte.9 stuk dat bij die gelegenheid werd opge­ zijn woede / Vroeg Belgie, opkomend voerd. Het werd zijn laatste optreden. voar zijn rechten1 / 20 werd het lied op 28 september door Enkele dagen later vervoegde hij zich bij Van een koning die het zijn vader noem­ Van Campenhout gezongen in het cafe de Belgische voorhoede die strijd leverde de, / Niets meer dan L'aigle d'or, en blijkens getuigenissen werd bij Aarschot. Op 19 oktober sneuvelde hij rechtvaardige wetten. / Maar hij, in een deze Brabanc;:onne er enthousiast tot natio­ in de omgeving van Lier.11 De overlevering vreemde razernij, / nale hymne uitgeroepen. Op een doek van wil dat hij werd getroffen door de laatste Heeft met het kanon dat zijn zaon heeft Antoine van Hammee treffen we een voor­ kogel die de zich terugtrekkende Hollandse gericht1 / Oranje in stelling van 'Van Campenhout die de Bra­ troepen hebben afgevuurd. Op het Marte­ het Belgische bloed 12 gesmoord / Onder de ban~onne zingt' (in het cafe Cantoni, waar larenplein kreeg hij een monument. Vrijheidsboom. / / hij Jenneval zijn gedicht hoorde voordra­ J enneval en Van Campenhout genoten Fiere Brabanders, moedig volk, / Dat gen, of in L'aigle d'or?).1o De componist een zekere erkenning. Hun bustes werden men ziet strijden zander te buigen, / Van de beschamende scepter der Bataven / Kunnen uw kogels u bevrijden. / Boven Brussel, aan de voet van de aartsengel, / Is 168 Nationale hymn en

uw vlag v~~r eeuwig Het Monument Jenneval aan geplant, / En, trots te het Martelarenplein te Brussel, bloeien zander Oran­ door Alfred Crick en Gaston je, I Groeit de Vrij­ heidsboom.11 En gij, Anciaux (1897). beweend door nobele © IRPA-KIK, Brussel. tranen, / Moedigen, gedood door het vuur der kanonnen, / Nag vooraleer het bewa­ pende vaderland I Uw namen kon kennen, / Rust in de nederige grand waarin men u heeft gelegd, I Rust, martelaren, ontem­ baar bataljon' I Rust in vrecle, ver van Oranje, I Onder de Vrijheidsboom. gemaakt, (enkele) straten werden naar hen De Brabanc;:onne werd meteen een sym- 10 Over Antoine van genoemd. 13 In 1845 kreeg de componist de bool van de Belgische onafhankelijkheid en Hammee (1836- titel van ridder in de Leopoldsorde en een wie het lied zong, betuigde daarmee zijn 1903), cf. Berko z.j.: 15 69+ jaar later (kort voor zijn dood) kende de steun aan het nationale project. De tekst 11 Kamer van Volksvertegenwoordigers hem en de muziek bleven bekend en werden Vandersypen 1880: 57-58 en passim. een jaarlijks pensioen toe. Toch bleef de regelmatig opnieuw gepubliceerd.16 Dat de 12 verering niet duren. In 1880 al beklaagde tekst zo nauw aansloot bij de gebeurtenis­ I-Iet is een ironie van de recente geschiede­ de biograaf van Van Campenhout zich er­ sen van 1830 had ongetwijfeld bijgedragen nis dat rand het plein over dat zijn graf niet werd onderhouden tot het initiele succes van het lied, maar waar de 'martelaren' van de Belgische Revo­ en dat de inscriptie op de (eenvoudige) evenzeer tot de tijdgebondenheid ervan. lucie van 1830 worden steen - 'A la memoire du compositeur de Met name het anti-Hollandse karakter van geeerd, op dit moment de ministe­ la Brabanc;:onne' - bijna onleesbaar was het gedicht werd spoedig irrelevant. Na de fies van de Vlaamse geworden.14 De dichter en de componist vestiging van de Belgische staat en monar­ regering zijn geves­ cigd. zijn in de vergetelheid verzonken. Naar chie en zeker na 1839, het jaar waarin 13 alle waarschiJ·nliJ·kheid weten de inwoners Nederland de onafhankelijkheid van Belgic In Brussel (Sint-J oost- ten-Node) liggen van de Jennevalstraat in Sint-Joost-ten- erkende en accepteerde, werd de Noorder­ evenwijdig aan elkaar Node niet wie de persoon was naar wie buur niet meer als een vijand of als bedrei­ de Jennevalstraat, de Van Campenhout­ hun straat is genoemd. Zijn lied is het in ging ervaren. In 1852 schreef Louis straat en de Bra­ elk geval beter vergaan. Hymans een nieuwe tekst voor de Bra- ban,onnelaan. Oak in Leuven is er een Braban,onnestraat. 14 Vandersypen 1880: 134-1 35. Tom Verschaffell De Brabanvonne en De Vlaamse Leeuw 169

It ~IJ il ~. i • Jl. ) I J J. ~ ~ p' ~ No- ble Bel - gique, 0 me re eM

It ~IJ FJ ~. ~ g} J I F ~ D' ~ p' " I r ri e A toi nos creurs, it toi nos bras. (enz.)

bans;onne, waarin het vers 'Ne crions plus Sourit a tes males succes. 15 De tegenstanders van mort aux Bataves' ('Laten we niet meer Travaillons: notre labeur donne de Belgische onafhan­ "Dood aan de Bataven" roepen') voor­ A nos champs la fecondite! kelijkheid (de orangis­ ten) wezen het lied kwam. Maar vooral van belang was het feit Et la splendeur des arts couronne om die reden dan oak dat een nieuwe tekst een meer algemene La Roi, la Loi, la Liberte. af. In de vroege jaren 1830 zorgde het betekenis zou hebben en zich niet meer zingen van de Bra­ zou toespitsen op de veroordeling van een Oak hier werd verzoenende taal gesproken banr;onne daarom voor conflicten. Bij­ vijand, maar op de verheerlijking van de ten aanzien van de Noorderburen: voorbeeld te Gent: eigen natie zelf. cf. Van Schoor 1996: De nieuwe versie, die het uiteindelijk zou 426. Ouvrons nos rangs a d'anciens freres, 16 halen en die de definitieve tekst van de De nous trap longtemps desunis: Huys 1988: 124-129. Brabans;onne werd, was in geschreven 17 1860 Belges, Bataves, plus de guerres. Een vast tapas in de door Charles Rogier, niemand minder dan Les peuples libres sont amis. Belgisehe visie op het nationale verleden is de toenmalige regeringsleider en minister A jamais resserrons ensemble het idee dat de Belgen van Binnenlandse Zaken. Met de beroemde Les liens de fraternite, (zo goed als) altijd eerste regel- 'Apres des siecles d'esclavage' door vreemde volke­ Et qu'un meme cri nous rassemble: fen en heefsers (eerst ('Na eeuwen van slavernij') - werd de La Roi, la Loi, la Liberte. Romeinen, later Fran­ 'mythe van de vreemde overheersingen' als sen, Spanjaarden, Oostenrijkers, de nationale geschiedvisie gecanoniseerd.17 De laatste strofe, die in de twintigste eeuw opnieuw Fransen, als de officiele tekst zou worden behouden, Hollanders) 'onder­ drukt' zijn geweest. Apres des siecles d'esclavage, luidde: Dit is een mythe, Le BeIge sortant du tombeau, omdat de zogenaamd vreemde vorsten door A reconquis par son courage o Belgique, 0 mere cherie, de toenmalige bewo­ Son nom, ses droits et son drapeau. ners van de Zuidelijke A toi nos coeurs, a toi nos bras! Nederlanden niet als Et ta main, souveraine et fiere, A toi notre sang, 0 Patrie! (onrechtmatige) bezetters, maar ais Desormais, peuple indompte, tu Nous Ie jurons tous, vivras! wettige vorsten wer­ Grava sur ta vieille banniere: Tu vivras toujours grande et belle den beschouwd. Le Roi, la Loi, la Liberte! Et ton invincible unite Zie S tengers 198 r; Verschaffel r987: Aura pour devise immortelle: 189-204; Tollebeek 1994: 65· Marche de ton pas energique, La Roi, la Loi, la Liberte! 18 18 Marche de progres en progres; In een vrij letterlijke Dieu qui protege la Belgique, vertaling van Karel de Bock uit '9'4-19,8: Na Iangen tijd van slavernije I Als held is de Belg opgestaan; I Brekend de vreemde heerschappije I Nam hij zijn reeht en zijne vaan. I Op die vaan 170 Nationale hymn en

Dit Belgische volkslied is niet van kritiek de loop der jaren heeft ondergaan, is dit zo gespaard gebleven.19 Van Campenhout zelf gebleven. Toch is het bewuste lied de werd meermaals van plagiaat beschuldigd nationale hymne van Belgie. Dat men zich en zijn melodie werd (en wordt) als niet ten tijde van Hymans en Rogier bekom­ zeer fijnzinnig beschouwd (men sprak van merde om de relevantie van de tekst, impli­ 'pompierisme'). Ook de tekst van Rogier ceert dat men het beschouwde als een lied vindt men over het algemeen niet zeer waarvan de tekst relevant hoorde te zijn, geslaagd. 20 De zang was niet syllabisch, dat dat men de Brabanc,;:onne van nationaal wil zeggen dat er nogal eens een letter­ belang achtte. Toen Van Campenhout in heeft hij fier geschre­ greep in voorkwam waarop meerdere 1845 een hoge onderscheiding kreeg, werd yen / De woorden noten moesten worden gezongen (melis­ die hem verleend, zo luidde de toelichting, verma and te allen kant, / Die hier vaar me). Bovendien was de manier waarop de 'notamment pour la composition du chant immer zuBen leven: / tekst in de verschillende edities op de national'.24 Ook uit ministerieIe circulaires Voor Koning, Vrij­ heid, Wet en Land' II melodie werd geplaatst niet altijd eendui­ bleek af en toe dat de regering zich om het Gaat VQoruit, met dig - er waren immers veertien noten voor gezwinde schreden; / lied bekommerde. In 1873 bijvoorbeeld Vooruit is de baan van negen lettergrepen en dat laat (te) veel werd voorgeschreven dat de Brabanc,;:onne den roem! I God geeft ruimte voor variatie. Dat alles verklaart - moest worden uitgevoerd in de orkestratie on5 kracht en zoeten vrede I En Belgie volgens een bekend artikel van Ernest van de Duitse klarinettist Valentin Bender wordt Europa's Closson - waarom de Brabanc,;:onne niet bloem. I Arbeiclt (die de dirigent van het muziekkorps van kloek, het veld zal erg 'zingbaar' is en geen populair lied is Leopold I was geweest).25 En in 1926 beloonen I Met den geworden. Diverse commissies hebben zich bepaalde een circulaire van het ministerie DOgst het werk uwer hand! I De kunsten daarom over de nationale hymne gebogen van Binnenlandse Zaken dat (aIleen) de vlechten gloriekronen: I Voor Koning, Vrij­ en hebben voorstellen gedaan om de tekst laatste strofe van Rogiers tekst als de offi­ heid, Wet en Land. II en de melodie lichtjes aan te passen en te cieIe versie moest worden beschouwd. o kornt zoo als in Hoewel de Brabanc,;:onne het Belgische vroeger tijden I Gij vereenvoudigen, om op die manier het lied broeders, met ons als hymne efficienter te maken. 21 Maar volkslied was, en dus zowel voor de Frans­ eensgezind; / Belgen, uiteindelijk werd over de voorgestelde talige als voor de Nederlandstalige Belgen Bataven, wilt niet strijden; I Elk vrije oplossingen nooit een consensus bereikt en geldig was, heeft het lang geduurd vooral­ yolk is onze vriend. / waren er altijd mensen die vonden dat je eer het een erkende Nederlandse tekst Voor altijd is de vree gesloten, I Vereend een nation ale hymne niet zomaar kan ver­ heeft gekregen. De dichter Napoleon door den vrienden­ anderen,22 ook al is ze onvolkomen, zodat band I Zij ons woord Destanberg schreef in 1856 al een Neder­ van trouwe genooten: alles tot vandaag bij het oude is gebleven. landse tekst voor Van Campenhouts melo­ I Voor Koning, Vrij­ Het is niet altijd duidelijk geweest wat die, maar deze en andere versies hebben heid, Wet en Land. II o gij Belgie, duurbare het statuut van de Brabanc,;:onne precies geen offici eel statuut gehad. Pas vanaf de moeder! / Wees was. De Belgische Grondwet legde vanaf jaren 1920 ging men zich bekommeren om machtig en prachtig en vrij! / Elk anzer is het begin de Belgische kleuren vast (rood, een Nederlandse versie die naast de Franse een behouder; I Gij geel, zwart), het Belgische wapen (de Bel­ als een officieIe versie zou kunnen gelden. blijft bestaan dit zwe­ ren wij! I Gij zult gische Leeuw) en de wapenspreuk (Een­ In 1930 legde een ministerieIe richtlijn een leven sterk onafhank­ dracht maakt macht), 23 maar maakte geen versie op, in feite een vrije vertaling van de lijk, I Uw vlagge staat met eer geplant; / melding van een nationaallied. Ook na de laatste strofe van het gedicht van Rogier: Daar boven schittert talrijke veranderingen die de Grondwet in onverganklijk: I Voor Koning, Vrijheid, Wet en Land! Tekst en vertaling ondeend aan Huys 1988: 148 en '59· 19 Closson 1928. Tom Verschaffel / De Braban90nne en De Vlaamse Leeuw 171

o Belgenland, 0 bodem uitverkoren, Op II juli 1985 verscheen daarin namelijk Wiens naam ons hart van liefde en een partituur van De Vlaamse Leeuw, trots doet slaan. waarbij de tekst werd weergegeven in een Den eed getrouw door 't kalligrafie die naar een zestiende-eeuws voorgeslacht gezworen, geschrift zou verwijzen.29 Als dit zo is, Blijft u ons bloed een borg voor dan is dit, op zijn zachtst gezegd, nogal 't vrij bestaan. vreemd, omdat het lied maar weinig met o Vaderland, steeds schoner zult de zestiende eeuw te maken heeft. De gij stralen, leeuwensymboliepo verwijst immers vooral In eendracht sterk, door geen naar het middeleeuwse Vlaanderen, en ze 20 Closson I928: 538, geweld geknecht, doet dit op een manier die zonder meer vestigde oak de aan­ Met d' oude leus van Vlamen en negentiende-eeuws is. dacht op de onlogi­ sche bee!dspraak van van Walen, de eerste regels van voor Land en Vorst, voor Vrijheid Ragiers tekst: 'Apres des siecles d'esclavage, 26 en voor Recht. De Vlaamse Leeuw / Le BeIge sortant du tambeau' (Na eeuwen van slavernij, / staat In 1938 reeds werd deze tekst door een De Vlaamse Leeuw werd geschreven in de Belg op uit zijn nieuwe ministeriele bepaling door een 1847, niet zo veellater dus dan de Bra­ gra!). 31 21 andere vervangen, een nieuwe vrije ver­ banc;:onne. Aan de Gedenkschriften van de Bijv. Dupuis I922. taling van dezelfde strofe. En dit is de tekst Vlaamse literator Frans Edmond Lauwers Zie ook O.m. Branne I970: I, I-3. die tot nu gel dig is: wordt de anekdotische beschrijving van het 22 ontstaan van het lied ontleend.32 Enige Dat was uiteindelijk oak het oordeel van 0 o dierbaar Belgie, heilig land der Vlaamse intellectuelen en kunstenaars de kritische Closson: vaad'ren waren samen ten huize van Hippoliet van 'un hymne national ne se juge pas seulement Onze ziel en ons hart zijn u gewijd. Peene. Er was sprake van de verschillende du point de vue artis­ Aanvaard ons hart en het bloed van volksliederen, zoals de 'Marseillaise, Bra­ rique, mais encore, et surtout, ciu point de onze adren, banc;:onne, God save the Queen, Wien vue historique et Wees ons doel in arbeid en in strijd. N eerlands bloed, enz.', wat overigens illus­ patriotique' (Closson I928: 539-540). 0 Bloei, land, in eendracht niet te treert dat de Brabanc;:onne (het is nog de 23 breken; versie van J enneval) op dat moment werd Het gaat am artike! I93 (vroeger 125) van Wees immer u zelf en ongeknecht, beschouwd als het Belgische volkslied zoals de Be!gische Grond­ Het woord getrouw, dat ge de Marseillaise het Franse volkslied was. wet; zie Alen en onbevreesd moogt spreken: Meersschaut I994: 99· Een van de aanwezigen betreurde dat de 24 Voor vorst, voor vrijheid en voor Vlamingen niet over een dergelijk lied Vandersypen I880: recht. (3X)27 12 7. beschikten, en - ziedaar - enkele dagen 25 later was De Vlaamse Leeuw geschreven. Huys I988: I36. 26 Nooit is in het Belgische Staatsblad een De auteur van de tekst was de gastheer uit Tekst van Leo Goe­ officiele versie van de Brabanc;:onne vast­ het verhaal, de Gentse arts Hippoliet van mans, ontleend aan gelegd. Dit is verwonderlijk, aangezien het Huys I988: I60. Peene, als literator niet zozeer dichter als­ 27 Vlaamse volkslied weI in het Staatsblad - wel toneelschrijver: voor het Vlaamse Anonieme tekst, ont­ het Belgische Staatsblad - is gepubliceerd.28 leend aan Hnys I988: theater was hij, zo wordt gezegd, wat 160. In een brochure, in 1996 uitgegeven door de F ederale Voorlichtingsdienst van Belgie, worcit gezegd: 'Hoewe! dit niet met zekerheid bevestigd is, zou deze 172 Nationale hymnen

B § j j It J; I J.. • r I Zij zul len hem niet tem men, den

~ J j J I~ r' r d I fie ren Vlaam schen Leeuw, (eIlZ.)

versie het werk zijn Hendrik Conscience was voor de Vlaamse Hy strydt nu duizend jaren van Victor Ceule­ roman. Zijn belang voor de ontwikkeling Voor vryheid land en God mans.' Het is mij niet duidelijk waar deze van het Vlaamse toneel was inderdaad En nog zyn zyne krachten toeschrijving op groot: hij schreef niet aIleen meer dan In al haer jeugdgenot. berust. Ceulemans dichtte weliswaar in zestig stukken (vooral blijspelen), hij regis­ AIs zy hem magtloos denken 1894 een Nederlandse seerde en produceerde ook (vooral in En tergen met een schop tekst ('Juicht, Belgen, juicht, in vreugdevolle Gent), en hij was de echtgenoot van ster­ Dan regt hy zich bedreigend akkoorden') op de actrice Virginie Miry.33 Het was overigens En vreeslyk voor hen op. melodie van Van Campenhout (zie haar neef, de componist Karel Miry, die - Huys 1988: 155) maar op dat moment niet ouder dan vierentwin­ Wee hem den onbezonnen daar komt de '0 dier­ baar Belgie' -strofe tig jaar - een melodie schreef voor Van Die valsch en vol verraed niet in voar. Of hi; Peenes Vlaamse Leeuw. den Vlaemschen leeuw komt streelen (veel) later deze strofe zou hebben geschre­ En trouwloos hem slaet ven, is mij niet Zy zullen hem niet temmen Geen enkle handbeweging bekend. Gunther Eyck schrijft de offi­ Den fieren Vlaemschen Leeuw die hy uit 't oog verliest cieIe Nederlandse AI dreigen zy zyn vryheid En voelt hy zich getroffen, tekst van de Bra­ ban~onne toe aan de Met kluisters en geschreeuw Hy stelt zyn mane en briescht. Vlaamse dichter Zy zullen hem niet temmen Raymond Herreman (1896-1971): de tekst Zoo lang een Vlaming leeft, Het wraeksein is gegeven die hij daarbij (in Zoo lang de leeuw kan klauwen Hy is hun tergen moe Engelse vertaling) opgeeft en die hij Zoo lang hy tanden heeft. Met vuer in 't oog, met woede dateert in 1954, is een Refrein: Zy zuHen hem niet temmen, Springt hy den vyand toe. totaal andere dan de geldende Nederlandse enz. Hy scheurt, vernielt, verplettert tekst. Het blijft dan bedekt met bloed en slyk ook een raadsel hoe hij erbij komt Herre­ De tyd verslindt de steden En zegepralend grynst hy man als een van de Geen troonen blyven staen Op 's vyands trillend lyk.34 auteurs van het Bel­ gisch volkslied aan te De legerbenden sneven duiden (Eyck 1995: Een yolk zal niet verga en De laatste bloeddorstige strofen zijn na 142-143). In The New G"ove Dictiol101), of De vyand trekt te velde verloop van tijd uit het lied verdwenen: de Music and Musicians 13 Omringd van doodsgevaer bepalingen van (onder andere) 1973 (toen (1980) 49, lezen we dat de Vlamingen met Wy lachen met zyn woede het lied de hymne van de Vlaamse De Vlaarnse Leeuw De Vlaemsche Leeuw is daer. Gemeenschap werd) en 1985 behielden hun eigen hymne hadden, maar: 'This was replaced in 1951 by a Flemish version of La Braban~onne': de Nederlandse versie van het Belgische volkslied wordt hier Tom Verschaffel I De Brabanc;::onne en De Vlaamse Leeuw 173

Hippoliet van Peene {1811-1864}, dichter Karel Miry {1833-1889}, componist van van De Vlaamse Leeuw, geportretteerd door De Vlaamse Leeuw, geportretteerd door Hendrik Dillens {1843}. Gustave Vanaise {1885}. Stadhuis, Gent. © IRPA-KIK, Brussel.

in '95' gedateerd (de aIleen de twee eerste strofen als de officiele aIleen door de Nederlandssprekenden maar toegevoegde verwij- tekst. Uiteraard was de tekst op dat door aIle Belgen en door Belgie als zoda- zingen, die uiteraard van v66r Huys' srudie moment al aan de moderne spelling aange- nig, als een bedreiging voor de nationale dateren, laten niet toe past en was de Vlaemsche Leeuw de Vlaamse integriteit beschouwd. De vrees voor een te achterhalen waar dat jaartal vandaan Leeuw geworden. Verder werd aIleen een Franse annexatiedrang leefde in deze komt), en ze zou het uiterst kleine verandering aangebracht: periode evenzeer in Duitsland en betrof VIaamse volkslied ve1"lJangen hebben (wat 'Een yolk zal niet vergaen' werd 'Een yolk daar met name het Franse idee van de uiteraard ruet correct zal nooit vergaan'. Overigens werd ook de Rijngrens. Internationale spanningen die is). 28 toonaard waarin het lied moest worden zich in deze periode voordeden, leidden tot l\IIonitellr Beige, gezongen anderhalve toon verlaagd, opdat een verscherping van dit idee in Frankrijk Belgisch Staatsblad '55 op die manier de hoogste noten voor meer en van de vrees ervoor in Duitsland. Een (1985), 125 (II juli '985), 10289. zangers 'haalbaar' werden. Dit gaf de van de voorbeelden van de artistieke pro­ 29 De Standam-J, 10 juli Vlaamse kranten de kans uit te pakken met paganda die in dit verband werd gevoerd, '985' een voor de hand liggende woordspeling: was het gedicht Der Deutsche Rhein van 30 De leeuw '983' 'Vlaamse Leeuw zingt toontje lager'. Nikolaus Becker, geschreven in 1840. Elke 31 De historische context waarin het lied oneven strofe daarvan begon met de strijd­ Voor de ontstaan$­ geschiedenis van was ontstaan had de inspiratiebronnen van lustige regels: De Vlaamse Leeuw, de makers bepaald. Rond het midden van zie Prims '935 en voor.l Deprez, 960. de negentiende eeuw werd Frankrijk, niet Over de datering van het lied, zie reeds Jacob '9'4- Een kleine srudie van de geschiedenis van het lied en het gebruik ervan is De Bruyne '977· 174 Nationale hymnen

Sie sollen ihn nicht haben, De invloed van Beckers tekst op die van Den freien deutschen Rhein. De Vlaamse Leeuw is onmiskenbaar.38 Verder werden ook de Brabantse Yeesten, En de rest van de tekst gaf aan hoe lang ze een veertiende-eeuwse (en in 1839 de Rijn niet zouden hebben: opnieuw uitgegeven) tekst van Jan van Boendale, als inspiratiebron aangeduid: in So lang sich Herzen laben die tekst werd (in dat geval) Brabant als An seinem Feuerwein, enz.35 een 'getergde leeuw' voorgesteld, een beeld dat ook voorkomt in de derde strofe van 32 Deze tekst was in Belgie bekend, onder Van Peenes gedicht.39 En ongetwijfeld Lauwers I887: 94-96. 33 meer via een Nederlandse vertaling die de heeft ook De Leeuw van Vlaanderen, de Over Hippoliet van volksdichter Theodoor van Rijswijck al in bekende historische roman van Hendrik Peene (I8II-I864): Demedts I960 en 1841 in een Gents tijdschrift publiceerde: Conscience, verschenen in 1838 en gewijd Tindemans I960. aan de geschiedenis van de Guldensporen­ Over Karel Miry (I833-I889): AME, Zy zullen hem niet hebben, slag van 1302, bijgedragen tot de keuze van deel 6, 33 7 en EVE, Den vryen duitschen Rhyn! de Vlaamse Leeuw als symbool van Vlaan­ deel 2, 968. 34 Schoon zy als wreede raven, deren. De melodie van Miry zou gelnspi­ Tekst ontleend aan Er hongerig naer zyn. reerd zijn door een lied van Robert Schu­ Deprez I960: Sonntags am Rbein, 122-12 3. mann, eveneens een 35 In de laatste strofe, evenzeer een getrouwe voorbeeld van de Duitse Rijn-romantiek.40 Ibidem, I03. 36 vertaling van Beckers oorspronkelijke tekst, De Vlaamse Leeuw he eft sedert zijn ont­ Ibidem, 112-113. kwam de bereidheid van de Duitsers tot staan bekendheid gehad en behouden. 37 Soenen I962. uiting voor hun grondgebied te sterven: Toch zag het er enige tijd naar uit dat het 38 lied ten onder zou gaan in de politieke en Zie hiervoor vooral Deprez I960: 99-I22; Zy zyllen hem niet hebben, ideologische tweestrijd die de nationale maar ook reeds Jacob Den vryen duitschen Rhyn! eensgezindheid meer en meer ondermijn­ I9I4- 39 Voor dat de laetste Duitschers de. Onder meer de hevige conflicten tussen Vooral Floris Prims Er in verdronken zyn!36 katholieken en liberalen leidden in de heeft hierop gewezen, o.m. in Prims I935. tweede helft van de negentiende eeuw (en 40 Overigens kreeg Der Deutscbe Rhein ook met name vanaf de jaren 1870) tot een Deprez I960: in Nederland weerklank. In 1844 dichtte touwtrekken om vele symbol en, ook om 124-12 5. Isaac da Costa zijn Aan Nederland in de De Vlaamse Leeuw. Vooral in Antwerpen Lente van 1844, dat als voIgt begon: werd het een partijlied, eerst van de Mee­ tingpartij, waarin katholieke en liberale Zy zullen het niet hebben. Vlaamsgezinden verenigd waren, en niet Ons oude Nederland! veellater van de Antwerpse katholieken, die erin slaagden zich het lied toe te eige­ en ze zullen het niet hebben, luidt het nen. Daarom weigerden de liberal en het verder, 'Zoo lang er heldenzielsgloed / In nog te zingen en stelden ze er het Geuzen­ Nassaus telgen blaakt!' en 'Zoo lang de lied van Julius de Geyter tegenover als hun geest des Zwijgers / Op 't Delftsche praal­ eigen 'hymne'. Dit lied werd aanvankelijk graf waakt! '37 Tom Verschaffell De Brabanyonne en De Vlaamse Leeuw 175 gezongen op de melodie van De Vlaamse De partijpolitieke toe-eigening van het lied Leeuw, maar later kreeg het eigen muziek heeft het uiteindelijke succes ervan ver- van Alexander Fernau. traagd. Op bijeenkomsten van de zich radi- caliserende Vlaamse Beweging werd het Zij brullen 'Leeuw van Vlaanderen!' aanvankelijk geweerd, omdat het niet voor En huilen tegen ons, alle Vlaamsgezinden aanvaardbaar was. Zij die den Leeuw doen kruipen, Later zouden liberale auteurs ervoor plei- Doen kruipen voor Bourbons! ten terug te keren naar de nationale bete­ kenis van het lied. Ze wezen op de histori- o Breydel en De Coninck sche ironie van de katholieke toe-eigening 41 Tekst overgenomen Gent, Brugge, van weleer, (de 'verpaapsing') van De Vlaamse Leeuw: uit Deprez 1960: '53. Heeft Vlaenderen dan geen kaerels, de auteurs ervan, Van Peene en Miry, 42 Tekst overgenomen Hebt gij geen Klauwaarts meer? waren immers twee overtuigde ('gestamp­ uit De Bruyne '977: te') liberalen geweest.43 Vooral de Vlaams­ 426-42 7. 43 Op, Geuzen! wreekt uw vaderen, gezinde studenten zijn er in het begin van Bijv. 'De Vlaamsche Zwaait gij den Leeuwenvaan! de twintigste eeuw in geslaagd het lied Leeuw', De Kleine Gazet, I I september Wee, wee den landverraderen, opnieuw als lied van ?tlle Vlamingen voor­ I887j 'De avonturen Wanneer hun uur zal slaanL .. op te stellen. In 1905 werd De Vlaamse en tribulatien van een Leeuw op het vijfde Studentencongres ter volkslied', Vilder/and, 3 juli '9'2; tot zelfs Dan, Geuzen, dan te wapen, Vervlaamsing van de Gentse Hogeschool Lode Hancke, "'De Vlaamse Leeuw" , De vrijheidsvlag in d'hand: aangenomen als nationaallied der Vlamin­ een lied geschreven Van 't ongediert der papen gen. In datzelfde jaar werd het op een door twee liberalen', Verlost ons Vaderland!41 internationaal studentencongres te Parijs De Volksgnzet, 23 september '974- uitgevoerd als 'Ie chant national des Fla­ De katholieken hadden zelf in volle school­ mands'. In de toenemende mate waarin de strijd een nieuwe versie van De Vlaamse flaminganten politieke eisen gingen stellen Leeuw gedicht: en de Belgische staat en eenheid gingen beschouwen als een hinderpaal voor de Zij zullen haar niet hebben, realisatie daarvan, werden De Vlaamse De schoone ziel van 't kind, Leeuwen de Brabans;onne concurrenten Ondanks de helsche listen van elkaar en zelfs tegenstanders. Van 't geusche schrikbewind; Zoolang Gods lieve zonne Op Vlaandren nederblinkt, Concurrentie en impact Zoolang er in ons gordel Een kop'ren penning klinkt. De geschiedenis van de concurrentie tussen Refrein: Zij zullen haar niet hebben het Belgische volkslied en dat van de De schoone ziel van 't kind, regio's beperkt zich tot de Brabans;onne en Zoolang men nog in Vlaand'ren De Vlaamse Leeuw. Wallonie moet hier Een' enk'len Vlaming vindt!42 noodgewongen buiten beschouwing blij­ ven, aangezien de Franse gemeenschap van 176 Nationale hymnen

Belgie nooit over een eigen hymne he eft gevrijwaard en de aanspraken van een drei- beschikt.44 De pogingen die men - rond de gende Zuiderbuur afgewend konden wor- eeuwwisseling maar ook recentelijk nog den. In de vroegste periode na hun ont­ met het uitschrijven van wedstrijden - staan waren de Brabanl;onne en De heeft gedaan om een volkslied te vinden, Vlaamse Leeuw daarom niet incompatibel. verraden dat in elk geval sommige Walen Door de verheerlijking van het Vlaamse dit - ook nu nog - als een gemis ervaren.45 element en van het Vlaamse verleden werd Nog in juli 1997 heeft een Waals socialis- misschien weI een ander accent gelegd, tisch politicus voorgesteld een lied waarvan maar dat accent treft men in deze periode 44 de tekst in 1899 in een wedstrijd werd ook bij Franstalige Belgische auteurs aan. WeI bestaan er een aantal regionale liede­ bekroond, alsnog tot officieIe hymne te De makers van De Vlaamse Leeuw waren ren (voor de streken verheffen. Een eerste strofe, waarin de niet anti-Belgisch en het is bijvoorbeeld van Bergen, Namen, Charleroi, Luik), vaak moedige opstand van de Walen tegen Juli­ tekenend dat Karel Miry niet aIleen het in de plaatselijke us Caesar werd bezongen, zou daarbij ach­ Vlaamse volkslied componeerde, maar Waalse dialecten. 45 terwege worden gelaten. Maar ook de rest enkele decennia later ook een B1'abanfonne Zie hiervoor Morelli van de tekst maakt duidelijk 'waarom we pour fcoliers (1880).47 Ret Gentse tijdschrift 1996: 184 ('Het Waalse volkslied: een fier zijn Walen te zijn' (elke strafe eindigt dat in 1847 de tekst van De Vlaamse onmogelijke zaak'). op het vers 'Voila pourquoi on est fier Leeuw had gepubliceerd, maakte een jaar 46 Le Sob·, d'etre Wallons!'). Onder meer omdat de later reclame voor een nieuwe editie en gaf '9 juli '997, 3· lofzang op de Waalse industrie ('Au daarbij uitdrukkelijk aan dat de Vlamingen 47 Huys 1988: '30. premier rang brille son industrie') in deze die in het nieuwe lied gernteresseerd 48 tijd van bedrijfssluitingen en hoge werk­ waren, zonder meer goede Belgen waren: Geciteerd in Deprez loosheid nogal cynisch overkomt, is met dit 'Wy twyfelen geenszins of ieder Vlaming, 1960: '43· 49 voorstel - ook in sommige Waalse kranten wien 's lands onafhankelykheid ter herte Oak ten behoeve van 46 de Vlamingen in - de spot gedreven. Ret lijkt dan ook gaet [en het gaat hier om de Belgische Noord-Frankrijk werd waarschijnlijk dat dit voorstel, zoals het onafhankelijkheid], zal zich dit gezang wil­ De Vlaa1Jlse Leeuw in het Frans vertaald: vorige, zonder gevolg zal blijven. len verschaffen om het in een Vaderland­ een vertaling van De verhouding tussen de Brabanl;onne schen kring te zingen en alzoo meer en Charles de Croocq werd uitgegeven door en De Vlaamse Leeuw weerspiegelt - hoe meer den nationalen geestdrift op te wek­ het Vlaamsch Ver­ zou het anders kunnen? - de ontwikkeling ken.'48 Dat De Vlaamse Leeuw bij zijn ver­ bond van Vrankrijk: II demeure indomptable, van het flamingantisme zelf. Rond het mid­ schijnen wordt voorgesteld als een natio­ I Le fier Lion £la­ den van de negentiende eeuw waren de naallied is geenszins - zoals het recentelijk mand; I Toujours libre, intraitable, I beide liederen niet onverenigbaar. De wordt omschreven in het boekje bij de offi­ Avec acharnement, / Vlaamsgezinden van deze peri ode waren cieIe cd-opname van de Vlaamse hymne - II demeure indompta­ ble I Comme les vrais zogenaamde cultuurflaminganten, die ijver­ 'prafetisch': het geeft aIleen aan dat het Flamands I Et mon­ den voor het gebruik van het Nederlands volkslied der Vlamingen aanvankelijk een tre, formidable, I Ses griffes et ses dents. II en voor de versterking van het Vlaamse vaderlandsondersteunend karakter had. Debout, Flamands element in Belgie. Run streven was niet Een wat vreemde en misschien ook zeld­ de France! I Le Lion rugira I Sa clameur tegen de Belgische staat gericht, integen­ zame consequentie hiervan is het feit dat d'esperance / Tant deel: ze bestreden de verfransing omdat op De Vlaamse Leeuw weI eens in het Frans is qu 'un Flamand vivra, 49 / Qui, c' est notre die manier de specificiteit van het land vertaald. Ook Franstalige en in het Frans assurance, / Le fier Lion tiendra. Etc. Roeselare in 1876 opgevoede jongeren hebben het lied de ogen van de zich radicaliserende Vlaam- weerklonk op het gezongen. In een middelbare school in se Beweging, tegenover elkaar te staan. De podium de Bra- banyonne, stuclenten Gent - een stad waar de Franse invloed Brabanc;;onne werd het symbool van wat de van het Klein groot was - weerklonk rond de eeuwwisse­ flaminganten steeds sterker afwezen en dus Seminarie zongen op hetzelfde moment ling Le Lion de Flandre: werd het lied voor hen onaanvaardbaar. De De Vlaamse Leeuw. Vlaamse Leeuw stond voor de Vlaamse Albrecht Rodenbach, een van de leerlingen Lion de la patrie, strijd en werd onvermijdelijk een statement van deze school, die Malgre Ie poids des ans, tegen Belgie en (dus ook) tegen de Bra­ traditioneel een haard van flamingantisme Tu gardes ta furie, banc;;onne. Toen in 1930 de vernederland­ was, dichtte in 1877 Tes griffes et tes dents! ste Universiteit van Gent plechtig werd overigens een kriti­ sche parodie op de o fier Lion de Flandre, geopend, waren zowel de Brabanc;;onne als Braban~onne, die later Nul ne te domptera; De Vlaamse Leeuw geprogrammeerd. als de Studentellbra­ ban(Ollne werd gepu­ Plut6t que de te rendre Toen het orkest het Belgische volkslied bliceerd: 'Qui l'aurait Ton front se brisera.50 inzette, werd het overstemd door (een deel eru? En avant, Brabanr;onne!, alluidt van) het publiek, dat luidruchtig De het lied niet bra­ Maar gaandeweg werd Frankrijk als vijand Vlaamse Leeuw zong. 51 Ret was het een of banc;;onnerwijs: tot een Benoit 011S eigen voor de flaminganten vervangen door wat het ander. lieclren jonne, / gene­ zij als het velfranste Belgie beschouwden. Voor de Vlaamse Beweging werd De zen wij ons met dat vreemd gekrijs.' Huys Belgie en Vlaanderen kwamen, althans in Vlaamse Leeuw een betekenisvol strijdlied, 1988: 133· 178 Nationale hymnen

dat uit volle borst werd gezongen op de waarop in 1302 de Guldensporenslag werd IJzerbedevaarten (vanaf de Eerste Wereld­ gevochten) werd de officieIe feestdag van oorlog), de Vlaams Nationale Zangfeesten Vlaanderen, en De Vlaamse Leeuw werd (vanaf 1933) en de II-juli-vieringen: bij­ (in 1973) de officieIe hymne. Het lied was eenkomsten die waren bedoeld als forum daardoor niet langer een strijdlied dat per voor het publiekelijk innemen van posities definitie een oppositioneel en zelfs een en voor het stellen van de Vlaamse eisen, revolutionair karakter had. Het werd inte­ aanvankelijk voor de eentaligheid en later gendeel een officieIe hymne, die door de voor een steeds grotere zelfstandigheid van overheid zelf was aangenomen en waarvan 52 Vlaanderen. Het spreekt vanzelf dat het de uitvoering via decreten en wetten werd Interview met Willem de Meyer, in Florquin Belgische volkslied daar nfet te horen was. geregeld en zelfs opgelegd. 1978, m.n. 160-169. De Vlaamse Leeuw was een nationalistisch Hoewel de Vlaamse overheid de neiging 53 Voor de officiele strijdlied en dekte als symbool een vaak heeft te streven naar een verdere uitbrei­ richtlijnen m.b.t. de radicale lading. Daardoor werd het op zijn ding van haar eigen bevoegdheden en dus uitvoering van de nationale hymn en, beurt onaanvaardbaar voor het Belgische naar een steeds grotere autonomie van zie Medd. 1987. establishment en ook voor een deel van de Vlaanderen, aanvaardt zij uiteraard weI dat 54 En nfet de Br.­ publieke opinie. Als in 1937 op het vijfde Belgie het federale kader blijft. Belgie en ban~onne, wat onge­ Vlaams Nationaal Zangfeest, voor een keer Vlaanderen bestaan allebei, en daarom bruikelijk is voor eell plechtigheid w.arbij in Brussel gehouden, De Vlaamse Leeuw hebben de Brabanc;:onne en De Vlaamse de koning aanwezig is. werd gezongen, dan deed dit - zo zag het Leeuw bestaansrecht. Een decreet uit 1974 Het Belong van LiUl­ bll1"[S wees er uitclruk­ althans een van de organisatoren - de van­ bepaalt dat het Vlaamse volkslied mag wor­ kelijk op dat het uit zijn stadhuis toekijkende Brusselse bur­ den gezongen op II juli en verder op aIle koningspaar in Brug­ ge verscheen 'zonder gemeester Max 'schuimbekken van plechtigheden 'waar ook de Brabanc;:onne Braban~onne' . woede'.52 wordt uitgevoerd'.53 Bij officieIe gelegen- 55 Het gaat DIll de kran­ Maar ook aan de incompatibiliteit van de heden weerklinkt een Vlaamse Leeuw die ten van II juli 1994- onderscheiden nationale gevoelens en (dus) onschadelijk is gemaakt. Betekenisvol in 56 Dat blijkt bijvoor­ van beide volksliederen kwam, zowat een het kader van deze evolutie was de Brugse beeld ook nog uit een kwart eeuw geleden, een eind. De Vlaamse 1 I-juli-viering van 1994, waarop voor het recente aclvertentie van de flaminganti­ Beweging he eft onmiskenbaar grote suc- eerst een Belgische koning aanwezig was. sche (maar niet extre­ cess en geboekt: de Belgische staat is in de Uiteraard werd ook daar De Vlaamse mistische) Volksunie, 54 onder de titel 'Er voorbije decennia hervormd en Vlaanderen Leeuw gezongen. Ofkoning Albert heeft zitten krassen op de heeft een grote mate van autonomie ver­ meegezongen is in de verslaggeving in de Brabanr,;onne'j zie 55 De M01gm (en anclere kregen. Dit impliceert onder meer dat het kranten niet duidelijk. Volgens De Stan­ kranten), 6 juni 1997. een eigen parlement heeft en een eigen daa1'd he eft de koning het volkslied staande regering met een (naar het Nederlandse aanhoord. Het Laatste Nieuws, een popu­ voorbeeld zo genoemde) minister-presi­ laire krant die niet bang is voor een vleugje dent. Het heeft met andere woorden een sensatie, laat er echter geen twijfel over eigen overheid. Daardoor is het Vlaamse bestaan: 'Toen, ter afsluiting van de streven - in elk geval gedeeltelijk - geoffi­ plechtigheden de Vlaamse Leeuw werd cialiseerd, en hetzelfde is gebeurd met de aangeheven, zong koning Albert mee.' symbolen van deze strijd: II juli (de dag Radicale Vlaams-nationalisten moeten Tom Verschaffel / De Brabanc;:onne en De Vlaamse Leeuw 179

Cartoon van Jack Prince uit de VPRO-gids 28 (1997) naar aanleiding van een uitzending op BRTN 2, op 1 2 juli, van de documentaire Het vaderlandsche lied van Jan Neckers.

het daar toch moeilijk mee hebben gehad. ren, het Wilhelmus en het oude Zuid-Mri­ Want niet voor iedereen zijn Belgie en kaanse volkslied Die stem van Suid-Afrika. Vlaanderen, de Belgische en de Vlaamse vlag, de Braban<;onne en De Vlaamse Meer in het algemeen kan men steIlen dat Leeuw, met elkaar te verzoenen. Voor de de volksliederen nog worden gezongen, radicale vleugel van de Vlaamse Beweging, met minder of meer overtuiging, door wie die aIle verwezenlijkingen systematisch als het hoogtepunt van het Belgisch-Vlaamse onvoldoende beschouwt en dat ongetwij­ conflict hebben meegemaakt of zich als de feld zal blijven doen zolang Belgie bestaat, erfgenamen beschouwen van de partijen in is De Vlaamse Leeuw nog steeds een anti­ dat conflict. De gematigde Vlaamse Bewe­ Belgisch strijdlied, dat met enthousiasme ging en de Vlaamsgezinde stromingen bin­ wordt gezongen op alternatieve II-juli-vie­ nen de traditionele politieke partijen zijn ringen en op de Zangfeesten en de IJ zerbe­ gehecht aan wat ze hebben bereikt en devaarten, die ook nu nog jaarlijks worden erkennen de officide Vlaamse Leeuw als georganiseerd. De Braban<;onne staat daar een symbool, niet aIleen van de Vlaamse uiteraard niet op het programma (want het strijd maar ook van het succes daarvan en lied blijft natuurlijk een Belgisch sym­ van het nieuwe min of meer zelfstandige bool),56 in tegensteIling vaak tot de volks­ Vlaanderen. De radicale componenten van liederen van de zogenaamde broedervolke- de Vlaamse Beweging achten deze succes-

--.~~------..------.--- .. -~~-. 180 Nationale hymnen

sen onvoldoende en beschouwen De Of er van het volkslied een ontroering Vlaamse Leeuw nog steeds als een anti­ uitgaat en of die, als dat zo zou zijn, meer Belgisch strijdlied. Omgekeerd blijft dit dan oppervlakkig is, blijven open vragen. volkslied een gruwel voor diegenen die De sympathie waarop het koningshuis bij ooit - en dan met name ten tijde van de brede lagen van de bevolking nog steeds wereldoorlogen - uitgesproken tegenstan­ kan rekenen en die een hoogtepunt heeft ders van het flamingantisme zijn geweest. bereikt en in een verrassende omvang Nog in 1982 is in het West-Vlaamse Hout­ zichtbaar is geworden ter gelegenheid van hulst een groep Belgische oud-strijders het overlijden van koning Boudewijn, is 57 kwaad weggelopen van een plechtigheid volgens sommigen een bewijs voor de 'Oud-Strijders contes- teren Vlaamse waarin een veldslag uit de Eerste Wereld­ Belgische gevoeligheid van een zwijgende Leeuw', De Stfl1zdanrd, oorlog werd herdacht, omdat de plaatselij­ meerderheid (een zwijgende meerderheid, 27 september 1982. 58 ke fanfare behalve de Brabans;onne ook De inderdaad, want ze zingt niet). Dit lijkt Gaston Durnez, Vlaamse Leeuw speelde. Het incident is bevestigd te worden door een onderzoek 'Leeuw', De 57 Sttl11dnm-d, 28 juni tekenend en het haalde ook de pers. Maar naar het 'natiebewustzijn' van Vlamingen 1986. het ging er toch, zo kan men stell en, om en Walen, dat precies naar aanleiding van 59 Maddens, Beerten en een achterhoedegevecht. de reacties op Boudewijns dood werd uit­ Billiet 1994, 111.11. De Brabans;onne is immers vooral 'het gevoerd door Bart Maddens, Roeland 18 '7- . kenwijsje van de nationale voetbalploeg' Beerten en Jaak Billiet, en waarvan de geworden.58 De nationale sport blijft voor­ resultaten in 1994 werden voorgesteld alsnog grotendeels een Belgiscbe aangele­ onder de - in deze context - toepasselijke genheid, en de proefballonnetjes die de titel 0 die1'baa1' Belgin. Uit de enquete Vlaamse overheid wel eens he eft opgelaten waarop de studie zich baseerde, bleek dat - onder meer in verband met de wenselijk- 42 % van de Vlamingen zich in de eerste heid van de vorming van een Vlaanzse voet- plaats met Belgie identificeerde, en 39% balploeg - zijn het voorwerp van spot met Vlaanderen. Dat laatste cijfer is niet geworden, en het lijkt er dan ook op dat laag, maar zelfs de respondenten die - naar men op dit vlak voorlopig niet al te zeer eigen zeggen - in de eerste plaats Vlanzing wil aandringen. Bij het podium waarop een zijn, zijn beslist niet allemaal anti-Belgisch. Vlaanzse wereldkampioen staat, hoort nog Uit de antwoorden op andere vragen blijkt steeds de Brabans;onne als soundtrack. immers dat 67% van de Vlamingen de ver- Maar uiteraard is ook van de monarchie dediging van de belangen van aIle Belgen het Belgische volkslied de tune. Hij hoort belangrijker achten dan de verdediging van thuis op 21 juli (de Belgische nationale de specifieke belangen van de Vlamingen; feestdag) en aan het begin en het einde van (slechts) 25% van de Vlamingen zegt het een koninklijke toespraak op televisie. Van omgekeerde. En de wellicht meest in het de nationale hymne wordt zo goed als oog springende cijfers: 70% van de Vla- altijd een instrumentale versie uitgevoerd, mingen vinden dat 'op termijn het Belgi­ onder meer omdat daardoor het probleem sche beleidsniveau opnieuw versterkt moet van de taalkeuze - wordt het de N eder- worden', en slechts 14% vindt dat 'op ter­ landse of de Franse tekst? - wordt omzeild. mijn Belgie moet verdwijnen'.59 Een ver- Tom Verschaffell De Brabanyonne en De Vlaamse Leeuw 181 dere uitsplitsing van de antwoorden vol­ de Vlaamse symbol en, ook om D€ Vlaamse gens sociaal-econornische positie en oplei­ Leeuw, die ze wil vastleggen en promoten dingsniveau toont (onder meer) aan dat (door de uitgave van partituren en een offi­ onder kaderleden en universitair geschool­ ciele cd, waarvan de tekst in het bijhorende den het aantal 'autonomisten' hoger ligt tekstboekje op een ontstellende wijze dan het gemiddelde (al blijven ze ook daar mythologiserend is). Maar of deze moeite een minderheid). Het zijn echter deze veel effect heeft, blijft zeer de vraag. groepen die het meest politiek geenga­ Veel Vlaamse jongeren hebben niets geerd zijn en die dan ook het best hun meer met de Vlaamse Beweging. Ze heb­ stempel op de politieke ontwikkeling kun- ben nooit het gevoel gekend door de 60 nen drukken. En onder de Vlaamse politici Franstaligen 'onderdrukt' te zijn. Boven­ Zie o.m. Kerremans '997· zelf is de Vlaamsvoelendheid nog veel ster- dien hebben zij uberhaupt geen nationale ker. Dit bevestigt wat velen intuitief aan­ liederen meer geleerd, omdat die al enige voelen: de ontwikkeling van een steeds tijd uit de meeste scholen en uit de - grotere autonomie van de deelgebieden sowieso aan populariteit inboetende - wordt in Belgie gestuwd door de politici jeugdbewegingen zijn gebannen. Ze heb- (die in een Vlaamse context hun bevoegd- ben het gevoel dat hun 'Vlaamse eigen­ heid en macht kunnen uitbreiden) en door heid' hun wordt aangepraat. De jongere een zekere 'elite', maar zij wordt niet intellectuelen begrijpen dat de (zogenaam- gedragen door de politi eke wil van een de) Vlaamse identiteit niet 'gegeven' is, meerderheid van de Vlarningen (en a fortio- maar dat ze wordt gecreeerd en tegelijk al ri niet door een meerderheid van de Bel­ wordt verondersteld door nationalisten en gen). Veel Vlamingen voelen zich in de door een overheid die daar belang bij eerste plaats Belg, maar de meeste Vlaamse heeft. Ze herkennen zich niet in wat als de politici voelen zich in de eerste plaats Vla- 'Vlaamse identiteit' wordt voorgesteld en mingo Steeds opnieuw zetten ze de Vlaams- hebben moeite met het pronkerige maar Waalse tegenstellingen in de verf en maken tegelijk krampachtige zelfbewustzijn van ze die tot leidraad van hun politieke actie. het nieuwe Vlaamse establishment. Hun De groeiende Vlaamse autonomie is niet tegenreactie berust enerzijds op een afwij­ het antwoord op de vraag van een zing van het nationalisme als zodanig, en (bestaande) Vlaamse natie, maar is voor het anderzijds ook op een ironische sympathie steeds autonomer Vlaanderen (en voor de voor het oude Belgie. nieuwe Vlaamse elite) een noodzaak, Met zijn Het klauwen van de leeuw wilde omdat zij als legitimatie (voor die autono­ historicus en Knack-journalist Marc Reyne­ mie) moet dienen.60 Daarom ziet de beau, naar eigen zeggen, niets anders dan Vlaamse overheid het als haar plicht en 'op zoek gaan naar verheldering in het ont­ haar expliciete doelstelling de Vlaamse staan en de groei van de Vlaamse natie en identiteit te 'bevorderen' en de Vlamingen van, in de brede zin, het nationalisme in ervan te overtuigen dat ze zich in de eerste Vlaanderen'. Zijn boek was 'gericht op kri­ plaats Vlarning zouden moeten voelen. Om tische kennis, niet op moraal'. Toch leidt die red en bekommert ze zich zo sterk om Reynebeaus studie natuurlijk weI tot een 182 Nationale hymn en

'deconstructie' van het Vlaams-nationalis- mingen zijn, kennen amper hun volksliede­ me en tot een afwijzing daarvan. Hij yond reno De melodieen kunnen ze nog wel een tegenstander in Eric Defoort, die hem neurien, en ook de beginregels van de eer­ in 1996 van repliek diende met Ret klauwen ste strofes zijn min of meer algemeen van de historicus. Defoort, historicus en bio- gekend. Maar verder dan het begin komt graaf, he eft zich enkele jaren gel eden tot men over het algemeen niet. Met de regel- de Volksunie 'bekeerd', niet zozeer (zo lijkt maat van de klok wordt dit geconstateerd, het wel) uit Vlaamsgezinde overtuiging, en maar zelden wordt het betreurd.61 Het maar wel in een reactie tegen de (postmo­ is integendeel een bron van vrolijkheid. 61 derne) intellectuelen die weigeren zich met Veel Belgen beschouwen hun gebrek aan De liberale politicus Herman de Croo, die 'Vlaanderen' te identificeren, die procla­ chauvinisme als een positieve kwaliteit. (nochtans) bekend meren dat een 'Vlaamse identiteit' niet Maar antinationalisten als ze zijn, houden staat als een 'belgi­ cist', bekent zander bestaat en ook niet bn bestaan, en die het ze van Belgie. schaamte dat hij de vermakelijk vinden de spot te drijven met tekst van de nationale hymne niet kent: 'Ik het officiele discours dat erop gericht is moet u zeggen: ik heb een min of meer zelfstandig Vlaanderen de Brabanc;onne noeit uit het hoofd gekend, vorm en inhoud te geven. Defoort wordt, ik ken enke! de als een soort van 'neoflamingant', kregelig ondeugende versie die de studenten van de van die Reynebeaus, die antinationalistisch VUB zingen. Tussen zijn, hetzij uit principe, hetzij omdat het- haakjes: van De L VIaamse Leeuw ken ik zo constateert Dewort - gewoon bon ton is. ook maar twee stfofen De Vlaamse overheid heeft de steun of hoor' (interview in instemming van de intellectuelen niet HU1Ilo, 3 juni '997)· Die laatste toevoeging nodig om aan nation building te doen. Het is ironisch: zoals gezegd heeft de offi- natiebewustziJ'n van de Vlamingen zal de ciele Vlaamse Leeuw politieke realiteit moeten volgen, en de maar twee strofen. Het is evenwel teke­ Vlaamse nationaliteit zal de Belgische uit­ nend dat De Crao dat eindelijk overvleugelen. Of dat impliceert niet eens schijnt te weten. Hoewe! hij dus dat de Vlaamse 'nationale' hymne dan ook zander het te beseffen bekender en belangrijker zal worden, valt we! degelijk de (volle­ dige) VIaamse Leeuw te betwijfelen. Voorlopig zijn we in elk beheerst, koketteert geval nog niet zo ver. Nationalisten erken­ hij er toch mee slechts twee strofen te ken­ nen het belang dat aan nationale hymnen nen. wordt toegekend, maar dat betekent niet dat de actuele impact ervan groot zou zijn. De Belgen c.q. de Vlamingen zijn niet erg nationalistisch en de populariteit van de nationale hymnen is in Belgie dan ook niet erg groot. Vele Belgen en Vlamingen, en men kan zich moeilijk aan de indruk ont­ trekken dat dit de meeste Belgen en Vla- Tom Verschaffell De BrabanQonne en De Vlaamse Leeuw 183

dam 1973-1975) Letterkunde (1935) 227-244 Literatuur Eyck, F. Gunther, The voice of nations. Reynebeau, Marc, Het klauwen van de European national antherns and theil' leeuw. De Vlaarnse identiteit van de Alen, Andre, en Frank Meersschaut, autho1'S (Westport/Londen 1995) I zde tot de z ISte eeuw (Leuven De grondwet van het fedemle Belgie: Florquin, Joos, Ten huize van ... 14 1995) tekst van de op I7 februari I994 (Leuven 1978) Schoor, Jaak van, '23 juli 1849. Leo­ gecoiirdineerde grondwet (Deurne / Huys, Bernard, 'Historiek van de Bra­ pold I bezoekt de Minardschouw­ Brussel 1994) banc;onne en haar editio princeps burg. Toneel als prive-initiatief AME = Algernene Muziek Encydopedie. en andere vroege uitgaven', Mede­ leidt tot de eerste Vlaamse schouw­ IO delen (Haarlem 1979-1984) delingen van de Koninklijke Acadernie burg voor een Vlaams gezelschap', Berko, P. en V, Dictionnaire des pein­ voor Wetenschappen, Lettenn en in: R.L. Erenstein e.a. (red.), Een tres belges nes entre I750 & I875 Schone Kllnsten van Belgie; KJasse theatergeschiedenis del' Neder/anden. (z.p. z.j.) del' Schone Kunsten 48 (1988) nr. I, Tien eeuwen drarna en theatel' in Bronne, Carlo, 'L' affaire de la Bra­ 119-160 Nederland en Vlaandel'en (Amster­ banc;onne', Bulletin d'inf0171Zation de Jacob, A., 'De datering van "De dam 1996) 426-431 la vie rnusicale beige 8 (1969) nr. 5, Vlaamse Leeuw"', De nieuwe taal­ Soenen, Johan, 'Bestaat er, naast Bec­ 1-3, nr. 6, 1-3; 9 (1970), nr. I, 1-3, gids 8 (1914) 132-134 ker's Rheinlied, ook een Neder­ nr. 2, 1-3 Kerremans, Bart, 'The Flemish iden­ landse invloed op het ontstaan van Bruyne, Michiel de, 'Waar, wanneer, tity: nascent or existent', Res publica: de "Vlaamse Leeuw"', Wetenschap­ waarom weerklonk "De Vlaamse belgian joul7lal ofpolitical science 39 pelijke tijdingen 22 (1962) 65-68 Leeuw" in West-Vlaanderen', De (1997) 303-3 14 Stengers, Jean, 'Le mythe des domi­ Leiegouw 19 (1977) 4I2-430 Lauwers, Frans Edmond, Mijn nations etrangeres dans I'historio­ Closson, Ernest, 'Pourquoi la Bra­ gedenkboek (Dendermonde 1887) graphie beIge', Belgisch tijdschrift banc;onne n'est pas devenue un De leeuw: unive1'seel syrnbool en wapen voor filologie en geschiedenis 59 (1981) chant populaire', La nvue beIge 5 van Vlaandenn (Antwerp en 1983) 382 -402 (19 28) 533-542 Linden, Albert vander, 'Le theme de Tindemans, Carlos, 'Hippoliet van Defoort, Eric, Het klauwen van de his­ la "Brabanc;onne"', Belgisch tijd­ Peene I8II-I864', Spiegel del' Lette­ t017C1tS (Antwerpen/Baarn 1996) schrift VOO1' rnuziekwetenschap 6 ren 4 (1960) 25 2-272 Demedts, Flor, 'Dr. Hippoliet van (1952) 285-286 Tollebeek, Jo, 'Enthousiasme en evi­ Peene en de wedergeboorte van het Linden, Albert vander, 'Vne "Bra­ den tie. De negentiende-eeuwse Vlaams toneel in de I ge eeuw', in: banc;onne" inconnue', Mededelingen Belgisch-nationale geschiedschrij­ Jaarboek van de Koninklijke Soeve1'ei­ van de Koninklijke Acadernie van Bel­ ving', in: De ijkrneeste1'S: opstellen ne Hoofdkarner van Rhetorica 'De gie; KJasse del' Schone Kunsten 49 ovel' de geschiedschrijving in Nedel'­ Fonteine'te Gent 10 (1960) 5-17 (1967) nr. IO, 208-223 land en Belgie' (Amsterdam 1994) Deneckere, Gita, 'Turbulentie rond Maddens, Bart, Roeland Beerten en 57-74 de vernederlandsing van de Gentse J aak Billiet, 0 dierbaar Belgie? Het Vandersypen, Charles, Les Chasseurs­ universiteit na de Eerste Wereld­ natiebewustzijn van Vlarningen en Chastelel' et la Brabanfonne I83 0- oorlog. Analyse van een besluitvor­ Walen (Leuven 1994) I880. Episodes historiques sur l'ancien mingsproces', Handelingen der Medda, F ranc;ois, Syrnboles de la nation. corps franc des chasseurs volontail'es Maatschappij VOO1' Geschiedenis en Dmpeaux, hyrnnes, sceau."C. Origines, boul'geois de Bruxelles et biographies Olldheidkzmde te Gent, nieuwe reeks signification, usages. Brochure uitge­ des auteurs du chant national de la 48 (1994) 223-22 4 geven door het ministerie van Bin­ Belgique Jenneval et Carnpenhout avec Deprez, Ada, 'De Vlaamse Leeuw. nenlandse Zaken (Brussel 1987) une introduction (Brussel 1880) Feiten en stemmingen uit de jaren Morelli, Anne, 'Het ontstaan van Verschaffel, Tom, Beeld en geschiedenis. 1840-1848', in: Jam'boek van de "patriottische" symbol en in Belgie, Het Belgische en Vlaarnse vel'leden in Koninklijke Soevereine Hoofdkarner de gewesten en de gemeenschap­ de rornantische boekillustraties (Turn­ van Rhetorica 'De Fonteine' te Gent pen', in: Anne Morelli (red.), De hout 1987) 10 (1960) 97-155 grote rnythen uit de geschiedenis van Dupuis, Sylvain, 'Commission de la Belgie; Vlaanderen en Wallonie. Vert. "Brabanc;onne", Rapport', Bulletins Ann de Laet en Johan de Roey de la Classe des Beaux-Arts de l'Aca­ (Brussel 1996) demie royale de Belgique 4 (1922) Prims, Floris, 'Het ontstaan van "De 15 8-179 Vlaamsche Leeuw"', Verslagen en EVE = Encydopedie van de Vlaarnse Mededeelingen van de Koninklijke Beweging. 2 delen (Tielt/ Amster- Vlaarnsche Acadernie voor Taal- en