23/6 - 30/9/2015 ΠΑΛΙΕΣ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ / OLD INTERSECTIONS MAKE IT NEW III 5η ΜΠΙΕΝΑΛΕ Οργάνωση Δανεισμού- Ασφάλιση Έργων Τέχνης ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Μεταφοράς Έργων Τέχνης Gras Savoye Willis Hellas S.A. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ Αγγελική Χαριστού Διευθύντρια Marieke Van Hal ΤΕΧΝΗΣ Εποπτεία Εκθέσεων & Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Registrar-Παραλαβή-Έλεγχος Εκδηλώσεων Ιστορικός τέχνης, Manifesta ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Έργων Τέχνης ΑΡΩΓΗ ΑΜΚΕ Foundation ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ Όλγα Φώτα Συνεργάτες Beral Madra ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Οργάνωση-Παραγωγή Κυριάκος Αγκούτογλου Ιστορικός τέχνης, επιμελήτρια Διευθύντρια Ηλεκτρολόγος-Επιμέλεια Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Δήμητρα Αλμαλιώτη εκθέσεων Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Φωτισμού Τέχνης Ανδρέας Βουδούρης Jan-Erik Lundström Κώστας Κοσμίδης Στέργιος Γούσιος Ιστορικός τέχνης, συνεπιμελητής ΤΕΛΛΟΓΛΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΩΝ Α.Π.Θ. ΦΟΡΕΙΣ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗΣ Βοηθός Διαχείρισης Έργου & Φωτεινή Μπαξεβάνου της 1ης Μπιενάλε Σύγχρονης Μαρία Ράπτη Τέχνης Θεσσαλονίκης Πρόεδρος ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ Επιμελητών Περικλής Μήτκας Γεωργία Λίλη Γιώργος Τσαγιόπουλος Gabriela Salgado ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ Γιάννης Φουρκιώτης Ιστορικός τέχνης, συνεπιμελήτρια Γενική Γραμματέας Περιφερειάρχης Γραμματεία-Πρόγραμμα της 2ης Μπιενάλε Σύγχρονης Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά Απόστολος Τζιτζικώστας Διερμηνεία Εθελοντισμού & Πρακτικής Τέχνης Θεσσαλονίκης ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Άσκησης Γλώσσημα & Βέρχαιμ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ Thierry Raspail ΠΟΛΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Χριστίνα Πλευρίτου ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΗ Μεταφράσεις Καλλιτεχνικός διευθυντής του Προϊστάμενος Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Προϊσταμένη Εκπαιδευτικά Προγράμματα- Γιώργος Χρηστίδης Σταμάτιος Χονδρογιάννης Λυών Αγγελική Ωραιοπούλου Ξεναγήσεις Φιλοξενία ΠΡΕΣΒΕΙΑ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ Εύη Παπαβέργου Grand Hotel Palace ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Κατερίνα Παρασκευά ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Πρέσβης Παλιές Διασταυρώσεις Μετακινήσεις καλεσμένων Μαρία Τσαντσάνογλου Jean Loup Kuhn-Delforge Έρευνα, Δια Βίου Μάθηση & GS Travel S.A. – Make it New ΙΙΙ Διευθύντρια του ΚΜΣΤ Συνέδρια ΓΑΛΛΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ Συραγώ Τσιάρα 23/6 - 30/9/2015 Κατερίνα Μαυρομιχάλη Υπηρεσίες σίτισης ΕΛΛΑΔΑΣ Διευθύντρια του ΚΣΤΘ συμμετεχόντων Διευθυντής Λογιστήριο Έλλη Χρυσίδου Διεύθυνση-Σχεδιασμός Μπιενάλε Μίλτος Ζαχαροπλαστεία Α.Ε. Olivier Descotes Δώρα Καΐπη Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Δήμος Κατερίνα Κοσκινά Αρετή Καραβασίλη Καθαριότητα Θεσσαλονίκης ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ Μαρία Πούρνου Στέργιος Λόλας - Συνεργείο Ηρακλής Παπαϊωάννου Τεχνικός Σύμβουλος & ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ / ΓΑΛΛΙΚΟ Καθαρισμού ΝΕΦΕΛΗ Μελετητής φωτογραφίας, Μουσείο Διαχείριση Έργου Υποδοχή ΚΣΤΘ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Μαρία Βακού Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Αθηνά Ιωάννου Ελένη Στεργίου Γενικός Πρόξενος / Διευθυντής Θωμαή Κατρανά Ξενής Σαχίνης Christophe Le Rigoleur Επιμελήτρια Κεντρικής Έκθεσης Αρχικό Γραφιστικό Δημιουργικό Κοσμήτορας της Σχολής Καλών ΓΕΝΙΚΟ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟ Κατερίνα Γρέγου KITCHEN.WAS Τεχνών του Α.Π.Θ. KΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Βοηθός Eπιμελήτριας Ενέργειες Προβολής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ / GOETHE- CAT ADVERTISING A.E. Petra Csizek Παραγωγή ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ, INSTITUT ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Διοικητικό Συμβούλιο: Πρόξενος Οπτική Επικοινωνία Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ & ΤΗΝ Πρόεδρος Σχεδιασμός Κεντρικής Έκθεσης ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Dr. Ingo von Voss Ανδρέας Τάκης Δανάη Γιαμαλάκη Pad Advertising Τέχνης ΔΗΜΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΜΕΓΑΡΟΥ Γραφείο Τύπου Διεύθυνση Έκδοσης Αντιπρόεδρος Σήμανση Κεντρικού Δήμαρχος ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Χρύσα Νάνου Κατερίνα Κοσκινά Σοφία Καϊτατζή-Γουίτλοκ Προγράμματος & Σχεδιασμός Γιάννης Μπουτάρης Πρόεδρος Γραμματέας Εκθέσεων ΚΜΣΤ Documentation Επιμέλεια Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Αλέξανδρος Μπακατσέλος Γιώτα Μυρτσιώτη Γιάννα Σταυρουλάκη Studio43 Γιάννης Μπόλης Έλλη Χρυσίδου Κλεονίκη Χριστοφορίδου ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ Μέλη Επιμελητές ΚΜΣΤ Εκτυπώσεις ΔΕΘ - HELEXPO A.E. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Γεώργιος Διβάρης Δόμνα Γούναρη Thess print A.E. Επιμέλεια Κειμένων Πρόεδρος Διευθυντής Αλίκη Κωστάκη Αρετή Λεοπούλου Pressious Αρβανιτίδης Α.Ε. Γλώσσημα & Βέρχαιμ Αναστάσιος Τζήκας Βαγγέλης Ιωακειμίδης Αλέξανδρος Μπαλτζής Θοδωρής Μάρκογλου Γιάννης Μπόλης Διευθύνων Σύμβουλος Γιάννης Μπόλης Παραγωγή-Εγκατάσταση Κλεονίκη Χριστοφορίδου Κυριάκος Πoζρικίδης THESSALONIKI PRIDE Αναστάσιος Νικάκης ΔΕΘ-HELEXPO A.E. Λόης Παπαδόπουλος Άννα Μυκονιάτη και οι συγγραφείς ΔΗΜΟΣ ΚΑΛΑΜΑΡΙΑΣ - LOVE DIFFERENCE Γεώργιος Τσακίρης Ειρήνη Παπακωνσταντίνου Υπεύθυνος Παραγωγής Βιογραφικά ΠΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΚΟΔΡΑ ΚΡΑΤΙΚΟΣ ΑΕΡΟΛΙΜΕΝΑΣ Μαρία Τσαντσάνογλου Γιώργος Ευσταθουλίδης – Δόμνα Γούναρη Δήμαρχος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Συραγώ Τσιάρα Constructivist Γιάννης Μπόλης Θεοδόσης Μπακογλίδης «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» Αγγελική Χαριστού Εντεταλμένος Δημοτικός Οπτικοακουστικός εξοπλισμός Μεταφράσεις Αερολιμενάρχης Δημόσιες Σχέσεις-Επικοινωνία- Σύμβουλος για θέματα Διευθύντρια ΚΜΣΤ M-SPIRIT ΜΟΝ.ΕΠΕ. Γιώργος Χρηστίδης Αχίλλειος Τοπούζας Μαρία Τσαντσάνογλου Κέντρο Τύπου Χρήστος Καραγιαννίδης Πολιτισμού ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΣΤΙΚΩΝ Χρύσα Ζαρκαλή Δημήτρης Κοκκινίδης Σχεδιασμός Ματθαίος Αμπατζίδης ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΩΝ Διευθύντρια Κέντρου Κλειώ Γούσιου Κώστας Περήφανος Pad Advertising Chief Director / Κεντρικός Σύγχρονης Τέχνης Επιμελητής ΠΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Θεσσαλονίκης (ΚΣΤΘ) Εκδόσεις-Αρχείο Μεταφορά Έργων Τέχνης Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία ΚΟΔΡΑ Πρόεδρος Συραγώ Τσιάρα Κλεονίκη Χριστοφορίδου Ορφεύς Βεϊνόγλου Α.Ε. Thessprint A.E. Δημήτρης Μιχάλαρος Χρήστος Στεφανίδης 5th THESSALONIKI Coordination of Loans- Gallery & Events Supervisors INTERNATIONAL ADVISORY ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF Transportation of Artworks AROGI NPO COMMITTEE THESSALONIKI BIENNALE OF Angeliki Charistou Collaborators Director Marieke Van Hal Kyriakos Agkoutoglou Polyxeni Adam-Veleni CONTEMPORARY Art historian, Manifesta Registrar-Artworks Conservator Dimitra Almalioti ART Foundation Olga Fota Andreas Voudouris MUSEUM OF BYZANTINE Beral Madra Stergios Gousios CULTURE Electrician-Lighting Supervisor Art historian, curator ORGANISATION - PRODUCTION Fotini Baxevanou Director Kostas Kosmidis Jan-Erik Lundström State Museum of Maria Rapti Agathoniki Tsilipakou Art historian, co-curator of the Contemporary Art Project Management Assistant & Georgios Tsagiopoulos 1st Thessaloniki Biennale of TELOGLION FOUNDATION OF Curators’ Support Ioannis Fourkiotis ART AUTh FUNDING AUTHORITIES Georgia Lili Contemporary Art Interpreting Gabriela Salgado President REGION OF CENTRAL Secretary-Volunteering & Glossima & Wehrheim Art historian, co-curator of the Pericles Mitkas MACEDONIA Internship Programme 2nd Thessaloniki Biennale of General Secretary Head Christina Plevritou Translations Contemporary Art Alexandra Goulaki-Voutyra Apostolos Tzitzikostas Giorgos Christides Thierry Raspail Educational Programmes-Guided EPHORATE OF ANTIQUITIES, Artistic director of the Museum of INTERMEDIARY MANAGING Tours Accommodation THESSALONIKI Contemporary Art in Lyon AUTHORITY Evi Papavergou Grand Hotel Palace Head Head Katerina Paraskeva Stamatios Chondrogiannis Angeliki Oraiopoulou Guests’ Transportation GS Travel S.A. AMBASSADE DE FRANCE EN Research, Lifelong Learning & ORGANIZING COMMITTEE GRECE Conferences Cleaning Maria Tsantsanoglou Ambassador Katerina Mavromichali Stergios Lolas – NEFELI Cleaning Director of the SMCA Jean Loup Kuhn-Delforge Old Intersections- Maria Vakou Syrago Tsiara Accountants Department Thomay Katrana INSTITUT FRANÇAIS EN GRÈCE Make it New III Director of the Contemporary Art Dora Kaipi Directeur Center of Thessaloniki / SMCA 23/6 - 30/9/2015 Areti Karavassili Olivier Descotes Maria Pournou Elli Chryssidou Vice-Mayor for Culture, City of CONSULAT GENERAL DE Direction & Concept of Biennale CACT Reception Thessaloniki FRANCE A THESSALONIQUE Katerina Koskina Eleni Stergiou Hercules Papaioannou / INSTITUT FRANÇAIS DE Photography researcher, THESSALONIQUE Technical Advisor & Project Initial Graphic Design Thessaloniki Museum of Consul Général de France / Management KITCHEN.WAS Photography Directeur Athina Ioannou Promotion Activities Xenis Sachinis Christophe Le Rigoleur Curator of Main Exhibition CAT ADVERTISING S.A. CATALOGUE President of the AUTh Fine Arts School DEUTSCHES State Museum of Katerina Gregos Visual Communication GENERALKONSULAT IN Contemporary Art Assistant Curator Pad Advertising Production THESSALONIKI / GOETHE- State Museum of Contemporary Board of Trustees: Petra Csizek Press Office INSTITUT OF THESSALONIKI Art President Chryssa Nanou WITH THE COOPERATION, Generalkonsul Andreas Takis Main Exhibition Design Dr. Ingo von Voss Editor COLLABORATION & Danae Giamalaki Documentation Katerina Koskina SUPPORT OF Vice President Studio43 THESSALONIKI CONCERT HALL Sophia Kaitatzi-Whitlock Main Programme Signage & MUNICIPALITY OF ORGANISATION Design of SMCA Exhibitions Printing Editing Supervisors THESSALONIKI Chairman Secretary Gianna Stavroulaki Thess print S.A. Yiannis Bolis Mayor Alexandros Bakatselos Giota Myrtsioti Pressious Arvanitidis S.A. Kleoniki Christoforidou Yiannis Boutaris Curators SMCA THESSALONIKI MUSEUM OF Members Deputy Mayor of Culture Yannis Bolis Production-Installation Proofreading Elli Chryssidou PHOTOGRAPHY Alexandros Baltzis Angeliki Charistou TIF-HELEXPO S.A. Yiannis Bolis Director George Divaris Domna Gounari Kleoniki Christoforidou TIF - HELEXPO S.A. Vangelis Ioakimidis Aliki Kostaki Areti Leopoulou Production Supervisor Glossima & Wehrheim President Anastasios Nikakis THESSALONIKI PRIDE Thodoris Markoglou Yiorgos Efstathoulidis – and the authors Anastasios Tzikas Lois Papadopoulos Constructivist Anna Mykoniati Managing Director George Tsakiris Biographies LOVE DIFFERENCE Eirini Papakonstantinou Audiovisual Kyriakos Pozrikidis Yiannis Bolis INTERNATIONAL AIRPORT OF Maria Tsantsanoglou M-SPIRIT LTD Doman Gounari MUNICIPALITY OF KALAMARIA THESSALONIKI “MAKEDONIA” Syrago Tsiara Christos Karagiannidis – ACTION FIELD KODRA Airport Manager Dimitris Kokkinidis Translations Public Relations-Communication- Mayor Achillios Topouzas Director of SMCA Kostas Perifanos Giorgos Christides Maria Tsantsanoglou Press Office Theodosis Mpakoglidis ORGANIZATION OF URBAN Chrysa Zarkali Artwork Transportation Design Consultant on Culture TRANSPORTATION OF Director of Contemporary Cleo Gousiou Orphee Beinoglou S.A. Pad Advertising Matthaios Abatzidis Art Center of Thessaloniki Chief Director / Main Curator THESSALONIKI (CACT) Editions-Archives Artwork Insurance Printing - Binding ACTION FIELD KODRA President Syrago Tsiara Kleoniki Christoforidou Gras Savoye Willis Hellas S.A. Thessprint S.A. Dimitris Michalaros Christos Stefanidis Ευχαριστίες Acknowledgments Το ΚΜΣΤ, η διεύθυνση και οι συντελεστές της 5ης Μπιενάλε απευθύνουν ξεχωριστές ευχαριστί- The State Museum of Contemporary Art, the director and the 5th Biennale’s collaborators ες στον πρόεδρο και τα μέλη του απερχόμενου Διοικητικού Συμβουλίου, οι οποίοι βοήθησαν τα would like to express a special thanks to the president and members of the Museum’s former μέγιστα στην πρόοδο της διοργάνωσης, και συγκεκριμένα στους κ.κ. Μιλτιάδη Παπανικολάου, Board of Administration, for their invaluable contribution to the success of the 5th Thessaloniki Γεώργιο Βασιλακάκη, Δέσποινα Τσούρκα-Παπαστάθη, Θεοφάνη Βάρβογλη, Αρσέν Καλφαγιάν, Biennale of Contemporary Art, and particularly to: Miltiades Papanikolaou, George Vassilakakis, Ματθίλδη Καράσσο-Καββασιάδη, Αλίκη Κωστάκη, Γεώργιο Τσακίρη, Τραϊανό Χατζηδημητρίου. Despina Tsourka-Papastathi, Theofanis Varvoglis, Arsen Kalfayan, Matthildi Karasso-Kavasiadi, Πολύτιμη ήταν η βοήθεια της νομικής συμβούλου του ΚΜΣΤ, Άννα Δεσποτίδου, για τα θέματα Aliki Kostaki, George Tsakiris, Traianos Hatzidimitriou. Thanks are also addressed to SMCA legal νομικής καθοδήγησης. Ζωτικής σημασίας για την διεξαγωγή της Μπιενάλε ήταν η βοήθεια του advisor Anna Despotidou for her help in managing legal matters. We offer our warmest thanks ΥΠΟΠΑΙΘ και ειδικότερα των κκ. Παναγιώτη Δούρου και Αικατερίνης Παπανικολάου από το Γρα- to the Ministry of Culture, Education and Religious Affairs, especially to Panayiotis Douros φείο Υπουργού καθώς και των συνεργατών από τη Γενική Διεύθυνση Σύγχρονου Πολιτισμού, and Aikaterini Papanikolaou at the Minister’s office and to all the collaborators at the General τους οποίους ευχαριστούμε θερμά. Directorate of Contemporary Culture for their vital support. Οι θερμές ευχαριστίες απευθύνονται επίσης προς όλους τους συντελεστές, καλλιτέχνες, συνερ- Our warmest thanks also go to all the contributors, artists, collaborators, supporters, media γάτες, υποστηρικτές, χορηγούς επικοινωνίας, εθελοντές και φίλους της Μπιενάλε. Ιδιαίτερα στους sponsors, and friends of the Biennale, and especially to our volunteers, whose numbers are εθελοντές που ο αριθμός τους αυξάνεται κάθε χρονιά. Συγκεκριμένα, ευχαριστούμε για τη συνερ- steadily growing each year. In particular, we would like to thank the following interns for their γασία στο πλαίσιο της πρακτικής τους άσκησης: Κλεοπάτρα Αλαγιάλογλου, Φαίδρα Βασιλειάδου, valuable contribution: Kleopatra Alagialoglou, Maria Kyriakou, Magda Roupa, Eirini Tsiaoussi, Μαρία Κυριάκου, Μάγδα Ρούπα, Ειρήνη Τσιαούση – ΔΠΜΣ Μουσειολογίας, ΑΠΘ, Κων/νο Σαλαμπάση Faidra Vassiliadou - IPP Museology, Aristotle University, Konstantinos Salabassis - University – Παν/μιο Ιωαννίνων, Μαριάνθη Νούτσου, Αγγελική Παπαδοπούλου – Παν/μιο Φλώρινας, Κυριακή of Ioannina, Marianthi Noutsou, Aggeliki Papadopoulou - University of Florina, Kyriaki Χατζηπαναγιωτίδου – Παν/μιο Πατρών, καθώς και τους εθελοντές: Χριστίνα Αζοπούλου, Ιωάννη Hatzipanagiotidou - University of Patras, and our volunteers, Ioannis Andronikidis, Christina Ανδρονικίδη, Κλαίρη Καλοστάνου, Σοφία Παπαγεωργίου, Ανδρονίκη Παπατέρπου, Βανέσα Σούλη, Azopoulou, Ioannis Chalas, Thanasis Chrysovalantis, Despoina Fatesidou, Clairi Kalostanou, Sophia Δέσποινα Φατεσίδου, Ιωάννη Χαλά, Θανάση Χρυσοβαλάντη. Papageorgiou, Androniki Papaterpou, Vanesa Souli. Για δεύτερη χρονιά τα ξενοδοχεία Domotel Les Lazaristes, Capsis Hotel Thessaloniki City Hotel, For a second year, the following hotels responded to our call in helping acoomodating vital Excelsior Hotel, Holiday Inn Thessaloniki, Mediterranean Palace Hotel, Vergina Hotel ανταποκρί- visitors and friends of the Biennale: Domotel Les Lazaristes, Capsis Hotel Thessaloniki City Hotel, θηκαν στο κάλεσμά μας για τη διευκόλυνση προς τους φίλους-επισκέπτες της διοργάνωσης. Τους Excelsior Hotel, Holiday Inn Thessaloniki, Mediterranean Palace Hotel, Vergina Hotel. We thank ευχαριστούμε και ελπίζουμε η συνεργασία μας να συνεχιστεί. them and hope that this partnership will continue in the future. Για την επίλυση ποικίλων ζητημάτων σχετικά με τη διοργάνωση, τη χρηματοδότηση και την παρα- For their contribution in solving many issues relating to the organisation, funding and γωγή της, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους εξής: Δήμητρα Δεληδημήτρη, Χρυσούλα Καραπανα- implementation of the 5th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art, we would like to γιώτου, Αντώνη Κρυσταλλίδη, Μαριάνθη Παπαστάθη, Φραγκίσκο Πλατή – Ενδιάμεση Διαχειριστι- extend our thanks to the following: Dimitra Delidimitri, Chryssoula Karapanagiotou, Antonios κή Αρχή / Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας l Ηλιοστάλαχτη Ιωαννίδου – Ταμείο Περιφερειακής Krystallidis, Marianthi Papastathi, Frangiskos Platis – Intermediary Managing Authority / Region Ανάπτυξης l Άννα Βούλγαρη, Άννα Κωνσταντίνου, Σπύρο Πέγκα, Ελένη Σωτηρίου, Γιώργο Μπα- of Central Macedonia | Iliostalachti Ioannidou – Regional Development Fund| Anna Voulgari, Anna σμαδέλη – Δήμος Θεσσαλονίκης l Δήμο Ελευσίνας – Φεστιβάλ «ΑΙΣΧΥΛΕΙΑ» l Αλέξη Ταξιρλή, Konstantinou, Spiros Pengas, Eleni Sotiriou, Yiorgos Basmadelis – Municipality of Thessaloniki Αριστείδη Γραμμένο, Ευσταθία Σιδέρη – ΔΕΘ-HELEXPO Α.Ε. l Αγνή Αποστολίδου – Αρχαιολογικό | Municipality of Eleusina – Aeschylia Festival | Alexis Taxirlis, Aristides Grammenos, Efstathia Μουσείο Θεσσαλονίκης l Μαριάνθη Πάσχου – Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης l Άρη Καλόγηρο – Sideri – TIF-HELEXPO S.A. | Agni Apostolidou – Archaeological Museum of Thessaloniki | Marianthi Goethe-Institut Θεσσαλονίκης l Adrian Blanco Paradelo – Πρεσβεία Ισπανίας στην Αθήνα l Μαρία Paschou – Institut Français de Thessalonique | Aris Kalogiros –Goethe-Institut Thessaloniki | Adrián Δ. Καγιαδάκη, Κώστα Ράπτη – Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης l Παρασκευή Μανάκου, Blanco Paradelo – Embassy of Spain in Athens | Maria D. Kagiadaki, Kostas Raptis – Ephorate Αλεξία Ξαφοπούλου - Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης l Μηλίτσα Χασάπη, Γιώργο-Εμμανουήλ of Antiquities, Thessaloniki | Paraskevi Manakou, Alexia Xafopoulou – Municipal Art Gallery Λαζαρίδη, Απόστολο Ανδριά, Παναγιώτη Κουντούρη, Πρόδρομο Μοναστηρίδη, Μαρία Ροδοκαλάκη, of Thessaloniki | Militsa Hasapi, George - Emmanuel Lazaridis, Apostolos Andrias, Panagiotis Κάλλια Κεραμέως – Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης l Ηρώ Πούλιου, Κυριακή Ντόκα Kountouris, Prodromos Monastiridis, Maria Rodokalaki, Kallia Kerameos – Thessaloniki Concert – Κρατικός Αερολιμένας Θεσσαλονίκης «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» l Θεόφιλο Κιρκμαλή – Οργανισμός Αστι- Hall Organisation | Iro Pouliou, Kyriaki Doka – International Airport of Thessaloniki “MAKEDONIA” κών Συγκοινωνιών Θεσσαλονίκης l Λάζαρο Κωνσταντινίδη, Ελένη Γιαννέλου – Φεστιβάλ Μονής | Theofilos Kirkmalis – Organization of Urban Transportation of Thessaloniki | Lazaros Λαζαριστών l Cyprus International Performance Art Festival l Κώστα Γεράρδο – Studio Vis Motrix Konstantinidis, Eleni Giannelou – Moni Lazariston Festival |Cyprus International Performance Art l Πάνο Δανελάτο – Θέατρο Ανδρέα Βουτσινά l Γιάννη Βούρο l Απόστολο Ρίζο – Les Yper Yper l Festival | Kostas Gerardos – Studio Vis Motrix | Panos Danelatos – Theater Andreas Voutsinas | Mάκη Ντονόπουλο - Donopoulos International Fine Arts l Αλίκη Τσιρλιάγκου – Nitra Gallery l Γιάννη Giannis Vouros |Apostolos Rizos – Les Yper Yper | Makis Donopoulos – Donopoulos International Ανδρουλιδάκη – Πολυχώρος TABYA l Θωμά Χαρέλα – Black Box l Βαγγέλη Γεροβασιλείου, Αργύρη Fine Arts | Aliki Tsirliagou – Nitra Gallery | Yannis Androulidakis – Tabya | Thomas Charelas – Black Γεροβασιλείου, Βασιλική Γεροβασιλείου, Μαγδαληνή Λειβαδιώτη – Κτήμα Γεροβασιλείου l Θούλη Box | Vaggelis Gerovassiliou, Argyris Gerovassiliou, Vassiliki Gerovassiliou, Magdalini Livadioti Μισιρλόγλου l Αλέξανδρο Πλωμαρίτη l Κατερίνα Γουλέτη, Ιωάννα Άρτεμη Σιγκούνη, Ελευθερία Βα- – Gerovassiliou Estate | Thouli Misirloglou | Alexandros Plomaritis | Katerina Gouleti, Ioanna σιλοπούλου, Ευαγγελία Πρέντζα – για τον υποτιτλισμό του φιλμ του Ulay l Λάμπη Ταγματάρχη, Artemis Sigouni, Eleftheria Vassilopoulou, Evangelia Prentza for subtitling Ulay’s film| Lambis Ιωάννα Καβαλλίερου – ΕΡΤ Α.Ε. l Λάζαρο Θεοδωρακίδη, Βασίλη Κοντογουλίδη, Διογένη Μαργιόλα, Tagmatarchis, Ioanna Kavallierou – ERT S.A. | Lazaros Theodorakidis, Vassilis Kontogoulidis, Φίλιο Στάγκο – Δημοτική Εταιρεία Πληροφόρησης, Θεάματος & Επικοινωνίας l Άννα Μπαντουρά- Diogenis Mariolas, Filios Stangos –Municipal Organisation for Information and Communication of κη – ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ l Φώτη Γεωργελέ, Στέφανο Τσιτσόπουλο – ATHENS VOICE l Καλλιόπη Αλπίτση, Thessaloniki – DEPTHE | Anna Bandouraki – KATHIMERINI | Fotis Georgeles, Stefanos Tsitsopoulos Βαρβάρα Σαββίδη – ελculture.gr l Κώστα Μαργαρώνη, Μαριάννα Παπάκη – culturenow.gr l Μαρία – ATHENS VOICE | Calliope Alpitsi, Varvara Savvidi – elculture.gr | Kostas Margaronis, Marianna Φαρδέλλα – ΕΞΩΣΤΗΣ l Κατερίνα Γκαβοπούλου, Κωνσταντίνο Μιαούλη, Νεκταρία Παπαδούλη, Πένυ Papaki– culturenow.gr | Maria Fardella – EXOSTIS | Katerina Gavopoulou, Konstantinos Miaoulis, Τουμπόγλου – CAT ADVERTISING A.E. l Μελίνα Μαλτσίδου, Νίκη Ταμπάκη – Pad Advertising l Δη- Nektaria Papadouli, Penny Touboglou – CAT ADVERTISING S.A. | Melina Maltsidou, Niki Tabaki – μήτρη Μέρμηγκα, Νεκτάριο Μπασδέκη, Γιάννη Σίμο – Studio 43 l Κωνσταντίνο Βλάχο l Νίκο Ασφή, Pad Advertising | Dimitris Mermigas, Nektarios Basdekis, Yiannis Simos – Studio 43 | Konstantinos Χρήστο Δημητρόπουλο - GSH l Ευάγγελο Καφάση, Νικολέτα Νέστορα, Ελένη Ξεξάκη, Αναστασία Vlachos | Nikos Asfis, Christos Dimitropoulos – GSH | Evangelos Kafasis, Nikoleta Nestora, Eleni Τρικαλίδη, Μαρία Χαρίτου – ALPHA BANK l Δημήτριο Μουλά, Μαρία Αγγελοπούλου, Νικόλαο Σαρίδη Xexaki, Anastasia Trikalidi, Maria Charitou – ALPHA BANK | Dimitrios Moulas, Maria Aggelopoulou, – Μουλάς Δημήτριος και ΣΙΑ Ε.Ε. l ουζερί Αριστοτέλους l restaurant Ayhan. Nikolas Saridis – Moulas Dimitrios & Co. LP. l ouzeri Aristotelous l restaurant Ayhan. Η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης εγκαινιάζεται για πέμπτη φορά με διοργα- This is the 5th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art, to be organized by the State νωτή το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και τη συνεργασία του Δήμου Θεσσαλονίκης, Museum of Contemporary Art. Our collaborators include the Municipality of Thessaloniki, της Κίνησης των 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης, και πολλών άλλων πολιτιστικών και εκπαιδευ- the 5M Thessaloniki Museum Movement and numerous other cultural and educational τικών φορέων και ιδρυμάτων. Για 100 ημέρες η Θεσσαλονίκη γίνεται κέντρο της σύγχρονης institutions and foundations. Over the space of 100 days, Thessaloniki becomes the εικαστικής δημιουργίας με 14 σημαντικές εκθέσεις, στις οποίες πάνω από 100 καλλιτέχνες focus of modern art, with 14 important exhibitions, featuring works of more than 100 απ’ όλο τον κόσμο παρουσιάζουν τα έργα τους, με συμπόσια και εκδηλώσεις λόγου για την artists from around the world. Also included in the Biennale are conventions and events τέχνη, ένα δημοφιλές φεστιβάλ περφόρμανς με μεγάλη διασπορά στον δημόσιο χώρο, concerning art, a popular performance festival which transforms public spaces across εργαστήρια νέων καλλιτεχνών, προβολές ταινιών, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμ- the city, workshops for young artists, film screenings, guided tours and educational ματα. programmes. Υπό τον γενικό τίτλο «Παλιές Διασταυρώσεις – Make it Νew ΙΙΙ» η 5η Μπιενάλε Θεσσαλονί- Under the general title “Old Intersections – Make it New III”, the 5th Thessaloniki Biennale κης μας θυμίζει πως η σύγχρονη τέχνη μπορεί να δώσει απρόσμενες, ακόμη και λυτρωτι- reminds us that art can offer unexpected, and often redeeming answers to a long line of κές απαντήσεις σε μια σειρά από ερωτήματα που σχετίζονται με την κοινωνική αδικία και questions about social injustice and man's struggle to overcome obstacles and see the την προσπάθεια του ανθρώπου να υπερβεί τα εμπόδια και να δει το μέλλον. future. Επιπλέον, ενισχύει επιτυχημένα τον διάλογο για την τέχνη, την επικοινωνία ανάμεσα σε Furthermore, the Biennale succeeds in encouraging and promoting dialogue about art, δημιουργικές ομάδες και καλλιτέχνες από πολλά διαφορετικά μέρη του κόσμου, καθώς και forging links between creative art collectives and individual artists from across the world, τη δικτύωση με αντίστοιχες διοργανώσεις του εξωτερικού. and establishing networks with similar institutions abroad. Την ίδια στιγμή η Θεσσαλονίκη αποδεικνύει για μιαν ακόμη φορά ότι είναι μια πόλη που As for Thessaloniki, it proves once again that this is a city possessing all the διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να την αναδείξουν σε ευρωπαϊκή πόλη characteristics of a major European city of modern culture. Even the city's renowned σύγχρονου πολιτισμού. Ακόμη και τα σπουδαία βυζαντινά μνημεία της είναι ζωντανά και Byzantine monuments are still very much alive: indeed many of them are ideal to host art μάλιστα πολλά από αυτά προσφέρονται για να φιλοξενήσουν έργα τέχνης της Μπιενάλε. productions of the Biennale. Συγχαίρω θερμά όλους όσοι εργάστηκαν για την επιτυχημένη πραγματοποίηση της 5ης I wish to warmly congratulate all the people who worked and contributed in the success of Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. the 5th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art.

Νίκος Ξυδάκης Nikos Xydakis Αναπληρωτής Υπουργός Πολιτισμού Alternate Minister for Culture Η Θεσσαλονίκη καλωσορίζει την 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης και αγκαλιάζει 100 μέρες The city of Thessaloniki welcomes the 5th Biennale of Contemporary Art and embraces σύγχρονης δημιουργικής έκφρασης. 100 days of modern creative expression. Με κεντρικό άξονα τη Μεσόγειο συνεχίζει και φέτος το ταξίδι της, με γενικό τίτλο «Παλιές The Mediterranean is once again the central theme of this year’s Biennale under the Διασταυρώσεις – Make it New ΙΙΙ», για να δηλώσει μέσα από τη σύγχρονη καλλιτεχνική general title “Old Intersections - Make it New III.” Through the eyes of contemporary art, ματιά εκείνα τα στοιχεία που ενώνουν και εκφράζουν δημιουργούς από όλο τον κόσμο, και the Biennale presents the common elements that unite and represent artists from around σηματοδοτούν τον πολιτισμό και την αέναη ανταλλαγή ιδεών και κουλτούρας στην πορεία the world, defining culture and the endless exchange of ideas through the course of time. του χρόνου. Thessaloniki remains a timeless and thriving city. Proud of its history, but also able Η Θεσσαλονίκη παραμένει διαχρονική και ακμαία. Κουβαλά την ιστορία της και την με- to transform it into a contemporary reality through osmosis and the promotion of τουσιώνει σε σύγχρονη πραγματικότητα μέσα από την ώσμωση και ανάδειξη εκθέσεων contemporary art exhibitions featuring more than 100 internationally renowned artists, σύγχρονης τέχνης, από 100 καλλιτέχνες διεθνούς βεληνεκούς, σε συνεργασία με τα σημα- in collaboration with major museums, exhibition venues, art galleries and institutions ντικότερα μουσεία, εκθεσιακούς χώρους, γκαλερί και φορείς της πόλης, σηματοδοτώντας in the city, thereby outlining its profile, as it constantly evolves and adapts to the latest έτσι το προφίλ της, όπως αυτό συνεχώς εξελίσσεται και προσαρμόζεται στα νέα παγκό- developments and interests in the art world. σμια καλλιτεχνικά δεδομένα και ενδιαφέροντα. The 5th Biennale of Contemporary Art invites us all to enjoy a celebration of the arts with Η 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης μας καλεί όλους να παρακολουθήσουμε τις εξαιρετικές exquisite and innovative ideas and works that represent the cry of modern artists. The και πρωτοποριακές ιδέες ως την καλλιτεχνική κραυγή σύγχρονων δημιουργών, να γίνουμε Biennale invites us to partake in a new reality, one that is alternative, open and tolerant, κοινωνοί σε μια νέα πραγματικότητα, εναλλακτική, ανοικτή και ανεκτική στο διαφορετικό, and to exchange images and experiences. να ανταλλάξουμε εικόνες κι εμπειρίες. I would like to extend a heartfelt welcome and congratulations to all the artists for their Χαιρετίζω και συγχαίρω από καρδιάς τους καλλιτέχνες για τα έργα τους αλλά και όλους work, and also to all who contributed to organising the Biennale, and I wish every success όσοι προσέφεραν στην οργάνωση της 5ης Μπιενάλε, και εύχομαι κάθε επιτυχία και στη to this year’s event. φετινή διοργάνωση. Yiannis Boutaris Γιάννης Μπουτάρης Mayor of Thessaloniki Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Έχουν περάσει πάνω από οκτώ χρόνια από τότε που το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέ- It has been more than eight years since the State Museum of Contemporary Art (SMCA) χνης σχεδίασε και διοργάνωσε για πρώτη φορά την Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλο- planned and undertook the first edition of the Thessaloniki Biennale of Contemporary νίκης ως ένα μεγάλο διεθνές φεστιβάλ εικαστικών τεχνών που απλώνεται σε όλη την πόλη, Art, an ambitious, international festival of the visual arts, hosted in exhibition areas, σε εκθεσιακούς χώρους και μνημεία αλλά και σε δημόσιους χώρους. Συνεργάζεται με τα around monuments and other public spaces across the city. Collaborating closely with άλλα μουσεία, τα πανεπιστήμια, τους πολιτιστικούς φορείς και προβάλλει δημιουργικές other museums, universities and cultural institutions, it showcases creative ideas, ιδέες, νέες και πειραματικές εικαστικές προτάσεις, περφόρμανς, δράσεις και έργα τέχνης novel and experimental artistic proposals, performances, actions and art works from από όλο τον κόσμο. Φέτος έχουμε τη χαρά να διοργανώνουμε την 5η Μπιενάλε Σύγχρονης around the world. For 2015, it gives us great pleasure to be organising the 5th edition Τέχνης Θεσσαλονίκης. Η μεγάλη κεντρική έκθεση με τίτλο «Από την απαισιοδοξία της νόη- of the Thessaloniki Biennale of Contemporary Art. The large, main exhibition, titled σης στην αισιοδοξία της πράξης» φέρει την επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, ενώ μια σειρά “Between the Pessimism of the Intellect and the Optimism of the Will” is curated by από άλλες σημαντικές εκθέσεις, δράσεις, φεστιβάλ περφόρμανς, εργαστήρια, συμπόσια, Katerina Gregos, while a series of other important events are taking place on this year’s συναντήσεις, ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα συνθέτουν το πρόγραμμα της φε- programme including exhibitions, performance festivals, workshops, symposia, meetings, τινής διοργάνωσης. tours and educational programmes. Όπως κάθε φορά, έτσι και φέτος ζητούμενο είναι να δώσουμε βήμα σε δημιουργούς και As in previous editions, the 2015 Thessaloniki Biennale has one major objective: to give σε καλλιτεχνικές ομάδες και να αντιληφθούμε, μέσα από τη δική τους κατάθεση, την πο- individual artists and art groups a platform on which to present their work and allow the λυμορφία των αισθητικών μέσων και τον κοινωνικό ρόλο της εικαστικής δημιουργίας. Για audience to understand and appreciate, through that work, the diversity of art forms να αποτελέσει η Μπιενάλε ένα σημαντικό και μεγάλης εμβέλειας καλλιτεχνικό γεγονός and the social role of artistic creation. Many people from a great number of fields have εργάστηκαν πολλοί άνθρωποι από διαφορετικούς εργασιακούς τομείς: από τις μεταφο- worked tirelessly to ensure that this Biennale represents an art event of the highest ρές, την ασφάλιση, τις κατασκευές, τις ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές εγκαταστάσεις, το order and resonance. These people include transporters, insurers, construction workers, catering, τα ξενοδοχεία και τα ταξιδιωτικά πρακτορεία, την καθαριότητα, τον γραφιστι- electricians and IT specialists, hoteliers, travel agents, cleaners, graphic designers, κό σχεδιασμό, τις εκδόσεις, τις μεταφράσεις. Πρόκειται για ένα κατεξοχήν ομαδικό έργο publishers and translators. As this is in essence a cultural team project, we wish to offer για τον πολιτισμό, γι’ αυτό ευχαριστούμε θερμά όλους ανεξαιρέτως τους συνεργάτες μας, our warmest thanks to all our museum staff and outside partners and contributors; we εντός και εκτός του Μουσείου, καθώς και το νυν αλλά και το απερχόμενο Δ.Σ. του ΚΜΣΤ, would also like to thank the current and outgoing SMCA board of directors, the Hellenic το Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, τον Δήμο Θεσσαλονίκης, την Περι- Ministry of Culture, Education and Religious Affairs, the Municipality of Thessaloniki, The φέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, την κίνηση των 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης, τους υποστηρι- Regional Government of Central Macedonia, the 5 Museum Movement, our sponsors, the κτές μας, τα προξενεία και τα ξένα ινστιτούτα και ιδρύματα, τους χορηγούς επικοινωνίας. foreign consulates, institutes and foundations of Thessaloniki, and our media sponsors. A Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τους καλλιτέχνες και το φιλότεχνο κοινό που για μια ακόμη φορά special thanks goes to the artists and art lovers who proved once more that Thessaloniki απέδειξαν ότι η Θεσσαλονίκη είναι ένα κέντρο που υποστηρίζει τον σύγχρονο πολιτισμό. is an urban centre that actively supports contemporary culture. Η 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης είναι η τελευταία διοργάνωση του τρι- The 5th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art is the last segment of a three-part μερούς σπονδυλωτού προγράμματος που ξεκίνησε το 2011 με τον γενικό τίτλο «Παλιές programme which started back in 2011 under the general title “Old Intersections - Make Διασταυρώσεις – Make it New» και υλοποιείται μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος it New”, funded under the NSRF’s Operational Programme Macedonia-Thrace 2007-2013, Μακεδονία-Θράκη 2007-2013 του ΕΣΠΑ που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένω- co-financed by the European Union (European Regional Development Fund) and Greece ση (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης) και την Ελλάδα, με διοργανωτή το Κρα- and organised by the State Museum of Contemporary Art. The three-part programme was τικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Τη διεύθυνση αυτού του τριμερούς προγράμματος είχε directed by Katerina Koskina and was realized through the participation and collaboration η Κατερίνα Κοσκινά και πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή και συνεργασία της «Κίνησης of the “Thessaloniki 5 Museum (5M) Movement” and other cultural and educational των 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης» και άλλων πολιτιστικών και εκπαιδευτικών φορέων, ινστι- bodies, institutes and foundations of the city, with the support of the Ministry of Culture, τούτων και ιδρυμάτων της πόλης και με τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας Education and Religious Affairs, the Regional Government of Central Macedonia and the και Θρησκευμάτων, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και του Δήμου Θεσσαλονίκης. Municipality of Thessaloniki.

Μαρία Τσαντσάνογλου Maria Tsantsanoglou Διευθύντρια του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Director of the State Museum of Contemporary Art ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 28 28 Κατερίνα Κοσκινά, Katerina Koskina, Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Thessaloniki Biennale of Θεσσαλονίκης 2011-15: Οι στόχοι, Contemporary Art 2011-15: η διαδρομή, ο απολογισμός, η Τhe goals, the journey, a final προοπτική. assessment and the prospects INDEX of the institution. 34 214 34 214 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ PARALLEL PROGRAMME Από την απαισιοδοξία της νόησης ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ MAIN EXHIBITION 216 Chronis Pechlivanidis - A journey στην αισιοδοξία της πράξης 216 Χρόνης Πεχλιβανίδης - Ένα ταξίδι Between the Pessimism into the world of Sufism στον κόσμο του Σουφισμού of the Intellect and the Optimism 36 Κατερίνα Γρέγου, of the Will 220 Efi Savvides: Transplantation Προς μια αισιοδοξία της νόησης 220 Έφη Σαββίδη: Transplantation 37 Katerina Gregos, 224 Anni Kaltsidou: Visual 44 Καλλιτέχνες 224 Άννη Καλτσίδου: Εικαστικές Towards an optimism of the intellect intersections at Thessaloniki’s Roman διασταυρώσεις στη Ρωμαϊκή Αγορά Agora 45 Artists της Θεσσαλονίκης 228 1st International symposium of art 228 1ο Διεθνές συμπόσιο θεραπειών therapies “Life and art as one” μέσω τέχνης «Ζωή και τέχνη είναι ένα» 232 Nikos Panayotopoulos – 130 232 Νίκος Παναγιωτόπουλος - Penelope Petsini Πηνελόπη Πετσίνη Aufarbeitung: The wall ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ Aufarbeitung: The wall 130 236 Creative stereotypes ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 236 Δημιουργικά στερεότυπα MAIN PROGRAMME 132 Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς και οι μαθητές του. 100 χρόνια από το EXHIBITIONS & EVENTS Μαύρο Τετράγωνο. Έργα ρωσικής 132 Kazimir Malevich and his students. πρωτοπορίας από τη Συλλογή 100 years after the Black Square. Κωστάκη του ΚΜΣΤ 240 Russian avant garde works from the 240 Costakis Collection of the SMCA 144 Σχετικές κινήσεις: Ευαγγελία EDUCATIONAL PROGRAMMES Κρανιώτη - Julien Prévieux ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ 144 Relative motions: Evangelia 152 Ταυτοετερότητα Kranioti - Julien Prévieux 172 Hel(l)as! Παντού! 152 Identalterity 176 Ταξιδεύοντας στην ανατολική 172 Hel(l)as! Everywhere! Μεσόγειο μέσα από το Ψηφιακό Αρχείο 176 Travelling in the eastern Ελληνικού Πολιτισμού του Θ. Κορρέ 246 Mediterranean through the Digital 246 (Α.Π.Θ.) Archive of Greek Culture of Th. Korres BIOGRAPHIES 180 Δώρα της γης με αντοχή ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ (A.U.Th.) στο χρόνο 180 Earth’s enduring gifts 184 4ο Φεστιβάλ Περφόρμανς 184 4th Thessaloniki Performance Θεσσαλονίκης Festival 196 5ο Εργαστήριο Νέων 196 5th Young Artists’ Workshop: Καλλιτεχνών: Romance 272 Romance 272 206 Συμπόσιο: Ο ρόλος των Μπιενάλε 206 Symposium: The role of the στη Μεσόγειο σήμερα ΠΑΡΑΧΩΡΗΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ Biennales in the Mediterranean today COURTESIES-PRODUCTIONS 210 Love Difference Table / ΕΡΓΩΝ / ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ- 210 Love Difference Table / OF THE WORKS / Michelangelo Pistoletto ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ Michelangelo Pistoletto CONTRIBUTORS-SUPPORTERS 28 29

Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης 2011-15: Οι στόχοι, η διαδρομή, Thessaloniki Biennale of Contemporary Art 2011-15: Τhe goals, the journey, a final ο απολογισμός, η προοπτική. assessment and the prospects of the institution.

Για περισσότερο από μια πενταετία η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης έθεσε For more than five years, the Thessaloniki Biennale of Contemporary Art has been στο κέντρο της έρευνας και των εκδηλώσεών της την καλλιτεχνική πραγματικότητα στην focusing its research and activity on the state of the arts in the Mediterranean region. περιοχή της Μεσογείου. Η «διασταύρωση» ιστοριών, πεποιθήσεων, ιδεολογιών, αφηγήσε- The Biennale’s general title, “Old Intersections—Make it New” defines the institution’s ων, παραδόσεων, οι ομοιότητες και οι διαφορές, πόσο μάλλον υπό το πρίσμα της ρευστής conceptual and narrative context—never more important than in these volatile and και αβέβαιης σημερινής κατάστασης που από τις αρχές της δεκαετίας επιδεινώνεται συ- uncertain times, as we witness the steady deterioration of conditions—which is to explore νεχώς σε κοινωνικό, οικονομικό και κυρίως ανθρωπιστικό επίπεδο, εκφράζονται όχι μόνο the “intersection” of stories, beliefs, ideologies and narratives, as well as similarities and στον τίτλο της, «Παλιές διασταυρώσεις – Make it New», αλλά ορίζουν και το εννοιολογικό differences at the social, economic and, primarily, humanitarian level. και αφηγηματικό της πλαίσιο. A Biennale is not simply a large-scale exhibition of artworks—no matter how important Μια Μπιενάλε τέχνης δεν είναι μόνο μια μεγάλη έκθεση τέχνης, όσο σημαντικό και αν this aspect undoubtedly is—that only illustrates the contemporary artistic and intellectual είναι αυτό, που εικονογραφεί τη σύγχρονη καλλιτεχνική και πνευματική παραγωγή ενός production of a country or region. It should also be a place where principles are τόπου ή μιας ευρύτερης περιοχής. Οφείλει να είναι πριν από οτιδήποτε άλλο, συνδιαλλα- exchanged, diversity is respected, concepts and artworks are presented and interact, γή αρχών, σεβασμός της ετερότητας, διακίνηση και διασταύρωση ιδεών και δημιουργιών, and culture is produced. It should be a place where artists meet, a place of extroversion παραγωγή πολιτισμού, συνάντηση δημιουργών, γόνιμος διάλογος, διασκέδαση και ανάτα- and development, where thoughts and ideas travel freely, leading to revisions, actions ση, εξωστρέφεια και ανάπτυξη, προβολή σκέψεων και προτάσεων ικανών να οδηγήσουν or even concrete proposals. As an institution, a Biennale needs to take the historical σε αναθεωρήσεις, δράσεις ακόμη και προτάσεις. Πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ιστορική context into consideration, potentially allowing us to revisit positions that have slipped συγκυρία και ενδεχομένως να αναθεωρεί θέσεις που λειτούργησαν ως στερεότυπα. Ειδι- into stereotypes. This Biennale especially, whose reference point is such a culturally κότερα η συγκεκριμένη, που αναφέρεται σε αυτήν τη σύνθετη και ευαίσθητη γεωπολιτι(- complex and geopolitically sensitive region, should critically examine the ideological σμι-)κά περιοχή, οφείλει να επανεξετάζει τα ιδεολογικά δίπολα που δίχασαν για μεγάλο dichotomies that have long been fuelling divisions in the Mediterranean. Its goal is to διάστημα τη Μεσόγειο. Στόχος της είναι να τα εντοπίσει, να τα επανεξετάσει, ακόμη και να identify, reexamine, and even challenge such stereotypes, turning them into sources τα αμφισβητήσει, μετατρέποντάς τα σε γεννήτριες συσχετισμών, αλληλοσυμπληρώσεων, of new associations, interrelations, intersections and dialogue. The role of a Biennale διασταυρώσεων και διαλόγου. Μια Μπιενάλε, πέρα από την προσφερόμενη ενημέρωση is not limited to informing and educating its audience; a Biennale should also strive και παιδεία, οφείλει να συμβάλει στην ανάπτυξη του τόπου, όχι μόνο πνευματικά αλλά και to contribute to the wider intellectual and economic growth of the country, to attract οικονομικά, να φέρει κόσμο, να επιτύχει συνέργιες και εκτεταμένη συμμετοχή των πολι- audiences, to achieve synergies and the widest possible participation of citizens and τών και επισκεπτών στις δράσεις της. Να υποδεικνύει, να καταγγέλλει, να αναδεικνύει, visitors in its events and actions. Its goals also include presenting concrete suggestions, να προκαλεί με τη γλώσσα της τέχνης που είναι ευρέως προσλαμβανόμενη, ανεκτική σε correcting failures and shortcomings, highlighting praiseworthy elements, and using διαφορές, επιδεκτική διαλόγου. the language of art—which is universal, tolerant and open to dialogue—to challenge Η Θεσσαλονίκη είναι μια κατεξοχήν μεσογειακή πόλη, ένας τόπος από τον όποιο διήλθαν established norms and beliefs. και προέλασαν, έζησαν και έδρασαν διαφορετικές εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες, Thessaloniki is the definitive Mediterranean city; a place where a multitude of national μετατρέποντάς την σε ένα ζωντανό παλίμψηστο πολιτισμικών διαστρωματώσεων. Παρά τη and religious communities have thrived, passed through and advanced from. This history διατήρηση της ελληνικής της ταυτότητας για πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια, τα ιδιαίτε- has turned the city into a living palimpsest with its many layers of cultural history. While ρα χαρακτηριστικά της, αρχιτεκτονικά και ιδιοσυγκρασιακά, μαρτυρούν, τόσο στον αστικό maintaining its Greek identity for more than three thousand years, the city’s unique της ιστό όσο και στη πληθυσμιακή της σύσταση, την αφομοίωση εθίμων, παραδόσεων και architectural and idiosyncratic characteristics provide ample proof—manifest in its urban εκφάνσεων που της επιτρέπουν να διατηρεί τον τίτλο της μητρόπολης και της κοσμοπο- tissue and the composition of its population—of the assimilation of customs, traditions λίτισσας. and norms, that have allowed the city to retain the title of a metropolis and a true Είναι αυτονόητο ότι μια μικρή ομάδα ατόμων, όπως αυτή του Κρατικού Μουσείου Σύγχρο- cosmopolitan centre. νης Τέχνης και των συνεργατών του, δεν μπορεί –παρά τα μέσα που της παρείχε η χρημα- Our small team at the State Museum of Contemporary Art clearly could not have τοδότηση του ΕΣΠΑ, η ακάματη δουλειά της διοργάνωσης και των επιμελητών, η παρουσία exhausted the potential of such a grand spatial and cultural project, despite the support των καλλιτεχνών και των θεωρητικών, η στήριξη της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η εργασία provided by EU funds, the tireless work and effort of organisers and curators, the των τεχνικών και των εθελοντών, η συνεργασία των άλλων πολιτιστικών και εκπαιδευτικών presence of artists and art theorists, the help of local authorities, the work of technicians φορέων της περιοχής και οι προσφορές των φίλων και των χορηγών– να εξαντλήσει τα πε- and volunteers, the cooperation with other cultural and educational institutions and ριθώρια μιας προσπάθειας τέτοιου χωρικού και πολιτισμικού διαμετρήματος, ούτε να κα- the support of friends and sponsors. Nor would it ever be possible to reach definitive ταλήξει σε αδιαμφισβήτητα συμπεράσματα. Οι τρεις, όμως, συνεχόμενες διοργανώσεις της conclusions. Nevertheless, the three consecutive editions of the Thessaloniki Biennale Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης που έθεσαν στο επίκεντρό τους τη Μεσό- of Contemporary Art constitute a seminal artistic approach to a subject that inspires γειο, τόπο δημιουργίας μεγάλων υλικών και άυλων έργων, τόπο-σύμβολο απαρχής, λίκνο and will, no doubt, continue to inspire interdisciplinary and cross-curricular research ενός πολυπρόσωπου πολιτισμικού ιδιώματος, χώρο διακίνησης αγαθών και παραθερισμού and investigation by focusing on the Mediterranean—a birthplace of major material and αλλά και πεδίο μαχών και υγρό μαζικό τάφο, συνιστούν μια σοβαρή εικαστική προσέγγιση intellectual works, a region that is a symbol and the cradle of a multifaceted cultural ενός θέματος που αποτέλεσε και θα αποτελέσει, αναμφίβολα, πεδίο περαιτέρω διεπιστη- idiom, an area that has long served as a crossroads for commerce and a vacation μονικής και διαθεματικής έρευνας. Η διαχρονικότητα και η πολιτισμική και συμβολική βα- spot, and at other times, however, as a battlefield and a mass watery grave. Given the ρύτητα της συγκεκριμένης περιοχής, τόσο για τον δυτικό όσο και για τον ανατολικό κόσμο, timelessness and cultural and symbolic importance of this region for both the Western η επικαιρότητα και η ανατροπή δεδομένων μας επηρεάζει και μας αφορά ως μεμονωμένα and the Eastern worlds, the current juncture and reversals afflicting the Mediterranean άτομα, ως χώρα και συστατικά του ανθρώπινου και γεωγραφικού αυτού μωσαϊκού. affect us all as individuals, as a state, and as constituent parts of this human and Η βαριά κληρονομιά του παρελθόντος της Θεσσαλονίκης, «παγίδευσε» για καιρό τη φυσι- geographic mosaic. ογνωμία και τη φήμη της ως μιας πόλης με σπουδαία ιστορία και πολιτισμικό στίγμα στο For a long time, the rich heritage of Thessaloniki’s past had “condemned” it to have 30 31

παρελθόν, την αρχαιότητα, τους βυζαντινούς και τους οθωμανικούς χρόνους. Όμως, η the reputation of a city with a great and colourful history that stretches across ancient, Θεσσαλονίκη αποτελεί μια σύγχρονη, ζωντανή πόλη, τη μεγαλύτερη πανεπιστημιούπολη Byzantine and Ottoman times. Thessaloniki, however, is also a modern, living city, της Ελλάδας και μια από τις σημαντικότερες στην περιοχή. Έχει, λοιπόν, πολύ νέο πλη- hosting the largest university in Greece and one of the most important campuses θυσμό και κατά συνέπεια δυναμική και δυναμισμό. Η Μπιενάλε ήρθε να προστεθεί, ου- in the region. It is a youthful city, whose young population gives it great energy and σιαστικά από το 2005, επίσημα από το 2007, στις σημαντικές διοργανώσεις της πόλης, dynamism. The Biennale was added to the lineup of important events that take place in που τονίζουν το σύγχρονό της πρόσωπο, διεκδικώντας για αυτήν, μέσα από μια δύσκολη the city (essentially in 2005 but formally in 2007), highlighting its contemporary and και εκτεταμένη διοργάνωση, μια θέση στη διεθνή εικαστική σκηνή. Παρουσιάζοντας έργα modern character. The Biennale, a complex and large-scale event, helped Thessaloniki πρωτότυπα και εμβληματικά, φιλοξενώντας εκατοντάδες καλλιτέχνες με διαφορετικές κα- claim a place on the international art scene. By presenting both original and iconic ταβολές, πορείες, κοσμοθεωρίες, αναζητήσεις και πειραματισμούς, παράγοντας και εκθέ- works; by hosting hundreds of artists from different places, on different career paths, τοντας έργα, συμμετέχει στην επανανακάλυψη μιας πόλης, με παρελθόν αλλά και μέλλον. and expressing different worldviews, interests and experiments, through creating and Παγκόσμιο και αυτόχθον, κέντρο και περιφέρεια, προέλευση και εξέλιξη, εγγενές και επί- exhibiting works, it has contributed greatly to the rediscovery of a city, that has not only a κτητο, παλιό και νέο, είναι μερικά από τα θέματα που διέτρεξαν τις Μπιενάλε 3, 4 και 5 από past but also a future. το 2011 έως σήμερα. Τα έργα και οι δράσεις της εκτείνονταν σε ολόκληρη την πόλη, προέ- The global and the indigenous, the centre and the periphery, origins and evolution, the βαλαν τις διαφορετικές περιόδους της και επιβεβαίωναν ότι προέκυψαν από αμφισβητού- intrinsic and the acquired, the old and the new, have all served as themes that were put μενες κανονικότητες και γεωγραφίες, εγείροντας απορίες μεταξύ παγκόσμιου και τοπικού. under the spotlight during the third, fourth and fifth editions of the Biennale since 2011. Οι δημιουργοί τους ταξιδεύουν, συνδιαλέγονται, διαφωνούν, συνεργάζονται, εντάσσονται The works and activities of the Biennale were spread across the city, showcasing different και αντιπαρατίθενται στο περιβάλλον τους, στον χώρο και στον χρόνο, δημιουργώντας eras of its history, attesting to the fact that they were born out of disputed regularities ένα δυναμικό δίκτυο, κάποτε γνωστό και ορατό και κάποτε κρυμμένο, που περιμένει την and geographies, raising questions about the global and local. Participating artists moved κατάλληλη στιγμή για να εμφανιστεί και να θέσει ερωτήματα. freely, conversed, disagreed, collaborated, were integrated by and confronted with their Μέσα στο θολό, αμφίσημο και δραματικό σημερινό τοπίο των αλλαγών, επαναπροσδιορι- temporal and spatial milieu, creating a dynamic network—sometimes explicit and visible, σμών και διεκδικήσεων, ο ίδιος θεματικός άξονας και οργανωτική δομή του προγράμματος but often hidden—waiting for the right moment to emerge and raise questions. της 3ης και 4ης Μπιενάλε καθόρισαν και την 5η διοργάνωση, μετατρέποντας ξανά την Against the backdrop of today’s blurred, ambiguous and dramatic landscape of change, πόλη σε ένα εργαστήριο παραγωγής ιδεών και εκθετήριο έργων τέχνης. Δεν θα μπορούσε, redefinitions and assertions, the 5th edition of the Biennale retained the theme of the δε, να βρεθεί καλύτερο θεωρητικό πλαίσιο από τα Τετράδια της φυλακής του πολιτικού previous ones, turning the city once again into a workshop for the production of ideas διανοούμενου Antonio Gramsci, που επελέγησαν εμπνευσμένα από την επιμελήτρια της and the exhibition of artworks. One could not have imagined a theoretical framework κεντρικής έκθεσης κ. Κατερίνα Γρέγου ως τίτλος της για να περιγραφεί καλύτερα η κατά- more ideal than the Prison Notebooks of political intellectual Antonio Gramsci—an σταση στη Μεσόγειο και ειδικότερα στην Ελλάδα. Οι δράσεις της 5ης Μπιενάλε εμπλού- inspired choice by the curator of the main exhibition Ms. Katerina Gregos, who chose a τισαν την πλατφόρμα διατομεακών συνεργασιών, εναλλακτικής εκμάθησης, κοινωνικής title that aptly describes the present state of the Mediterranean in general and Greece διάδρασης και συμμετοχικότητας, προτείνοντας τη Μεσόγειο ως «ιδέα» και τόπο με γνώ- in particular. The activities of the 5th Biennale enriched the platform of cross-sectional ρισμα και, ίσως, προνόμιο την ασταθή αλλά ενδιαφέρουσα ταλάντευση μεταξύ κοινού και collaborations, alternative learning, social interaction and participation, suggesting that ετερόδοξου. the Mediterranean can be seen as an “idea”, a land distinguished by the trait—or perhaps Σήμερα, ο ρόλος της τέχνης σ’ έναν κόσμο διαρκώς μεταβαλλόμενο, που αδυνατεί να the privilege—of hosting a volatile but seminal oscillation between the orthodox and the υψώσει τη φωνή του ενάντια στην κοινωνική αδικία, την ηθική κρίση και οδηγείται σταθε- heterodox. ρά προς τη σίγαση της πολυφωνίας του, αποκτά βαρύνουσα σημασία. Οι καλλιτέχνες που The role of art is especially crucial today, in our ever-changing world, a world seemingly συμμετείχαν στις τρεις τελευταίες Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης κλήθηκαν incapable of raising its voice against social injustice and moral crisis, a world that appears να αποδείξουν και να αναδείξουν εκ νέου την ουσιαστική λειτουργία της τέχνης σε μια poised to eliminate pluralism. The artists who were invited to participate in the last three πόλη που έχει γνωρίσει σε βάθος χρόνου σωρεία πολιτισμικών, εθνικών, θρησκευτικών και editions of the Thessaloniki Biennale of Contemporary Art were asked to prove and κοινωνικών επιρροών, συνυπάρξεων και πόνου. «Εποίκησαν» την πόλη, «κατέλαβαν» τα reaffirm the essential position and function of art, in a city that has long been affected μνημεία, τα μουσεία αλλά και τους δημόσιους χώρους της, διεκδίκησαν την προσοχή, την by a cornucopia of cultural, national, religious and social influences, co-existence and αντίδραση και την επαφή με τους πολίτες. Μια τέτοιου είδους «μετανάστευση» αποτελεί shared pain. The artists “settled” in the city, “took over” its monuments, museums αντίστιξη αυτού που παρακολουθούμε καθημερινά στα ΜΜΕ και προβάλει διακριτικά την and public spaces, and evoked the reaction of and contact with its denizens. This kind αλήθεια και, ίσως, μια λύση. of “immigration” stands as a counterpoint to the one churned out daily by the media, Επιχειρώντας έναν απολογισμό των τριών τελευταίων διοργανώσεων της Μπιενάλε Σύγ- discretely suggesting the truth and, perhaps, even a solution. χρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το όλο εγχείρημα συ- In our attempt to make an appraisal of the last three editions of the Thessaloniki νιστούσε, ταυτόχρονα, πρόκληση και πρόταση, στην οποία προσπαθήσαμε να ανταπο- Biennale of Contemporary Art, we would be remiss if we did not point out that the κριθούμε με συνέπεια και στρατηγικό σχεδιασμό, έχοντας γνώση των δυσκολιών και των whole project was both a challenge and a proposal. We have done our best to rise to the αντιξοοτήτων αλλά και ψάχνοντας τρόπους για την υπέρβασή τους. Η Θεσσαλονίκη, έγινε occasion, deploying consistency and strategic planning, fully aware of the difficulties and τόπος συγχρωτισμού και ανταλλαγής απόψεων εκατοντάδων καλλιτεχνών από ολόκληρο adversities, but also actively trying to find ways to overcome them. Thessaloniki became τον κόσμο, σε μια διοργάνωση, που έδωσε προοπτική στους νέους Έλληνες δημιουργούς a place where hundreds of artists from around the world came together and exchanged και τοποθέτησε την πόλη στον χάρτη της παγκόσμιας εικαστικής σκηνής. Οι καλλιτέχνες their views, in an institution that opened new prospects to young Greek artists and put τόνισαν την πρωταρχική της λειτουργία, αυτήν της επικοινωνίας. Έργα, σύγχρονα και δυ- the city on the global art map. Artists highlighted art’s primary function: communication. νατά, με θέματα που εκτείνονταν από τις σύγχρονες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές Powerful contemporary artworks dealt with a number of issues, commenting on political, πραγματικότητες, την κρίση και την αναγκαστική μετανάστευση, τη βία, και τον πόλεμο, economic and social realities, investigating contemporary phenomena like the financial τους φανατισμούς και τις διαχωριστικές γραμμές, τους προσδιορισμούς της ταυτότητας crisis, compulsory immigration, violence and war, fanaticism and divisions, identity και της κοινότητας, ως τη θέση και τις συμπεριφορές του ανθρώπου σε ένα ρευστό, με- and community characteristics, and the stance and behaviour of people in our volatile, ταβατικό και συχνά εχθρικό περιβάλλον, ανέδειξαν την κατάρρευση των ιδεολογιών και transitional and often hostile environment, showcasing the collapse of ideologies and 32 33

των πολιτικών συστημάτων. Οι έννοιες της μνήμης, της παράδοσης και της ανατροπής, political systems. Their works, many of which were created specifically for the Biennale, του χρόνου και της ιστορίας, της τέχνης ως πράξη αντίστασης και εναντίωσης, άρθρωσης pointed out that the concepts of memory, tradition and reversal, of time and history, of λόγου και σκέψης προβλήθηκαν ως εναλλακτικές αξίες μέσα από έργα, πολλά από τα οποία art as an act of resistance and opposition and a means to articulate words and thoughts, δημιουργήθηκαν ειδικά για την Μπιενάλε. Διεθνώς καταξιωμένοι δημιουργοί αλλά και νέοι, can all serve as alternative values. Internationally acclaimed but also emerging artists κλήθηκαν να προσδιορίσουν τη δυναμική υπόσταση της τέχνης και να αφηγηθούν ιστορί- were asked to identify the dynamic essence of art and narrate individual and collective ες, προσωπικές και συλλογικές, να δώσουν τη δική τους απάντηση σε μια σειρά κρίσιμων stories, to give their personal answers to a series of crucial questions, and to give shape ερωτημάτων, να μορφοποιήσουν τις εμπειρίες και τα βιώματά τους σ’ έναν κόσμο που έχει to their experiences, in a world that has lost its bearings and is agonising over the painful χάσει τις σταθερές του και αγωνιά για την επώδυνη συνθήκη στην οποία ολοένα και περισ- condition that humanity is steadily sinking into. σότερο βυθίζεται ο σύγχρονος άνθρωπος. With the main exhibition as its guiding axis—accompanied by a large number of parallel Με κατευθυντήριο άξονα την κεντρική έκθεση – πλαισιωμένη από ένα μεγάλο αριθμό exhibitions, actions, symposia and art interventions within the urban fabric of the city άλλων εκθέσεων-δράσεων-συμποσίων-εικαστικών παρεμβάσεων στον ιστό της πόλης, as part of the main and parallel programme, with events that are important in their own ενταγμένων στο κεντρικό ή στο παράλληλο πρόγραμμα, με διοργανώσεις που πλέον έχουν right, such as the Young Artists Workshop and the Performance Festival—the Biennale εδραιωθεί, όπως το Εργαστήριο Νέων Καλλιτεχνών και το Φεστιβάλ Περφόρμανς, αποτέ- was primarily an art event, but also an event that managed to cross the boundaries of λεσε ένα πρωτίστως εικαστικό γεγονός που ξεπέρασε τα όρια της πόλης και της τέχνης. Η its host city and art. The Biennale has boosted and expanded tourist destinations by Μπιενάλε ενίσχυσε και διεύρυνε τουριστικούς προορισμούς, προσελκύοντας εξειδικευμέ- attracting a niche audience. It reached across education with the collaboration of high νο κοινό. Επεκτάθηκε σε συνεργασίες με τη μέση εκπαίδευση, παρεμβαίνοντας εικαστικά school teachers and students, commissioning street artists to use the walls of two school με τοιχογραφίες στην εξωτερική επιφάνεια δύο σχολικών κτιρίων με τη συνεργασία street buildings as their canvass. Unfortunately, these art interventions were not complemented artists, δασκάλων και μαθητών. Οι εικαστικές αυτές παρεμβάσεις, δυστυχώς, δεν εμπλου- by permanent art installations on school grounds. The Biennale did, however, attempt a τίσθηκαν και με τοποθετήσεις μόνιμων έργων σε εξωτερικούς χώρους. Όμως, η Μπιενάλε “vertical” intervention in public spaces by organising performances that took place in the με τις περφόρμανς στα μαγαζιά, το κέντρο και το λιμάνι, την καρδιά δηλαδή της πόλης, shopping district, the city centre and the port—the “heart” of the city—aspiring to create επιχείρησε μια «κάθετη» παρέμβαση στον δημόσιο χώρο, θέλοντας αυτές να αποτελέσουν an environment that fosters public debate and showcases the concept of the Agora, in περιβάλλον και έναυσμα για δημόσια συζήτηση που θα ενίσχυε την ιδέα της Αγοράς, με την the original sense of the word. Another challenge the Biennale aspired to meet was to πρωταρχική της έννοια. Ένα άλλο στοίχημα που επιχειρήθηκε να κερδηθεί είναι εκείνο της connect contemporary art with education, which, according to the most authoritative διασύνδεσης σύγχρονης τέχνης και εκπαίδευσης, που, σύμφωνα με τις πιο έγκυρες παι- research in the fields of education and museology, is one of the most advancing—and δαγωγικές και μουσειολογικές θεωρίες, ορίζει ένα από τα πιο διευρυμένα και προωθημένα advanced—desiderata in education. In addition to offering organised tours to the general ζητούμενα. Εκτός από τις συστηματικές ξεναγήσεις για το ευρύτερο κοινό από τους επιμε- audience, given by the curators and educators of the State Museum of Contemporary Art, λητές και τους εκπαιδευτικούς του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, σχεδιάστηκαν the Biennale planned and implemented a number of programmes addressed to adults and και υλοποιήθηκαν προγράμματα για μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης και για students of all ages. The main characteristic of those programmes was their immediacy ενήλικες. Προγράμματα, που τα χαρακτήριζε η αμεσότητα και η αίσθηση του παιχνιδιού, and sense of play, which motivated children to express their creative instincts, while also που κινητοποιούσαν και εξωτερίκευαν τις πιο δημιουργικές τάσεις των παιδιών, και, που informing and raising awareness in both young and old alike on the crucial problems of ενημέρωναν, ευαισθητοποιούσαν και προβλημάτιζαν μικρούς και μεγάλους για τα κρίσιμα our time. We hope that the Thessaloniki Biennale helped bring art back to daily life and προβλήματα της εποχής. Μέσα από τις Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης, η τέχνη ελπίζουμε ότι the experiences of children and establish its place in the hearts and minds of its citizens επέστεψε ξανά στην καθημερινότητα και ότι εγκαταστάθηκε στα βιώματα των παιδιών και and visitors, thereby contributing to the formation of new ways of thinking, becoming a τη συνείδηση των πολιτών και επισκεπτών της για να συμβάλει ενεργά στη διαμόρφωση shared and privileged space, where ideas, free expression and an alternative view of the νέων τρόπων σκέψης, να αποτελέσει τον κοινό προνομιούχο χώρο ιδεών, ελεύθερης έκ- world and social milieu can flourish. Thus, in this way, it will be able to reflect on reality φρασης και εναλλακτικής θέασης του κόσμου και του κοινωνικού περιβάλλοντος. and alternative ways to react; to counter collapse and savagery with creation and hope; Με αυτά θα μπορέσει να οδηγηθεί στον αναστοχασμό των δεδομένων και σε εναλλακτι- to remind us of the genuine, essential needs of human beings; to move beyond borders κούς τρόπους αντίδρασης. Να αντιτάξει στην κατάρρευση και την αγριότητα τη δημιουργία and limitations; to suggest a way of life that opposes the clichéd sociopolitical models, και την ελπίδα. Να υπενθυμίσει τις πρωταρχικές ανάγκες του ανθρώπου. Να προχωρή- encouraging the expression of humanitarian feelings. σει υπερβαίνοντας σύνορα και όρια. Να προτείνει στάση ζωής που θα αντιστέκεται στα Hoping that “the die has been cast”, this allows me to offer my sincerest thanks to all the στερεότυπα κοινωνικοπολιτικά μοντέλα και θα παρακινεί στην εξωτερίκευση αισθημάτων permanent and occasional partners who took part in this common project all those years: ανθρωπιάς. to my fellow directors at the SMCA Board; curators and artists; our partners from other Με την ελπίδα ότι «ο κύβος ερρίφθη», ας μου επιτραπεί να απευθύνω ένα ειλικρινές ευ- Museums and Foundations; the Municipality of Thessaloniki; Regional Authorities; and, χαριστώ σε όλους τους συμμετέχοντες, μόνιμους και περιστασιακούς, στο κοινό στοίχημα of course, to our supporters, volunteers and friends. From the bottom of my heart, I wish αυτών των χρόνων, στους συνοδοιπόρους μου στο ΔΣ του ΚΜΣΤ, τους επιμελητές, τους you all good luck in the future editions of the Biennale. καλλιτέχνες, τους συνεργάτες των άλλων Μουσείων και Ιδρυμάτων, τον Δήμο, την Περιφέ- ρεια, τους υποστηρικτές, τους εθελοντές, τους φίλους και να ευχηθώ από καρδιάς καλή Katerina Koskina επιτυχία στις επόμενες διοργανώσεις. Director of the 3rd, 4th, and 5th Thessaloniki Biennales of Contemporary Art

Κατερίνα Κοσκινά Διευθύντρια των 3ης, 4ης και 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΜΑΙΝ ΕΧΗΙΒΙΤΙΟΝ 36 37

Προς μια αισιοδοξία της νόησης Towards an optimism of the intellect Πηγή έμπνευσης για τον τίτλο της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Από την The title of the main exhibition of the 5th Thessaloniki Biennale, Between the Pessimism απαισιοδοξία της νόησης στην αισιοδοξία της πράξης στάθηκε ένας αφορισμός που επαναλαμβά- of the Intellect and the Optimism of the Will, is inspired by an aphorism invoked by Antonio νεται στα Τετράδια της Φυλακής (Quaderni del carcere) του Μαρξιστή στοχαστή Antonio Gramsci, Gramsci in The Prison Notebooks (Quaderni del carcere) that he wrote between 1929 and που γράφτηκαν μεταξύ του 1929 και 1935, την περίοδο που τον είχε φυλακίσει το φασιστικό καθε- 1935 while he was imprisoned by the Fascist regime in Italy at the time. In these voluminous στώς της Ιταλίας. Στο πολύτομο αυτό έργο, ο Gramsci έγραψε: «Η πρόκληση της νεωτερικότητας writings which he composed during his eleven years of incarceration Gramsci repeatedly είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση […] Είμαι απαισιόδοξος λόγω νόησης cites a particular phrase; in one of the letters he writes: “The challenge of modernity is και αισιόδοξος λόγω θέλησης». Ο δυϊσμός, που η φράση αυτή επικαλείται, αποτελεί αφετηρία για to live without illusions and without becoming disillusioned […] I’m a pessimist because of μια διερεύνηση της κρίσης που πλήττει την περιοχή της Μεσογείου –και πώς μπορεί αυτή η κρίση intelligence, but an optimist because of will”. This duality constitutes a point of departure to να ξεπεραστεί–, ζήτημα που βρίσκεται στο επίκεντρο του προβληματισμού της Μπιενάλε. Η επι- talk about the current situation of crisis –and how to overcome it– that governs much of the λογή να οργανωθεί μια έκθεση με αφετηρία έναν αφορισμό του Gramsci που γράφτηκε πριν από Mediterranean, which is once again the conceptual point of departure for the Biennale. The 90 χρόνια βασίζεται στην πεποίθησή μου πως αποτυπώνει ιδανικά τη μετέωρη και αντιφάσκουσα choice to base the concept on an aphorism by Antonio Gramsci –written almost 90 years στιγμή στην οποία βρισκόμαστε, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά στην Ευρώπη γενικότερα. Η κρίση, ago– is based on the fact that I believe it perfectly expresses the contradictory moment εξάλλου, δεν είναι ελληνική αλλά μεσογειακή, ευρωπαϊκή και παγκόσμια. in which we find ourselves today, not only in Greece but in Europe in general. After all, the Καθώς αποτελεί ψηφιδωτό πολιτισμών, θρησκειών, εθνοτήτων, γλωσσών, παραδόσεων και εθί- crisis is not only Greek, it is also Mediterranean, European as well as global. μων –αλλά και το σταυροδρόμι τριών μεγάλων θρησκειών και ηπείρων– είναι πολύ δύσκολο να As a diverse blend and composite of cultures, religions, ethnicities, languages, traditions ορίσουμε τη Μεσόγειο με μη γεωγραφικούς όρους. Μάλιστα γίνεται μεγάλη συζήτηση για το κατά and norms –and the crossroads of three principal religions and continents– it becomes πόσον μπορούμε να μιλήσουμε ακόμα και για μια μεσογειακή ταυτότητα, κουλτούρα ή έστω γεω- very difficult to define the Mediterranean area, except in geographic terms. Indeed there γραφική περιοχή. Αντίστοιχα είναι αδύνατον να αντιμετωπίσουμε τις χώρες της περιοχής ως ένα is much debate on whether we can even speak of a Mediterranean identity, culture or even αδιαφοροποίητο σύνολο ή να καταλήξουμε σε μία και μοναδική σύλληψη των πραγμάτων που region; and equally, it is impossible to treat the countries of the area as an undifferentiated συγκροτούν «τη Μεσόγειο». Πρόκειται για έναν χώρο που ανήκει εξίσου στην πραγματικότητα και group, nor arrive at a singular understanding of what constitutes “The Mediterranean”. στο φαντασιακό. Οι αντιλήψεις για τη Μεσόγειο έχουν χρωματιστεί και διαμορφωθεί από έναν συν- It is as much a real as an imagined space, whose perception has been determined and δυασμό ειδυλλιακών και αρνητικών στερεοτύπων και παρερμηνειών. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι coloured by idyllic as well as negative stereotypes and misperceptions. But what many of περισσότερες από τις 26 χώρες που εκτείνονται περιμετρικά της λεκάνης της βρίσκονται σήμερα the 26 countries seem to face today are a series of serious ongoing crises (whether social, αντιμέτωπες με μια σειρά από σοβαρές κρίσεις (κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές), ενώ στην economic, or political) as well as several zones of armed conflict. In fact, it would not be περιοχή εντοπίζονται πολλές εμπόλεμες ή εύφλεκτες ζώνες. Για την ακρίβεια, δεν θα ήταν υπερ- an exaggeration to call the Mediterranean a crisis zone of sorts. As I write this text, the βολή να περιγράψει κανείς τη σημερινή Μεσόγειο ως μια ζώνη κρίσης. Την ώρα που γράφονται future of Greece hangs in the balance; most other countries of Southern Europe are in αυτές οι γραμμές, η Ελλάδα βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού. Οι περισσότερες άλλες χώρες της the throes of economic and social crises, while a large part of the Southern shores of the Νότιας Ευρώπης είναι επίσης εν μέσω οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, ενώ ένα μεγάλο μέρος Mediterranean simmer with political and social unrest as democracy is being challenged, των νότιων ακτών της Μεσογείου παραδίνεται στον πολιτικό και κοινωνικό αναβρασμό, καθώς οι and the Eastern shores remain mired either in armed conflict or decades long unresolved δημοκρατικές διαδικασίες τίθενται υπό απειλή ή ακόμη και ακύρωση, και οι ανατολικές ακτές της political, religious and territorial disputes. At the same time tens of thousands of migrants παραμένουν βυθισμένες σε εμπόλεμες συγκρούσεις και επί μακρόν ανεπίλυτες πολιτικές, θρη- cross the Mediterranean to escape persecution or war, and search for a better life, often σκευτικές και εδαφικές διαμάχες. Την ίδια στιγμή, δεκάδες χιλιάδες μετανάστες διασχίζουν τη paying with their lives. Μεσόγειο για να ξεφύγουν από τις διώξεις ή τον πόλεμο, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Πολλοί The future of Europe itself is at stake. The crises in Southern Europe have fundamentally από αυτούς χάνουν τη ζωή τους προσπαθώντας. shaken the European project and it has become clear that that a common currency is Διακυβεύεται το ίδιο το μέλλον της Ευρώπης. Οι κρίσεις στη Νότια Ευρώπη έχουν κλονίσει τα θε- not a strong enough glue to keep Europe united. With the welfare state constantly being μέλια του ευρωπαϊκού πρότζεκτ και είναι πλέον σαφές ότι το κοινό νόμισμα δεν επαρκεί ως στοι- undermined in favour of austerity politics, and the neo-liberal model being increasingly χείο διασφάλισης της συνοχής της Ευρώπης. Καθώς το κοινωνικό κράτος διαρκώς θυσιάζεται στον adopted in several countries, social equilibrium is being stretched to its limits. We have βωμό των πολιτικών λιτότητας και το μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού υιοθετείται από όλο και reached a point where economics and finance seem to be the determining political factors, περισσότερες χώρες, η κοινωνική ισορροπία έχει φτάσει στα όριά της. Καταλήξαμε σε ένα σημείο, while social policy, welfare and solidarity become a backdrop. Most people now vote with όπου η οικονομία και οι αγορές έχουν αναδειχθεί σε ρυθμιστικούς παράγοντες της πολιτικής, ενώ economic questions as a primary criterion (less taxes, for example) rather than thinking of η κοινωνική πολιτική, πρόνοια και αλληλεγγύη περνούν σε δεύτερη μοίρα. Οι περισσότεροι άνθρω- whether they would like to live in a society with better education, healthcare or culture. As ποι πλέον ψηφίζουν κυρίως με οικονομικά κριτήρια (π.χ. το κόμμα που υπόσχεται λιγότερους φό- Franco “Bifo” Berardi has pointed out in his book The Uprising: Poetry and Finance, “ […] it is ρους) αντί να σκέφτονται εάν θα ήθελαν να ζουν σε μια κοινωνία με καλύτερη εκπαίδευση, υγεία difficult not to see the future of Europe as a dark blend of techno-financial authoritarianism ή πολιτισμό. Όπως έχει επισημάνει ο Franco ‘Bifo’ Berardi στο βιβλίο του The Uprising: Poetry and and aggressive populist reaction”. The current situation in Greece, unfortunately, confirms Finance, « […] δύσκολα μπορεί κανείς να μην δει το μέλλον της Ευρώπης σαν έναν δυσοίωνο συν- this belief. δυασμό τεχνο-οικονομικού απολυταρχισμού και λαϊκιστικής επιθετικής αντίδρασης». Δυστυχώς, η It has become painfully clear, however, that economics and finance cannot be the ultimate τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα επιβεβαιώνει τους φόβους του συγγραφέα. common denominator for the way we structure our societies. Particularly in countries like Ωστόσο, έχει αποδειχθεί επώδυνα και πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η οικονομία και οι αγορές δεν Greece, debt has become not only a financial, but a moral issue. As Berardi says, “(debt) μπορούν να λειτουργήσουν ως τελικός κοινός παρονομαστής του τρόπου δόμησης των κοινωνι- is now acting as a condition for the final predatory abstraction: life turned into time for ών μας. Ειδικά σε χώρες όπως η Ελλάδα, το χρέος έχει αναδειχθεί όχι μόνο ως οικονομικό αλλά repaying a metaphysical debt. Life, intelligence, joy, breathing – humanity is going to be και ως ηθικό ζήτημα. Όπως τονίζει ο Berardi, «(το χρέος) λειτουργεί πλέον ως συνθήκη για την sacrificed in order to pay metaphysical debt”. Things need to change. We need to find, τελική αρπακτική αφαίρεση: η ζωή μετατρέπεται σε χρόνο έκτισης ποινής για την αποπληρωμή as he says, “a new meaning of things, activity, and love”. Thankfully, there are currents ενός μεταφυσικού χρέους. Η ζωή, η νόηση, η χαρά, η ανάσα – ο ανθρωπισμός, όλα θυσιάζονται fermenting which are advocating alternatives to the techno-financial capitalism that Berardi στον βωμό της αποπληρωμής αυτού του μεταφυσικού χρέους». Τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν. so incisively critiques. Not surprisingly, these are coming from some of the countries of the Πρέπει να ανακαλύψουμε, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, «ένα νέο νόημα για τα πράγματα, τις δραστη- Mediterranean. 38 39

ριότητες και την αγάπη». Ευτυχώς, αναπτύσσονται ρεύματα που αναδεικνύουν εναλλακτικές του So, while the Mediterranean cannot be defined in terms of a common identity, it constitutes τεχνο-οικονομικού καπιταλισμού, στον οποίο ασκεί τόσο αιχμηρή και διορατική κριτική ο Berardi. a hotbed for some of the more burning issues of the moment including social and economic Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι τα ρεύματα αυτά αναπτύσσονται στις μεσογειακές χώρες που μα- equality, democracy, civil and political rights, migration and mobility, the overall area στίζονται από την κρίση. treading the fine line between order and disorder. Many of its countries are, in fact, to a Έτσι, ενώ η Μεσόγειος δεν μπορεί να οριστεί στη βάση μιας κοινής ταυτότητας, δείχνει εντούτοις large extent facing a situation of impasse, which is engendered by prolonged or unresolved να αποτελεί σήμερα εστία μερικών από τα σοβαρότερα προβλήματα της εποχής μας, όπως αυτά crises. Gramsci himself defined crisis as precisely that situation where “the old is dying της κοινωνικής και οικονομικής ισότητας, της δημοκρατίας, των πολιτικών δικαιωμάτων, της με- and the new cannot be born” and added that, “in this interregnum a great variety of τανάστευσης και κίνησης των πολιτών, του ευρύτερου πεδίου στο μεταίχμιο μεταξύ τάξης και morbid symptoms appear”. Given the failure of both politics and the political imagination, αταξίας. Πράγματι, πολλές χώρες της περιοχής αντιμετωπίζουν σήμερα μια κατάσταση αδιεξόδου, what remains in many parts of the Mediterranean world is an anticipation of alternatives το οποίο επιτείνεται από τις παρατεταμένες και ανεπίλυτες κρίσεις. Ο ίδιος ο Gramsci όρισε την and the hope for a better world. Gramsci’s quote is particularly relevant today, because κρίση ως εκείνη τη συγκυρία κατά την οποία «το παλιό πεθαίνει και το καινούργιο αδυνατεί να it well describes the current situation of impasse. It is in the vacuum or grey zone of this γεννηθεί» και πρόσθεσε ότι «στο μεσοδιάστημα αυτό κάνει την εμφάνισή της μια μεγάλη ποικιλία anticipation that we find ourselves today, fuelled by desire but bogged down by reality από νοσηρά συμπτώματα». Δεδομένης της αποτυχίας τόσο της πολιτικής όσο και της πολιτικής but also realpolitik. It rests with artists, cultural practitioners and grass roots activists φαντασίας, αυτό που απομένει σε πολλές περιοχές του μεσογειακού κόσμου είναι η προσδοκία to exercise the creative and “radical imagination”, to borrow a phrase by Cornelius εναλλακτικών και η ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο. Η φράση του Gramsci είναι ιδιαίτερα επίκαιρη Castoriades, in order to critically dissect what is happening right now (thus engaging the σήμερα, καθώς αποτυπώνει αυτήν ακριβώς τη μεταιχμιακή κατάσταση. Στο μεσοδιάστημα αυτής pessimism of the intellect) as well as to envisage or allude to another way of being (by της γκρίζας ζώνης αναμονής βρισκόμαστε σήμερα, καθώς αφενός επιζητούμε την αλλαγή, αφε- harnessing the optimism of the will). τέρου προσγειωνόμαστε από την πραγματικότητα και τη realpolitik. Επαφίεται στους καλλιτέχνες, It is telling that philosophers like Franco Berardi, but also sociologists like Paul Gilroy seem στους ανθρώπους του πολιτισμού και στους ακτιβιστές των κινημάτων βάσης να κάνουν πράξη τη to agree that artists are today leading many of the most important discussions. Gilroy δημιουργική και «ριζοσπαστική φαντασία», για να δανειστούμε μια φράση του Κορνήλιου Καστορι- stated that it is artists rather than politicians, philosophers or academics who are leading άδη, ούτως ώστε να αναλύσουν κριτικά την παρούσα συγκυρία (εξασκώντας έτσι την απαισιοδοξία the discourse today, while Berardi states that “a light of possible intelligence and openness της νόησης) αλλά και να οραματιστούν ή να δείξουν τον δρόμο προς έναν άλλο τρόπο ύπαρξης seems to come not from philosophy, but art”. It is precisely the creative imagination (artistic (ενεργοποιώντας την αισιοδοξία της θέλησης). or otherwise) that fuels this “optimism of the will” that appears lacking today in much of the Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι φιλόσοφοι, όπως ο Franco Berardi, αλλά και κοινωνιολόγοι, όπως politics and policies that govern Europe, the Mediterranean, indeed the world. The exhibition ο Paul Gilroy, συμφωνούν ότι οι καλλιτέχνες βρίσκονται σήμερα στην πρωτοπορία πολλών εκ των takes Gramsci’s ideas as a point of departure to reflect on the current situation of being in σημαντικότερων συζητήσεων. Σύμφωνα με τον Gilroy, οι καλλιτέχνες, και όχι οι πολιτικοί, οι φι- between two situations – one conceptual, a state of mind, the other very much tied to the λόσοφοι ή οι ακαδημαϊκοί, είναι αυτοί που ηγούνται της δημόσιας σκέψης σήμερα, ενώ, σύμφωνα problematic “real” surrounding us. με τον Berardi, «το φως μιας δυνητικής νόησης και ανοιχτότητας μοιάζει να εκπορεύεται όχι από “Pessimism of the intellect” might mean looking at the world as it is with all its flaws, but at τη φιλοσοφία αλλά από την τέχνη». Αυτή ακριβώς η δημιουργική φαντασία (καλλιτεχνική ή άλλη) the same time challenging the certainties and scaremongering that are propagated by those είναι που τροφοδοτεί την «αισιοδοξία της θέλησης», η οποία απουσιάζει σήμερα σε μεγάλο βαθμό in power who fear losing it; the pessimistic intellect entails putting things under scrutiny and από την πολιτική και τις ασκούμενες πολιτικές στην Ευρώπη, τη Μεσόγειο, αλλά και σε ολόκληρο into doubt. It views the world critically, puts things and givens into question, which is the τον κόσμο. Η κεντρική έκθεση αξιοποιεί τις ιδέες του Gramsci ως σημείο αφετηρίας για να πραγ- basis for any advancement. In a sense the pessimism of the intellect is pragmatic, but not ματευτεί τη σημερινή κατάσταση της ύπαρξης ανάμεσα σε δύο καταστάσεις – μία νοητική και μία necessarily cynical. “Optimism of the will”, on the other hand does not necessarily denote συνδεδεμένη άρρηκτα με την προβληματική «πραγματικότητα» που μας περιβάλλει. a naïve view of the world but rather evokes the imagination, vision and mental strength Η «απαισιοδοξία της νόησης» μπορεί να ερμηνευτεί ως η εξέταση του κόσμου ως είναι, με όλα του necessary to bypass adversity, something that most humans inherently possess, and have τα ελαττώματα, αλλά ταυτόχρονα και ως αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων και της κινδυνολογίας also harnessed since time immemorial to get through times of hardship and move forward. που ενσπείρουν οι κατέχοντες την εξουσία από τον φόβο μήπως την απολέσουν. Η απαισιόδο- “Pessimism of the intellect” does not necessarily mean accounting for the worst to come, ξη νόηση συνεπάγεται την κριτική εξέταση και αμφισβήτηση των πραγμάτων. Βλέπει με κριτικό but rather seeing the world as it is. However, we do not have to accept anything at face βλέμμα τον κόσμο, αμφισβητεί τα θέσφατα και αυτό αποτελεί προϋπόθεση της προόδου. Από μια value. We can doubt what we are told, and question everything we have learned. Being άποψη, η απαισιοδοξία της νόησης είναι πραγματιστική αλλά όχι κατ’ ανάγκη κυνική. Η «αισιοδοξία skeptical brings us to the “optimism of the will”, which means that we don’t have to accept της θέλησης» από την άλλη μεριά δεν υποδηλώνει υποχρεωτικά κάποια αφελή άποψη του κόσμου the status quo. If we can imagine a better world than the one we live in, we should use our – αντίθετα, επικαλείται τη φαντασία, το όραμα και την πνευματική δύναμη που απαιτεί η υπέρβαση will to realise it. Gramsci himself is a shining example of the “optimism of the will”, despite των δυσκολιών, μια ικανότητα που είναι εγγενής στους περισσότερους ανθρώπους, και την οποία the insurmountable difficulties he encountered in his personal, political but also physical life. το είδος μας έχει κατακτήσει από αρχαιοτάτων χρόνων, εξ ου και καταφέρνει να ξεπερνά τις αντι- The idealism and humanism that characterised him –even in his worst moments his writings ξοότητες και να προχωρά προς τα εμπρός. Η «απαισιοδοξία της νόησης» δεν ισοδυναμεί υποχρε- show him to always think more about the others than of himself– seems to me to send a ωτικά με μια πεποίθηση ότι τα χειρότερα έπονται, αλλά περιγράφει μια ρεαλιστική πρόσληψη του strong message for our individualistic, atomised times. κόσμου. Χωρίς όμως να είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχόμαστε άκριτα το παραμικρό. Μπορούμε In light of the general fatalism and lack of vision that governs many aspects of politics, να αμφισβητούμε όσα λέγονται και όλα όσα έχουμε διδαχθεί. Ο σκεπτικισμός μας οδηγεί στην «αι- economics, and public life today, as well as the dominant view that capitalism is “inevitable”, σιοδοξία της θέλησης», που σημαίνει ότι δεν είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχόμαστε το status Gramsci’s phrase seems as relevant as it was when first written. That aside, as David Harvey quo. Εφόσον μπορούμε να φανταστούμε έναν καλύτερο κόσμο από αυτόν στον οποίο ήδη ζούμε, has correctly pointed out in his seminal book Spaces of Hope, Gramsci’s remark has become πρέπει να χρησιμοποιούμε τη θέλησή μας για να πραγματώσουμε αυτόν τον εναλλακτικό κόσμο. Ο “a virtual law of human nature”, indicating the ecumenical significance of the phrase. It is ίδιος ο Gramsci αποτελεί φωτεινό παράδειγμα της «αισιοδοξίας της θέλησης», παρά τις προσωπι- the optimism of the will that, when implemented, finally sparks change and can sow the κές, πολιτικές και σωματικές δυσκολίες που αντιμετώπισε. Ο ιδεαλισμός και ο ουμανισμός που τον seeds for a better future. What we seem to lack now, more than ever, is the optimistic will διέκρινε –ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές του, τον βλέπουμε στα γραπτά του να ενδιαφέρεται put into action. περισσότερο για τους άλλους παρά για τον εαυτό του– δίνει κατά τη γνώμη μου ένα ηχηρό μήνυμα Gramsci’s aphorism could also provide an inspirational point of departure for looking για την ατομικιστική εποχή μας. beyond crisis, at a time increasingly characterized by apathy and a general defeatist attitude 40 41

Υπό το φως της διάχυτης μοιρολατρίας και του κυνισμού που χαρακτηρίζει πολλές όψεις του σύγ- in relation to the intensification of capitalism, growing social and economic inequalities, and χρονου πολιτικού, οικονομικού και δημόσιου βίου, καθώς και της δεσπόζουσας άποψης που θέλει the threat of socially oriented programmes and protections, not only in the Mediterranean, την επικράτηση του καπιταλισμού «αναπόφευκτη», η φράση του Gramsci είναι τόσο επίκαιρη όσο but throughout Europe in general. The Biennale thus sheds light on some of the critical και όταν πρωτογράφτηκε. Αλλά και πέραν αυτού, όπως έχει ορθά επισημάνει ο κοινωνιολόγος issues springing from Mediterranean problematics, but will include works whose meaning David Harvey στο μνημειώδες έργο του Spaces of Hope, επισημαίνοντας την οικουμενική σημα- has a more ecumenical significance. Thus, the geo-political and imaginary space that is the σία της φράσης, η παρατήρηση του Gramsci έχει εξελιχθεί σε έναν «οιονεί νόμο της ανθρώπινης Mediterranean will be a springboard to talk about critical issues that go beyond this region. φύσης». Πραγματωμένη, η αισιοδοξία της θέλησης θέτει τα θεμέλια ενός καλύτερου μέλλοντος, The Mediterranean has come to be seen as a crisis zone, but this crisis is by no means γεννά τη σπίθα της αλλαγής. Αυτό που φαίνεται να μας λείπει σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι only limited to this region. Though the current global crisis forms the wider sub-text of η ενεργοποίηση της αισιόδοξης θέλησης. the exhibition, the exhibition also makes room for what Ernst Bloch has called “forward Ο αφορισμός του Gramsci μπορεί, επίσης, να γίνει το έναυσμα και η αφετηρία για μια αναζήτηση dreaming”, so essential to move beyond the many stalemates and challenges that humanity διεξόδων από την κρίση, σε μια εποχή που δείχνει να αφήνεται ολοένα και περισσότερο στην faces at the moment. In this case, art has a seminal role to play as a form of emancipatory απάθεια, σε ένα γενικευμένο αίσθημα ήττας ενώπιον του εντατικοποιημένου καπιταλισμού, των and visionary praxis. The artists in the Biennale engage in critical, oppositional cultural χασμάτων της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας που διευρύνονται αλματωδώς, του επαπει- practices, and exercise the freedom of the imagination thus symbolically engaging with λούμενου αφανισμού των κοινωνικών προγραμμάτων και του κράτους πρόνοιας, όχι μονάχα στην Gramsci’s aphorism. The latter perhaps provides the key to counter the situation of περιοχή της Μεσογείου αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Μπιενάλε θα επιχειρήσει έτσι να hopelessness today, which as David Graeber correctly has pointed out, is not a natural state επισημάνει μερικά από τα κρίσιμα ζητήματα που συνθέτουν και επηρεάζουν την πραγματικότητα of affairs: “Hopelessness isn’t natural. It needs to be produced. If we want to understand της Μεσογείου, αλλά θα συμπεριλάβει και έργα με περισσότερο οικουμενική σημασία. Έτσι, ο γεω- this situation, we have to begin by understanding that the last thirty years have seen πολιτικός και φαντασιακός χώρος της Μεσογείου γίνεται το εφαλτήριο για μια συζήτηση πάνω σε the construction of a vast bureaucratic apparatus for the creation and maintenance of κρίσιμα ζητήματα που υπερβαίνουν τα σύνορα της περιοχής. hopelessness, a kind of giant machine that is designed, first and foremost to destroy any Η Μεσόγειος θεωρείται πλέον μια ζώνη κρίσης, όμως η κρίση αυτή σε καμία περίπτωση δεν πε- sense of possible alternative futures […] this apparatus exists to shred and pulverize the ριορίζεται στην περιοχή. Παρότι η τρέχουσα παγκόσμια κρίση αποτελεί το ευρύτερο υπόβαθρο, η human imagination, to destroy the possibility of envisaging alternative futures”. Art is one έκθεση αφήνει επίσης το απαραίτητο περιθώριο σε αυτό που ο Ernst Bloch ονόμασε «προοδευ- of the ways that this sense of inevitability can be challenged by opening up critical ways of τική ονειροπόληση», απαραίτητη συνθήκη για την υπέρβαση των αδιεξόδων που αντιμετωπίζει η looking at the world not only as it is, but as it could be. Art has the power to articulate and ανθρωπότητα σήμερα. Ως προς αυτό, είναι καθοριστικός ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει propose things that should be present in our society but are lacking. It can challenge givens, η τέχνη, υπό τη μορφή μιας κριτικής, απελευθερωτικής και ιδεαλιστικής πράξης. Οι καλλιτέχνες biases and cemented opinions, thus prompting people to think differently. Art and creativity που συμμετέχουν στην Μπιενάλε ασχολούνται με κριτικές, αντιθετικές πολιτισμικές πρακτικές και in general are thus key sources not only of criticality, but of optimism, providing a window ασκούν την ελευθερία της φαντασίας, «συνομιλώντας» ως εκ τούτου συμβολικά με τον αφορισμό that transcends the lack of political imagination, the “violence of financial capitalism” του Gramsci. Ο Gramsci ίσως μάς δίνει το κλειδί για να αντιμετωπίσουμε τη σημερινή απελπισία, (to borrow the title of the homonymous book by Christian Marazzi) and the leveling, η οποία, όπως έχει ορθά επισημάνει ο David Graeber, δεν αποτελεί φυσική κατάσταση: «Η απελπι- homogenising practices of globalization, corporatism and administrative bureaucracies. Or, σία δεν είναι φυσικό αλλά τεχνητό προϊόν. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε αυτήν την κατάσταση, as Rasheed Araeen has pointed out, “Art has the ability to transcend or escape from what οφείλουμε να ξεκινήσουμε από τη συνειδητοποίηση ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια σημειώθηκε becomes restrictive”. η οικοδόμηση ενός κολοσσιαίου γραφειοκρατικού μηχανισμού, που παράγει και αναπαράγει την The exhibition includes 44 artists, and 1 collective, with over 40 artists, from the απελπισία, μιας γιγάντιας μηχανής, που είναι καταρχήν και πρωτίστως σχεδιασμένη να καταστρέ- Mediterranean region and beyond. Their work addresses the situation and geopolitics of φει κάθε υποψία εναλλακτικών που οδηγούν σε ένα διαφορετικό μέλλον […] ο μηχανισμός αυτός the region –which one could no doubt call a “zone of crisis” of sorts– in ways that are both υπάρχει για να κομματιάζει και να κονιορτοποιεί την ανθρώπινη φαντασία, να καταστρέφει τη δυ- political but also allegorical and poetic. Some of the artists don’t necessarily engage with νατότητά μας να οραματιζόμαστε ένα εναλλακτικό μέλλον». Η τέχνη είναι ένας από τους τρόπους the Mediterranean per se, but raise issues that are inter-connected with crisis politics. με τους οποίους μπορούμε να αμφισβητήσουμε αυτή την αίσθηση του αναπόφευκτου, καθώς Apart from the pre-existing works, 14 new productions were commissioned by the Biennale. ανοίγει νέους τρόπους εναλλακτικής άποψης του κόσμου, όχι μόνο στην υπάρχουσα αλλά και στη Through the work of these artists the exhibition explores the multiple meanings of the dual δυνητική, εναλλακτική μορφή του. Η τέχνη έχει τη δύναμη να εκφράζει και να εισηγείται πράγματα phrase of the title borrowed from Gramsci, as well as mining that grey zone in between. The τα οποία είναι απαραίτητα αλλά απουσιάζουν από την κοινωνία. Μπορεί να αμφισβητεί τα δεδο- exhibition also aims to evoke the ambiguity of the current moment, rather than just literally μένα, τις προκαταλήψεις, τις εμπεδωμένες απόψεις, δίνοντας έτσι το έναυσμα στους ανθρώπους re-presenting crisis problematics and issues. να σκέφτονται διαφορετικά. Συνεπώς, μιλώντας γενικότερα, η τέχνη και η δημιουργικότητα είναι And, as art imitates life, in the case of the Biennale life came to imitate art. οι βασικές πηγές όχι μόνο της κριτικής αλλά και της αισιοδοξίας, ανοίγοντας ένα παράθυρο που The title of the exhibition came to seal the reality of the event. Gramsci’s aphorism took υπερβαίνει την έλλειψη πολιτικής φαντασίας, τη «βία του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού» (για on very real dimensions in the organization and implementation of this project, the να δανειστούμε τον τίτλο του βιβλίου του Christian Marazzi) και τις ισοπεδωτικές πρακτικές ομοι- outcome of which is nothing short of a small miracle. Due to absurd and inexplicable ογενοποίησης της παγκοσμιοποίησης, του κορπορατισμού και των διοικητικών γραφειοκρατιών. political – bureaucratic delays imposed by the Ministry of Culture, the Biennale almost Όπως το έχει θέσει ο Rasheed Araeen «η Τέχνη έχει τη δυνατότητα να υπερβαίνει ή να δραπετεύει did not take place, though the funds were secured. Four days after the exhibition opened από κάθε τι το περιοριστικό». the prime minister of Greece, Alexis Tsipras, declared a referendum (to decide whether Στην έκθεση συμμετέχουν 44 καλλιτέχνες και μία καλλιτεχνική κολεκτίβα με περισσότερα από Greece would accept the bailout conditions in the country’s debt crisis put forth by the 40 μέλη, από χώρες της Μεσογείου και όχι μόνο. Το έργο τους ασχολείται με πολιτικούς αλλά European Commission, the International Monetary Fund and the European Central Bank) και αλληγορικούς και ποιητικούς τρόπους με την κατάσταση και τη γεωπολιτική της περιοχής – and soon after capital controls were imposed (and are still in place). The fact that the project μιας περιοχής που αναμφίβολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα είδος «ζώνης κρίσης». Ορι- materialised is only due to the hard work, altruism, tenacity and boundless optimism of σμένοι καλλιτέχνες δεν καταπιάνονται στενά με τη Μεσόγειο, αλλά εγείρουν ζητήματα που είναι the will of all those people who worked for it, as well as the fact that it occurred in a tiny αλληλένδετα με την πολιτική της κρίσης. Οι καλλιτέχνες συμμετέχουν με ήδη υπάρχοντα έργα “window” of opportunity, a small time-frame that presented itself in between all these αλλά και με 14 εξ ολοκλήρου νέες παραγωγές ειδικά για την Μπιενάλε. Μέσα από το έργο αυτών momentous events. Had the opening (which took place on the 23rd June) been planned just των καλλιτεχνών, η έκθεση διερευνά τα πολλαπλά νοήματα της διττής φράσης του Gramsci που 5 days later, with banks shut, the Biennale would most probably not have happened. Thanks 42 43

ενέπνευσε τον τίτλο της, καθώς και την ενδιάμεση γκρίζα ζώνη. Η έκθεση στοχεύει επίσης στην to the perseverance of all involved, and to the artists –who always provide us with a horizon, ανάδειξη της αμφισημίας της τρέχουσας συγκυρίας, αντί να ανα-παριστά απλώς την προβληματική which is the only prerequisite for hope– the exhibition became a reality. And that is because και τα ζητήματα που συνδέονται με την κρίση. art is not only an act of freedom and fantasy but also an act of generosity. Και ενώ η τέχνη μιμείται τη ζωή, στην περίπτωση της Μπιενάλε η ζωή ήρθε να μιμηθεί την τέχνη. To return to Gramsci, however, and to conclude, it is worth re-visiting David Harvey’s Ο τίτλος της έκθεσης λειτούργησε ως επιστέγασμα της αλήθειας της πραγμάτωσής της. Ο αφορι- comments on the aphorism from which the main exhibition for the 5th Thessaloniki Biennale σμός του Gramsci μετουσιώθηκε σε πράξη από τη διοργάνωση και υλοποίηση της έκθεσης, η οποία takes its cue, connecting it to the present situation. Referring to Gramsci in his book αποτελεί πραγματικά ένα μικρό θαύμα. Εξαιτίας των ανεξήγητων πολιτικών και γραφειοκρατικών Spaces of Hope, Harvey states that what we miss today is an “optimism of the intellect” καθυστερήσεων από το Υπουργείο Πολιτισμού, η Μπιενάλε κινδύνεψε να ακυρωθεί, παρότι οι πό- that can go hand-in-hand with the “optimism of the will”: “The inability to find an ‘optimism ροι για τη διεξαγωγή της ήταν διασφαλισμένοι. Τέσσερις ημέρες μετά τα επίσημα εγκαίνια της of the intellect’ with which to work through alternatives has now become one of the most έκθεσης, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας προκήρυξε δημοψήφισμα (για την αποδοχή ή απόρριψη serious barriers to progressive politics”. He also compares today’s situation with that of των όρων δανεισμού και χρηματοδότησης που έθεσαν στη χώρα η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, Gramsci’s own lifetime, “Did not Gramsci also bitterly complain before his incarceration, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή), ενώ λίγο αργότερα επιβληθήκαν έλεγ- at the pessimism which produced then the same kind of passivity, intellectual torpor and χοι στην κίνηση κεφαλαίων. Το γεγονός ότι η έκθεση έγινε κανονικά οφείλεται αποκλειστικά στη skepticism towards the future as it does now in ours? Do we not also owe it to him, out of σκληρή δουλειά, τον αλτρουισμό και την αστείρευτη αισιοδοξία όλων των συντελεστών, αλλά και respect for the kind of fortitude and political passion he exhibited, to transform that phrase χάρη σε ένα μικρό «παράθυρο» ευκαιρίας που παρουσιάστηκε εν μέσω όλων αυτών των κρίσιμων in such a way as to seek an optimism of the intellect that, properly coupled with an optimism γεγονότων. Χάρη στο σθένος και την επιμονή όλων των εμπλεκομένων και χάρη στους καλλιτέ- of the will, might produce a better future? [...] in this moment of our history we have χνες –οι οποίοι πάντοτε μας προσφέρουν έναν ορίζοντα, τη μόνη αναγκαία συνθήκη της ελπίδας– something of great import to accomplish by exercising an optimism of the intellect in order η έκθεση έγινε κανονικά. Γιατί η τέχνη δεν είναι μόνο μια πράξη ελευθερίας και φαντασίας αλλά to open up new ways of thinking that have for too long remained foreclosed”. In order to do και μια πράξη γενναιοδωρίας. this, “It is a question of learning hope”, as Ernst Bloch suggested more than 60 years ago. Ας επιστρέψουμε όμως στον Gramsci: αξίζει να επανέλθουμε στα σχόλια του David Harvey για Finally, the kind of socially engaged practices by artists such as those who exhibit in the τον αφορισμό του που ενέπνευσε την 5η Μπιενάλε, συνδέοντάς την με την τρέχουσα κατάσταση. main exhibition of the 5th Thessaloniki Biennale, can be seen as being both critical and Αναφερόμενος στον Gramsci στο βιβλίο του Spaces of Hope, ο Harvey δηλώνει ότι αυτό που μας “correctional” vis à vis the dominant hegemonies: the nation-state, big business, and media λείπει σήμερα είναι μια «αισιοδοξία της νόησης» για να συνοδεύει την «αισιοδοξία της θέλησης»: conglomerates. At a time when most aspects of public (but also private) life are being «Η αδυναμία μας να εντοπίσουμε μια ‘αισιοδοξία της νόησης’ που θα μας επιτρέψει να επεξερ- increasingly regulated, controlled, and surveyed, the capacity of art to function within one γαστούμε εναλλακτικές έχει αναδειχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που αντιμετωπίζει η of the last invisible frontiers of predominantly unregulated expression, as well as functioning προοδευτική πολιτική». Ο συγγραφέας συγκρίνει μάλιστα τη σημερινή κατάσταση με εκείνη που as the conscience of society, is invaluable. επικρατούσε την εποχή του ίδιου του Gramsci. «Δεν διαμαρτυρόταν άλλωστε και ο ίδιος ο Gramsci με πικρία πριν από τη φυλάκισή του, για την απαισιοδοξία που παρήγαγε και τότε, όπως και σήμερα, Katerina Gregos τούτη η παθητικότητα, η πνευματική αποχαύνωση και ο σκεπτικισμός για το μέλλον; Δεν είναι επί- Main exhibition curator σης χρέος μας προς εκείνον, από σεβασμό για το είδος της δύναμης και του πολιτικού πάθους που επιδείκνυε, να μετουσιώσουμε αυτή τη φράση σε ενεργό αναζήτηση της αισιοδοξίας της νόησης, ώστε αυτή, σε συνδυασμό με την αισιοδοξία της θέλησης, να μας επιτρέψει να χτίσουμε ένα κα- Bibliography: λύτερο μέλλον; […] Στη σημερινή ιστορική συγκυρία, καλούμαστε να επιτύχουμε κάτι πραγματικά Cornelius Castoriades, The Imaginary Institution of Society, translated by Kathleen Blamey, MIT Press, Massachusetts, 1987 σπουδαίο, να πραγματώσουμε την αισιοδοξία της νόησης, προκειμένου να ανοίξουμε νέους δρό- Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, Lawrence & Wishart, London, 1973 μους σκέψης που επί μακρόν παρέμεναν κλειστοί». Για να το επιτύχουμε αυτό, απαιτείται «η εκμά- David Graeber, Revolutions in Reverse: Essays on Politics, Violence, Art, and Imagination, Minor θηση της ελπίδας», όπως είχε υποστηρίξει ο Ernst Bloch πριν από περισσότερα από εξήντα χρόνια. Compositions, London, 2011 Τέλος, το είδος των κοινωνικά ενεργών πρακτικών των καλλιτεχνών που συμμετέχουν στην κε- David Harvey, Spaces of Hope, University of California Press, 2000 ντρική έκθεση της 5ης Μπιενάλε μπορεί να θεωρηθεί ότι λειτουργεί αφενός κριτικά, αφετέρου Ernst Bloch, The Principle of Hope, MIT Press, 1995 «σωφρονιστικά» έναντι των κυρίαρχων ηγεμονιών της εποχής: του έθνους-κράτους, των μεγάλων Franco Berardi, The Uprising: Poetry and Finance, Semiotext(e), 2012 επιχειρήσεων και πολυεθνικών εταιρειών, και των media ιδιωτικών συμφερόντων. Σε μια εποχή που οι περισσότερες πτυχές της δημόσιας (αλλά και της ιδιωτικής) ζωής αποτελούν όλο και περισ- σότερο αντικείμενο ρύθμισης, ελέγχου και παρακολούθησης, η δυνατότητα της τέχνης να λειτουρ- γεί μέσα σε ένα από τα τελευταία οχυρά της ελεύθερης έκφρασης έχει ανεκτίμητη αξία.

Κατερίνα Γρέγου Eπιμελήτρια κεντρικής έκθεσης

Βιβλιογραφία: Cornelius Castoriades, The Imaginary Institution of Society, μετάφραση: Kathleen Blamey, MIT Press, Μασαχουσέτη, 1987 Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, Lawrence & Wishart, Λονδίνο, 1973 David Graeber, Revolutions in Reverse: Essays on Politics, Violence, Art, and Imagination, Minor Compositions, Λονδίνο, 2011 David Harvey, Spaces of Hope, University of California Press, 2000 Ernst Bloch, The Principle of Hope, MIT Press, 1995 Franco Berardi, The Uprising: Poetry and Finance, Semiotext(e), 2012 44 45

καλλιτεχνεσ artists

Carlos Aires Hayv Kahraman Carlos Aires Hayv Kahraman Can Altay & Jeremiah Day Annika Kahrs Can Altay & Jeremiah Day Annika Kahrs IvÁn Argote Ελένη Καμμά IvÁn Argote Eleni Kamma Marwa Arsanios Μιχαήλ Καρίκης Marwa Arsanios Mikhail Karikis Bertille Bak Χρυσάνθη Κουμιανάκη Bertille Bak Chrysanthi Koumianaki Taysir Batniji Erik Van Lieshout Taysir Batniji Erik Van Lieshout James Beckett Thomas Locher James Beckett Thomas Locher Adelita Husni Bey Angela Melitopoulos & Adelita Husni Bey Angela Melitopoulos & David Brognon & Angela OLGA Anderson David Brognon & Angela OLGA Anderson StÉphanie Rollin Tom Molloy StÉphanie Rollin Tom Molloy ΜαριάΝνα Χριστοφίδου Νίκος Ναυρίδης Marianna Christofides Nikos Navridis Depression Era Pavel Pepperstein Depression Era Pavel Pepperstein Ninar Esber Αντώνης Πίττας Ninar Esber Antonis Pittas Mounir Fatmi Θοδωρής Προδρομίδης Mounir Fatmi Theo Prodromidis Peter Friedl Meriç Algün Ringborg Peter Friedl Meriç Algün Ringborg Ganzeer Anila Rubiku Ganzeer Anila Rubiku Mekhitar Garabedian Marinella Senatore Mekhitar Garabedian Marinella Senatore Piero Gilardi Nedko Solakov Piero Gilardi Nedko Solakov Μαρίνα Γιώτη Νίκος Τρανός Marina Gioti Nikos Tranos Hamza Halloubi Thomas Weinberger Hamza Halloubi Thomas Weinberger Nick Hannes Olav Westphalen Nick Hannes Olav Westphalen Sven Johne Qiu Zhijie Sven Johne Qiu Zhijie

Όλα τα κείμενα έχουν συνταχθεί από την Κατερίνα Γρέγου, All texts are written by Katerina Gregos, εκτός από όσα φέρουν υπογραφή των καλλιτεχνών except those signed by the artists 46 47

Sweet dreams (are made of this) 2015 Sweet dreams (are made of this) 2015 αυθεντικά χαρτονομίσματα από τις 30 πλουσιότερες original banknotes from the 30 richest χώρες του κόσμου (σύμφωνα με τα στοιχεία του ΑΕΠ 2014), countries in the world (based on the GPD 2014), πασπαρτού, αφρός, ξύλινη κορνίζα επικαλυμμένη με φύλλο passepartout, foam, wooden frame covered χρυσού, χρυσές καρφίτσες, αντι-ανακλαστικό γυαλί with gold leaf, golden pins, antireflective glass 190 x 135 x 7 εκ. 190 x 135 x 7 cm

Στις 15 Μαΐου του 2011, οι indignados (αγανακτισμένοι) κατέλαβαν τις πλατείες της Ισπανίας για να διαμαρτυρηθούν για το γεγονός ότι η οικονομία λειτουργεί αποκλειστικά προς όφελος των τραπεζών και όχι του λαού. Φαίνεται πως το χρήμα είναι σήμερα πιο σημαντικό από ποτέ. Το χρήμα εξασφαλίζει στον κάτοχό του ελευθερία και ανεξαρ- τησία. Αποτελεί την έκφραση μιας οικονομικής ισορροπίας ισχύος. Όσο περισσότερο χρήμα διαθέτεις, τόσο πιο ισχυ- ρός είσαι. Το χρήμα λειτουργεί σαν γενικό ισοδύ- On May 15, 2011 the indignados (the outraged) took ναμο στην ανταλλαγή εμπορευμάτων. Το χρήμα over the squares in Spain to protest against the αποτελεί την καρδιά της οικονομίας. Το χρήμα economy being run for the benefit of the banks λειτουργεί συχνά, επίσης, ως θέμα και υλικό στο instead of for the people. Money matters, now more έργο του Ισπανού καλλιτέχνη Carlos Aires. Ο Aires than ever, it seems. Money provides freedom and προσεγγίζει την υλική, εννοιολογική και μεταφο- independence. It represents an economic power ρική μορφή του, συχνά με παιγνιώδες και ειρωνικό balance. The amount of money one owns equals the πνεύμα. Το Cabaret βασίζεται στους στίχους του extent of one’s power. Money functions as a general τραγουδιού Money makes the world go round από equivalent in the exchange of commodities. Money την ταινία του 1972, Cabaret. Οι λέξεις των στίχων is at the heart of the economy. Money is frequently του τραγουδιού είναι φτιαγμένες από αληθινά the subject matter and material matter of Spanish χαρτονομίσματα διαφορετικών χωρών, τα οποία artist Carlos Aires’ work. He deals with it in a physical, καταλήγουν ελικοειδώς σε ένα δυσανάγνωστο, conceptual, metaphorical but also playful and ironic θολό κέντρο, σαν η συσσώρευση να μειώνει την way. Cabaret is based on the lyrics of the song Money αξία τους. Ο Aires έχει δανειστεί τον τίτλο και το Makes the World go round from the film Cabaret κείμενο του έργου του Sweet Dreams are Made of (1972). The words of the song are cut out of real This (2015) από τη μεγάλη επιτυχία του γνωστού banknotes from different countries and spiral down ποπ συγκροτήματος Eurythmics (1982). Το έργο into a finally unreadable, blurred centre, as if their αποτελείται από κομμάτια αληθινών χαρτονομι- value diminishes in concentration. The title as well σμάτων που κυκλοφορούν στις 30 πλουσιότερες as the text of Aires’ work Sweet Dreams are Made χώρες του κόσμου (με κριτήριο το ΑΕΠ τους το of This (2015) are borrowed from the 1982 hit by 2013). Το τυπογραφικό στυλ, που το συναντάμε και the pop group Eurythmics. The work is a cutout of σε άλλα έργα της σειράς του Aires για το χρήμα, actual banknotes of the 30 richest countries in the μας θυμίζει εκείνο του ναζισμού και άλλων φασι- world (based on 2013 Gross Domestic Product). The στικών καθεστώτων, καθώς ο καλλιτέχνης θέλει typography, which is repeated in other works of Aires’ να υποδηλώσει την παρεμφερή δυναστική εξουσία money series, is the kind that was used by the Nazi που ασκεί το χρήμα στη σύγχρονη κοινωνία. Παρό- regime and other fascist dictatorships, suggesting τι απουσιάζει η λέξη «χρήμα» από το έργο, το νό- the same kind of dictatorial grip that money exercises ημα είναι σαφές. Ένα άλλο έργο που δημιούργησε on today’s society. Though the word “money” is ο καλλιτέχνης με χαρτονομίσματα είναι το This is not explicitly mentioned in the work, the allusion is not just fucking business (2013). Το εριστικό επι- clear. Another text-work made in the same way out φώνημα προφανώς αποτυπώνει τη ριζική αντίθε- of bank notes is This is not Just Fucking Business ση του καλλιτέχνη στην εμπορευματοποίηση της (2013). The confrontational exclamation seems to τέχνης, παρότι το χρήμα μοιάζει να έχει εδραιώσει express the desire that art should be more than just την κυριαρχία του και στον νεοφιλελεύθερο κόσμο a commodity, even if money seems to be the essence της τέχνης. Παρεμπιπτόντως, ο Antonio Gramsci of the neoliberal art world. Antonio Gramsci, by the «ποτέ δεν συνέδεσε την περιγραφή της κοινωνί- way, “never connected his account of civil society to ας των πολιτών με την κοινωνική λειτουργία του the social function of money”. It basically escaped his χρήματος». Αυτή η σύνδεση τού διέφυγε εντελώς. gaze. CARLOS AIRES 48 49

ζονται οι διαδρομές και τα στρώματα, καθώς οι Altay as they incorporate elements from their visit to και Day ενσωματώνουν στοιχεία από την επίσκεψή mussel farms where the shellfish are harvested τους σε εκτροφεία μυδιών δυτικά της Θεσσαλονίκης, in the west of Thessaloniki, alongside images τοποθετώντας τα πλάι σε εικόνες από τον προβοκα- from the allegedly bombed birthplace of Mustafa τόρικο βομβαρδισμό του πατρικού του Μουσταφά Kemal Atatürk. The new work consists not only of Από τότε που συναντήθηκαν στο Cork Caucus το 2005, οι Can Altay και Κεμάλ Ατατούρκ. Σε αυτό το νέο έργο δεν έχουμε reconfiguration but also further accumulation of Jeremiah Day διατηρούσαν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας και διαλό- απλώς μια αναδιάταξη, αλλά μια περαιτέρω συσσώ- things that the mussels allow the artists to speak γου για την καλλιτεχνική πρακτική τους. Συνεργάστηκαν στο You Don’t Go ρευση πραγμάτων για τα οποία μπορούν να μιλήσουν of, including “the crisis” of which Altay and Day Slumming κατά τη διάρκεια ενός residency στην Platform Garanti (πλέον οι καλλιτέχνες με όχημα τα μύδια. Ένα από αυτά εί- were sitting amidst the constant conversations SALT) της Κωνσταντινούπολης το 2009. Την περίοδο εκείνη ανήλθαν στην ναι η «κρίση», εν μέσω της οποίας βρέθηκαν οι δύο while developing this work; and incredibly the same επιφάνεια για πρώτη φορά, με δραματικό τρόπο, τα καλλιτέχνες καθώς δημιουργούσαν αυτό το έργο – το “crisis” that was the backdrop for the work’s first τοπικά και εθνικά δημόσια ζητήματα που απασχολούν Having met in the 2005 Cork Caucus, Can Altay εκπληκτικό είναι ότι πρόκειται για την ίδια «κρίση» production in the winter of 2008-9. την Τουρκία. Ζητήματα που λίγο αργότερα θα έρχο- and Jeremiah Day established an evolving dialogue που αποτελούσε το φόντο της αρχικής δημιουργίας νταν στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος, between their related practices ever since. Their τους τον χειμώνα του 2008-2009. με αφορμή τα σχέδια της τουρκικής κυβέρνησης για collaboration You Don’t Go Slumming emerged την ανάπλαση του Πάρκου Γκεζί, η οποία προϋπέθετε during a residency period at Platform Garanti την κατεδάφιση μιας ιστορικής γειτονιάς της Πόλης, (now SALT) in Istanbul in 2009. In this period the το Ταρλάμπασι. Ο ισχυρός δεσμός του Ταρλάμπασι με intersecting local and national public issues in την Ελλάδα στάθηκε η αφορμή να επανέλθουν στο Turkey which later famously came into focus around πρότζεκτ τους για την Μπιενάλε της Θεσσαλονίκης. the proposed redevelopment of Gezi Park were first Η περιοχή αυτή, που έχει πλέον ισοπεδωθεί σε με- being made dramatically visible with an emerging γάλο βαθμό, στέγαζε τις ακμάζουσες κοινότητες plan to demolish an entire historic neighborhood of των Ελλήνων και Αρμενίων της Πόλης μέχρι το 1955, the city – Tarlabasi. Tarlabasi’s crucial connection όταν ξέσπασαν τα γεγονότα που είναι γνωστά ως Σε- to Greece motivated Altay and Day to revisit this πτεμβριανά – το οργανωμένο πογκρόμ με αφορμή μια project for the Thessaloniki Biennale. Now largely σκηνοθετημένη προβοκάτσια, τη βομβιστική επίθεση flattened, the area was home to the city’s thriving στο πατρικό σπίτι του Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Greek and Armenian communities until 1955 and You Don't Go Slumming Πολλά χρόνια μετά, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια της what came to be known as the Events of September 2009-2015 γειτονιάς κατέληξαν να στεγάζουν ανθρώπους του – an explosion of violence that was ignited by a false εγκατάσταση με news report of a bombing at Ataturk’s birthplace in φωτογραφίες, σχέδια, περιθωρίου της Πόλης, οι οποίοι υποχρεώθηκαν και αποκόμματα εφημερίδων, πάλι να τα εκκενώσουν. Στην ίδια γειτονιά γεννήθη- Thessaloniki. Many years later the neighborhood’s ξύλινες κατασκευές, καν και τα Midye Dolma –γεμιστά μύδια– ένας αγαπη- abandoned buildings came to house marginalized ζωγραφική, ενσωματωμένο μένος αλλά ημι-παράνομος και συχνά επικίνδυνος για populations of the city, only to be evacuated again. βίντεο, περιβάλλοντες ήχοι This neighborhood was also the home of Midye μεταβλητές διαστάσεις την υγεία μεζές. Προϊόν παράνομης αλιείας, παραγό- Άποψη της εγκατάστασης ταν σε παραπήγματα και πουλιόταν στη μαύρη αγορά Dolma –stuffed mussels– a popular but semi-legal στην Μπιενάλε Σύγχρονης σε διάφορες γωνιές της πόλης. Τα μύδια έμοιαζαν and often dangerous street food. Fished illegally, Τέχνης Θεσσαλονίκης, με αινίγματα που καλούσαν τους καλλιτέχνες να τα produced in squats, sold informally on corners of 2015 ανοίξουν. Έτσι κατέληξαν στο βορειότερο σημείο the city – Midye Dolma seemed as a puzzle to be της πόλης, αναζητώντας την προέλευση του οστρά- opened, leading the artists to the city’s northern edges to find the origin of the shellfish, and to κου. Εκεί συνάντησαν έναν ψαρά, ο οποίος σχολίασε You Don't Go Slumming αρνητικά την έρευνά τους. Η δική του προβλημα- encounter a fisherman who reflected critically 2009-2015 τοποίηση της «παρουσίασης» αποτελεί σήμερα το on their search and whose problematization of installation with ηχητικό μέρος του έργου. Συνδυάζοντας τη σχεδόν “showing” now makes up the audio-track for the photographs, drawings, work. Combining Altay’s almost urbanistic approach newspaper clippings, αστική προσέγγιση της οικολογίας της πόλης από wooden structures, paint, τον Altay με το ενδιαφέρον του Day για την αφήγηση to the ecology of the city with Day’s concern for integrated video, ambient και τη μνήμη, το έργο σκιαγραφεί μια αποσπασματική storytelling and memory, the work sketches a sound έρευνα των ροών (ανθρώπινων, εμπορικών, υδάτι- fractured investigation of the flows (of populations, dimensions variable commodities, waterways) within the city. The Exhibition view at the νων) στην πόλη. Τα ίδια τα μύδια είναι γνωστά και ως Thessaloniki Biennale of «νεφρά του Βοσπόρου», καθώς φιλτράρουν τα χημι- mussels themselves, known as “the kidneys of the Contemporary Art, 2015 κά από το κανάλι, απορροφώντας ίχνη της μόλυνσης. Bosphorus,” chemically filtering the waterway, Σύμφωνα με τους καλλιτέχνες, φιλτράρουν και απορ- absorbing traces of pollution, are found by Altay ροφούν, όμως, και διάφορα άλλα, περισσότερο αφη- and Day to filter and absorb all kinds of other, more ρημένα ίχνη. Η ανίχνευση του οστράκου και του μεζέ abstract, traces. Tracking the animal and the food, δίνει την ευκαιρία στους καλλιτέχνες να παρουσιά- allow the artists to draw out various histories and σουν διάφορες ιστορίες και τοπογραφίες, οι οποίες geographies that (like currents) flow through global CAN ALTAY & (σαν ρεύματα) διασχίζουν την παγκόσμια οικονομία economy and politics. In this new iteration of the και πολιτική. Σε αυτή τη νέα εκδοχή του έργου, την work produced for the Biennale, the routes and JEREMIAH DAY οποία δημιούργησαν για την Μπιενάλε, πολλαπλασιά- layers that Altay and Day are drawing out multiply, 50 51

Το έργο του Iván Argote καταπιάνεται με κοινωνικά και πολιτικά ζητή- Activissime 2015 (έκδοση Θεσσαλονίκης) Activissime 2015 (Thessaloniki edition) ματα και ζητήματα που αφορούν την ιστορία της τέχνης. Ο καλλιτέχνης περφόρμανς, εγκατάσταση, μονοκάναλο performance, installation, single channel βίντεο, χρώμα, ήχος video, colour, sound χρησιμοποιεί πολλά διαφορετικά εκφραστικά μέσα, όπως το βίντεο, η 19' 50" 19' 50" φωτογραφία, το κολάζ, η γλυπτική, η ζωγραφική και η περφόρμανς. Συχνά αντλεί έμπνευση από προσωπικές εμπειρίες και αναμνήσεις, όπως οι ιδιωτικές οικογενειακές ιστορίες από τη χώρα καταγωγής του, την Κολομβία. Τη δεκαετία του 1970, ο πολιτικά ενεργός και ακτιβιστής πατέρας του, δάσκαλος Iván Argote’s work engages social, political and στο επάγγελμα, οργάνωσε μια «τάξη διαμαρτυ- art historical issues through diverse media such ρίας» με τους μαθητές του δημοτικού σχολείου as video, photography, collage, sculpture, painting όπου δίδασκε. Αυτή η πρωτοβουλία ενέπνευσε το and performance. Often personal experiences διαρκές πρότζεκτ Activissime, μια σειρά εργαστη- and memories, such as private family stories from ρίων τα οποία οργανώνει ο Argote από το 2011. Σε Colombia, his country of origin, form the starting συνεργασία με παιδιά ηλικίας 4 έως 9 ετών, οργα- point of his work. In the 1970’s, his politically engaged νώνει κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας σε δημόσιους father, a school teacher by profession, organised χώρους για ζητήματα που απασχολούν τα ίδια τα a “protest class” with his primary school pupils. παιδιά. Στο πλαίσιο της Μπιενάλε, ο καλλιτέχνης This provided the inspiration for Argote’s ongoing οργάνωσε ένα εργαστήρι με μια ομάδα παιδιών project Activissime, a series of workshops Argote από τοπικά σχολεία της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα has been organising since 2011. With groups of με τη βασική ιδέα του πρότζεκτ, ο καλλιτέχνης schoolchildren from 4 to 9 years old, he orchestrates ζητά από τα παιδιά να διατυπώσουν με κριτικό protest movements in public space on issues the βλέμμα ερωτήσεις που αφορούν την κατάστασή children feel concerned about. For the Biennale the τους, ενώ στη συνέχεια τα βοηθά να χρησιμοποι- artist organised a workshop with a group of local ήσουν τον δημόσιο χώρο σαν μια διαδραστική παι- schoolchildren from Thessaloniki. The idea of the δική χαρά, όπου μπορούν ελεύθερα να εκφράσουν project is to ask the children to formulate critical και να μοιραστούν τις ιδέες τους. Η δράση αυτή questions about their own situation, and to have δεν αφορά μόνο την απόλαυση της ομαδικής δη- them use public space as an interactive playground, μιουργίας –για παράδειγμα των αφισών και πλακάτ where they can freely express and share their με συνθήματα που βασίζονται στις ερωτήσεις και ideas. The action is not only about the pleasure προτάσεις των παιδιών– αλλά έχει επίσης στόχο να of making things together, such as posters and ευαισθητοποιήσει τους συμμετέχοντες όσον αφο- panels with slogans based on the questions and ρά τη σημασία της υπευθυνότητας του πολίτη, της suggestions of the children, but it is moreover about κοινωνικής δράσης και της δημόσιας συμμετοχής. raising awareness about the importance of civil Το Activissime αναγνωρίζει επίσης τη διαπλαστική responsibility, social action, and public participation. δύναμη της εκπαίδευσης και υπογραμμίζει τη ση- Activissime also acknowledges the formative power μασία ορισμένων θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαι- of education, and highlights the importance of certain ωμάτων, όπως η ελευθερία της έκφρασης και το basic human rights –such as freedom of expression or δικαίωμα στη διαμαρτυρία, την οποία θα πρέπει να the right to protest– which children should be made γνωρίσουν τα παιδιά από μικρή ηλικία. Πέρα από aware of at an early stage. Apart from Activissime, το Activissime, ο Argote παρουσιάζει και δύο ακό- Argote also presents another two works in the μη έργα στην έκθεση: το Μωβ (2015) και το Μόνοι exhibition: Reddish Blue (2015) and Alone (2011 – (2011 – σε εξέλιξη). Το Μωβ είναι μια προβολή δια- ongoing). Reddish Blue features a slide projection φανειών και μιας σειράς κολάζ, που συνδέουν το and series of collages which link the ideological λανθάνον ιδεολογικό υπόβαθρο ξεθωριασμένων underpinnings underlying the colours of faded φωτογραφιών Kodachrome και Ektachrome με κοι- Kodachrome and Ektachrome photographs with social νωνικές και χειραφετικές στιγμές των δεκαετιών and emancipatory moments of the 1960s and 1970s; του ‘60 και του ‘70. Το Μόνοι είναι μια σειρά φω- Alone is a series of snapshot photographs of dogs, τογραφικών στιγμιότυπων, στα οποία πρωταγωνι- temporarily tied in public spaces outside shops or στούν σκύλοι που μένουν δεμένοι σε δημόσιους supermarkets, waiting for their owners to return. The χώρους, έξω από καταστήματα ή σούπερ μάρκετ, patient, sad, but nevertheless hopeful demeanour of περιμένοντας τους ιδιοκτήτες τους να επιστρέ- the dogs reflects their optimistic belief that they will ψουν. Η στάση των σκύλων –υπομονετική, λυπημέ- soon be unleashed again. Underlying all these works νη αλλά παρ’ όλα αυτά ελπιδοφόρα– μαρτυρά την is an interrogation of the notion of public space, civil αισιόδοξη προσδοκία τους ότι σύντομα θα πάψουν society, and our role within it. να είναι πια δεμένα. Το κοινό υπόβαθρο όλων αυ- IVÁN τών των έργων είναι η διερεύνηση της ιδέας του δημόσιου χώρου, της κοινωνίας των πολιτών και ARGOTE του ρόλου μας σε αυτήν. 52 53

Μετά τον Δοξιάδη, πρόταση για ένα νέο κοινωνικό After Doxiadis, a proposal for a new social οικιστικό πρόγραμμα (λεπτομέρεια) 2013 – σε εξέλιξη housing project (detail) 2013 – ongoing εγκατάσταση, μοντέλα, αρχειακό υλικό installation, models, archival material μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable Άποψη της εγκατάστασης στο πλαίσιο της έκθεσης Installation view at Meeting Points, Beirut Meeting Points, Beirut Art Center, Βηρυτός, 2014 Art Center, 2014

Το έργο της Marwa Arsanios Μετά τον Δοξιάδη, πρόταση για ένα νέο κοι- νωνικό οικιστικό πρόγραμμα (2013 – σε εξέλιξη) έχει ως αφετηρία το οι- κιστικό σχέδιο που είχε παρουσιάσει ο Δοξιάδης το 1958 για πόλεις του Λιβάνου. Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης (1913-1975) ήταν Έλληνας αρχιτέκτο- νας και πολεοδόμος, γνωστός κυρίως για το έργο του ως επικεφαλής της ομάδας αρχιτεκτόνων που σχε- Marwa Arsanios' work After Doxiadis, a proposal δίασαν την πρωτεύουσα του Πακιστάν, Ισλαμαμπάντ. for a new social housing project (2013 – ongoing) Το 1957 ανατέθηκε στον Δοξιάδη από την αμερικανι- takes the Doxiadis social housing project that was κή αποστολή στον Λίβανο να εκπονήσει μελέτη για planned in 1958 for different cities in Lebanon as τους διαφορετικούς τύπους εργατικών κατοικιών στη its starting point. Constantinos Doxiadis (1913- Μεσόγειο, δηλαδή κατοικιών που αποσκοπούσαν στη 1975) was a Greek architect and urban planner, στέγαση οικογενειών χαμηλού εισοδήματος. Το σχέ- best known for his work as the lead architect of διο εγκαταλείφθηκε το 1958, όταν ξέσπασε ο πρώτος Islamabad, the capital of Pakistan. Commissioned εμφύλιος πόλεμος μετά την ανεξαρτησία και άλλαξε by the United States Operations Mission in Lebanon το καθεστώς. Η αποτυχία του σχεδίου αντανακλά την in 1957, he worked on a study into different types αποτυχία της πολιτικής κοινωνικής κατοικίας του Λι- of Mediterranean social housing, designed to βάνου, που είχε ως σκοπό την παροχή αξιοπρεπούς accommodate lower income families. In 1958 the στέγης σε όλους, αλλά και την αποτυχία του κράτους project had to be abandoned due to the first post- και των δυνατοτήτων του να υπηρετήσει την κοινω- independence civil war and its consequent change νική δικαιοσύνη διασφαλίζοντας ότι κανένας πολίτης of government. The failure of the project reflects δεν θα είναι ανέστιος. Χρησιμοποιώντας το σχέδιο the failure of Lebanon’s social housing policy, meant Δοξιάδη ως έναυσμα διαλόγου με θέμα τον ρόλο της to provide decent accommodation for everyone, κοινωνικής κατοικίας σήμερα, η Arsanios εισηγείται and also reflects the failure of the state and what ένα οικονομικά βιώσιμο σχέδιο κοινωνικής κατοικίας it can offer in terms of social justice with a house για τη Βηρυτό, το οποίο θα αναπτυχθεί σε συνεργα- for every person. Taking the Doxiadis project as σία με αρχιτέκτονες, πολεοδόμους και ερευνητές. a point of departure to spark a debate about the Για την εγκατάστασή της με τίτλο Μετά τον Δοξιάδη, role of social housing today, Arsanios proposes πρόταση για ένα νέο κοινωνικό οικιστικό πρόγραμμα an economically sustainable social housing δημιούργησε μοντέλα δύο σπιτιών που είχαν σχεδι- project for Beirut, to be developed together with αστεί από τον Δοξιάδη για τη Βηρυτό, τα οποία συ- architects, urban planners and researchers. For μπληρώνει με κολάζ, φωτογραφίες και αρχειακό υλι- her installation After Doxiadis, a proposal for a κό από την πρόταση του 1958, καθώς και με ένα νέο new social housing project she made models of two σχέδιο κοινωνικής κατοικίας για την πόλη, το οποίο houses originally designed by Doxiadis for Beirut, δημιούργησε μαζί με αρχιτέκτονες, πολεοδόμους which she complements with collages, photographs και ερευνητές. Χρησιμοποιώντας ένα αποτυχημένο and archival documents from his 1958 proposal, αλλά προοδευτικό σχέδιο ως σημείο αναφοράς, η together with a new plan developed together with Arsanios μετατρέπει, με μια détournement (οικειο- architects, urban planners and researchers for new ποίηση), κάτι ανυλοποίητο σε δυνητικά υλοποιήσιμο, social housing in Beirut. Taking a failed progressive δείχνοντας ποια θα μπορούσε να είναι η μορφή ενός project as a reference point, Arsanios exercises a νέου προγράμματος κοινωνικής κατοικίας σήμερα. détournement of something unrealized into a future Παράλληλα, διατυπώνει τη δική της ανάλυση για τη potentiality, demonstrating what a social housing στεγαστική κρίση που μαστίζει σήμερα τη Βηρυτό, project could look like today, and aiming to offer a η οποία οφείλεται στις οικονομικές ανισότητες και way to reflect on the current housing crisis in Beirut, στην ανάλγητη πολιτική ακινήτων του Λιβάνου. Υπό created by economic disparities and a ruthless αυτή την έννοια, το Μετά τον Δοξιάδη θα μπορούσε real estate policy. After Doxiadis could thus be να ερμηνευτεί ως προσχέδιο για την ανακούφιση των read as a blueprint to alleviate urban dysfunction αστικών δυσλειτουργιών στη Μεσόγειο, οι οποίες εμ- in the Mediterranean, which shows similar MARWA φανίζουν πολλά παρόμοια χαρακτηριστικά, είτε μιλά- characteristics, not only in Beirut but also many με για τη Βηρυτό είτε για πολλές άλλες πόλεις της other Mediterranean cities, Thessaloniki included. ARSANIOS Μεσογείου, όπως η Θεσσαλονίκη. 54 55

Faire le Mur (στιγμιότυπο) 2008 Faire le Mur (video still) 2008 μονοκάναλο βίντεο, χρώμα, ήχος single channel video, colour, sound 17’ 17’

Το Barlin στη Βόρεια Γαλλία, ένα πρώην χωριό μεταλλωρύχων, είναι το σκηνικό του βίντεο Faire le mur (Building the Wall), 2008. Αφετηρία της ταινίας είναι οι αδικίες που υφίστανται οι κάτοικοι του χωριού, που κινδυ- νεύουν να δουν τα σπίτια τους να γκρεμίζονται στον βωμό της οικιστικής ανάπτυξης. Στην ταινία βλέπουμε τους κατοίκους να αντιστέκονται στις επιβαλλόμενες αλλαγές. Η The former mining village of Barlin in Northern Bertille Bak μεταμορφώνει τις διαμαρτυρίες τους σε France forms the backdrop for the video Faire le μια ηρωική μάχη με έναν αόρατο εχθρό, τον οποίο mur (Building the Wall), 2008. The starting point of εκπροσωπεί στο φιλμ ένας τεράστιος εκσκαφέας. To the film are the injustices suffered by its residents βίντεο εκτυλίσσεται σαν ένα παραμύθι γυρισμένο με as their homes are threatened to be demolished τη μορφή ντοκιμαντέρ, δημιουργώντας μια σουρεα- because of renovation plans, and it portrays their λιστική ατμόσφαιρα, όπου μπερδεύονται το αληθινό resistance to the enforced changes. Bertille Bak με το πλασματικό, η φαντασία με την πραγματικότη- transforms their protests into a heroic battle against τα. Η εξέγερση των χωρικών –οι οποίοι αποκλείουν an invisible enemy, represented here by a huge έναν δρόμο, χτίζουν έναν τοίχο, πετάνε τούβλα, excavator. The video unfolds like a fairytale filmed in ρυμουλκούν τροχόσπιτα, οδηγούν συγκρουόμενα a documentary style, creating a surreal atmosphere, αυτοκινητάκια που έκλεψαν από το τοπικό λούνα mixing fact and fiction, imagination and reality. The παρκ– παρουσιάζεται σε μια μεγαλειώδη, ποιητική, public rebellion of the villagers -blocking a street, θεατρική μορφή, που εμπλουτίζει την επαναστατική building a wall, throwing bricks, pulling houses συμπεριφορά τους με τα στοιχεία του παιχνιδιού και on wheels, driving in bumper cars stolen from a του χιούμορ. Η Bertille Bak δημιουργεί μια μεγεθυ- local amusement park- is staged in a grandiose μένη πραγματικότητα, όπου τα τοπικά έθιμα και οι poetic theatrical form, adorning their rebellious παραδόσεις αποκτούν διαστάσεις που ξεπερνούν τα behaviour with playfulness and humour. Bertille Bak ανθρώπινα μέτρα. Στο έργο της Rayonnage, 2015, η creates a magnified reality in which local customs καλλιτέχνης προσκάλεσε τους διωγμένους κατοί- and traditions are translated into larger than life κους του χωριού να δημιουργήσουν μια ταπισερί proportions. For another work Rayonnage, 2015, με θέμα τη Σχεδία της Μέδουσας του Gericault, ως she invited the expelled inhabitants of the village to σύμβολο της δικής τους μοίρας. Στη συνέχεια τους embroider together a tapestry of Gericault’s Raft of ζήτησε να δημιουργήσουν κι άλλες ταπισερί με βάση the Medusa, as a symbol of their fate. Consequently έργα ζωγράφων, όπως οι Poussin, Goya και Scheffer she asked them to make more tapestries, based on κ.ά., που παρουσιάζουν διάσημες σκηνές διώξεων. paintings by Poussin, Goya, Scheffer and others, Το έργο της Bak προσφέρει ένα εναλλακτικό όραμα depicting iconic scenes of persecution. Bak’s work της πραγματικότητας και μας δείχνει πώς μπορούμε offers an alternative vision on reality and it shows να προσεγγίσουμε με θετικό και ελπιδοφόρο πνεύμα us how a threatening situation can be given a ακόμα και μια απειλητική κατάσταση, τιθασεύοντας hopeful and positive perspective when imagination τη φαντασία μέσω της κοινωνικής συνοχής και της is harnessed through social cohesion and collective συλλογικής δράσης. action.

BERTILLE BAK 56 57

Ουκ επ' άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος #2 2012 Man does not live on bread alone #2 2012 Άρθρο 13 της Παγκόσμιας Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Article 13 of the Universal Declaration of Human Rights Δικαιωμάτων χαραγμένο σε σαπούνι Μασσαλίας engraved in Marseille soaps 253, 5 x 81 x 4 εκ. 253, 5 x 81 x 4 cm Άποψη από την έκθεση Ici, ailleurs, Friche la Belle de Mai, View of the exhibition Ici, ailleurs, Friche la Belle de Mai, Μασσαλία, 2013 Marseille, 2013

Ο Taysir Batniji, γεννημένος στη Γάζα, είναι ένας από τους κορυφαίους εννοιολογικούς καλλιτέχνες της Παλαιστίνης. Ο Batniji έφυγε για πρώ- τη φορά από τη Γάζα σε ηλικία 25 ετών, και έκτοτε ταξιδεύει περιστα- σιακά από το Παρίσι, τον σημερινό τόπο κατοικίας του, στη γενέτειρά του την Παλαιστίνη. Η κατάσταση της μετακίνησης ανάμεσα στις δύο πόλεις και τους δύο πολιτισμούς The Gazan-born artist, Taysir Batniji, is one of άσκησε μεγάλη επιρροή στο έργο και στην καλλιτε- Palestine’s leading conceptual artists. Batniji χνική του ταυτότητα – πρόκειται για έναν άνθρωπο first left Gaza when he was 25 years old, and has και δημιουργό με και χωρίς χώρα. Ως εκ τούτου, το travelled intermittently between his current place έργο του αποτυπώνει τις σκέψεις του για το θέμα of residence, Paris, and his native Palestine. The της μετακίνησης, της εξαφάνισης, του αποχωρι- condition of displacement between two cities and σμού και της απώλειας. Η κενότητα, η απουσία και two cultures has had a strong influence on his work ο διχασμός απαντώνται επίσης στο έργο του, το and artistic identity – a person and a practice within οποίο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην εμπειρία του and without a country. Batniji’s artistic practice thus Παλαιστινιακού Ζητήματος και του αγώνα του πα- reflects on notions of displacement, disappearance, λαιστινιακού λαού. Ο πρώτο Αραβοϊσραηλινός Πό- separation and loss. Emptiness, absence, and λεμος του 1948 ονομάζεται στα αραβικά al-Nakba disunity are also recurring concepts in an oeuvre («Η Καταστροφή»), καθώς εκατοντάδες χιλιάδες that is very much grounded in the experience of Παλαιστινίων αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα the Palestinian question and plight. The Jewish- σπίτια και την προαιώνια πατρίδα τους. Σήμερα, ο Palestinian war of 1948 is called al-Nakba (“The αριθμός των Παλαιστινίων προσφύγων ξεπερνά τα Catastrophe”) in Arabic, because hundreds of τέσσερα εκατομμύρια. Το Ισραήλ αρνείται στους thousands of Palestinians had to flee from the war, πρόσφυγες το δικαίωμα να επιστρέψουν στις νόμι- and lost their traditional lands and homes, where μες οικίες τους. Η ειρωνεία του πράγματος είναι ότι they had been living for centuries. Today, the το ίδιο εκείνο έτος, το 1948, η Γενική Συνέλευση number of Palestinian refugees exceeds four million. του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών υιοθετούσε την Israel denies them the right to return to their lawful Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώ- homes. Ironically, in the same year, 1948, the United ματα ως κοινό πρότυπο για όλα τα έθνη και τους Nations General Assembly adopted the Universal λαούς. Το Άρθρο 13 της Διακήρυξης ορίζει: «Καθέ- Declaration of Human Rights as a common standard νας έχει το δικαίωμα να κυκλοφορεί ελεύθερα και of achievement for all peoples and all nations. να επιλέγει τον τόπο της διαμονής του στο εσωτε- Article 13 of the Declaration states that “Everyone ρικό ενός κράτους. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να has the right to freedom of movement and residence εγκαταλείπει οποιαδήποτε χώρα, ακόμα και τη δική within the borders of each state. Everyone has the του, και να επιστρέφει σε αυτή». Αντανάκλαση της right to leave any country, including his own, and to αβεβαιότητας της κατάστασης του καλλιτέχνη είναι return to his country.” Reflecting the instability of το γεγονός ότι ο Batniji επιλέγει συχνά να δουλεύει the situation he comes from, Batniji often works with με ασταθή ή εφήμερα υλικά. Το έργο του Ουκ επ’ unstable or ephemeral materials. Man Does Not Live άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος παρουσιάζει τη γαλ- on Bread Alone consists of the French translation λική μετάφραση του άρθρου 13, σμιλεμένη σχολα- of article 13, carved meticulously into blocks of στικά σε μπάρες σαπουνιού. Ο τίτλος αναφέρεται household soap. The title of course refers to the φυσικά στην αποστέρηση του δικαιώματος κυκλο- lack of the right to mobility, whereas the material φορίας, ενώ το υλικό που επέλεξε ο καλλιτέχνης infers the lack of supplies, utilities and amenities παραπέμπει στην έλλειψη τροφίμων, αναλώσιμων that the Palestinians face. Carved in soap, article 13 και ανέσεων που αντιμετωπίζουν οι Παλαιστίνιοι. becomes an ambiguous statement of dissolvability Σμιλεμένο στο σαπούνι, το άρθρο 13 μετατρέπεται and impermanence. Will the article itself be washed σε μια αμφίσημη δήλωση διαλυτότητας και προσω- away, as the current situation attests, or will the ρινότητας. Άραγε θα ξεπλυθεί και θα χάσει την υπό- Palestinian question and the refugee crisis finally be TAYSIR στασή του, όπως δείχνει η ισχύουσα κατάσταση, ή resolved? το Παλαιστινιακό Ζήτημα και η προσφυγική κρίση BATNIJI θα βρουν επιτέλους τη λύση τους; 58 59

Δικαιοσύνη Βουντού για τους οικονομικούς Voodoo Justice for People of Finance παράγοντες (λεπτομέρεια) 2013 (detail) 2013 σινική μελάνη σε χαρτί, ξύλινες βάσεις, πέτρες Indian ink on paper, wooden supports, rocks 38 έργα συνολικά, 29x36 εκ. το καθένα, 38 pieces in total, 29 x 36 cm each, μεταβλητες διαστάσεις dimensions variable Άποψη της εγκατάστασης στο steirischer Installation view at steirischer herbst, Graz, herbst, Γκρατς, Αυστρία, 2013 Austria, 2013 100 x 70 εκ. 100 x 70 cm

Και ποιος δεν θα ήθελε να φέρει ενώπιον της δικαιοσύνης εκείνους τους μεγαλοτραπεζίτες και επενδυτές που έθεσαν σε κίνδυνο, υπέσκα- ψαν και εν τέλει ανέτρεψαν την παγκόσμια οικονομική σταθερότητα; Το έργο Δικαιοσύνη Βουντού για τους οικονομικούς παράγοντες του James Beckett αποτελείται από μια σειρά πορτρέτων –σχεδιασμένων με σινική μελάνη– 38 διευθυνόντων συμβούλων τραπεζών και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων αλλά Who doesn’t want to bring to justice those bankers και άλλων κορυφαίων παραγόντων της παγκόσμι- and financiers who endangered, harmed or ας οικονομίας (προέδρων και ανώτατων στελεχών perverted the financial stability in the world? James χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, όπως η Goldman Beckett’s Voodoo Justice for People of Finance Sachs και η Morgan Stanley, από τον Bernie Madoff, consists of a portrait gallery –drawn in Indian ink– τον πρώην πρόεδρο του χρηματιστηρίου NASDAQ of 38 CEO’s of banks and financial institutions, που έχει καταδικαστεί σε 150 χρόνια κάθειρξη, and major players in global finance: chairpersons μέχρι την Christine Lagarde, τη νυν γενική διευ- and executives of institutions such as Goldman θύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου). Ως Sachs and Morgan Stanley, from Bernie Madoff, πρωταγωνιστές των απερίσκεπτων χρηματοοικο- the former chairman of the NASDAQ stock market, νομικών χειρισμών και πρωταίτιοι της οικονομικής now convicted to 150 years imprisonment, to κρίσης του 2008, έγιναν τα σύμβολα της διαφθο- Christine Lagarde, the present managing director ράς και του κακού που πρέπει να εξορκιστούν. Με of the International Monetary Fund. Protagonists of βάση πραγματικά στοιχεία αλλά και τη δική του φα- reckless financial manoeuvres and often key figures ντασία, ο Beckett αναζήτησε λεπτομέρειες από τα in inducing the crisis of 2008, they become the πρώτα χρόνια της ζωής τους –σε ποια νοσοκομεία subjects of a metaphorical exorcism of corruption γεννήθηκαν, σε ποια μέρη πέρασαν την παιδική and evil. Guided by a logic halfway between ηλικία και την εφηβεία τους κτλ.– για να διαφωτίσει evidence and imagination, Beckett investigated το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο μεγάλωσαν. Τα πορ- the details of their early lives –from the hospitals τρέτα σχηματίζουν τελετουργικές συνθέσεις μαζί in which they were born to the places of their με τις πέτρες που τα συνοδεύουν και υποτίθεται ότι childhood and adolescence– to shed light on the προέρχονται από τον τόπο γέννησης των πρωταγω- social context in which they grew up. The portraits νιστών. Δημιουργούνται έτσι μικρά αλλά και απει- are presented in ritualistic arrangements together λητικά εργαλεία που προσδίδουν τα στοιχεία της with rocks supposedly taken from the individuals’ έντασης και της ανησυχίας στην εγκατάσταση. Ακο- places of birth. These form modest, but at the same λουθώντας μια σχεδόν λαϊκή τεχνοτροπία, ταυτό- time potentially harmful, instruments that convey χρονα ηδονοβλεπτική και δυσοίωνη, τα σχέδια και a sense of unease to the installation. Rendered in τα αντικείμενα στο έργο του Beckett μεταφέρουν an almost folk art style that is at once voyeuristic τον θεατή σε έναν κόσμο επαρχιακής ηρεμίας αλλά and sinister, Beckett’s drawings and objects delve και απειλητικών υπαινιγμών. Οι ηγέτες του οικονο- the viewer into a world of provincial tranquillity and μικού κόσμου, οι οποίοι διενεργούν κρίσιμες και sinister sub-text. The leaders of the financial world, περίπλοκες πράξεις από τις οποίες κρέμεται η ζωή engaged in crucial and complicated operations that εκατομμυρίων ανθρώπων (π.χ. στην περίπτωση της determine the lives of millions of people (as in the αναδιάρθρωσης του ελληνικού δημοσίου χρέους), case of the restructuring of the Greek sovereign χάνουν έτσι τον αέρα της παντοδυναμίας τους και debt), are thus deprived of their almighty aura and παρουσιάζονται σαν πεσμένα είδωλα ή καλτ φετιχι- presented as fallen idols or cultic fetishes. στικές φιγούρες. JAMES BECKETT 60 61

Εργαζόμενοι για έναν κόσμο ελεύθερο από φτώχεια 2014 Working for a World Free of Poverty 2014 ψηφιακή εκτύπωση σε αρχειακό χαρτί, επικολλημένο σε C-print on pearl archive paper, mounted on μεταλλικά στηρίγματα Leger (metal bracket) supports 100 x 70 εκ. 100 x 70 cm

Η Adelita Husni-Bey δανείστηκε το σύνθημα της Παγκόσμιας Τράπεζας, Εργαζόμενοι για έναν κόσμο ελεύθερο από φτώχεια (2014), για τον τίτλο της φωτογραφικής της εγκατάστασης. Η Παγκόσμια Τράπεζα είναι ένα χρηματοπιστωτικό ίδρυμα που υπάγεται στον ΟΗΕ και χορηγεί δάνεια σε αναπτυσσόμενες χώρες. Ο διακηρυγμένος στό- χος της Παγκόσμιας Τράπεζας είναι η καταπολέμη- For the title of the photographic installation Working ση της φτώχειας, ενώ η πολιτική της εστιάζει στην for a World Free of Poverty (2014) Adelita Husni-Bey προώθηση των ξένων επενδύσεων και στην ανά- borrowed the slogan of the World Bank, a United πτυξη του διεθνούς εμπορίου. Σκοπός του ιδρύμα- Nations financial institution, providing loans to τος είναι να διευκολύνει τις επενδύσεις κεφαλαίου developing countries. The World Bank's official στις υπανάπτυκτες χώρες. Οι στρατηγικές της Πα- goal is the reduction of poverty, and its policy γκόσμιας Τράπεζας διέπονται από αμιγώς οικονομι- focuses on the promotion of foreign investment κή φιλοσοφία και βασίζονται σε ποσοτικές σχέσεις and international trade. It aims to facilitate capital και αριθμούς. Όμως, ο ορισμός της ανάπτυξης των investment in underdeveloped countries. The World χωρών με αποκλειστικό κριτήριο τη μεγέθυνση Bank’s strategies are based on purely economic του οικονομικού προϊόντος είναι προβληματικός, arguments and quantitative relationships. But καθώς αγνοεί τις σημαντικές διαφορές από χώρα defining the world’s development by the growth σε χώρα όσον αφορά τις κοινωνικές και πολιτισμι- of economic wealth alone is problematic, because κές αξίες, οι οποίες μπορεί να σημαίνουν ότι κάθε countries may differ significantly in cultural and χώρα προκρίνει ή προτάσσει διαφορετικούς τομείς social values and thus may emphasise or prefer ανάπτυξης. Το πρότζεκτ της Husni-Bey συνθέτουν other fields of development. Husni-Bey’s project εικόνες, οι οποίες οπτικοποιούν τα πιο πρόσφατα consists of a series of images that visualise a στατιστικά στοιχεία που έχουν δημοσιεύσει η Πα- selection of the most recent statistical data of γκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο the World Bank, the International Monetary Fund και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και αφορούν and the World Health Organisation, concerning τομείς όπως η δημόσια εκπαίδευση, ο ανταγωνι- public education, market competition, employment σμός, η απασχόληση, η οικονομική ανάπτυξη και οι figures, economic growth and military spending. στρατιωτικές δαπάνες. Τα στατιστικά στοιχεία χρη- Statistics are used for policy making, and they σιμοποιούνται από τις ηγεσίες για τη λήψη αποφά- legitimise the practices of these institutions. But, as σεων και νομιμοποιούν τις πρακτικές αυτών των θε- Husni-Bey argues, complex sets of data cannot be σμών. Όμως, όπως υποστηρίζει η Husni-Bey, είναι put together without loss of valuable information. αδύνατη η σύνθεση τόσο περίπλοκων συνόλων δε- They generally are used to make things look better δομένων χωρίς απώλειες πολύτιμων πληροφοριών. than they really are. Translating complex data into Συνήθως τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιούνται για simplified statistics may hide the real problems. She να εξωραΐσουν καταστάσεις. Η απόδοση περίπλο- thus visually translates these statistics to reveal κων, σύνθετων δεδομένων μέσα από απλοποιημέ- their simplification of complicated affairs, and uses νες στατιστικές συχνά αποκρύπτει τα πραγματικά coloured M&M-sweets to elucidate how statistical προβλήματα. Η καλλιτέχνης οπτικοποιεί, λοιπόν, data are dehumanising because of their abstraction, αυτά τα στατιστικά στοιχεία για να αποκαλύψει banalisation and simplification of the facts. The την απλούστευση περίπλοκων ζητημάτων, ενώ rationale behind the figures unfortunately rarely χρησιμοποιεί χρωματιστά γλυκίσματα M&M για να necessarily reflects the real needs of the people. δείξει πώς τα στατιστικά στοιχεία, λόγω της αφαι- Finally, the series seeks to highlight the ideological ρετικής φύσης τους, απλοποιούν τα γεγονότα και construct behind the production, analysis, and τα απογυμνώνουν από τον ανθρώπινο παράγοντα. distribution of data by global organizations that Δυστυχώς, το σκεπτικό που κρύβεται πίσω από τα define the current significance and direction στοιχεία σπανίως συμβαδίζει με τις πραγματικές of "development", which almost invariably is ανάγκες των ανθρώπων. Τέλος, το έργο θέλει να understood in purely financial terms. αναδείξει το ιδεολόγημα που διαπνέει την παρα- γωγή, ανάλυση και διανομή των στατιστικών στοι- χείων από εκείνους τους διεθνείς οργανισμούς που Adelita ορίζουν το νόημα και την κατεύθυνση της «ανάπτυ- ξης», την οποία αντιλαμβάνονται σχεδόν αποκλει- Husni-Bey στικά με οικονομικούς όρους. 62 63

8τμ Μοναξιάς 2013 8m² Loneliness 2013 αλουμίνιο, ρολόι, ανιχνευτής κίνησης aluminium, clock, movement detector 190 x 40 x 8 εκ. 190 x 40 x 8 cm

Οι καλλιτέχνες David Brognon και Stéphanie Rollin δουλεύουν συνεργα- τικά, ακολουθώντας διαφορετικές αλλά συμπληρωματικές προσεγγίσεις ως προς την καλλιτεχνική δημιουργία. Ο Brognon δημιουργεί με βάση το ένστικτο και βλέπει την πράξη της δημιουργίας σαν παιχνίδι. Η Rollin χα- ρακτηρίζεται από μια ποιητική ευαισθησία και ακολουθεί μια περισσότε- ρο θεωρητική προσέγγιση. Ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο αυστηρά μινιμαλιστικό έργο τους είναι η ευαίσθητη αντίθεση ανάμεσα στον υλι- κό και άυλο κόσμο. Οι εγκαταστάσεις και τα βίντεο που δημιουργούν καθορίζονται από το ενδιαφέρον The artists David Brognon and Stéphanie Rollin, τους για τα περιθωριακά θέματα και τα ζητήματα που who work collaboratively, have different but αφορούν το κοινωνικό περιθώριο. Παίζοντας με διφο- complementary approaches to making art. Brognon ρούμενα νοήματα και πολλαπλές αναφορές, το έργο works instinctively, and regards the act of creation τους φέρνει το κοινό αντιμέτωπο με αμφιλεγόμενες as a game. Rollin has a poetic sensibility and a more καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από την ένταση theoretical approach. A recurrent motif in their ανάμεσα στις ατομικές εμπειρίες και τις κοινωνικές rigorous minimalist work is the sensitive contrast συμβάσεις. Εδώ, το ενδιαφέρον τους για τη μελέτη between the material and the immaterial world. των απάνθρωπων συστημάτων εγκλεισμού και ελέγ- Their installations and videos are determined by χου αποτυπώνεται σε ένα έργο για το σύστημα των their interest in marginal subject matter and issues φυλακών, το οποίο παραπέμπει παράλληλα στους relating to the fringes of society. While playing περιορισμούς της ύπαρξής μας σε μια αποξενωμέ- with double meanings and multiple references, νη κοινωνία. Στο 8τμ Μοναξιάς (2012-2013) αναλύ- their work presents the visitor with ambiguous ουν διεξοδικά και ορίζουν τη σχέση ανάμεσα στον situations marked by the tension between individual χρόνο και τον χώρο υπό συνθήκες εγκλεισμού. Ένα experiences and social conventions. Their fascination δωμάτιο οκτώ τετραγωνικών, όσο ένα τυπικό κελί for ruthless systems of confinement and control is φυλακής, ορίζει τις χωρικές παραμέτρους του έργου. translated here into a work that refers to the prison Στο εσωτερικό, βλέπουμε ένα μεγάλο, όρθιο ρολόι, system and alludes to the confines of our existence φτιαγμένο από αλουμίνιο, που είναι εξοπλισμένο in an alienated society. In 8m2 Loneliness (2012-2013) με έναν ανιχνευτή κίνησης. Μόλις μπει κάποιος στο they meticulously analyse and define the relation of δωμάτιο, το ρολόι σταματά, για να ξεκινήσει όταν time and space in a situation of confinement. A room το δωμάτιο μείνει και πάλι άδειο. Το ρολόι δουλεύει of eight metres square, the size of a standard prison μόνο όταν δεν υπάρχει κανείς στον χώρο. Μετρά τον cell, defines the work’s spatial parameters. Inside one χρόνο ενός φυλακισμένου που εκτίει την ποινή του sees a large upright clock, made out of aluminium σε ένα κελί δύο επί τέσσερα. Με τον τρόπο αυτό, η and supplied with a movement detector. Whenever εγκατάσταση συνενώνει δύο αλληλένδετα στοιχεία: someone enters the room, the clock stops and it τα όρια του εγκλεισμού και το πέρασμα του χρόνου. starts running again when the room is left empty. It Ερχόμαστε σε επαφή με έναν κόσμο όπου όχι μόνο only resumes the time when no one is around. The ο χρόνος μοιάζει να παγώνει, αλλά και όπου η ίδια η clock counts the time of a prisoner in his cell of two έννοια του χρόνου υποβιβάζεται σε ένα πολύ περιο- by four metres, doing time. The installation unites ρισμένο πλαίσιο, αυτό της φυσικής ύπαρξης στον κό- two inextricable elements under these conditions: σμο. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, η μοναδική απόδραση the limits of incarceration and the passage of time. είναι με τον νου. We are introduced into a world not only in which time seems to be suspended, but also where the notion of time is reduced to a very limited frame regarding the physical experience of the world. Under these circumstances, the only escape is through the mind. DAVID BROGNON & STÉPHANIE ROLLIN 64 65

μηδέν. Διαπίστωσε όμως ότι οι τοποθεσίες που είχε anymore in the same way. The topography had κινηματογραφήσει δεν υπήρχαν πια με την ίδια μορ- changed within a year insomuch that landscapes φή. Μέσα σε έναν χρόνο η τοπογραφία είχε αλλάξει seemed to have vanished and observations were no τόσο πολύ, που τοπία ολόκληρα έμοιαζαν να έχουν longer current. The approach of the film extended εξαφανιστεί. Οι αρχικές παρατηρήσεις της ήταν συ- accordingly, so that it now focused on the loss of νεπώς παρωχημένες. Η οπτική της ταινίας μετατοπί- images – internal and external. The project itself got στηκε αναλόγως, εστιάζοντας πλέον στην απώλεια into a flow: as a recurring attempt to approach – the Τι είδους συνειρμούς πυροδοτεί η θέα μιας σφηκοφωλιάς στο κουρτινό- των εικόνων – εσωτερικών και εξωτερικών. Το ίδιο very constant failure and beginning anew within ξυλο ενός δωματίου σε ένα εγκαταλελειμμένο ελληνικό ξενοδοχείο; Το το πρότζεκτ έγινε ρευστό: Εξελίχθηκε σε μια επανα- this process becomes part of a poetic narrative. The έργο ... τι θα συνέβαινε αν έβρισκες μια σφηκοφωλιά στο δωμάτιο ενός λαμβανόμενη προσπάθεια προσέγγισης – η διαρκής spiralling vacuum of stereotypes and metaphors ξενοδοχείου; (2012) παντρεύει τη φωτογραφική αποτύπωση αυτής της αποτυχία και επανεκκίνηση της διαδικασίας γίνεται that characterize the gaze of the West onto the εικόνας με ένα φαινομενικά επιστημονικό κείμενο κομμάτι μιας ποιητικής αφήγησης. Έρχεται έτσι στο region comes to the fore. για τα στρώματα του φλοιού της Γης. Προστέθηκαν What associations are triggered when one enters a προσκήνιο το αβυσσαλέο κενό των στερεοτύπων και υποσημειώσεις, επεξηγήσεις γεωλογικών όρων (π.χ. room in an abandoned hotel in Greece and comes μεταφορών που χαρακτηρίζει την οπτική της Δύσης ο όρος εφίππευση από τον νότο αναφέρεται στους across a hornets’ nest attached to a curtain rail? για την περιοχή. τρέχοντες κοινωνικούς και πολιτισμικούς μετασχη- In the work What if you find a hornets’ nest in a ματισμούς και αλλαγές), η συγγραφή της ιστορίας, η hotel room? (2012) a photograph of the scene is έννοια του ενδημικού, η μετατόπιση των συνόρων. Τι embedded in a seemingly scientific text concerning συνδέει τεκτονικά το αμετακίνητο πέτρωμα με τη συ- the layered composition of the earth’s crust. νειδητοποίηση ότι δεν είναι πια ανιχνεύσιμοι οι τόποι Footnotes on geological terms such as thrust from της προσωπικής ιστορίας του ατόμου; Πού εμφανί- the south were added referring to current social and ζονται συμπτώσεις ανάμεσα στο τεκτονικό μίγμα και cultural fluxes – the writing of history, the notion of τη Μεσόγειο Θάλασσα ως «ζώνη ασφαλείας» της ΕΕ; the endemic, the shifting of borders. What connects Τα ύδατα της Δυτικής Μεσογείου είναι πιο ψυχρά και tectonically non-shifted rock with the realisation Οι μέρες ενδιάμεσα λιγότερο αλατώδη σε σχέση με αυτά της Ανατολικής that places of one’s personal history can’t be (στιγμιότυπο) 2015 Μεσογείου, καθώς εισρέουν από τον Ατλαντικό μέσω κινηματογραφικό detected any longer? Where do parallels appear δοκίμιο, φιλμ 16mm του Στενού του Γιβραλτάρ. Από πολύ παλιά, από την between geological melange and the Mediterranean ψηφιακά μεταγραμμένο, εποχή των πολέμων κατά των Μαυριτανών, αξιοποι- Sea as an EU-buffer zone? The waters in the ασπρόμαυρο & χρώμα, είται η αρχαία μυθολογία για να υπηρετήσει τους Western Mediterranean Sea are colder and less ήχος 48’ 27’’ σκοπούς της πολιτικής προπαγάνδας – το non plus saline than in the Eastern Mediterranean since ultra των Ηράκλειων Στηλών παραμένει και σήμερα they flow in from the Atlantic through the Strait of σε ισχύ. Μύθοι της αρχαιότητας χρησιμοποιούνται Gibraltar. Here, already during the battle against Days In Between ακόμα και σήμερα στην ονομασία των θαλάσσιων επι- the Moors, ancient mythology was drawn on as (film still) 2015 χειρήσεων ελέγχου της μετανάστευσης. Σε αυτές δί- part of political propaganda – the non plus ultra of film essay, 16mm film digitally νονται ονόματα θεών της θάλασσας ή ανθρώπων που the Pillars of Hercules is again in force today. Even transferred,colour & εξορμούν στην ανοιχτή θάλασσα και τιμωρούνται για for the naming of the operations at sea to control black-and-white, sound την αναίδειά τους. Αξιοποιώντας μια αεροφωτογρα- migration, ancient myths are used. They bear names 48’ 27’’ φία αρχείου ενός χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων of gods who rule the sea or of humans who venture κοντά στην Πράσινη Γραμμή στη Λευκωσία, ο οποίος onto the high sea and are therefore punished. έχει οριοθετηθεί ξανά και ξανά, η Χριστοφίδου επα- Employing an archival aerial view of a parking lot νεξετάζει τα υδάτινα ρεύματα και την κυκλοφορία close to the UN-Buffer zone in Nicosia that has been τους στη Μεσόγειο, στο έργο της ...τι θα συνέβαινε marked anew over and over again, Christofides αν συναντούσες έναν Θεό στην ανοιχτή θάλασσα; reconsiders the water currents and their circulation (2014). Προσθέτει υποσημειώσεις σε μια ωκεανολο- in the Mediterranean in the work What if you meet γική μελέτη, μέσα από ένα καλειδοσκόπιο επιστημο- a God on high sea? (2014). To an oceanologic essay νικών πεδίων: ιστοριογραφία, λογοτεχνία, στρατιωτι- she adds footnotes that look through a kaleidoscope κή ορολογία. Πώς επηρεάζει η δύναμη Κοριόλις την of disciplines: historiography, literature, military ακρίβεια των πυραύλων; Μπορούμε να παρατηρή- terminology. What is the impact of the Coriolis σουμε ένα κύμα σε όλες του τις διαστάσεις; Στα κινη- effect on missile accuracy? Can one observe a sole ματογραφικά δοκίμια Οι μέρες ενδιάμεσα (2015) και wave in every single aspect? For the film essays Μαύρο Βουνό (2015) η καλλιτέχνης, με επανειλημμέ- Days In Between (2015) and Black Mountain (2015) νες επισκέψεις στα Βαλκάνια τα τελευταία τέσσερα the artist has been recursively visiting the Balkans χρόνια, αναζητά παραμεθόριες τοποθεσίες δίπλα σε for the past four years seeking out sites along ποταμούς και λίμνες, εκεί όπου η πορεία των συνό- borders lying by rivers and lakes, where the course ρων αλλάζει διαρκώς. Το πρώτο μέρος του υλικού της of the boundary remains uncertain. After having ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ καταστράφηκε και η ανάκτηση των δεδομένων από lost the entire first block of footage, the data on τον σκληρό δίσκο του υπολογιστή ήταν αδύνατη, με the hard drive not being retrievable, she sets out MARIANNA CHRISTOFIDES αποτέλεσμα να πρέπει να ξεκινήσει και πάλι από το anew, only to witness that the places do not exist 66 67

Κολεκτίβα Depression Era 2015 Depression Era collective 2015 φωτογραφίες, βίντεο, κείμενα photographs, videos, texts Άποψη της εγκατάστασης στην Μπιενάλε Σύγχρονης Exhibition view at the Thessaloniki Biennale Τέχνης Θεσσαλονίκης, 2015 of Contemporary Art, 2015

Για την κεντρική έκθεση της Μπιενάλε, η κολεκτίβα Depression Era εγκα- θιστά ένα ομαδικό έργο μέσα σε ένα δωμάτιο 8x9 μέτρα. Φτιάχνει ένα συλλογικό δοκίμιο για την εποχή και τον τόπο. Όταν κάποιος βρίσκεται σε συνεχή και βαθιά κρίση, σταδιακά χάνει δύο κυρίως πράγματα: τη δυνατό- τητα επιβίωσής του –εργασία, φαγητό, κεφάλαιο, ζωτικές υπηρεσίες– αλλά και την ορατότητά του. Η προσωπική του ιστορία δεν υπάρχει για τους άλλους. Δεν έχει την ευκαιρία να For the main exhibition of the Biennale the Depression τον δει ή να τον ακούσει κανείς. Η Depression Era Era has installed a group project inside a room of 8x9 επανεμφανίζει, στη δημόσια σφαίρα, κάποιες χαμέ- metres, forming a common thesis about our place νες ιστορίες, ενθέτοντάς τες σε ένα νέο δίκτυο ιστο- and time. When in a constant and deep crisis, people ριών: ένα μωσαϊκό εικόνων, βίντεο και κειμένων που lose mainly two things: their sustenance –work, food, μας φέρνει πέρα από την εποχή όπου τα πράγματα capital, basic resources– but also their visibility – the είχαν αίσιο τέλος. Η εγκατάσταση περιλαμβάνει έργα possibility for their story to exist and be heard or των μελών της κολεκτίβας και ενότητες έργων από τη seen by others. Depression Era makes some of these συνεργασία της με έναν ευρύτερο κύκλο νέων καλλι- lost stories visible and heard again, presenting them τεχνών τον τελευταίο χρόνο, μέσω σειράς καλλιτε- to the public in a new web of stories: a mosaic of χνικών εργαστηρίων. Το έργο δεν έχει αρχή μέση και images, video and texts taking us past the age of τέλος. Δημιουργεί διασταυρώσεις και συνεχείς περι- happy endings. The installation features works of the πλέξεις στις οριζόντιες και κατακόρυφες επιφάνειες members of Depression Era and projects produced του δωματίου, απέναντι από ένα ψηφιακό live feed through the collective’s year-long collaboration with εικόνων που τροφοδοτούν καθημερινά, καθ’ όλη τη young artists in a series of artistic workshops. διάρκεια της Μπιενάλε, τα μέλη της κολεκτίβας – μια The project has no beginning, middle, or end. It διαρκής, αυτόνομη ροή χωρίς ανάσα ή επιστροφή. Ο creates intersections and continuous entanglements χώρος οργανώνεται με βάση την περιστροφή ενός on the room’s vertical and horizontal surfaces, against ορθογωνίου 8x9 πάνω στον εαυτό του. Προκύπτει a digital live image feed by members of the collective, μια αναντιστοιχία. Ένα παράδοξο που ενεργοποιεί running for the entire duration of the Biennale – a συσσωρεύσεις εικόνων και νοημάτων, συσχετισμούς constant, autonomous flow without pause or turning και κενά. Διαφορετικά σημεία και ενότητες ευθυ- back. The installation is organized around a rotating γραμμίζονται με το ένα ή το άλλο ορθογώνιο, στις square-within-a-square. The ensuing discontinuity εξοχές του αρχικού και στις γκρίζες ζώνες-εσοχές creates a paradox, filled by accumulation, correlations της περιστροφής του δεύτερου. Το έργο μας παραμέ- and sequential voids. Different points and modules νει υπό συνεχή διαμόρφωση, εξαρτώμενο κάθε φορά align with either of the two squares, on the bays or από την πορεία που αποφασίζει ο θεατής να ακολου- protrusions created by the rotation. Our collective θήσει. Οι ενότητές του συγκρούονται, ενώνονται και project remains in a constant state of becoming, its διαφοροποιούνται καθώς συναντούν τις δύο βασικές readings changing along the different tracks of the συνθήκες της Μπιενάλε: την απαισιοδοξία της γνώ- audience. The project’s points and modules collide, σης και την αισιοδοξία της θέλησης. unite or set themselves apart as they encounter the Biennale’s constituent states, between the optimism of the will and the pessimism of the intellect.

DEPRESSION ERA 68 69

Η πύλη της ανυπακοής 2014 The Gate of Disobedience 2014 χρωματιστό γυαλί και μεταλλική κατασκευή, φωτισμός stained glass and metal structure, light 230 x 120 εκ. 230 x 120 cm

Ανεξάρτητα από το μέσο που επιλέγει κάθε φορά, η Ninar Esber παρου- σιάζει με τα έργα της πράξεις πολιτικής ανυπακοής που αμφισβητούν εκφάνσεις της ανδρικής κυριαρχίας. Αποκηρύσσει τις διακρίσεις και ανι- σότητες που αποτελούν απότοκο των πατριαρχικών συστημάτων. Με τις περφόρμανς, τα βίντεο, τη φωτογραφία και τη γλυπτική ασκεί κριτική στην υποταγή των γυναικών Ninar Esber’s work in several media presents στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες –ειδικά του αρα- us with acts of civil disobedience that challenge βικού κόσμου– δίνοντας στο κοινό το έναυσμα να manifestations of male domination. She denounces προβληματιστεί για τις σχέσεις των δύο φύλων σή- discriminatory inequalities, engendered by μερα. Στο βασισμένο σε κείμενα βίντεο Τρίγωνο για patriarchal systems. Through performances, τις γυναίκες που απειθούν (2012) μεταφράζει την video, photography and sculpture she criticises the εξέγερσή της ενάντια στα καθεστώτα καταπίεσης subordinate status of women in male-dominated και λογοκρισίας των γυναικών σε μια χιουμοριστική societies, particularly in the Arab world, compelling και συμβολική γλώσσα αντίστασης. Το βίντεο απο- us to reflect on male – female relations today. In τελείται από μια ατέρμονη απαρίθμηση αυταρχικών her text-based video, Triangle for Women Who εντολών που απαγορεύουν συγκεκριμένες συμπε- Disobey (2012), she translates her rebellion against ριφορές σε όσες γυναίκες, λόγου χάρη, «δείχνουν oppressive regimes and censorship towards women τα μαλλιά ή το πρόσωπό τους», «φορούν παντελό- in a humorous symbolic language of resistance. νια», «κάθονται δίπλα σε άνδρες στο λεωφορείο», The video consists of an endless enumeration of «οδηγούν αυτοκίνητο» ή «ζητούν διαζύγιο». Το interdictions and authoritarian bans on women’s μονότονο σάουντρακ ηλεκτρονικής μουσικής που conduct, such as: “Women who show their hair or συνέθεσε ο Jacno υπογραμμίζει τη λοβοτομή που their face”, “Women who wear trousers”, “Women προκαλεί αυτή η ανατριχιαστική λίστα φετφάδων who sit next to a man on a bus”, “Women who (πρόκειται για νομικές γνωμοδοτήσεις ή διατάγμα- drive cars”, “Women who ask for a divorce”, etc. τα που διακηρύσσονται από θρησκευτικούς ηγέτες The repetitive electronic musical soundtrack by του Ισλάμ). Ο τίτλος Τρίγωνο παραπέμπει επίσης στη Jacno underscores the blunting effect of this ναζιστική κατοχή της Ευρώπης, όταν άνθρωποι δια- gruelling list of fatwas (legal opinions or decrees φορετικών θρησκειών, φυλών, σεξουαλικού προσα- handed down by an Islamic religious leader). The νατολισμού και πολιτικών πεποιθήσεων (όλοι τους title Triangle also refers to the Nazi occupation θύματα διακρίσεων) υποχρεώνονταν να φορούν of Europe, when people of different religions, αναγνωριστικά (ανεστραμμένα) τρίγωνα διαφορε- races, sexual orientation or political opinions τικού χρώματος στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η (who were discriminated against) were obliged to τριγωνική μορφή επανεμφανίζεται στο Η Πύλη της wear distinctive coloured triangular signs in the Ανυπακοής (2014), ένα φωτεινό, πολύχρωμο γυά- concentration camps in order to be identified. The λινο παράθυρο, φτιαγμένο από περισσότερα από triangular form reappears in Gate of Disobedience 100 χρωματιστά γυάλινα τρίγωνα. Η καλλιτέχνης (2014), a radiant multi-coloured stained glass εμπνεύστηκε το έργο από την Πύλη της Ιστάρ, μία window, consisting of more than 100 coloured από τις οκτώ πύλες της Βαβυλώνας, η οποία ήταν glass triangles. Here, it is inspired by the Ishtar αφιερωμένη στην Ιστάρ, στην ασσυριακή θεά της Gate, one of the eight gates of Babylon, honouring γονιμότητας, της αγάπης, του πολέμου και του έρω- the Assyrian goddess Ishtar, goddess of fertility, τα. Η Ιστάρ ήταν μια αντιφατική θεά, που συμβόλιζε love, war, and sex; Ishtar was a contradictory force τη γέφυρα ανάμεσα στο θηλυκό και το αρσενικό. that symbolised the bridge between the feminine Εδώ, το τρίγωνο αποκτά εντελώς διαφορετικές and the masculine. Here, the triangle acquires a συνδηλώσεις: ακτινοβολεί φως μέσα από το στοι- different connotation entirely: from the repressive χείο της καταπίεσης και των διακρίσεων, ενώ ενέχει and discriminatory it radiates light and suggests NINAR έναν λυτρωτικό και διαφωτιστικό συμβολισμό, που a redemptive and enlightening symbolism, which θυμίζει το σθένος όσων πολεμούν καθημερινά για recalls the persistence of those who fight for the ESBER τα δικαιώματα των ανδρών και των γυναικών. rights of men and women on a daily basis. 70 71

Η Ιστορία δεν είναι δική μου (λεπτομέρεια) 2013 History is not mine (detail) 2013 γραφομηχανή, σφυριά, Α4 χαρτί σε γραφείο, typewriter, hammers, A4 paper on office βίντεο σε επίπεδη οθόνη, παιχνίδι Bilboquet, desk, video on flatscreen, Bilboquet game, δακτυλογραφημένα φύλλα χαρτιού framed typed sheets

Το έργο του Mounir Fatmi σε κάθε μορφή του –βίντεο, εγκαταστάσεις, σχέδιο, ζωγραφική και γλυπτική– μελετά την ευάλωτη ανθρώπινη φύση και αναδεικνύει πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές στερεότυπες πεποιθήσεις και προκαταλήψεις. Συχνά ο καλλιτέχνης διερευνά κείμενα και διάφορες μορφές επικοινωνίας, από στίχους του Κορανίου ή της μυ- στικιστικής σουφιστικής ποίησης, μέχρι δοκίμια του Σπινόζα και μυθιστορήματα του Salman Rushdie. Η Mounir Fatmi’s work in video, installation, drawing, βίντεο εγκατάσταση Η Ιστορία δεν είναι δική μου γεν- painting, and sculpture, examines human vulnerability νήθηκε ως αντίδραση του καλλιτέχνη σε κάτι που συ- and puts into the spotlight political, social and νέβη το 2012 στην έκθεση Printemps de Septembre religious preconceptions and prejudices. He also often στην Τουλούζη, που είχε τίτλο The History is Mine (Η probes different texts and types of communication, Ιστορία είναι δική μου). Επειδή κάποια μέλη της μου- from verses of the Koran and mystical Sufi poetry to σουλμανικής κοινότητας θεώρησαν «βλάσφημο» το essays by Spinoza or novels by Salman Rushdie. The έργο του Technologia (2010), με το οποίο συμμετεί- video installation History is Not Mine is a reaction to χε στην έκθεση, ο καλλιτέχνης υποχρεώθηκε να το an incident that took place during the 2012 Printemps αποσύρει από το φεστιβάλ. Το βίντεο εκείνο συνέδεε de Septembre exhibition in Toulouse, which was την αρχαία αραβική καλλιγραφία με τα «rotoreliefs», entitled The History is Mine. Because some members τους χαρακτηριστικούς οπτικούς δίσκους του Marcel of the Muslim community considered his work Duchamp, τις πρώτες δημιουργίες οπτικής τέχνης Technologia (2010), which was being shown there, as στο πλαίσιο της σύγχρονης βιομηχανοποιημένης κοι- being “blasphemous” his work was withdrawn from νωνίας. Ο καλλιτέχνης δημιούργησε το Η Ιστορία δεν the festival. The video linked ancient circular Arabic είναι δική μου θέλοντας να εκφράσει την απογοήτευ- calligraphy and Marcel Duchamp's “rotoreliefs,” σή του, αλλά και να απαντήσει στη λογοκρισία του the first manifestations of optical art produced έργου του. Το βίντεο δείχνει κάποιον να προσπαθεί in the context of modern industrialized society. απεγνωσμένα να γράψει τον τίτλο του έργου σε μια History is Not Mine is motivated by his disillusion γραφομηχανή, χρησιμοποιώντας δύο σφυριά. Η αυτο- and is a response to the censorship the artist has επιβαλλόμενη δυσχέρεια και μανία του καταλήγουν suffered. The video shows someone desperately σε ένα δυσανάγνωστο κείμενο που αποκαλύπτει τα trying to write the title of the work on a typewriter, συναισθήματα απογοήτευσης και εκνευρισμού. Το using two hammers. The self-imposed difficulty έργο είναι ένα καυστικό σχόλιο για τη λογοκρισία, η and fury in the act of typing makes it impossible to οποία ασκείται πάντοτε διά της βίας. Το Ποιος είναι achieve a readable result, making the disillusion and o Joseph Anton; είναι μια σειρά φωτομοντάζ που frustration visible. The work is a poignant comment συνδυάζει πορτρέτα τριών συγγραφέων: των Joseph on how censorship is always exercised by force. Conrad, Anton Chekhov και Salman Rushdie. Ο καλ- Who is Joseph Anton?, on the other hand, consists λιτέχνης εμπνεύστηκε το έργο από το ψευδώνυμο of a series of photomontages, superimposing three Joseph Anton που χρησιμοποιούσε ο Rushdie όταν writer’s portraits: Joseph Conrad, Anton Chekhov κρυβόταν από τους διώκτες τους μετά τον φετφά and Salman Rushdie. The work is inspired by Joseph που εκδόθηκε σε βάρος του, συνδυάζοντας τα μικρά Anton, the pseudonym used by Rushdie when hiding ονόματα των Conrad και Chechkov, δύο αγαπημέ- due to the fatwa imposed on him, combining the νων συγγραφέων του Rushdie. Κινούμενο ανάμεσα first names of Conrad and Chekhov, two of Rushdie’s στο αξιοπερίεργο και το δυσοίωνο, το έργο είναι favourite writers. Hovering between the intriguing μια μελέτη πάνω στη δυσκολία της σύλληψης ενός and the sinister, the work is a study on the difficulty αληθινού πορτρέτου, στις εφήμερες ταυτότητες και of capturing a true portrait, on fugitive identities, and στις θυσίες που υποχρεώνονται συχνά να κάνουν οι on the sacrifices that artists and intellectuals often καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι για να ασκήσουν την have to make in order to exercise their freedom of ελευθερία της έκφρασης. expression. MOUNIR FATMI 72 73

Ο Peter Friedl αναλύει στο έργο του πολιτικά, ιστορικά και πολιτισμικά Χωρίς τίτλο 1995/2015 Untitled 1999/2015 πλαίσια, και διερευνά συνθήκες και τύπους αναπαράστασης, όπως τα επιτοίχια ζωγραφική με χρώμα αλουμινίου aluminum wall painting μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable γλωσσικά συστήματα και οι απεικονίσεις. Εξετάζει πώς παράγεται το νόη- Άποψη της εγκατάστασης: Neuer Berliner Installation view: Neuer Berliner μα και πώς ενίοτε η διαδικασία αυτή γεννά παρερμηνείες. Το έργο του καλ- Kunstverein, Βερολίνο, 1999 Kunstverein, Berlin, 1999 λιτέχνη αναδεικνύει την τεταμένη σχέση αισθητικής και πολιτικής επίγνω- σης, η οποία ορισμένες φορές προκαλεί ρήγμα ανάμεσα στο επιθυμητό νό- ημα και σε αυτό που τελικά γίνεται αντιληπτό. Σχετικό παράδειγμα είναι η μεγάλη επιγραφή από νέον, που αναπαριστά μια χει- ρόγραφη φράση από τα Τετράδια Φυλακής (Quaderni Peter Friedl’s work analyses diverse political, historical dal Carcere) του Antonio Gramsci: «Io posso trovare and cultural contexts, and scrutinises conditions and fantasie dove non c’e’ nessuno». Ο συγγραφέας επι- types of representation, such as language systems χειρεί να μεταφράσει ένα απόσπασμα από το θεα- and imagery, in particular. He questions how meaning τρικό έργο Magnificence του εκκεντρικού ποιητή και is created and how this sometimes can lead to ουμανιστή John Skelton. Πρόκειται για ένα «ηθικο- misinterpretation. His work emphasizes the friction πλαστικό έργο» με αλληγορικούς χαρακτήρες, όπου between aesthetic and political awareness, occasionally το καλό υπερισχύει στη μάχη με το κακό. Στον στίχο resulting in the rift between what is really meant and 1040, ο Fancy, ένας από τους ήρωες, λέει: «I can find what is actually understood. An example is his large fantasies where none is» (Μπορώ να βρω τη φαντα- neon sign, representing a handwritten sentence from σία εκεί όπου δεν υπάρχει καμία). Ο Gramsci αποδίδει Antonio Gramsci’s Prison Notebooks (Quaderni dal λανθασμένα τη φράση ως: «Io posso trovare fantasie Carcere): “Io posso trovare fantasie dove non c’e’ dove non c’e’ nessuno» (Μπορώ να βρω τη φαντα- nessuno” where the author attempted to translate a σία εκεί όπου δεν υπάρχει κανείς). Ορισμένοι έχουν passage from Magnificence, a play by the eccentric υποστηρίξει ότι αυτό το «φροϋδικό» ολίσθημα, αυτή English poet and humanist John Skelton. Magnificence η παραδρομή, πιθανόν οφείλεται στην απομόνωση is a “morality play,” with allegorical figures in which του Gramsci, που έγραφε έγκλειστος στη φυλακή. good prevails over evil. In verse 1040 Fancy, one of the Σε κάθε περίπτωση, το λάθος του επιτρέπει εναλλα- characters, says: “I can find fantasies where none is.” κτικές ερμηνείες της πρότασης. Παρόλο που η μετά- Gramsci translates the sentence incorrectly: “Io posso φραση είναι εσφαλμένη, αυτό που έχει σημασία είναι trovare fantasie dove non c’e’ nessuno.” (I can find ότι ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια νέα ρήξη μεταξύ fantasies where there is no one). The suggestion is that μικρο- και μακρο-πολιτικής. Μέσα από αυτή τη λεπτή, the “Freudian” mistake might be caused by his solitude, αθέλητη σχισμή καταφέρνει να διεισδύσει η επιθυμία being incarcerated in prison, and this of course opens ή, για να το θέσουμε πιο εμφατικά, το βάρος της κα- the sentence to other forms of interpretation. The ταστολής. Το συγκεκριμένο έργο είναι ένα παράδειγ- translation may be wrong but what is important is μα του πώς ο Friedl χρησιμοποιεί την εννοιολογική that we find ourselves facing a new collapse between ανάλυση της γλώσσας και των εικόνων ως μορφή τέ- micro- and macropolitics. It is through this narrow and χνης, εμπλέκοντας τον παρατηρητή όχι ως παθητικό unwanted crack that desire, or to be more emphatic, θεατή αλλά ως ενεργό παραγωγό νοήματος. Το δεύ- the weight of suppression creeps in. The work is an τερο έργο, Επιτοίχια Ζωγραφική, Χωρίς Τίτλο (1999), example of the way Friedl uses conceptual analysis πραγματεύεται τη δυσκολία μας να εμπιστευτούμε of language and images as an art form, in which he όσα νομίζουμε ότι ξέρουμε. Οι τοίχοι του εκθεσιακού involves the observer, not as a passive onlooker, but χώρου είναι βαμμένοι μονοχρωματικά με ένα ασημί as an active producer of meaning. A second work, χρώμα μέχρι το ύψος των 151 εκατοστών – ένα εκατο- Wall Painting, Untitled (1999) deals with the difficulty στό ψηλότερα από το ύψος του ίδιου του Gramsci (ο to trust what we think we know. The walls of the οποίος υπέφερε από κύφωση που απέτρεψε τη φυσι- exhibition space are painted in a monochrome silvery ολογική ανάπτυξή του). Το έργο έχει αμφιλεγόμενο colour up to a height of 151 centimeters, which is one νόημα: από τη μία, ο χώρος δίνει μια «αντικειμενική centimeter higher than the height of Gramsci (who πληροφορία» για τον Gramsci, χωρίς να τεκμηριώνει suffered from a malformation of the spine that stunted την αξιοπιστία της. Από την άλλη, ανακαλεί με ασαφή his growth). The work has ambiguous connotations: on και αποκλειστικά αφαιρετικό τρόπο μια παρουσία. Δί- the one hand the space presents us with a “fact” about χως να συνιστά τυπικό φόρο τιμής, κριτική ή αγιογρα- Gramsci, without giving us a clue about its reliability; φία, αυτό το εννοιολογικό «πορτρέτο» του Gramsci on the other, a presence is evoked opaquely by entirely (αν μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει έστω κι έτσι) abstract means. Resembling neither a classical tribute, καλεί τον θεατή να καταλήξει μόνος του στα δικά του nor critique, or hagiography, Gramsci’s conceptual συμπεράσματα για την κληρονομιά αυτής της ιστορι- “portrait” (if one could even call it that) again asks the κής προσωπικότητας και τη θέση της στον σύγχρονο viewer to work to draw his own conclusions about the PETER κόσμο. Με εργαλείο την εννοιολογική ανάλυση, το heritage and contemporary position of this historic έργο του Friedl ωθεί τον θεατή να ασκήσει την κρι- figure. Using conceptual analysis as a tool, Friedl’s work FRIEDL τική σκέψη του. engages the viewer in the exercise of critical thinking. 74 75

4 χρόνια να ονειρεύεσαι επικίνδυνα 2011-2014 4 Years of Dreaming Dangerously 2011-2014 κολάζ αντιστασιακών πόστερ, που σχεδιάστηκαν και collage of resistance posters designed and χρησιμοποιήθηκαν στη Αίγυπτο μεταξύ 2011-2014, used in Egypt between 2011-2014 forms the σχηματίζει το φόντο μιας τοιχογραφίας που backdrop for a reproduction of a mural painted ζωγραφίστηκε στο Κάιρο το 2013 in Cairo in 2013 9,7 x 3,2 μ. 9,7 x 3,2 m Άποψη της εγκατάστασης στην Μπιενάλε Exhibition view at the Thessaloniki Biennale of O Ganzeer (γνωστός και ως Mohammed Fahmy) είναι Αιγύπτιος καλ- Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, 2015 Contemporary Art, 2015 λιτέχνης δρόμου, γραφίστας, εικονογράφος, εικαστικός καλλιτέχνης, μπλόγκερ και ακτιβιστής, αν και ο ίδιος μπορεί να μην αποδεχόταν όλες αυτές τις ετικέτες. Είναι γνωστός για τις τοιχογραφίες του, που απει- κονίζουν τους μάρτυρες της Αραβικής Άνοιξης, για τα στένσιλ και τα γκράφιτι που εκθέτουν την πολιτική καταπίεση στην Αίγυπτο, αλλά και ως αιχμηρός επικριτής του στρατιωτικού συμβουλίου που κυβερνά τη χώρα. Η δουλειά του ενέπνευσε σε μεγάλο βαθμό την άνθιση του γκρά- φιτι πολιτικού και επαναστατικού περιεχομένου στους δρόμους του Καΐρου. Τα έργα και τα σχέδιά Ganzeer (also known as Mohammed Fahmy) is an του αποτελούν σύμβολα της εξέγερσης, στην οποία Egyptian street artist, graphic designer, illustrator, προσέδωσαν μια εμβληματική οπτική γλώσσα που visual artist, blogger and activist although he would έχει απήχηση στον δημόσιο χώρο μέχρι και σήμερα. probably reject all of these labels. He has become Το έργο του με τίτλο The Mask of Freedom, για πα- known for his murals depicting the martyrs of the ράδειγμα, που κυκλοφόρησε με τη μορφή αφισών, Arab Spring; for his graphics stencils and graffiti αυτοκόλλητων και t-shirts, δείχνει έναν άνδρα φι- exposing political repression in Egypt; and for his μωμένο, με τα μάτια δεμένα και με μικρά φτερά στο outspoken criticism of the Egypt’s ruling military δεξί και αριστερό μέρος του κεφαλιού του: μια σκό- council. His work became one of the driving forces πιμη αναφορά στην ιδέα της ελευθερίας. Η λεζάντα of political and revolutionary graffiti on Cairo’s γράφει, «Χαιρετισμός του Ανωτάτου Συμβουλίου streets. His street art and graphic work have become των Ενόπλων Δυνάμεων προς τους Αγαπημένους emblematic of the uprising, and at the same time Γιους του Έθνους». Η οπτική γλώσσα εδώ είναι have given it an iconic visual language that has άμεση, συμβολική και ξεκάθαρη, ενώ το ειρωνικό resonated in public space to this day. The Mask of αντιμιλιταριστικό μήνυμα του έργου είναι σαφές. Ο Freedom, for example, which circulated as posters, Ganzeer ανήκει σε μια γενιά γενναίων, θαρραλέων, stickers and t-shirts, depicts a man who is gagged πολιτικά ενεργών καλλιτεχνών, οι οποίοι με όλες and blindfolded with tiny wings on each side of his τους τις δυνάμεις προσπαθούν να φέρουν την αλ- head: a deliberately decorative idea of freedom. The λαγή στην Αίγυπτο. Για πρώτη φορά στην ιστορία caption beneath reads, “Salute from the Supreme της χώρας, οι καλλιτέχνες αυτοί διεκδικούν τον Council of the Armed Forces to the Loving Sons δημόσιο χώρο, παρουσιάζοντας σε αυτόν δημιουρ- of the Nation.” The visual language here is direct, γίες και έργα με κριτικό πνεύμα. Όταν όμως το 2014 symbolic, and unequivocal, while the ironic anti- αποκαλύφθηκε το πραγματικό όνομα του Ganzeer, militarist message is crystal clear. Ganzeer is part ο καλλιτέχνης αποκηρύχθηκε από την κρατική τη- of a generation of courageous, outspoken politically λεόραση ως «ενεργούμενο της Μουσουλμανικής engaged artists who have been actively working to Αδελφότητας». Δύο ημέρες μετά το γεγονός αυτό, effect change in Egypt, and who have –for the first το οποίο ακολούθησε η δίωξη του καλλιτέχνη, κα- time in the country– claimed public space through τέφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αρνήθηκε όμως critically creative means of expression. In 2014, να ζητήσει πολιτικό άσυλο, κάτι που θα σήμαινε ότι however, Ganzeer was identified by his real name and θα αποκήρυττε την αιγυπτιακή του ταυτότητα και denounced on state television as a “recruit of the το δικαίωμα ψήφου. Συνεχίζει να δημιουργεί από Muslim Brotherhood.” Two days after this event which τον προσωρινό τόπο διαμονής του, τη Νέα Υόρκη, opened the way for persecution, the artist left for the πάντοτε με στόχο την ευαισθητοποίηση του κοινού US, though he refuses to ask for political asylum and όσον αφορά την κατάσταση στην Αίγυπτο. Στην έκ- thus relinquish his Egyptian identity and right to vote. θεση παρουσιάζει μια εγκατάσταση αποτελούμενη He continues to work from his temporary home, New από ένα κολάζ με αντιστασιακές αφίσες που σχε- York, to raise awareness about the situation in Egypt. διάστηκαν και αναρτήθηκαν σε δημόσιους χώρους In the exhibition, he shows an installation comprised στην Αίγυπτο το διάστημα 2011-2014. Το φόντο εί- of a collage of resistance posters designed and used ναι το αντίγραφο μιας τοιχογραφίας που δημιούρ- in Egypt between 2011-2014, against the backdrop of γησε στο Κάιρο το 2013, που παρουσιάζει μια μεγά- a reproduction of a mural painted in Cairo in 2013 of a λη γάτα, ένα σύμβολο για τον αιγυπτιακό λαό. large cat, a symbol for the Egyptian people. GANZEER 76 77

Ένα όμορφο καλοκαίρι ακόμα (λεπτομέρεια) 2014-2015 Un bel été quand même (detail) 2014-2015 Ο αρμενικής καταγωγής Mekhitar Garabedian πέρασε την παιδική του ηλι- έκδοση (ασπρόμαυρη, 16σελ., 41,5 x 30 εκ.), σύρμα, publication (b&w, 16pp., 41,5 cm x 30 cm), wire, κία στη Συρία και σπούδασε στο Βέλγιο. Λόγω της «υβριδικής» καταγωγής 25 μεταλλικά κλιπ 25 foldover clips μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable του, το ζήτημα της ταυτότητας κατέχει κεντρική θέση στο έργο του. Είτε εξερευνά τη δική του ταυτότητα και καταγωγή, αντλώντας έμπνευση από την ιστορία και τις μνήμες του παρελθόντος, είτε διερευνά γενικότερα τις διαδικασίες σχηματισμού του υποκειμένου, το έργο του πάντοτε έχει ως επίκεντρο τη θέση του ατόμου σε έναν σύγχρονο κόσμο που διαμορφώ- νεται από τα μεταναστευτικά και αποδημητικά ρεύματα. Εξετάζει τις ποικι- λόμορφες ρήξεις που προκαλεί η μετανάστευση, ενώ ενδιαφέρεται για τον τρόπο με τον οποίο η γλωσσική Mekhitar Garabedian is of Armenian origin, spent his σφαίρα δομεί την ψυχή μας και τη θέση μας στον childhood in Syria and studied in Belgium. Coming κόσμο. Όπως και η προσωπική του πορεία στη Δια- from this hybrid background, identity forms a key issue σπορά χαρακτηρίζεται από πολλαπλά στρώματα και in his practice. Whether he explores his own identity επίπεδα, έτσι και το έργο του βρίθει από παραπομπές by researching his ancestry, inspired by history and στη λογοτεχνία, τη μουσική, τη φιλοσοφία και τις ει- recollections of his past, or whether he interrogates καστικές τέχνες. Ο κινηματογράφος λειτουργεί συχνά more generally the processes of subject formation, ως σημείο αναφοράς στη δουλειά του. Στην έκθεση his work always probes the place of the individual παρουσιάζονται δύο κειμενικά έργα, Το γράμμα του in a contemporary world shaped by migration and Άλεξ, από την ταινία Οι Εραστές της Γέφυρας (1991) diaspora. He examines the ruptures caused by (2013-2014) και Το γράμμα της Μισέλ, από την ταινία migration using diverse media, and examines how the Οι Εραστές της Γέφυρας (1991) (2013-2014). Και τα δύο linguistic domain structures our psyche and position προέρχονται από την ταινία Οι Εραστές της Γέφυρας in the world. Just as his personal diasporic history is του Leos Carax. Τα κείμενα αναφέρονται στην ερωτι- layered, Garabedian’s work echoes with a multiplicity κή σχέση ανάμεσα στους δύο πρωταγωνιστές. Τα έργα of references to literature, music, philosophy and visual αυτά διερευνούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τις ιδιο- arts. Cinema often forms a frequent reference point in τυπίες της γραφής, όπου η μορφή και το περιεχόμενο his work. Shown in the exhibition are two text works, αποτελούν έκφραση του ίδιου συναισθήματος, εν προ- Lettre d’Alex, from Les Amants du Pont-Neuf (1991) κειμένω της αγάπης χωρίς ανταπόκριση. Ένα όμορφο (2013-2014) and Lettre de Michèle, from Les Amants du καλοκαίρι ακόμα (2014) είναι ο αισιόδοξος αλλά γλυκό- Pont-Neuf (1991) (2013-2014). Both are taken from the πικρος τίτλος μιας εγκατάστασης με τη μορφή σειράς film Les Amants du Pont-Neuf by Leos Carax. The texts αντιγράφων μιας αιωρούμενης 16σέλιδης εφημερίδας. refer to the amorous relation between the two main Ο τίτλος προέρχεται από μια κάρτα τίτλων της ταινίας characters. These works represent an investigation into Οι Καραμπινιέροι του Jean-Luc Godard, που έχει ως the special character and peculiarities of handwriting, θέμα τις θηριωδίες του πολέμου. Η εφημερίδα παρου- where form and content are an expression of the same σιάζει κείμενα από την ταινία, που μιλούν για τη μαται- sentiment, in this case an unrequited love. Un bel été ότητα του πολέμου και αντιπαραβάλλονται με εικόνες quand même (2014) is the optimistic but bittersweet από αρχαιολογικούς τόπους και μνημεία στη Συρία. Το title of an installation consisting of a publication in Le cinéma, ça sert à ça, Exergue (Pour C.B.) (2015) εί- the form of a series of copies of a suspended 16 page ναι ένα νέο έργο, το οποίο δημιούργησε ο καλλιτέχνης newspaper. The title is taken from an inter-title of ειδικά για την Μπιενάλε Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για Les Carabiniers, a Jean-Luc Godard movie about the μια ζωντανή περφόρμανς, που θα πραγματοποιείται atrocities of war. The newspaper features texts from απροειδοποίητα και σε διαφορετικούς χρόνους στον the film that refer to the futility of war, juxtaposed εκθεσιακό χώρο. Ένας τροβαδούρος τριγυρνά στον with images of ancient sites and monuments in Syria. χώρο και τραγουδά ξανά και ξανά τα ίδια δύο τρα- Le cinéma, ça sert à ça, Exergue (Pour C.B.) (2015) is γούδια, αλλάζοντας όμως κάθε φορά το ύφος. Τα δύο a new production for the Thessaloniki Biennale, a live τραγούδια ακούγονται σε σκηνές κινηματογραφικών performance, which will take place unexpectedly, over ταινιών: το Parce que, σε πρώτη εκτέλεση του Charles time, in the exhibition space. A guitar player walks Aznavour, προέρχεται από σκηνή της ταινίας Η Δική through the space as a troubadour and sings two μας Νύχτα του Leos Carax, ενώ το Allo, tu m’entends, songs over and over again in different moods. The two το οποίο τραγούδησε ο Guy Béart, είναι από σκηνή songs refer to film scenes. Parce que, originally sung της ταινίας του Jean-Luc Godard Ένα Σαββατοκύρια- by Charles Aznavour, is from a scene in Mauvais Sang κο. Το δεύτερο τραγούδι θυμίζει επίσης στο κοινό τη of Leos Carax, and Allo, tu m’entends sung by Guy δημοφιλή εκτέλεση από τη Dalida. Το έργο ανήκει σε Béart is from a scene in Jean-Luc Godard’s Weekend, μια σειρά που καταπιάνεται με τον κινηματογράφο (ως which also evokes a popular version by Dalida. The MEKHITAR οδηγό της ζωής), ενώ αποτελεί και έναν στοχασμό work is part of a series of works investigating cinema πάνω στην επιθυμία, τη νοσταλγία, τη λαχτάρα και, εν (as a guide for life), as well as a meditation on desire, GARABEDIAN τέλει, την ίδια την ύπαρξη. nostalgia, longing, and finally existence itself. 78 79

6 πολιτικές αφίσες 1969-1981 και 6 political posters 1969-1981 and Επιλεγμένη τεκμηρίωση για στρατευμένη τέχνη 1972-1981 Selected documentation about militant art 1972-1981 Ο Piero Gilardi είναι περισσότερο γνωστός για τα tappeti-natura: τις επι- μεταξοτυπίες σε χαρτί, 70 x 50 εκ. η κάθε μία serigraphies on paper, 70 x 50 cm each και 20 έργα: σχέδια, προτάσεις, φωτογραφίες 90 x 160 εκ. and 20 pieces: drawings, projects, photos, 90 x 160 cm δαπέδιες εγκαταστάσεις και τα επιτοίχια ανάγλυφά του, φτιαγμένα από Άποψη της εγκατάστασης στην Μπιενάλε Exhibition view at the Thessaloniki Biennale of αφρό πολυουρεθάνης στη μορφή φυτών, φρούτων, πετρωμάτων κτλ. Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, 2015 Contemporary Art, 2015 Τα έργα αυτά εντάσσονται σε μια ιδιαίτερη ενότητα, που χαρακτηρίζεται από την έντονη οικολογική συνείδηση του καλλιτέ- χνη. Λιγότερο γνωστά είναι τα πολιτικά έργα και οι Piero Gilardi is probably best known for his tappeti- ιδεαλιστικές προσπάθειές του να χτίσει γέφυρες natura: floor installations and wall reliefs made of ανάμεσα στην τέχνη και την κοινωνία. Οι θεωρητικές polyurethane foam in the form of plants, fruits, του έρευνες πάνω σε αυτό το ζήτημα υπήρξαν σημα- rocks, etc., which are part of a distinct oeuvre with ντικές για την κοινωνικά στρατευμένη τέχνη, ενώ η a strong environmentalist position. Lesser known συμβολή του αναγνωρίζεται πλέον σήμερα ως μείζο- are his political works and idealistic endeavours to νος σημασίας. Αν και πρωτοπόρος της Arte Povera, bridge art and society. His theoretical research in στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ο Gilardi κατέ- that field has been important for the application ληξε στο συμπέρασμα ότι το επαναστατικό πνεύμα of art in society, and his contribution in that field και οι ιδεαλιστικές αρχές του κινήματος είχαν αρχί- is being re-examined today as being of particular σει να ξεθωριάζουν. Τον ενοχλούσε η εντεινόμενη significance. As one of the early practitioners of εμπορευματοποίηση του κόσμου της τέχνης, από Arte Povera, by the early 1970’s Gilardi felt that the τον οποίο ο ίδιος ξέκοψε απότομα. Τη δεκαετία του revolutionary spirit and idealistic principles of Arte 1970, μια δεκαετία γενικότερης κοινωνικής ανατα- Povera were fading away; he felt uneasy with the ραχής και διαμαρτυρίας, έγραψε θεωρητικές αναλύ- growing commercialisation of the art world, and he σεις για την κοινωνία και τον πολιτισμό. Διοργάνωσε withdrew abruptly from the art world. During the δράσεις και διαμαρτυρίες σε εργοστάσια αλλά και 1970’s, a decade of social unrest and protest, he θεατρικά δρώμενα, ενώ συμμετείχε σε κοινωνικές wrote theoretical analyses of society and culture. και πολιτικές πρωτοβουλίες. Το 1983 επανήλθε στον He organised actions and protests in factories, as καλλιτεχνικό κόσμο, δημιουργώντας διαδραστικές well as street theatre, and participated in social εγκαταστάσεις και σχεσιακά έργα, με κοινοτικές και projects and political initiatives. In 1983 he rejoined ακτιβιστικές δράσεις και κοινωνικές δραστηριότητες, the art world again with interactive installations and επιχειρώντας να συνδέσει την τέχνη, τη φύση και την relational art projects, including political activism κοινωνία. Στην Μπιενάλε παρουσιάζει την Επιλεγμέ- and community actions and outreach programmes, νη τεκμηρίωση για στρατευμένη τέχνη, 1972-1981, μια with the purpose to connect art, nature and society. συλλογή αφισών διαμαρτυρίας, σατιρικών σκίτσων In the Biennale he presents Selected documentation και φυλλαδίων από τις δεκαετίες του 1970 και του about militant art, 1972-1981, a selection of protest 1980, την εποχή της έντονης πολιτικής του δράσης. posters, satirical cartoons and flyers from the Η ενότητα περιλαμβάνει σχέδια, σκίτσα και φωτογρα- 1970’s and 1980’s, the time of his intense political φίες με θεματολογία εμπνευσμένη από αντι-βιομηχα- activity. This ensemble includes drawings, cartoons νικές δράσεις, τα εργατικά δικαιώματα και αντικαπι- and photographs related to anti-industrial action, ταλιστικά συνθήματα. Ορισμένα στρέφονται κατά της workers rights, and anti-capitalist slogans. Some of Fiat, του προπυργίου της βιομηχανίας του Τορίνο. Το it is directed at Fiat, the bastion of Turin’s industry. Τορίνο υπήρξε το επίκεντρο του εργατικού κινήματος The city itself has been the epicentre of the workers’ στην Ιταλία, με καθοριστική τη συμβολή του Gilardi. movement in Italy, and Gilardi was very much Οι αφίσες, που παρουσιάζονται στη βιτρίνα πλάι στα implicated in this. The posters, which are shown κείμενα τεκμηρίωσης, έχουν επίσης θεματολογία δι- alongside the documentation in the vitrine, also αμαρτυρίας και αντίστασης, ενώ εμπνέονται από τα relate to dissent and resistance, and the workers εργατικά και φοιτητικά κινήματα της εποχής. Φέρουν and students movements of the time. Similar to the ομοιότητες με την αισθητική του Μάη του ‘68, αν και aesthetics of May 1968, though sometimes more ορισμένα είναι πιο πολύχρωμα και ψυχεδελικά, ενώ colourful and psychedelic, they are a testimony to αποτυπώνουν μια πολύ σημαντική στιγμή για τη συλ- an important moment of collective social awareness λογική κοινωνική συνείδηση στη Νότια Ευρώπη – μια in Southern Europe, which is worth re-visiting στιγμή ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, σε μια περίοδο κρί- in the light of the current crisis. Today, Gilardi’s σης στην περιοχή. Ο πολιτικός ακτιβισμός του Gilardi political engagement remains strong, convincing παραμένει στις μέρες μας ισχυρός, πειστικός και επί- and relevant. His unequivocal artistic position, καιρος. Η κατηγορηματική καλλιτεχνική θέση του, η committed to social change, and his view of art as a προσήλωσή του στον στόχο της κοινωνικής αλλαγής tool in the fight against injustice and inequality, still PIERO και η άποψή του ότι η τέχνη μπορεί να αποτελέσει has a lot to teach us. εργαλείο στον αγώνα κατά της αδικίας και της ανισό- GILARDI τητας, έχει να μας διδάξει πολλά. 80 81

μυθοπλασίας και μυστηρίου, του οποίου υποτίθεται urban structures representing an abandoned set πως προηγήθηκε ένα οικονομικό έγκλημα. Τα ερείπια of futures. At some point I consciously decided επιδέχονται πολλαπλές αναγνώσεις, τροφοδοτώντας that I would make people disappear. Using my μας με πληροφορίες και σκέψεις όχι μόνο για το πα- camera, via the modest cinematic trickery I had ρελθόν αλλά και για το παρόν. Το έργο μου καλεί και available. So, what aspired to be a document of the «Στην πραγματικότητα το τοπίο δεν ήταν τοπίο, αλλά ένα ιδιαίτερο είδος ενθαρρύνει τον θεατή να καταλήξει στις δικές του “now”, gradually morphed into a work of fiction, ηλιοτυπίας ενός ειδυλλιακού κόσμου καταπιεστικού μεγαλείου, που απέ- υποθέσεις και συμπεράσματα. Ή και να μην καταλή- a mystery – allegedly preceded by an economic τυχε να κατακτήσει την αθανασία και αυτοκαταστράφηκε. Περιπλανιόμουν ξει σε κανένα συμπέρασμα. Κρείττον του λαλείν το crime. Ruins can be read in many different ways, σε μια κινούμενη εικόνα, για την οποία δεν είχα ξεκάθαρη εικόνα». σιγάν. providing us with information and thoughts not only Robert Smithson, A Tour of the Monuments of Passaic New Jersey about the past but also about the present. My work Μαρίνα Γιώτη invites and encourages the viewer to make his own Στο δοκίμιο που έγραψε το 1967 με τίτλο The Monuments of Passaic, New assumptions. Or make no assumption at all. The less Jersey (Τα Μνημεία του Passaic, Νιου Τζέρσεϊ) ο Smithson οργάνωσε και said, the better. κατέγραψε ένα πείραμα: μια παρωδία ενός ημερολογίου ταξιδιού στη γε- νέτειρά του, το προάστιο Passaic του Νιου Τζέρσεϊ. Στο δοκίμιο παίζει τον Marina Gioti ρόλο του αρχαιολόγου που παρατηρεί από το μέλλον τα ερείπια στα οποία έχουν μετατραπεί οι αστικές “Actually the landscape was no landscape, but a δομές του σήμερα. Γυρισμένο σε διάστημα τριών particular kind of heliotypy, a kind of self destroying ετών, σε διαφορετικές εποχές του χρόνου και ώρες postcard world of failed immortality and oppressive της ημέρας, το βίντεο As tο Posterity ακολουθεί σε grandeur. I had been wandering in a moving picture γενικές γραμμές τη μεθοδολογία του Smithson, αυτή that I couldn’t quite picture”. τη φορά όμως ο τόπος δεν είναι τα προάστια του Robert Smithson, A Tour of the Monuments of Νιου Τζέρσεϊ αλλά μια αρχαία μητρόπολη, η δική μου Passaic New Jersey As To Posterity γενέτειρα, η Αθήνα, στα χρόνια της κορύφωσης της (στιγμιότυπο) 2014 οικονομικής κρίσης. Το βίντεο είναι μια συλλογή οπτι- In his 1967 essay The Monuments of Passaic, New μονοκάναλο βίντεο, κών στοιχείων από την ερημωμένη Αθήνα του εγγύς Jersey Smithson, orchestrated and documented an χρώμα, ήχος μέλλοντος. Οι κάτοικοι της πόλης έχουν εξαφανιστεί experiment: a parody of an urban travelogue in his 12’ μυστηριωδώς, αφήνοντας πίσω τους ένα tableau suburban birthplace, Passaic, where he assumes the As to Posterity mourant από οπλισμένο σκυρόδεμα και μεταλλικά role of an archaeologist, envisioning contemporary (video still) 2014 και πλαστικά χαλάσματα, που συνυπάρχουν με το ξα- structures, as if seen from the future, in the form single channel κουστό μάρμαρο και την τοπική χλωρίδα και πανίδα. of ruins. Filmed over a period of 3 years, during video, colour, sound Η ταινία ανήκει εν μέρει στο είδος της επιστημονικής different seasons and times of day, As to Posterity 12’ φαντασίας και εν μέρει σε αυτό του αρχαιολογικού loosely applies Smithson’s methodology not to μυστηρίου. Ο θεατής συμμετέχει σε μια παραστατι- suburban New Jersey, but to an ancient metropolis, κή περιήγηση στα ερείπια της νέας Ελλάδας, μέσα my own birthplace, Athens, through the years από μια παρουσίαση ευρημάτων που χρησιμεύουν at the height of the economic crisis. The video ως στοιχεία για την τύχη των αγνοούμενων πρωτα- consists of a collection of visual evidence from an γωνιστών του φιλμ, των κατοίκων της Αθήνας, που Athens of the near future devoid of humans. Its λάμπουν διά της απουσίας τους. Η αρχική μου σκέψη inhabitants have mysteriously disappeared, leaving ήταν να καταγράψω το άλλοτε οικείο αστικό περιβάλ- behind a tableau mourant of reinforced concrete, λον, καθώς υφίσταται βίαιες και ραγδαίες αλλαγές. metal and plastic debris coexisting with glorious Για κάποιους άγνωστους σε εμένα λόγους, η άλλοτε marble and the local flora and fauna. Part science σφύζουσα από ζωή αλλά τώρα παρακμάζουσα πόλη fiction, part archaeological mystery, the work έκανε τους ανθρώπους να εξαφανίζονται από το πλά- offers a picturesque expedition of the new Greek νο, προσφέροντας απλόχερα εικόνες ερημοποίησης ruins, through an apposition of findings that serve και αστικής παρακμής, χωρίς να χρειάζεται η δική μου as hints for the unknown fate of the film’s elusive υπερβολή. Ακόμα κι εκείνοι οι λίγοι άνθρωποι που εμ- protagonists: the –conspicuous by their absence– φανίζονταν στο πλάνο, έμοιαζαν με φαντάσματα. Η Athenians. My initial thought was to document παρατήρηση αυτή γέννησε μέσα μου τη σκέψη ότι my once familiar urban environment, undergoing η Αθήνα έχει μεταμορφωθεί σε έναν αρχαιολογικό violent and rapid change. For reasons I cannot τόπο, όπου όλα τα κτίρια και οι αστικές δομές αποτε- explain, the –once bustling, at the time in recession– λούν ένα σύνολο από ματαιωμένα μέλλοντα. Κάποια city was making people disappear from the frame, στιγμή αποφάσισα συνειδητά να εξαφανίσω με δική generously offering images of desertification and μου παρέμβαση τους ανθρώπους, χρησιμοποιώντας urban decay, without too much exaggeration on my την κάμερα και τα πενιχρά μέσα κινηματογραφικής part. Even those few that appeared in the frame ΜΑΡΙΝΑ ΓΙΩΤΗ εξαπάτησης που είχα στη διάθεσή μου. Έτσι, η ται- looked like ghosts. This observation triggered νία που αρχικά σκόπευα να γυρίσω για να καταγράψω the thought that Athens has been transformed MARINA GIOTI το «σήμερα», σταδιακά μεταμορφώθηκε σε ένα έργο into an archaeological site, with all buildings and 82 83

Αργά 2015 Late 2015 εγκατάσταση, δικάναλη προβολή βίντεο, ήχος, χρώμα installation, double video projection, colour, sound 17’ 17’

«Λίγους μήνες αργότερα, και ενώ ακόμα προσπαθούσα να συνειδη- τοποιήσω τη νέα μου κατάσταση, άρχισα να γράφω ένα μακροσκελές, επεξηγηματικό γράμμα στη μητέρα μου που είχε πεθάνει δύο χρόνια νωρίτερα. Το γράμμα αυτό ήταν η πρώτη, καθυστερημένη μου απόπειρα να κλείσω σε μια ενιαία αφήγηση τη ζωή μου, την οποία σε μεγάλο βαθμό είχα εγκαταλείψει στη μοί- “A few months later, still trying to assimilate ρα της, χωρίς οργάνωση, χωρίς σειρά, χωρίς σκοπό». my new condition, I found myself composing a Στο αυτοβιογραφικό του δοκίμιο Between Worlds, ο long explanatory letter to my mother, who had Edward Said αναφέρεται σε ένα ανέκδοτο γράμμα already been dead for almost two years, a letter που είχε γράψει προς τη μητέρα του. Ο Halloubi τα- that inaugurated a belated attempt to impose a ξίδεψε μέχρι τη Νέα Υόρκη για να το ανακαλύψει. narrative on a life that I had left more or less to Καθώς αδυνατούσε να το εντοπίσει, η απουσία του itself, disorganised, scattered, uncentred.” In his γράμματος έστρεψε τη δουλειά του προς μια νέα autobiographical essay Between Worlds, Edward κατεύθυνση. Στη βίντεο-εγκατάσταση, ο Halloubi Said mentions a letter he wrote to his mother, φιλοτεχνεί το πορτρέτο του συγγραφέα με βάση a letter that has never been published. Halloubi μια φωτογραφία του χεριού του Said που βρέθηκε travelled to New York in search of it; but while the στο διαμέρισμα της γυναίκας του, Mariam. Ο Said, letter remained elusive, its absence altered the προς το τέλος της ζωής του, ασθενής, έχοντας direction of his work. A photo of Said’s hand found επίγνωση της θνητότητάς του, μέσα στην πολιτική in the apartment of his widow, Mariam, is used ένταση της περιόδου που ακολούθησε τα γεγονό- in the video installation to represent an intimate τα της 11ης Σεπτεμβρίου, εισέρχεται σε μια τελική portrait of the writer. Who, nearing the end of his φάση και στοχάζεται πάνω στο ύστερο καλλιτεχνι- life, ill, aware of his mortality, in the urgency of the κό ύφος, διερωτώμενος «τι θα λέγαμε όμως για την post-9/11 political situation enters a final phase and ύστερη περίοδο του καλλιτέχνη, ιδωμένη όχι ως begins a reflection on late style, asking “But what περίοδος αρμονίας και επίλυσης των εσωτερικών of artistic lateness not as harmony and resolution, συγκρούσεων, αλλά ως περίοδος αδιαλλαξίας, δυ- but as intransigence, difficulty and unresolved σκολίας και ανεπίλυτων αντιφάσεων;». Η δικάναλη contradiction?” The two-screen installation Late εγκατάσταση Αργά επικεντρώνεται στο τι συμβαί- dwells on what is deserted and abandoned or νει όταν ο καλλιτέχνης εισέρχεται στην ύστερη πε- happens late in the tale, asking questions about ρίοδο της δημιουργίας του, στα στοιχεία που έχει the very nature of art: What is it to influence and απεμπολήσει ή εγκαταλείψει, εγείροντας ερωτήμα- continue to make art? Is it not simply a refusal to τα για την ίδια τη φύση της τέχνης: τι σημαίνει να have done? What is that force which is able to renew επηρεάζεις και να συνεχίζεις να δημιουργείς; Δεν itself and continue in other lands, other period and είναι άραγε απλώς μια άρνηση του τέλους; Ποια εί- with other authors? That living, moving, force – is it ναι εκείνη η δύναμη που μπορεί να αναγεννιέται και not the opposite of the idea of the New presented as να υπηρετείται σε διαφορετικές χώρες και εποχές original, cut off from all that is past? από άλλους; Αυτή η ζώσα, κινητήριος δύναμη, δεν είναι άραγε το αντίθετο της ιδέας του Νέου υπό την Hamza Halloubi έννοια του πρωτότυπου που είναι αποκομμένο από καθετί που ανήκει στο παρελθόν;

Hamza Halloubi HAMZA HALLOUBI 84 85

Γάμος της κρίσης στο Ρίο, Ελλάδα (από την ενότητα Μεσόγειος. Crisis wedding in Rio, Greece (from the series Η συνέχεια του ανθρώπου) 2012 Mediterranean. The Continuity of Man) 2012 αρχειακή έγχρωμη εκτύπωση σε χαρτί baryta, κορνιζαρισμένη archival baryta pigment print, framed 80 x 120 εκ. 80 x 120 cm

Η Μεσόγειος έχει να επιδείξει μια μακρά και πολυτάραχη πολιτισμική, πολιτική και κοινωνική ιστορία. Βρίσκεται στο σταυροδρόμι πολλών πολιτισμών και είναι η πατρίδα πλήθους γλωσσών, παραδόσεων και θρησκειών. Ανέκαθεν αποτελούσε μια περιοχή ελπίδας, αλλά και συ- γκρούσεων. Ακόμα και σήμερα πολλές μεσογειακές χώρες ταλανίζονται από κοινωνικά προβλήματα και αποτελούν θέατρο αποτρόπαιων θηριωδιών. Η Νότια Ευρώπη υποφέ- The Mediterranean has a long and eventful cultural, ρει από τις συνέπειες μιας παρατεταμένης και συ- political and social history. It is at the intersection of χνά δραματικής οικονομικής κρίσης. Οι χώρες της many civilisations and is home to a wealth of cultures, Βόρειας Αφρικής είναι μπλεγμένες στην προβλημα- languages, traditions, and religions. It has always τική επαύριον της Αραβικής Άνοιξης. Απελπισμένοι been a region of hope, but also conflict; until today μετανάστες επιχειρούν κατά χιλιάδες να διασχί- many of its countries have been tormented by social σουν τη Μεσόγειο, ελπίζοντας σε μια καλύτερη problems and appalling atrocities. Southern Europe ζωή, συχνά πληρώνοντας με την ίδια τους τη ζωή. is suffering from the impact of a long-drawn-out Καθώς η Μεσόγειος αποτελεί τον δημοφιλέστερο and often dramatic economic crisis. North African τουριστικό προορισμό παγκοσμίως, ο μαζικός του- countries are entangled in the problematic aftermath ρισμός εποικίζει τις ηλιόλουστες ακτές της, αποτε- of the Arab Spring. Desperate migrants, in their λώντας ένα από τα κύρια αίτια της περιβαλλοντικής thousands, attempt to cross the Mediterranean, υποβάθμισής της. Τα τελευταία πέντε χρόνια, ο aspiring for a better life, often paying with their lives. φωτογράφος Nick Hannes έχει επισκεφτεί είκοσι As the world’s most popular holiday destination, μεσογειακές χώρες. Προϊόν αυτών των ταξιδιών mass tourism is colonising the Mediterranean’s είναι η φωτογραφική ενότητα με τίτλο Μεσόγειος. sun-drenched beaches, one of the main reasons Η συνέχεια του ανθρώπου (2010-2014). Το ντοκιμα- for its environmental decay. Over the past five ντερίστικο στιλ του, συγκρουσιακό αλλά και γεμάτο years photographer Nick Hannes has visited twenty διόραση και χιούμορ, αποτυπώνει κρίσιμα ζητήματα countries around the Mediterranean, resulting in the που απασχολούν σήμερα τη Μεσόγειο, όπως η με- photographic series Mediterranean. The Continuity τανάστευση, η αστικοποίηση, η παραοικονομία, οι of Man (2010-2014). With his confrontational but πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές διαιρέσεις, also insightful and humorous documentary style, και ο μαζικός τουρισμός. Οι φωτογραφίες του ανα- he captures contemporary Mediterranean themes δεικνύουν την περιπλοκότητα μιας περιοχής που such as migration, urbanisation, informal economies, βρίθει από αιχμηρές αντιθέσεις. Οι εικόνες είναι political, social and religious division, and mass πολυεπίπεδες και διφορούμενες. Το ανιαρό Μονα- tourism. His photographs highlight the complexity of κό και η εμπόλεμη Γάζα βρίσκονται στα παράλια της the region and its abundance of sharp contrasts. His ίδιας θάλασσας, όμως η κατάσταση που επικρατεί pictures are multilayered and equivocal. Mundane στους δύο αυτούς τόπους δεν θα μπορούσε να είναι Monaco and war-tormented Gaza are situated at πιο διαφορετική. Βλέπουμε εικόνες εξαιρετικά ποι- the edges of the same sea, yet their realities could κιλόμορφες (και ενίοτε σουρεαλιστικές): τον Αφρι- not be further apart. We see images as diverse (and κανό γυρολόγο να πουλάει σουβενίρ σε μια κομψή sometimes as surreal as) as an African peddler ηλικιωμένη κυρία που κάθεται ολόγυμνη στην ξα- selling souvenirs to an elegant elderly lady, sitting πλώστρα της παραλίας, το σουρεαλιστικό γαμήλιο stark-naked on her beach chair, a surreal wedding πάρτι που έχει στηθεί σε ένα βενζινάδικο, τον μετα- party taking place at a gas station, a Kentucky Fried φορέα ενός καταστήματος της αλυσίδας Kentucky Chicken courier trapped within a demonstration, a Fried Chicken που έχει παγιδευτεί σε μια διαδήλω- UN watchtower placed in the middle of a children’s ση, το παρατηρητήριο του ΟΗΕ να στέκει στο μέσο playground, and livestock grazing on the roofs of μιας παιδικής χαράς, ζώα που βοσκούν στις στέγες apartment buildings. With humour and compassion, πολυκατοικιών. Με χιούμορ και συμπόνια αλλά και but also a critical eye, Hannes captures misery next to με κριτικό βλέμμα, ο Hannes συλλαμβάνει με τον bliss, and apart from poverty and despair he indicates φακό του τη δυστυχία που συνυπάρχει δίπλα στην some glimpses of hope, often borne of human ευδαιμονία, ενώ πέρα από τη φτώχεια και την απελ- relations with that specifically southern touch. πισία αφήνει να περάσουν λίγες αχτίδες ελπίδας, NICK που γεννιούνται κυρίως από τους δεσμούς των αν- θρώπων της Μεσογείου, οι οποίοι διακρίνονται από HANNES εκείνο το ιδιαίτερο άγγιγμα του νότου. 86 87

Η πρακτική του Sven Johne, όπου αξιοποιείται συχνά η φωτογραφία Σκουριές-Στρατώνι (από την ενότητα Skouries-Stratoni (from the series τεκμηρίωσης και η ροπή της προς κοινωνικά ζητήματα, βασίζεται σε μια Ο κύκλος της Ελλάδας) 2013 Griechenland Zyklus) 2013 εννοιολογική μεθοδολογία. Προσεγγίζει τα θέματά του σαν δημοσιογρά- αρχειακή εκτύπωση σε fine art χαρτί, archival ink print on fine art paper, μεταξοτυπικό κείμενο, κορνίζα silkscreen text, framed φος, ερευνώντας το υπόβαθρο των ρεπορτάζ που δημοσιεύονται στα 113 x 75 εκ. 113 x 75 cm μέσα ενημέρωσης και το έτοιμο οπτικοακουστικό υλικό, επισκεπτόμενος τα μέρη που αναφέρονται σε αυτά και αναλαμβάνο- ντας την τεκμηρίωση με βάση τη δική του έρευνα. Sven Johne’s practice, which often deploys documen- Δημιουργεί φωτογραφίες, κείμενα, βίντεο και αρχεία, tary photography and its bias towards social issues, is που συνδέονται μεταξύ τους θεωρητικά και χρησι- based on a conceptual methodology. He approaches μοποιούνται σε μια διαδικασία αμφισβήτησης της his subjects like an investigative reporter by conduct- αυθεντικότητας και του νοήματός τους. Το ουσιώδες ing research about the background of media reports εδώ δεν συνίσταται κατ’ ανάγκη στην «τιμή αληθεί- and found footage, visiting the places mentioned ας» της εικόνας αλλά στην αλήθεια της ερμηνείας therein and embarking on a documentation resulting της, της εξάρτησής μας από το κείμενο ως πηγή νο- from his research. In so doing, photos, texts, videos ήματος, και της σχέσης της εικόνας με τον κόσμο. Ο and archives are generated that are theoretically βασικός εννοιολογικός προσανατολισμός του έργου linked and engage in a process of questioning as του Johne είναι η τεκμηρίωση της τύχης των πρω- regards their authenticity and meaning. What is of es- ταγωνιστών του, που δεν είναι παρά εκφράσεις ή sence here is not only necessarily the “truth value” of εκδηλώσεις των συνθηκών που επικρατούν στους the image, but rather the explanations provided, the διάφορους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς dependence on text to provide meaning, and the im- σχηματισμούς. Η αφηγηματική φύση της φωτογρα- age’s relationship to the world. The main conceptual φίας τεκμηρίωσης αποτελεί συνεπώς ένα ιδιαίτερο thrust of Johne’s work functions either as apparent πεδίο έρευνας του καλλιτέχνη. Το έργο του αναλύει or real evidence of personal fates that are in turn τα όρια του επιστητού και τους τρόπους έκφρασης expressions or manifestations of current conditions και παρουσίασης των πραγμάτων που γνωρίζουμε. Οι of social, economic and political constellations. The εικόνες τεκμηρίωσης του καλλιτέχνη δεν ανήκουν narrative nature of documentary photography is thus αποκλειστικά στη σφαίρα του προφανούς, καθώς a particular field of enquiry for the artist. His work εξαρτώνται εν μέρει και από το τι γνωρίζει ο θεατής engages an analysis of what we can possibly know, για το θέμα και πώς το ερμηνεύει. Για το έργο του how we can show what we know and how we can talk Ο κύκλος της Ελλάδας (2013) ο Johne επισκέφτηκε about it.His documentary images do not exclusively 37 διαφορετικούς τόπους στην Ελλάδα, όπως η Αθή- belong to the domain of what is immediately vis- να, η Μύκονος, οι Δελφοί, η Κόρινθος και η Κέρκυρα. ible, but are also dependent on our knowledge of Παντού φωτογράφησε τον έναστρο νυχτερινό ου- what we have seen and how we describe it. For his ρανό, σημείωσε την ημερομηνία, τον χρόνο λήψης Griechenland-Zyklus (Greece Cycle) (2013) Johne της φωτογραφίας και την τοποθεσία, και κατέγραψε travelled to 37 different destinations in Greece, such τον τρόπο που βίωσε την εμπειρία. Οι τίτλοι των φω- as Athens, Mykonos, Delphi, Corinth, and Corfu. In all τογραφιών, π.χ. Αφρικανοί γυρολόγοι στην Πάτρα ή of these places he took a photograph of the starry Πανδοχέας στον Άγιο Γερμανό, δεν αντιστοιχούν σε night sky, made a note of the date, time and place στοιχεία που αποτυπώνονται στην αντίστοιχη εικόνα. and described a personal experience about it. The Η γενική αφήγηση αναδεικνύει τις συνέπειες της κρί- headings of the photographs, e.g. African Peddlers in σης στην Ελλάδα, όπως είναι οι δοκιμασίες των με- Patras, or Innkeeper in Agios Germanos do not refer ταναστών και η οικονομική και κοινωνική αναταραχή to what is visible on the photograph but the overarch- που συνταράσσει τη χώρα από την πρώτη εκδήλωση ing narrative is one that points to the effects of the της κρίσης. Τίποτε από όλα αυτά δεν είναι όμως ορα- crisis in Greece, the plight of the immigrants, for τό στις ίδιες τις φωτογραφίες. Το κοινό βλέπει μόνο example, and the social and economic upheaval that τον έναστρο ουρανό και διαβάζει ένα κείμενο που δί- has taken grip of the country since the crisis erupted. νει πληροφορίες για την εικόνα. Το διακύβευμα εδώ But none of this is visible in the actual photographs. είναι η απουσία της αναπαράστασης: το χάσμα ανά- One only sees a starry night sky, and a text describing μεσα στο κείμενο και την εικόνα. Σε μια εποχή που the details of the image. What is at stake here is the κατακλυζόμαστε από εικόνες, με αποτέλεσμα αυτές missing of representation: the gap between text and να αφοπλίζονται, ο Johne θίγει κρίσιμα ερωτήματα image. At a time where the ubiquity of images has που αφορούν τον τρόπο λειτουργίας των φωτογραφι- also rendered them powerless, raises key questions ών τεκμηρίωσης, πώς τις «διαβάζει» το κοινό και πώς about the way that documentary images function, μας επηρεάζουν. Παράλληλα, Ο κύκλος της Ελλάδας how we read into them, and how they affect us. At the παρουσιάζει μια διφορούμενη αφήγηση που κινείται same time, Griechenland-Zyklus posits an ambivalent SVEN μεταξύ παρέκκλισης, ελπίδας και σωτηρίας. Όπως narrative between aberration, hope and salvation. To έχει πει ο ίδιος ο καλλιτέχνης: «εκεί όπου ο ουρανός borrow the artist’s words, “Where the sky is darkest, JOHNE είναι πιο σκοτεινός, τα άστρα είναι πιο λαμπερά». the stars are brightest”. 88 89

Το όνομά της είναι Gun 2015 Her name is Gun 2015 λάδι σε λινό oil on linen Ως πρόσφυγας που εγκατέλειψε το Ιράκ, όταν ήταν ακόμα παιδί, η Hayv 207 x 265 εκ. 207 x 265 cm Kahraman θέτει με το έργο της ερωτήματα για την ταυτότητα και τις ρίζες της. Καθώς ήταν πολύ μικρή όταν έφυγε από την πατρίδα της, αποκόπηκε απότομα από τη γλώσσα και τον πολιτισμό της. Τα έργα της καταγράφουν τον ξεριζωμό της, την αίσθηση αποξένωσης από τις ρίζες της και τον πόθο της επανασύνδεσης με αυτές. Στην έκθεση της Μπι- ενάλε, η Kahraman παρουσιάζει έργα από τη σειρά As a refugee who fled Iraq when she was only a Πόσο Ιρακινός είσαι; (2014-2015). Πρόκειται για λάδια child, Hayv Kahraman raises questions about her σε λινό με αλληγορικά στοιχεία, αλλά και κείμενα που identity and origins in her work. Being very young βασίζονται σε προσωπικές αναμνήσεις της καλλιτέ- when she left her native country, she was abruptly χνιδας από την παιδική της ηλικία στη Βαγδάτη, μαζί cut off from her own language and culture. Her με γλωσσοδέτες, αφορισμούς, συνηθισμένες ιρακι- paintings are a recording of this separation from νές λέξεις και ιστορίες από την εμπειρία της ως πρό- her origins, the sense of alienation from one’s roots σφυγα στη Σουηδία. Το αραβικό κείμενο εμφανίζεται and the yearning to reconnect with them. In the σε δύο χρώματα: μαύρο για την αφήγηση της ιστορίας exhibition, Kahraman presents paintings from a και κόκκινο για τον υπομνηματισμό, μια πρακτική που series titled How Iraqi are You? (2014-2015). These προέρχεται από το εικονογραφημένο χειρόγραφο oil on linen works include figurative elements but του 12ου αιώνα Maqamat al Hariri, το οποίο αφηγείται also texts that are based on personal memories ιστορίες καθημερινών Ιρακινών της Διασποράς. Στα from growing up in Baghdad as well as tongue έργα της αυτά, η Kahraman έχει υιοθετήσει κάποια twisters, aphorisms, typical Iraqi words and stories από τα τυπικά γνωρίσματα των εικονογραφήσεων of existing as a refugee in Sweden. The Arabic του εν λόγω χειρογράφου, όπως το χρώμα, η δομή script appears in two colours: black to narrate the και η σύνθεση. Όπως και στις εικονογραφήσεις του story and red as commentary, a practice directly Maqamat, έτσι και στα περισσότερα από τα δικά της derived from the Maqamat al Hariri, a 12th century έργα απουσιάζει το φόντο, καθώς η καλλιτέχνης δεν Arabic illuminated manuscript containing stories θέλει να ορίσει κάποιο πλαίσιο. Θέλει οι φιγούρες της about ordinary Iraqis in the Diaspora. In these να βρίσκονται σε μια διαρκώς ρευστή, κυμαινόμενη works, Kahraman has adopted some of the formal κατάσταση –ούτε εδώ ούτε εκεί– παραπέμποντας στη qualities of the old Maqamat illustrations, such δική της εμπειρία ως μέλους της ιρακινής Διασποράς. as colour, structure and composition. Like the Η γλώσσα παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στη ζωγρα- Maqamat illustrations, most of her works don’t show φική της. Στο έργο Το όνομά της είναι Gun (2015), για a background, as the artist doesn’t want to define a παράδειγμα, ο τίτλος βρίθει γλωσσικών αναφορών. context. She wants her figures to be in constant flux, Η λέξη «gun», που σημαίνει «όπλο» στα αγγλικά, floating, neither here nor there, not unlike her own στα σουηδικά είναι μια κοινή λέξη για τη «γυναίκα», position in the Diaspora. Language also plays an ενώ στα κουρδικά σημαίνει «όρχεις». Η καλλιτέχνης important part in her paintings. In Her Name is Gun αφήνει έτσι το κοινό να διερωτάται για το πώς πρέπει (2015), for example, the title has several linguistic να αναγνώσει το έργο. Όσον αφορά τα κείμενα που associations. “Gun”, refers to a firearm in English, συνοδεύουν τις εικόνες, η Kahraman χρειάστηκε να in Swedish it is a common name for a woman while μάθει ξανά να γράφει, να διαβάζει και να μιλάει την in Kurdish it means testicles, leaving us with the «ακρωτηριασμένη μητρική της γλώσσα», όπως λέει η question how to relate the different readings. For ίδια. Δημιουργώντας αυτά τα έργα, έπρεπε να ανακα- the texts that accompany the images, Kahraman λύψει τον εννιάχρονο εαυτό της, που γνώριζε άπται- had to re-learn how to write, read and speak what στα αραβικά. Συνεπώς, οι πίνακές της αποτελούν she calls her “amputated mother tongue.” In making έντονα προσωπικές αφηγήσεις για ένα κλεμμένο πα- these works she had to search for her 9 year ρελθόν. Αντανακλούν την εμπειρία του εξοβελισμού old self, who spoke and wrote fluent Arabic. Her από την πατρίδα και την ανάγκη να ενσωματωθεί σε paintings are thus highly personal narratives that έναν νέο πολιτισμό. Αποτελούν έναν τρόπο αποκα- recall a stolen past. They reflect her experience of τάστασης μιας ιστορίας που φοβάται κανείς μήπως being expelled from her homeland and the necessity την ξεχάσει. Την ίδια στιγμή, αντανακλούν οδυνηρά to integrate into a new culture. They form a way to το διαρκές συναίσθημα της ετερότητας, του να μην restore the history one is afraid to forget. At the είσαι ούτε «εδώ» ούτε «εκεί», του να μην ανήκεις, same time, they poignantly reflect the constant εν τέλει, πουθενά – ένα συναίσθημα που αποτελεί feeling of otherness, of neither being “here” nor αναπόσπαστο κομμάτι της κατάστασης όλων των με- “there”, of ultimately belonging nowhere, that are HAYV ταναστών. part and parcel of the migratory condition. KAHRAMAN 90 91

Παίζοντας στα πουλιά (στιγμιότυπο) 2013 Playing to the Birds (video still) 2013 μονοκάναλο HDV βίντεο, χρώμα, ήχος single channel HDV video, colour, sound 14’ 14’

Ένα κομψό δωμάτιο εποχής, με έναν τεράστιο πολυέλαιο να κρέμεται από το ταβάνι και ένα μεγάλο πιάνο με ουρά στο βάθος. Διάσπαρτα στον χώρο κλουβιά πουλιών όλων των μεγεθών και σχεδίων. Ο αέρας γεμίζει από το δυνατό τιτίβισμα και το κελάηδισμα πολύχρωμων ωδικών πτη- νών όλων των ειδών: παπαγάλοι, καναρίνια, σπίνοι. Η σκιά του ήλιου σχηματίζει γεωμετρικά σχήματα In an elegant period room with a huge chandelier στο πάτωμα. Μια ειδυλλιακή, γαλήνια ατμόσφαι- suspended from the ceiling and a large grand piano ρα επικρατεί στο δωμάτιο. Τότε, ένας πιανίστας standing in the back, bird cages of all shapes and μπαίνει στο δωμάτιο, υποκλίνεται στο κοινό των sizes are scattered around the space. The air is filled πουλιών, κάθεται στο πιάνο και αρχίζει να παίζει το with the loud twittering and chirping of all kinds of κομμάτι του Franz Liszt, Κήρυγμα του Αγίου Φραγκί- coloured songbirds: parrots, canaries, parakeets σκου στα Πουλιά. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Άγιος and finches. The sun casts mathematical shadow Φραγκίσκος είχε κηρύξει στα σπουργίτια που συνά- patterns on the floor. An atmosphere of idyllic calm ντησε στους αγρούς. Η σκηνή έχει απαθανατιστεί pervades the room. Then, a pianist enters, bows πολλές φορές στην ιστορία της τέχνης, με πιο αξιο- to his audience of birds, sits behind the piano and σημείωτο τον πίνακα του Giotto Κήρυγμα του Αγίου starts playing Franz Liszt’s Saint Francis of Assisi Φραγκίσκου στα Πουλιά. Ο Liszt επένδυσε τη σκηνή preaching to the birds. As the legend goes, Saint με ήχο, σε μια σύνθεση που μιμείται το κελάηδισμα Francis gave a sermon before a flock of birds that των πουλιών, με διαδοχικές τρίλιες και τρέμολα, he came across in a field, a scene pictured many που παύουν μόλις αρχίζει ο Άγιος Φραγκίσκος το times in art history, notably by Giotto. Liszt provided κήρυγμά του, οπότε τα πουλιά σταματούν το τρα- sound for the scene as an imitation of the birdsong, γούδι για να ακούσουν τα λόγια του. Αυτή η ανάμιξη with chains of trills and tremolos until Saint Francis μουσικής, θρύλου και τιτιβίσματος δημιουργεί ένα himself begins to preach to them, while the birds βροντερό υβρίδιο, συγκινητικό και βαθύ συνάμα. Η silence their singing and listen to his words. This απλότητα του τιτιβίσματος τονίζει την αιθέρια περι- blending of music, legend and birdsong results πλοκότητα της μουσικής του Liszt. Ο Gramsci, που in a sonorous hybrid, which is as moving as it is είχε περιγράψει τον Άγιο Φραγκίσκο σαν «κομήτη profound. The simplicity of the birdsong accentuates στο καθολικό στερέωμα», είχε αναμφίβολα εντυ- the ethereal complexity of Liszt’s music. Gramsci, πωσιαστεί από την ανθρωπιά και την ταπεινότητά who described Saint Francis as “a comet in the του, που βρίσκουν απήχηση στη μουσική. Η χαρού- catholic firmament” was no doubt impressed by his μενη φλυαρία των πουλιών, οι στροβιλιζόμενοι ήχοι humanity and humility, which echoes in the music. του πιάνου και η μεγάλη δύναμη της καλλιτεχνικής The cheerful chatter of the birds, the whirling δημιουργίας σε όλες τις μορφές της, καθώς υπερί- sounds of the piano and the sheer power of artistic πταται της πεζότητας και των ανθρώπινων ελαττω- creativity in all its forms to soar above human flaws μάτων, όλα στέλνουν ένα συμβολικό μήνυμα αισι- and banality, all constitute optimism in symbolic οδοξίας. form.

ANNIKA KAHRS 92 93 Στο έργο Παρρησία: κουράγιο / αναπνοή / λόγος η Ελένη Καμμά εμπνέεται από την ελληνική λέξη παρρησία, την οποία συσχετίζει με δύο πρόσφατα γεγονότα στην Ανατολική Μεσόγειο. Το πρώτο είναι η λαϊκή εξέγερση που Παρρησία: κουράγιο / αναπνοή / λόγος 2014-2015 Parrhesia: courage / breath / speech 2014-2015 προκάλεσαν τα σχέδια ανάπλασης για τη δημιουργία εμπορικού κέντρου και εγκατάσταση με αντικείμενα και προβολή δύο βίντεο installation with objects and two video projections κατοικιών του πάρκου Γκεζί, στην πλατεία Ταξίμ της (συνολική διάρκεια 16’ 43’’) (total viewing time 16’ 43’’) μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable Κωνσταντινούπολης. Στο βίντεο βλέπουμε συνεντεύ- In Parrhesia: courage / breath / speech (2014-2015) ξεις με νεαρούς διαδηλωτές στο Πάρκο Γκεζί, οι οποίοι Eleni Kamma takes the notion of the Greek word περιγράφουν τη στρατηγική αντίστασης που βασίζεται parrhesia (frankness of speech or candid speech) στις ιδέες της κινητοποίησης, της συμμετοχής των πο- as a point of departure, and relates it to two recent λιτών και του χιούμορ. Μια σειρά φωτογραφιών από το events in the Eastern Mediterranean. One was the ίδιο σημείο εστιάζει σε αντικείμενα που χρησιμοποι- protest against plans to turn the Taksim Gezi Park in ήθηκαν ως μέσα διαμαρτυρίας (καρπούζια, μαγειρικά Istanbul into a shopping mall and residential area. A σκεύη, λεμόνια, σφυρίχτρες, μάσκες, πλακάτ, οδο- video shows interviews with young protesters at the φράγματα, κ.λπ.). Παρουσιάζει την οπτική κουλτούρα Gezi Park speaking on the notion of engagement, και τη στόχευση των φιλειρηνικών διαδηλωτών και citizen participation and humour as a strategy δείχνει πώς καταφέρνουν να διατηρούν την αισιοδο- of resistance. A series of photos from the same ξία τους σε πείσμα της απειλής των δυνάμεων της location zooms in on the use of certain objects as καταστολής και της καταπίεσης. Το δεύτερο γεγονός means of protest, such as watermelons, kitchenware, είναι η ομιλία με την οποία ο πρώην υπουργός Πολι- lemons, whistles, dust masks, signs, barriers, etc. τισμού της Ελλάδας, Πάνος Παναγιωτόπουλος, άνοιξε It illustrates the visual culture and outlook of the τις εργασίες του συνεδρίου «Χρηματοδοτώντας τη peaceful protestors and shows how they manage to Δημιουργικότητα», που διεξήχθη στην Αθήνα το 2014 remain optimistic in light of the looming forces of στο πλαίσιο της ελληνικής προεδρίας της Ε.Ε. Το συ- oppression. The second event is former Greek culture νέδριο είχε ως θέμα την πολιτική πολιτισμού τις επό- minister Panos Panayiotopoulos’ opening speech at μενες δεκαετίες. Ο υπουργός παρουσίασε εκεί μια νε- the EU-conference “Financing Creativity” in Athens οφιλελεύθερη προσέγγιση που βλέπει τον πολιτισμό in 2014 about Greece’s cultural policy in the coming ως αγαθό που πρέπει να ιδιωτικοποιηθεί. Στην ομιλία, decades, which outlined an increasingly neo-liberal ακούμε τον υπουργό να περιγράφει το όραμά του για view of culture as being something that should be το μέλλον του πολιτισμού με αμιγώς οικονομικούς privatised. One can hear the minister formulate όρους. Πρόκειται για ένα όραμα που αποκαλύπτει πώς the proposed future role of culture in exclusively το ελληνικό κράτος εγκαταλείπει όλο και περισσότε- economic terms, a vision that is indicative of how the ρο στη μοίρα του τον σύγχρονο πολιτισμό. Το εκπλη- Greek state is increasingly abandoning its support for κτικό είναι ότι στο εν λόγω συνέδριο δεν κλήθηκε να contemporary culture. Stunningly, not a single artist μιλήσει ούτε ένας καλλιτέχνης. Αντιδρώντας, η Κίνη- was invited as a speaker to the conference. Given ση Μαβίλη (μια κολεκτίβα που δημιουργεί νομαδικές, this situation a group called the Mavili Collective αυτόνομες, συλλογικές πολιτιστικές ζώνες σε εγκατα- (which is involved in producing nomadic, autonomous λελειμμένους αστικούς χώρους της Αθήνας) κάλεσε collective cultural zones in disused urban spaces καλλιτέχνες από διαφορετικά πεδία να παρευρεθούν in Athens) called for artists from different fields to στο συνέδριο. Αποκλεισμένοι από έναν διάλογο για attend the conference. Having been excluded from a την πολιτική στον πολιτισμό, οι καλλιτέχνες δήλωσαν dialogue about cultural policies, the artists present την αντίθεσή τους στο συγκεκριμένο όραμα, γελοιο- at the conference publicly expressed their disdain ποιώντας τις εργασίες του συνεδρίου. Η απάντηση του regarding the proposed role of culture and made a υπουργού είναι αποκαλυπτική. Την παρουσιάζει με τη mockery out of the proceedings. The response of μορφή αγγλικών υποτίτλων το βίντεο που προβάλλε- the Minister is revealing. It is shown as a video of ται σε μια μαύρη οθόνη. Η απάντηση του υπουργού a black screen showing only the English subtitles στην ειρωνεία, τον σαρκασμό και τον καγχασμό των for the Greek sound track. The Minister’s response καλλιτεχνών διακρίνεται από έλλειψη χιούμορ, ευφυ- to the artists’ use of irony, sarcasm, and laughter ΐας και φαντασίας, ενισχύοντας το στερεότυπο του was met with an utter lack of humour, intelligence συντηρητικού πολιτικού κατεστημένου. Σαστισμένος and imagination, reinforcing the stereotype of the από τις αντιδράσεις των καλλιτεχνών, ο υπουργός political status quo as being completely staid. Utterly δεν κατάφερε να ολοκληρώσει, ενώ διαπίστωσε πώς ο confused by the artists’ reactions, he was unable to ιδεαλισμός μπορεί να εξουδετερώσει και, εν τέλει, να come to any conclusion and witnessed how populism συντρίψει τον λαϊκισμό. Τα βίντεο έχουν ενταχθεί σε was counteracted, and finally smothered by idealism. ένα θεατρικό σκηνικό, με στοιχεία που σχετίζονται με The videos are incorporated into a theatre-like setting την πρακτική της διαμαρτυρίας σε δημόσιους χώρους that includes props relating to the practice of protest και υπογραμμίζουν την επιτελεστική πτυχή του ελεύ- in public space and highlighting the performative θερου λόγου. Η Καμμά διερευνά ουσιαστικά την αξιο- aspect of public, free speech. Ultimately, Kamma ΕΛΕΝΗ ΚΑΜΜΑ ποίηση του ελεύθερου λόγου σε διαφορετικά πλαίσια, probes the deployment of free speech in different θυμίζοντάς μας τον καθοριστικό ρόλο του στις δημο- contexts, reminding us of the essential role it plays in ELENI KAMMA κρατικές διαδικασίες. democratic processes. 94 95

Τα παιδιά της ανησυχίας (στιγμιότυπο) 2013-2014 Children of Unquiet (video still) 2013-2014 Το έργο Τα παιδιά της ανησυχίας (2013-2014) είναι ένα πρότζεκτ του Μιχαήλ μονοκάναλο HD βίντεο, χρώμα, ήχος single channel HD video, colour, sound Καρίκη, που εκτυλίσσεται στο δαιδαλώδες φυσικό, ιστορικό και κοινωνικο- 15’ 30’’ 15’ 30’’ οικονομικό πλαίσιο της γεωθερμικής περιοχής της Κοιλάδας του Διαβόλου στην Τοσκάνη της Ιταλίας. Διάσημη για τη σύνδεσή της με τη φημισμένη Κόλαση του Δάντη, πρόκειται για την περιοχή όπου επινοήθηκε η βιώσι- μη ηλεκτροπαραγωγή πριν από 100 χρόνια και κατασκευάστηκε ο πρώτος γεωθερμικός σταθμός ηλεκτρικής ενέργειας, στο χωριό Larderello. Μέχρι πρόσφατα ζούσαν στην περιοχή περίπου πέντε χιλιά- δες άνθρωποι, οι οποίοι κατοικούσαν στα πασίγνωστα Children of Unquiet (2013-2014) is a project by Mikhail βιομηχανικά χωριά που δημιουργήθηκαν με βάση τα Karikis that takes place within the intricate natural, σχέδια του Ιταλού αρχιτέκτονα Giovanni Michelucci. historical and socio-economic context of the geother- Μετά την εισαγωγή τεχνολογιών αυτοματοποίησης mal area of the Devil’s Valley in Tuscany, Italy. Known και εξ αποστάσεως λειτουργίας από τις εταιρείες του for its legendary association with Dante’s Inferno, this κλάδου, η ανεργία στην περιοχή αυξήθηκε, ενώ οι is the very location where sustainable energy produc- νέοι είχαν πια λιγοστές ευκαιρίες και προοπτικές. Το tion was invented 100 years ago and where the first αποτέλεσμα ήταν η ραγδαία και μαζική εγκατάλειψη geothermal power station in the world was built in the ολόκληρων χωριών από τους κατοίκους τους. Το έργο village of Larderello. Until recently, a community of του Καρίκη έχει ως θεματικό άξονα την ιστορία του around five thousand people lived there in a group of εργοστασίου και των γύρω χωριών, παρουσιάζοντας iconic modernist industrial villages planned by Italian διαφορετικές πτυχές της ιστορίας, της παρακμής architect Giovanni Michelucci. Following the introduc- και των προοπτικών της περιοχής. Το βίντεο Τα παι- tion of automated and remote operation technolo- διά της ανησυχίας (2013-2014), κεντρικό τμήμα μιας gies by the industry, unemployment increased and πολυσύνθετης εγκατάστασης, δείχνει παιδιά να κυρι- prospects for the young became limited resulting in εύουν ένα εγκαταλελειμμένο εργατικό χωριό και τις the rapid depopulation or abandonment of entire vil- γύρω βιομηχανικές εγκαταστάσεις και τοποθεσίες. Ο lages. Karikis’ project takes the history of the power Καρίκης δημιούργησε όλο το έργο σε στενή συνερ- plant and surrounding villages as a central point of γασία με παιδιά της περιοχής, σε διάστημα δεκαοκτώ reference, showing different aspects of its history, μηνών. Πέρα από το ομώνυμο φιλμ, η εγκατάσταση demise and possible future. The video Children of περιλαμβάνει επίσης τη φωτογραφική σειρά Οράμα- Unquiet (2013-2014), the central part of an installa- τα (2014) και μια ταινία γυρισμένη με κάμερα οκτώ tion with several components, shows how children χιλιοστών (Super-8) που καταγράφει το όραμα των take over a deserted workers’ village and its adjacent ίδιων των παιδιών για τη χρήση των σπιτιών στο ερη- industrial and natural locations. Karikis created the μωμένο χωριό. Τα παιδικά οράματα παρουσιάζονται entire project in close collaboration with children σε μια σειρά από μελλοντολογικές ζωγραφιές και πο- from the region over a period of eighteen months. λεοδομικά σχέδια, τα οποία δημιούργησαν τα παιδιά Apart from the film of the same name, the installation σε συνεργασία με τον καλλιτέχνη. Η σειρά Οράματα also includes Visions (2014), a photographic series αποτελείται από πέντε φωτογραφίες, που δείχνουν and a Super8 film that capture the children’s visions τα παιδιά να κάθονται κατάχαμα, να κοιμούνται στους of the future of their homes in the deserted villages αγωγούς ατμού και να αφουγκράζονται τη γη. Συ- as they depict them in a series of futurological draw- νοδεύεται από ένα τρίλεπτο φιλμ Super-8, το οποίο ings and urban plans generated through workshops προβάλλεται σε ένα εικονοσκόπιο και παρουσιάζει τις with the artist.Visions consists of five photographs, ζωγραφιές των παιδιών σε κίνηση. Η εγκατάσταση showing the children lying on the ground, sleeping on περιλαμβάνει επίσης ένα πολύχρωμο κειμενικό έργο the steam pipes, listening to the earth, accompanied με τίτλο Η αγάπη είναι ο θεσμός της επανάστασης by a 3-minute Super-8 film, shown on a viewer, which (2014), το οποίο λειτουργεί σαν μια κατηγορηματική provides animation to the children’s drawings. The επιβεβαίωση της δύναμης της αγάπης να δημιουργεί installation also includes a multi-coloured text work: μακροχρόνιες σχέσεις και να υποδαυλίζει την αλλα- Love Is the Institution of Revolution (2014), presenting γή. Το έργο ολοκληρώνει ένα επιτραπέζιο παιχνίδι an unequivocal statement of the power of love to cre- για δύο παίκτες ή ομάδες, το Larderello. Το παιχνίδι ate long-term relationships and to instigate change. αναπαριστά την ιστορία του εργοστασίου παραγωγής Finally, the work is completed by a board game, ηλεκτρικής ενέργειας. Οι παίκτες καλούνται να λά- Larderello, for 2 players or teams. This re-enacts the βουν αποφάσεις που επηρεάζουν τις οικονομικές και history of the power plant. It engages the players in κοινωνικές αλλαγές. Το έργο Τα παιδιά της ανησυχίας the process of decision-making, affecting economic εκτυλίσσεται σαν μια πολυεπίπεδη, περιπετειώδης and social change. Children of Unquiet unfolds as ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΡΙΚΗΣ ιστορία, που δείχνει πώς τα όνειρα και η δημιουργική a multi-layered adventure story, showing how the φαντασία των νέων μπορούν να κερδίσουν τελικά τη dreams of youth and the creative imagination may MIKHAIL KARIKIS μάχη με το δυστοπικό σήμερα. eventually overcome a dystopian present. 96 97

«Θεέ, υποψιάζομαι είστε αριστερός “God, I suspect you of being a leftist διανοούμενος...» (λεπτομέρεια) 2014- 2015 intellectual...” (detail) 2014- 2015 εγκατάσταση installation μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable (ψηφιακές εκτυπώσεις σε χαρτί μεικτών (digital prints on paper, dimensions διαστάσεων, ψηφιακή εκτύπωση σε πανί, variable, digital print on textile, 220 x 110 εκ., ψηφιακές εκτυπώσεις και σχέδια, 220 x 110 cm, digital prints and drawings τοποθετημένα σε τραπέζι) displayed on table)

Το έργο Θεέ, υποψιάζομαι είστε αριστερός διανοούμενος... (2015) της Χρυσάνθης Κουμιανάκη, δανείζεται τον τίτλο του από ένα σύνθημα του Μάη του ‘68. Στο έργο παρουσιάζονται αφίσες, ανακοινώσεις, σχέ- δια και άλλο έντυπο υλικό που εισάγουν ένα νέο γραφικό κώδικα, μια νέα αλφάβητο, μια καινούρια Chrysanthi Koumianaki’s work God, I suspect You γραμματοσειρά. Μιμήσεις αφισών, φυλλαδίων, are a leftist intellectual… (2015) borrows its title προκηρύξεων και μανιφέστων γραμμένων σε μια from a slogan from the May 1968 events in France γλώσσα, η οποία δεν μπορεί να διαβαστεί εκτός αν (I suspect God of being a leftist intellectual). The αποκρυπτογραφηθεί. Τα γράμματα της αλφάβητου work features posters, announcements, sketches αντικαθίστανται εδώ από πλάνα ιδανικών πόλεων and other forms of printed matter, all of which που σχεδίασαν αρχιτέκτονες επηρεασμένοι από introduce a new graphic code, a new alphabet and a τον Βιτρούβιο (Filarete, Fra Giocondo, Girolamo new font. Imitations of posters, flyers, declarations Maggi, Giorgio Vasari κ.ά.) κατά τον 15ο-16ο αιώνα, and manifestos, written in a language that needs to στη διάρκεια της Αναγέννησης, όταν η ουτοπική be deciphered to be understood. Here, the letters σκέψη και αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων ζωής of the alphabet are replaced by plans for ideal cities ξέσπαγε μέσα από τις έντονες πολιτισμικές ανακα- designed by architects influenced by Vitruvius (they τατάξεις. Πλάνα τα οποία βρίσκονται στο χαρτί και include Filarete, Fra Giocondo, Girolamo Maggi and δεν έχουν υλοποιηθεί, αλλά κάποια έχουν αποτελέ- Giorgio Vasari) during the Renaissance in the 15th- σει αφορμή για τη δημιουργία «ιδανικών πόλεων», 16th centuries, when utopianism and the quest to οι οποίες στη συνέχεια έχουν απορριφθεί εκ νέου. discover alternative ways of life erupted from within Σχέδια για δυνητικές πόλεις που στόχευαν σε μια the intense cultural upheavals of that time. Those ιδανική πολεοδομία και παράλληλα σε μια ιδανική plans came to nothing. But although they never ζωή. Ταυτόχρονα, ερευνάται η σχέση των ιδεών και materialized, some of them inspired the creation of στόχων των μαζικών διαδηλώσεων με την ιδέα της “ideal cities” that were subsequently rejected once ουτοπίας και της ιδανικής κοινωνίας. Η ιδέα της again; plans for potential cities that aspired to an ανατροπής μιας επικρατούσας τάξης πραγμάτων σε ideal urban configuration and an ideal life. The work σχέση με το ασυμβίβαστο και το φανταστικό. Εδώ, also investigates the relationship between the ideas λοιπόν, αποδομείται η γλώσσα και απεικονίζεται με and aspirations of mass demonstrations and the προτάσεις ανυλοποίητες, προτείνοντας έτσι την concept of an ideal society. The idea of subverting επαναδιαπραγμάτευσή της, φανταστικά, φαντασι- the status quo, connected to the uncompromising ακά ή πραγματικά. Ένας «πίνακας ανακοινώσεων» and the imaginary. Here, then, language is που γεμίζει συνεχώς, που επαναπροσδιορίζεται deconstructed and represented by unmaterialized ξανά και ξανά, που αμφισβητεί το περιεχόμενό του proposals, thereby suggesting a revisiting of διαρκώς. language, in an imaginary or actual way. A “notice board” constantly filling up with new notices, is redefined over and over again, always questioning its current content.

ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΟΥΜΙΑΝΑΚΗ CHRYSANTHI KOUMIANAKI 98 99

Η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Ρωσίας, ενοχλημένη από τα ποντίκια και Το υπόγειο (στιγμιότυπο) 2014 The Basement (video still) 2014 τους αρουραίους που κατέκλυζαν τα Χειμερινά Ανάκτορα στην Αγία HD βίντεο-εγκατάσταση HD video installation χρώμα, ήχος, 17’ colour, sound, 17’ Πετρούπολη –σήμερα στεγάζεται εκεί το Κρατικό Μουσείο Ερμιτάζ– εξαπέλυσε μια στρατιά από γάτες για να λύσει το πρόβλημα. Ειδικό υπηρετικό προσωπικό φρόντιζε τις γάτες, για τις οποίες είχε επίσης προβλεφθεί μηνιαίο επίδομα τροφής. Από τότε ζουν διαρκώς γάτες στο υπόγειο του κτιρίου, με εξαίρεση την περίοδο της πολιορκίας του Λένινγκραντ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν αφανίστηκε ο πληθυ- σμός τους. Μετά τον πόλεμο, οι γάτες επανήλθαν στο υπόγειο, όμως οι συνθήκες διαβίωσής τους Empress Elizabeth of Russia, being annoyed with επιδεινώθηκαν. Ο Erik van Lieshout αποφάσισε να the amount of mice and rats in the Winter Palace κάνει κάτι γι’ αυτό. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης in Saint Petersburg –now the State Hermitage Manifesta στην Αγία Πετρούπολη το 2014, ο van Museum- brought in dozens of cats to solve the Lieshout μετακόμισε στο υπόγειο όπου ζουν οι γά- problem. They were looked after by special servants τες, και προσπάθησε να μεταμορφώσει τον χώρο and were granted a monthly food allowance. Ever τους προς το καλύτερο. Το τελικό αποτέλεσμα εί- since, cats have been living in the basement of the ναι η βίντεο εγκατάσταση Το υπόγειο (2014), που building (except during the siege of Leningrad in the καταγράφει όλες τις προσπάθειες που κατέβαλε: Second World War, when they all perished). They από τον καθαρισμό των παραμελημένων κλουβιών were put back into the basement after this, but their τους μέχρι την πλήρη ανακαίνιση του χώρου, στον living conditions deteriorated. Erik van Lieshout οποίο προστέθηκαν ειδικές κατασκευές που παρέ- decided to change this. During the Manifesta χουν μεγαλύτερη άνεση, ευκαιρίες για παιχνίδι και exhibition in Saint Petersburg in 2014 van Lieshout γενικότερα καλύτερες συνθήκες διαβίωσης στις moved into the basement where the cats live and γάτες του υπογείου. Το βίντεο δείχνει παράλληλα embarked upon transforming their quarters into τον καλλιτέχνη να αναλύει την περίπλοκη κοινωνι- better ones. The result is a video installation, The κοπολιτική δυναμική του κολοσσιαίου αυτού μου- Basement (2014) that documents this process: σειακού οργανισμού της Ρωσίας. Φυσικά, το έργο from cleaning out the neglected cat cages to a διαπνέεται από την προφανή συμπάθεια του καλλι- complete renovation of their premises, including τέχνη για όλα τα αιλουροειδή. Μάλιστα, παρότι το the addition of structures installed to enhance the έργο έχει άφθονο χιούμορ και φιλοπαίγμονα διάθε- cats' comfort, opportunities for play, and general ση, διαθέτει και ένα ευδιάκριτο, πολιτικό, λανθάνον living conditions. At the same time, the video shows νόημα, με στοιχεία που συνδέουν τον κόσμο των the artist negotiating the complex socio-political αιλουροειδών με ομάδες διαμαρτυρίας, όπως οι dynamics of the Russian museum behemoth. The Pussy Riot, και την τρέχουσα πολιτική κατάσταση work, of course, transcends an obvious sympathy στη Ρωσία. Το κριτικό πνεύμα του καλλιτέχνη υπο- for all creatures feline. In fact, despite the abundant φώσκει κάτω από τη χνουδωτή, χαρούμενη φύση playfulness and humor in it, there is a distinct της ταινίας. Με αφορμή την ιστορία με τις γάτες political sub-text, with references that bridge the του Ερμιτάζ, Το υπόγειο θίγει έμμεσα μια σειρά από feline world, with protest groups such as Pussy ακανθώδη ζητήματα, όπως οι κοινωνικοπολιτικές Riot, the current political situation in Russia, and a πτυχές της γραφειοκρατικής διοίκησης του μου- critique latent beyond the fluffy, feel-good nature of σείου, το νόημα της τέχνης, η αγάπη και η παρα- the film. Using the Hermitage cat story as a spring- φροσύνη, ο ρατσισμός και η άνοδος της δεξιάς, η board The Basement indirectly alludes to a complex θέση των μειονοτήτων και των περιθωριοποιημέ- series of questions from the socio-political aspects νων ομάδων και η ρωσική ιστορία. Ο van Lieshout of museum bureaucracy, and the meaning of art, to προσεγγίζει αυτά τα ζητήματα με μια ριζοσπαστικά love and madness, racism and right-wing politics, προσωπική και χιουμοριστική διάθεση, με τον ίδιο the position of minorities and outsiders, and Russian να παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε οτιδήποτε history. Van Lieshout approaches these issues from κάνει, χωρίς όμως να παίρνει τον εαυτό του στα a radically personal and humorous perspective, σοβαρά, όπως συμβαίνει συνήθως. Με τον τρόπο himself playing the leading role in whatever he αυτό, καταφέρνει να προσδώσει σε μείζονα προ- does, without –refreshingly– taking himself too σωπικά και κοινωνικά προβλήματα διαχειρίσιμες seriously. In this way he is able to reduce major διαστάσεις. Ο καλλιτέχνης έχει τροποποιήσει την personal and social problems into manageable and εγκατάσταση που θα παρουσιάσει στη Θεσσαλονί- human proportions. For Thessaloniki the artist κη. Ο επισκέπτης εισέρχεται σε έναν κόσμο αισι- has re-configured the installation. Venturing into οδοξίας, αγάπης, τρέλας, που από κοινού σηματο- it means entering a world of hope, love, madness, ERIK VAN δοτούν την αισιοδοξία. Ο πεσιμισμός ακυρώνεται which altogether translate into optimism countering από τη δύναμη της καλλιτεχνικής δημιουργίας, του pessimism through the sheer force of artistic LIESHOUT χιούμορ και της φαντασίας. creativity, humour and imagination. 100 101

SMALL GIFT. TO GIVE. GIVING. GIVEN. GIFT, SMALL GIFT. TO GIVE. GIVING. GIVEN. GIFT, IF THERE IS ANY ... (J.D.)’ # 1 – # 15 2006-2013 IF THERE IS ANY ... (J.D.)’ # 1 – # 15 2006-2013 εκτύπωση σε Dibond, κορνιζαρισμένες φωτογραφίες print, Dibond, framed photo 60 x 46,5 εκ. η κάθε μία 60 x 46,5 cm each

Ο Thomas Locher εμπνεύστηκε την ενότητα φωτογραφιών και κειμέ- νων Small Gift. To Give. Giving. Given. Gift, if There is Any… ως διερεύ- νηση της σχέσης ανάμεσα στη γλώσσα και τα οικονομικά αλλά και των δρώντων που ενεργούν εντός του συστήματος αυ- τού. Αφετηρία του έργου είναι το Donner le temps The inspiration for the photographic and text-based 1. La fausse monnaie (Given Time I: Counterfeit series, Small Gift. To Give. Giving. Given. Gift, if There Money) του Jacques Derrida, όπου ο συγγραφέας is Any…, by Thomas Locher is an examination of the αμφισβητεί το κατά πόσον μπορεί να υπάρχει γνή- relationship between language and economics as σια «δωρεά», ειδικά σε μια εποχή όπως η σημερινή, well as of the subjects acting within this system. The όπου η ζωή μοιάζει να κυριαρχείται από τις οικο- point of departure for this work is Jacques Derrida’s νομικές σχέσεις και τα συστήματα ανταλλαγής. Ο Donner le temps 1. La fausse monnaie (Given Time Thomas Locher αναλύει το κείμενο του Derrida, I: Counterfeit Money), which questions to what τοποθετώντας μικρές λεζάντες τυπωμένες με κόκ- extent it is really possible to “give”, especially κινα γράμματα κάτω από επιλεγμένες φωτογραφίες today, at a time where life appears governed by που έχουν δημοσιευτεί σε μέσα ενημέρωσης, μαζί economic relations and systems of exchange. με διάσπαρτες, χειρόγραφες παρατηρήσεις και σχό- Thomas Locher, in turn, analyses Derrida’s text, in λια του ίδιου του Locher πάνω στο πρωτότυπο κεί- which small captions are printed in red typescript μενο του Derrida. Οι φωτογραφίες λειτουργούν ως underneath photographs culled from the media, τρίτο επίπεδο νοήματος, προέρχονται από αρχεία interspersed with handwritten annotations in εφημερίδων και περιοδικών και οι περισσότερες Locher’s own handwriting, commenting on the τραβήχτηκαν σε προεκλογικές συγκεντρώσεις. Το original text. The photographs, as a third layer of βασικό ερώτημα που θέτει το έργο είναι το εξής: meaning, consist of archival material, taken from πότε ένα δώρο είναι γνήσιο δώρο; Με άλλα λόγια, newspapers and magazines, mostly from political πότε ο δωρητής δεν έχει καμία απολύτως απαίτηση rallies. The overarching question asked is: under ή προσδοκία ανταπόδοσης; Χρησιμοποιώντας την what conditions does a gift take place? When is έννοια του δώρου ως φιλοσοφική και σημειολογική a gift a true gift and thus not accompanied with αφετηρία, ο Locher χρησιμοποιεί το σύνθετο φαι- expectations of any kind? Taking the notion of νόμενο του δώρου και των χειρονομιών που το συ- the gift as a philosophical and semantic point of νοδεύουν, για να αναδείξει τις τυπικές και άτυπες departure, Locher uses the complex phenomenon δυνάμεις που διατηρούν τη συνοχή της κοινωνίας. of the gift and the gestures associated with it to Αναλύει τις διάφορες διαστάσεις της έννοιας του highlight the formal and informal forces that bind δώρου, τα πιστεύω που διέπουν τη δωρεά και την our society together. He analyses the different επίδραση αυτών των εννοιών πάνω στη συγκρότη- facets of the notion of the gift, the belief systems ση του ατόμου και της κοινωνίας. Ο Locher παρου- under which these take place and the impact of σιάζει παράλληλα το βίντεο HOMO OECONOMICUS, these notions on the constitution of the subject Credit / Trailer (2013), μια ανάλυση των διαφορετι- and society. Together with this series, Locher also κών νοημάτων της αγγλικής λέξης credit («πίστω- presents a video, HOMO OECONOMICUS, Credit / ση», «τιμή», «εκτίμηση» κ.ά. ) και των αμφιλεγόμε- Trailer (2013), an analysis of the different meanings νων και αντικρουόμενων ορισμών της. Και τα δύο of the English word “credit,” and its ambiguous and αυτά έργα ανήκουν στη μακρά κριτική διερεύνηση contradictory definitions. Both these works are part από τον καλλιτέχνη των εγγενών πολιτικών διαστά- of the artist’s long-term critical exploration of the σεων της δομής της γλώσσας και της επίδρασής political implications inherent in the structure of τους στη συμπεριφορά των ανθρώπων και τις δο- language and how they impact human behavior and μές των κοινωνιών. social structures. THOMAS LOCHER 102 103

Αποκαλύπτοντας την καταστροφή I (Διάδρομος Χ – Unearthing Disaster I (Corridor X – Υστερόγραφο στο ταξίδι χωρίς τέλος) 2013 Postscript to an Unfinished Journey) 2013 δικάναλη βίντεο-εγκατάσταση, χρώμα, ήχος two channel video installation, colour, sound 37’ 37’

Για το φιλμ Αποκαλύπτοντας την καταστροφή (2013-2015) οι Angela Melitopoulos και Angela Olga Anderson άρχισαν να καταγράφουν από το 2013 τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες της εξόρυξης χρυσού στις Σκουριές από μια καναδική εταιρεία (στην οποία πούλησε η ελληνική κυβέρνηση αντί πινακίου φακής τα δικαιώματα εξόρυξης). Η περιοχή βρίσκεται σε μια For the film project Unearthing Disaster (2013-2015) παρθένα δασική έκταση στη Χαλκιδική και η οικονο- Angela Melitopoulos and Angela Olga Andersen μία της βασίζεται κυρίως στον τουρισμό, την αλιεία, began recording, in 2013, the environmental, social τη γεωργία και τη μελισσοκομία. Το ορυχείο ήρθε να and psychological damage to the region of Skouries απειλήσει βίαια τη βιοποικιλότητα και το οικοσύστημα in northeastern Greece by the operation of a ενός μεγαλειώδους φυσικού τοπίου. Το φιλμ παρου- Canadian gold mine (sold by the Greek government σιάζει τη σταδιακή αλλά μαζικής κλίμακας καταστρο- for next to nothing) located in a pristine forest in φή της περιοχής, τις συγκρούσεις των ακτιβιστών με the Halkidiki area. Economically the region largely την αστυνομία και όσους επέλεξαν να δουλέψουν depends on tourism, fishing, farming and beekeeping στο ορυχείο, αναδεικνύοντας τα πολλαπλά αντικρου- and the mine has come to violently threaten the όμενα συμφέροντα. Πρωταγωνιστές είναι οι κάτοικοι biodiversity and ecosystem of the magnificent natural της περιοχής, οι οποίοι φοβούνται ότι το αντίτιμο για landscape. The film shows the gradual but massive τα βραχυπρόθεσμα οικονομικά οφέλη της εξόρυξης destruction of the site, the clashes of activists with χρυσού θα είναι βαρύ, υποστηρίζοντας ότι το έργο θα the police and with those who have chosen to work καταστρέψει τα μέσα βιοπορισμού τους και θα μολύ- in the mines, highlighting the various conflicting νει το πόσιμο νερό. Η μεταλλευτική δραστηριότητα interests. The focus is on the residents of the area στην περιοχή έχει μακρά ιστορία, αφορούσε όμως who fear that the short-term economic benefits μόνο μικρής κλίμακας έργα, τα οποία δεν αποτελού- of gold mining will destroy their livelihood, as well σαν απειλή για το περιβάλλον. Μία συνέπεια της λει- as their clean water supply. Minerals have been τουργίας του μεγάλου, ανοιχτού ορυχείου της κανα- mined there for years, but only on a small scale and δικής εταιρείας Eldorado Gold είναι η μετατροπή του without any environmental risk. As a consequence ποτάμιου συστήματος της περιοχής και των πηγών of the large-scale open pit mining, conducted by the του σε δεξαμενή τοξικών αποβλήτων. Οι κάτοικοι της Canadian company Eldorado Gold, the region's river περιοχής είναι αποφασισμένοι να προστατεύσουν το system and its sources will be turned into a toxic φυσικό περιβάλλον του τόπου τους. Το 2012 οργανώ- waste tank. The locals are determined to protect θηκε ένα κίνημα πολιτών που διοργάνωσε διαδηλώ- their environment. In 2012 they began a citizen σεις κατά της επένδυσης. Η κάμερα των Melitopoulos movement and demonstrated against the expanding και Anderson κατέγραψε τις κινητοποιήσεις το 2013. open pit mining projects, which was filmed by the Το 2015 οι καλλιτέχνες επέστρεψαν στην περιοχή για artists in 2013. In 2015 they again returned to the γυρίσματα, αποτυπώνοντας τον διαρκή βιασμό του region to film, showing the continuing onslaught ειδυλλιακού τοπίου, το οποίο πλέον έχει μετατραπεί on the idyllic countryside, which by now has turned σε μια αγνώριστη, άγονη έρημο. Ήδη καταστράφη- into an unrecognisable barren desert, where a total καν 300 εκτάρια παρθένου δάσους. Η περιοχή έχει of 300 hectares of pristine forest have already αναδειχθεί σε πεδίο μάχης ανάμεσα στις δυνάμεις been cut down. The site has become a contested του νεοφιλελευθερισμού και του κεφαλαίου από τη area for a heated debate pitting the forces of neo- μια μεριά και τις ομάδες πολιτών και τους ακτιβιστές liberalism and capital against those of citizen groups οικολόγους από την άλλη. Μια μάχη ανάμεσα στα and environmentalists, between the arguments for επιχειρήματα υπέρ της «ανάπτυξης» και των θέσεων jobs and "development" versus the arguments for εργασίας, και εκείνα που προτάσσουν το περιβάλλον the environment and sustainability. The new Syriza και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η νέα κυβέρνηση του Σύρι- government has vowed to stop the expansion of the ζα έχει δεσμευτεί να σταματήσει την επέκταση του mine whose sale was part of a drive to secure money ορυχείου, η πώληση του οποίου εντασσόταν στην for state coffers through privatisation in order to προσπάθεια άντλησης εσόδων για τα κρατικά ταμεία meet Greece’s creditors’ demands. The outcome is as μέσω ιδιωτικοποιήσεων, κατ’ επιταγήν των δανει- yet uncertain but the film provides a strong reminder στών της Ελλάδας. Η τελική έκβαση της μάχης πα- of the optimism of the will in action. ANGELA MELITOPOULOS & ραμένει αβέβαιη, όμως η ταινία δείχνει εμφατικά ότι η δύναμη της βούλησης και η ανάληψη δράσης μάς ANGELA OLGA ANDERSON επιτρέπουν να αισιοδοξούμε. 104 105

Στην εποχή μας, ειδήσεις από κάθε γωνιά του πλανήτη φτάνουν αστρα- Χωρίς τίτλο 2014 Untitled 2014 πιαία σε μας, οπότε θεωρητικά θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε ανά πάσα 1000 έγχρωμες φωτογραφίες και ξύλινο τραπέζι 1000 colour photographs and wooden table στιγμή τι συμβαίνει οπουδήποτε στον κόσμο. Όμως είναι τόσο μεγάλος ο 150 x 1000 x 30 εκ. 150 x 1000 x 30 cm Άποψη της εγκατάστασης στο ETE 78, Βρυξέλλες, Installation view at ETE 78, Brussels, όγκος των πληροφοριών, που τελικά επιλέγουμε –ή υποχρεωνόμαστε– να Σεπτέμβριος, 2014 September, 2014 αγνοήσουμε το μεγαλύτερο μέρος τους. Διαρκώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με την αβάσταχτη «βαρύτητα» του είναι. Τα περισσότερα έργα του Tom Molloy βασίζονται σε υπάρχουσες εικόνες και υλικό: σε ειδησεογραφία κοινωνικοοικονομικού ενδιαφέ- ροντος από το διαδίκτυο και τα ΜΜΕ. Στη συνέχεια Living in a time where news from wherever on επεξεργάζεται αυτές τις πηγές και τις μεταμορφώνει our planet reaches us with the speed of light, σε έργα τέχνης που καταγίνονται με τα προβλήματα we theoretically could know everything that της ανθρωπότητας και με ανθρώπους που βλέπουν is happening at any moment and any place in τη ζωή τους να αλλάζει δραματικά από γεγονότα στα the world. But the excess of information is so οποία δεν ασκούν κανέναν έλεγχο. Αποφεύγοντας overwhelmingly large that we prefer, or even are κάθε προκατάληψη και αξιολογική κρίση, ο Molloy δι- compelled, to close our eyes for most of it. We ερευνά τον τρόπο με τον οποίο εμφανίζεται ο κόσμος are constantly confronted with the unbearable μέσα από τον φακό. Παρουσιάζει την οπτική του με “heaviness” of being. Tom Molloy bases most of his νηφαλιότητα αλλά χωρίς να μας αφήνει περιθώριο work on existing imagery or found material: news διαφυγής. Μας παρουσιάζει γεγονότα της ζωής που material from the Internet and media of political επαναλαμβάνονται στο διηνεκές, χωρίς να μας δίνει and socio-economic interest. These sources, την παραμικρή ευκαιρία να αποστρέψουμε το βλέμ- he then crafts into art objects that address the μα μας, χωρίς να αφήνει περιθώριο στην αδιαφορία predicaments of humanity and those whose lives ή τη σκόπιμη άγνοια. Εναποθέτει σε εμάς το βάρος are radically affected by events over which have no ή το προνόμιο να κρίνουμε ποιες είναι οι συνέπειές control. Without any form of prejudice or judgement τους. Στην έκθεση, ο Molloy παρουσιάζει το Χωρίς τίτ- Molloy contemplates the way the world appears λο (2014), μια εγκατάσταση αποτελούμενη από 1.000 through the lens. He illustrates his vision in a sober, μικρές φωτογραφίες, κομμένες σχολαστικά με το χέρι inevitable way. He shows us the eternally recurring και τοποθετημένες σε ένα στενό τραπέζι που έχει facts of life, allowing us no chance to look away, μήκος δέκα μέτρα και φτάνει μέχρι το ύψος του μα- no room for indifference, or deliberate ignorance τιού. Ο καλλιτέχνης έχει κατεβάσει από το διαδίκτυο and leaves it to us to consider their implications as φωτογραφίες που μας δείχνουν άγνωστα, ανώνυμα a burden or a benefit. In the exhibition the artist ανθρώπινα πλάσματα που ενεπλάκησαν σε γεγονότα presents Untitled (2014) an installation of 1,000 άφατης βίας και πόνου: πρόσφυγες, άστεγοι, πόρνες, small coloured photographs, meticulously cut out by θύματα πολέμου, ηρωινομανείς, μέθυσοι, παιδιά-ερ- hand and placed on a 10 meter long narrow table, its γάτες, θύματα λιμών. Δεν έχουμε καμία δυνατότητα top at eye level. The pictures are downloaded from να αγνοήσουμε την κραυγή τους: η όμορφη, χωλή γυ- the Internet, and show us the unknown, unnamed, ναίκα που κέρδισε τον διαγωνισμό ομορφιάς Μις Νάρ- anonymous human beings who have been involved κη, ο άστεγος βετεράνος πολέμου που κρατά ένα χαρ- in unspeakable violence and suffering: refugees, τόνι που αναγράφει Είμαι πρόθυμος να δουλέψω για homeless people, prostitutes, victims of war, heroin φαγητό, το αθώο παιδί με το οπλοπολυβόλο στο χέρι. addicts, drunks, child labourers, famine victims. Όλες αυτές οι μικρές, εύθραυστες, χάρτινες απεικο- We cannot ignore their cry for attention: the one νίσεις συγκροτούν μια συλλογική κραυγή που απαιτεί legged beauty who won the Miss Landmine contest, να δώσουμε προσοχή σε πηγές που μέχρι πρότινος the homeless veteran with his cardboard sign Will αγνοούσαμε – μέχρι δηλαδή να έρθει ο Molloy και να work for food, the innocent child carrying a machine τις βάλει μπροστά στα μάτια μας: πλέον κανείς δεν gun. These small fragile paper renderings are a μπορεί να τις αγνοήσει ή να τις παραβλέψει. Στην όλο collective cry for attention, from a source we may και πιο κερματισμένη και ευερέθιστη εποχή μας, όπου have become deaf to – until Molloy puts them here μαίνονται οι πολιτικές και προσωπικές συγκρούσεις, under our very eyes: unignorable, and unmissable. ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη; Είναι άραγε να In our increasingly fractured and fractious age, αποσπά την προσοχή μας και να σαγηνεύει τον νου where political and personal conflicts are rife, what μας, απομακρύνοντάς τον από τα πιο πιεστικά παγκό- is the most appropriate role for the artist? Should σμια ζητήματα; Ή αντίθετα να αναδεικνύει τα ζητήμα- artists work to distract and beguile our minds away τα αυτά με τρόπο που να μας υποχρεώνει να αναλογι- from the most pressing global issues? Or to draw στούμε τον προσωπικό μας ρόλο και τον τρόπο ζωής attention to them in such a way that we consider our μας, δημιουργώντας έργα πολιτικά αλλά και Πολιτικά, own roles and the way we live now; to make work TOM δηλαδή τόσο με την ατομική όσο και με τη δημόσια that is both political and Political – in the personal έννοια του όρου; Ο Tom Molloy ανήκει ξεκάθαρα στο and the public senses of the word? Tom Molloy is MOLLOY δεύτερο στρατόπεδο. firmly in the latter camp. 106 107

1. Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2015. Η περιστρεφόμενη 1. Thessaloniki, January 2015. The revolving door at ριγράφει ο Gramschi. Γι’ αυτή την επαναλαμβανόμε- strategies, and about worlds that are opposed πόρτα της εξόδου ήταν χαλασμένη όπως με βεβαίωσε the exit was broken, I was told by the pavilion guard. νη εμμονή σε στρατηγικές αποτυχίας μιλάει το Περί- by volition, which will never meet because of the ο φύλακας του περιπτέρου. The idea of repair as a second chance. στροφον αλλά και για κόσμους αντίθετους λόγω θέ- intellect. Η ιδέα της επισκευής σαν μια δεύτερη ευκαιρία. 2. Marcel Duchamp, Door, 11 Rue Larrey, 1927. λησης, που ποτέ, λόγω ευφυΐας δεν θα συναντηθούν. … “The end is in the beginning and yet you go on” 1 2. Marcel Duchamp, Door, 11 Rue Larrey, 1927. Μια πόρ- A door that can only close the entrance to one room, …«Το τέλος βρίσκεται μέσα στην αρχή κι ωστόσο συ- Hamm appears to whisper with a grin on his face, as τα που μπορεί να αποκλείσει ένα από τα δύο γωνιακά but never both at the same time — a door that is both νεχίζουμε»1 he observes the spectators. ανοίγματα, αλλά ποτέ και τα δύο ταυτόχρονα, μια λει- functional and dysfunctional. A ready made that Φαίνεται να ψιθυρίζει χαμογελώντας ο Χαμ κοιτώντας “Use your head, can't you, use your head, you're on τουργική αλλά και δυσλειτουργική πόρτα. Ένα ready bisects domestic security and is a parody of privacy την ομήγυρη που παρακολουθεί. earth, there's no cure for that!”2 made που διχοτομεί την οικιακή ασφάλεια και παρω- and seclusion. «Μα για σκεφθείτε λίγο, για σκεφθείτε, στη γη βρι- …And pushes the door to get out, to save himself. δεί την ιδιωτικότητα και τον περιορισμό. 3. The first piece that S. Beckett wrote for television σκόσαστε, σωτηρία δεν υπάρχει!»2 3. Το πρώτο τηλεοπτικό έργο του S. Beckett, Eh Joe was Eh Joe (BBC2, 4 July 1966). The play opens with …Και σπρώχνει την πόρτα να βγει, και να γλυτώσει. Nikos Navridis (BBC2, 4 Ιουλίου 1966) ξεκινάει με τον Joe να εξετά- Joe examining doors of various sizes, which open to ζει πόρτες διαφορετικών μεγεθών που δεν οδηγούν the walls and therefore lead to nowhere. They refer Νίκος Ναυρίδης πουθενά γιατί είναι χτισμένες. Μιλάνε για μια εξωτε- to an external threat that comes from within and take ρική απειλή που προέρχεται από μέσα και οδηγούνε you far back. 1-2 Σάμουελ Μπέκετ, Το τέλος του παιχνιδιού, 1-2 Samuel Beckett, Fin de partie, βαθιά πίσω. 4. “No one who embarks on a life in theatre goes εκδ. Ύψιλον, μτφρ. Κ. Σκαλιώρας, σ.54 editions de Minuit, Paris, 1957 4. «Στο θέατρο δεν εισέρχεστε ατιμωρητί» έγραφε unpunished”: Tadeusz Kantor’s message outside the έξω από το δωμάτιο ο Tadeusz Kantor, προειδοποιώ- room warned the audience about the risks involved in ντας τους θεατές του για τον κίνδυνο που διατρέχουν participating in the conspiratorial act and his play. παίρνοντας μέρος στο συνωμοτικό γεγονός, και την Audience participation is an event with unforeseeable ανταλλαγή με το έργο. Η συμμετοχή του θεατή είναι consequences. The work is a metonymy of reality. Περιστρεφόμενη πόρτα (ή Το Περίστροφον) 2015 ένα συμβάν με απρόβλεπτες συνέπειες. Το έργο απο- It is situated at the point where life intersects with εγκατάσταση: περιστρεφόμενες πόρτες, αλουμίνιο, τελεί μια μετωνυμία της πραγματικότητας. Τοποθετεί- theatre. γυαλί, αυτόματος μηχανισμός περιστροφής, φωτισμός νέον ται στο σημείο όπου η ζωή τέμνει το θέατρο. 5. Endgame. A story about extraordinary 5. Endgame. Μια ιστορία για φοβερές συμβιώσεις κα- cohabitations made of affection and sadism. A story Revolving door (or The Peristrophon) 2015 μωμένες με τρυφερότητα και σαδισμό. Μια Ιστορία that takes a sarcastic look at feebleness, dependence installation: revolving doors, aluminum, glass, που σαρκάζει την ανημπόρια, την εξάρτηση αλλά και and the things invented to dispel them. We have all at automatic rotating mechanism, neon light τις επινοήσεις που την ξορκίζουν. Ο καθένας μας έχει some point been like Hamm, Clov or both at the same υπάρξει Χαμ, Κλοβ ή και τα δύο μαζί. time. 6. Ο συμπιεσμένος χρόνος, (η ελάχιστη διαδρομή) 6. Compressed time (the shortest path); the time it όσο διαρκεί το άνοιγμα μιας πόρτας, αρκετός για να takes for a door to open, enough to walk through a περπατήσεις μια φάρσα αλλά και ικανός να διαψεύ- farce, but also sufficient to dismiss fruitless returns. σει ατελέσφορες επιστροφές. Όσο χρειάζεται για να Just enough time to reach the beginning, your φτάσεις στην αρχή, εκεί από όπου ξεκίνησες, να φτά- point of departure, and reach, therefore, your final σεις δηλαδή στο τέλος. Μία ακόμα σημασία της λέξης destination. Another meaning of the word exit, as we exit, όπως το βιώνουμε σήμερα στη χώρα μας. experience it today in our country. 7. Σήμερα, οι περιστρεφόμενες πόρτες λειτουργούν 7. Modern revolving doors feature metal or even και με τεχνολογία ανίχνευσης μέταλλων ή χημικών. chemical detectors. They are essential security Αποτελούν σημαντικό χαρακτηριστικό ασφαλείας σε devices at airports and detention centers. They αεροδρόμια και κέντρα κράτησης. Μπορούν να εξο- can also be equipped with surveillance and face πλιστούν με συστήματα επιτήρησης και αναγνώρισης recognition systems. προσώπου. 8. The main benefit of a revolving door is that it 8. Το κύριο όφελος μιας περιστρεφόμενης πόρτας remains always open and closed at the same time. βρίσκεται στο ότι είναι πάντα κλειστή και ανοιχτή Revolving door (or The Peristrophon), 2015 συγχρόνως. A revolving door leading nowhere, which has no Περιστρεφόμενη πόρτα (ή Το Περίστροφον), 2015 use, which mocks and bluffs, since, no matter from Μια περιστρεφόμενη πόρτα, που δεν οδηγεί πουθενά, which point you enter, the exit is the entrance and που δεν χρησιμεύει, που κοροϊδεύει και μπλοφάρει, vice versa. This work is about “the endgame of αφού από όπου κι αν μπεις η έξοδος είναι είσοδος Myths”, the prominence that entraps us, the lost και το αντίστροφο. To έργο μιλάει για «Το τέλος του opportunities that became myths exactly because παιχνιδιού των Μύθων», την προφάνεια που παγι- they were lost. The revolving movement takes δεύει, για τις χαμένες ευκαιρίες που ακριβώς επειδή the form of punishment, as there is nothing to χάθηκαν έγιναν μύθοι. Γίνεται, μια διαρκής περιστρο- distinguish the beginning from the end, or the inside φή σαν τιμωρία, όταν αρχή και τέλος, μέσα ή έξω δεν from the outside; a mistake can lead to preplanned διαφέρουν, όταν το λάθος οδηγεί σε προσχεδιασμέ- opportunities, to repeated failures, to the torture of ΝΙΚΟΣ ΝΑΥΡΙΔΗΣ νες ευκαιρίες, σε επαναλαμβανόμενες αποτυχίες, στο desperate optimism described by Gramsci. Peristrofon μαρτύριο της απεγνωσμένης αισιοδοξίας, όπως το πε- is exactly about this endless obsession with failed NIKOS NAVRIDIS 108 109

Η Ευρώπη σε μπελάδες Europe in Trouble από την ενότητα Αγία Πολιτική from the series Holy Politics (Η πολιτική του παιχνιδιού) 2013 (Politics of Play) 2013 ακουαρέλα σε χαρτί watercolour on paper 32,5 x 25 εκ. 32,5 x 25cm

Στα πρωτότυπα, αλληγορικά σχέδια και έργα ζωγραφικής του Pavel Pepperstein βλέπουμε πολιτικά και πολιτιστικά σύμβολα να τοποθε- τούνται σε φανταστικά τοπία και σενάρια. Στην ενότητα δώδεκα υδα- τογραφιών με τίτλο Αγία Πολιτική (2013), που πα- ρουσιάζεται στην έκθεση, ο καλλιτέχνης σχολιάζει In Pavel Pepperstein’s inventive, figurative drawings την κατάσταση του σύγχρονου κόσμου με ίσες δό- and paintings, political and cultural symbols are σεις σαρδόνιου πνεύματος, χιούμορ, σουρεαλισμού set in fantastical landscapes and scenarios. In και κριτικής. Δυσλειτουργίες του καπιταλισμού και his twelve-part watercolour series Holy Politics της δημοκρατίας, δοκιμασίες της Ευρώπης και είδη (2013) shown in the exhibition, he comments που απειλούνται με εξαφάνιση μεταμορφώνονται on the present state of the world with sardonic σε εικαστικές ιστορίες μέσα από το χαρακτηριστι- wit, humour, surrealism, and criticality in equal κό ελικοειδές, περίτεχνο και πολύχρωμο στιλ του measure. Problems of capitalism and democracy, καλλιτέχνη. Βλέπουμε την τεχνολογική πρόοδο the troubles of Europe, and animals threatened να καταστρέφει τον κόσμο και την Ευρώπη να πα- with extinction are transformed into visual ρενοχλείται από Αμερικανούς, Κινέζους, Ρώσους, stories in Pepperstein’s characteristic serpentine, Μουσουλμάνους και Ταλιμπάν, ενώ η τύχη των ornate and colourful style. We see technological απειλούμενων ειδών συγκρίνεται με το Ολοκαύ- progress destroying the world, Europe harassed τωμα. Έτσι, η πολιτική διάσταση παρεισφρέει στην by Americans, Chinese, Russians, Muslims, and αισθητική. Οι εξόχως ευφάνταστες υδατογραφίες the Taliban, while the fate of endangered species του, φτιαγμένες με μαεστρία και λεπτότητα, συν- is compared to the holocaust; and thus the δέουν τη Ρωσική Πρωτοπορία με την παραδοσιακή political dimension penetrates the aesthetic. His τοπιογραφία, την ποπ αρτ, το στυλ των κόμιξ και highly imaginative, fluidly and delicately executed τις εικονογραφήσεις παιδικών βιβλίων. Όπως λέει ο watercolours connect Russian avant-garde ίδιος ο καλλιτέχνης, «προσπαθώ να υιοθετήσω μια iconography to traditional landscape painting, παιδική –ή ακόμα και παραμυθένια– προσέγγιση της and pop art, comic book style and children’s book πολιτικής πραγματικότητας», ενώ ο ίδιος προσθέ- illustrations. As the artist himself says, he “attempts τει: «σήμερα δεν είναι εύκολο να βρεις την πνευ- to take a child’s –or even a fairytale– view of ματική ελευθερία και το γεγονός αυτό υπαγορεύει political reality” and: “today, it’s not easy to find τη στροφή σε μια πιο αφελή, παιδική τρόπον τινά intellectual freedom, so it necessitates a switch to γλώσσα ανεπεξέργαστων συναισθημάτων, στην a more naive, childlike language of raw emotion, οποία είναι δυσκολότερο να ασκηθεί έξωθεν επιρ- on which it becomes harder to exert an outside ροή ή έλεγχος». Ο Pepperstein (ψευδώνυμο του influence or control.” Pepperstein (the artist’s καλλιτέχνη) δημιουργεί παράδοξες ιστορίες και τις pseudonym) fashions bizarre stories and comments σχολιάζει με αινιγματικά, προφητικά ή διεισδυτικά on them with enigmatic, oracular or piercing texts κείμενα, γραμμένα με τον κομψό, ελικοειδή γρα- in a graceful sinuous handwriting. His work is a φικό χαρακτήρα του. Το έργο του είναι μια κριτική critique on political history by using Suprematist της πολιτικής ιστορίας, στην οποία συνδυάζει αλ- and illustrative imagery, and the utopian aesthetics ληγορικά και σουπρεματιστικά σχήματα με την ου- of the Russian avant-garde and Soviet space age; τοπική αισθητική της Ρωσικής Πρωτοπορίας και της these visual references he weaves into inventive σοβιετικής διαστημικής εποχής. Υφαίνει αυτές τις stories with a mischievous conceptualism, resulting εικαστικές αναφορές σε πρωτότυπες ιστορίες, με in what he calls “psychedelic realism”. In his work παιγνιώδη κονσεπτουαλισμό, δημιουργώντας έργα he projects “a feeling of utopia, or a wish for utopia” που εκπροσωπούν αυτό που ο ίδιος ονομάζει «ψυ- but most of all, his practice alludes to the desire for χεδελικό ρεαλισμό». Το έργο του μεταδίδει «μια αί- change. σθηση ουτοπίας ή την επιθυμία της ουτοπίας», κυ- ρίως όμως παραπέμπει στην επιθυμία για αλλαγή. PAVEL PEPPERSTEIN 110 111

συγκρουσιακό. Ξεκάθαρες φυσικά είναι και οι ανα- work series Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue φορές στη σειρά ζωγραφικών έργων Ποιος Φοβάται (1966-1970) and Gustav Klutsis’ photomontage of το Κόκκινο, το Κίτρινο και το Μπλε (1966-1970) του Lenin flanked by four hands depicting the pillars Η πρόθεση του Αντώνη Πίττα με το νέο του έργο, Throw Hands, που Barnett Newman, αλλά και στο φωτομοντάζ του of Soviet society. Though Pittas does not see δημιούργησε για την Μπιενάλε Θεσσαλονίκης, είναι να δημιουργήσει Gustav Klutsis που εμφανίζει τον Λένιν να περιβάλ- himself as the “artist-engineer” that the early έναν «επιτελεστικό» χώρο που αφενός αφυπνίζει το παρελθόν, αφετέ- λεται από τέσσερα χέρια, τα οποία εκπροσωπούν twentieth century avant-garde had envisioned, ρου αντιμετωπίζει το παρόν. Στον εκθεσιακό χώρο φιλοξενούνται τέσ- τους πυλώνες της σοβιετικής κοινωνίας. Παρότι ο he strives at least to create conditions for critical σερα χέρια μεγάλων διαστάσεων, φτιαγμένα από απομίμηση δέρματος, Πίττας δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως τον thoughts to be triggered, while eschewing any overt σε τέσσερα διαφορετικά χρώματα: κόκκινο, μπλε, «καλλιτέχνη-μηχανικό» που είχε οραματιστεί η propagandistic messages. He sees himself as an κίτρινο και λευκό. Τα αντικείμενα έχουν χρηστικό For his new work Throw Hands for the Thessaloniki πρωτοπορία των αρχών του εικοστού αιώνα, αν μη observer, confronted with a reality of new collective χαρακτήρα –οι επισκέπτες μπορούν να καθίσουν Biennale, Antonis Pittas’ intent is to create a τι άλλο προσπαθεί να δημιουργήσει συνθήκες που movements, of tensions arising within societies and ή να ξαπλώσουν σε αυτά– και αποτελούν διασταύ- “performative” space in which the past can be ερεθίζουν την κριτική σκέψη, αποφεύγοντας όμως between regions, of complicated references and ρωση επίπλου και γλυπτού. Τα χέρια αποτελούν το reactivated and the present addressed. The κάθε απροκάλυπτο προπαγανδιστικό μήνυμα. Θε- unresolvable contradictions. In this context, he is σκηνικό για την παρουσίαση των υπόλοιπων έργων exhibition space hosts four large hands made from ωρεί τον εαυτό του έναν παρατηρητή που έρχεται especially interested in capturing public or collective του: μια σειρά παλιομοδίτικες πινακίδες με κλιπ, οι a faux-leather material in four different colours: αντιμέτωπος με μια πραγματικότητα την οποία συν- memory in the making as well as the dynamics of οποίες έχουν αναπαραχθεί σε πολύ ακριβά υλικά red, blue, yellow and white. The objects are a cross θέτουν η εμφάνιση νέων συλλογικών κινημάτων, οι monumentalization that accompany this process, όπως το μάρμαρο, ο μπρούντζος και άλλα μέταλλα. between furniture and sculpture, and are intended εντάσεις στο εσωτερικό αλλά και μεταξύ κοινωνι- whereby his work becomes a kind of protester’s Πρόκειται για υλικά που χρησιμοποιούνται συνή- for use: people can sit or lie on them. The hands, ών, οι περίπλοκες παραπομπές και οι ανεπίλυτες memorial. θως σε κρατικά κτίρια ή σε δημόσια γλυπτά με γρα- in turn, serve as a stage for the presentation of αντιφάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, τον ενδιαφέρει φειοκρατικές ή «επίσημες» συνδηλώσεις. Σε αυτές other works Pittas presents: a number of old- ιδιαίτερη η καταγραφή της δημόσιας ή συλλογικής επικολλώνται κολάζ με εικόνες που παρουσιάζουν fashioned clipboards, reproduced in very expensive μνήμης εν τη γενέσει της αλλά και η δυνατότητα χέρια πολιτικών και άλλων πολιτικών δρώντων από materials such as marble, bronze and other metals, μνημειοποίησης αυτής της καταγραφής. Έτσι, το ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα ενημέρωσης – χει- materials usually used for government buildings έργο του αναδεικνύεται τρόπον τινά σε μνημείο ρονομίες που υποτίθεται ότι υπογραμμίζουν τη or public sculpture, with bureaucratic or “official” του διαδηλωτή. σπουδαιότητα των όσων λέγονται, εκφράζοντας connotations. Attached to these are various τον θυμό, την ισχύ ή ακόμα και τον φόβο. Παρότι collages of images showing hands of politicians and το έργο παραπέμπει σε παλαιότερες περιόδους other political actors as represented in online and της ιστορίας της τέχνης, όπως η προπολεμική και offline news media – gestures that are supposed to η μεταπολεμική αβάν-γκαρντ, το παρόν που αναπα- underline the importance of what is said, expressing ριστά συνδέεται με τη βία και την εκλογίκευσή της. anger, power or even sometimes, fear. Whilst Throw Hands (λεπτομέρεια) 2015 Ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί συχνά φωτομοντάζ έρ- the work evokes the art historical past, including εγκατάσταση γων της γερμανικής και ρωσικής πρωτοπορίας που both pre- and post-war avant-gardes, the present (μαξιλάρια, παρέπεμπαν στην έλευση μιας νέας εποχής: μια it represents is associated with violence and the μάρμαρο, εποχής, όπου ο καλλιτέχνης-μηχανικός θα έπαιζε rationalization of violence. Photomontages of the μπρούντζος, χαρτί) μεταβλητές καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση της κοινωνίας German and Russian avant-garde often employed διαστάσεις και στην υλοποίηση ουτοπικών ιδεών. Προφανώς η the hand of the artist as a sign of a new time to Άποψη της ελπίδα αυτή είχε διαψευστεί ήδη κατά την εποχή come: a time, in which the artist-engineer would εγκατάστασης στην της εμφάνισής της και μάλιστα με εξαιρετικά βί- have a crucial role in building society and realizing Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης αιο τρόπο, όμως η δύναμη του χεριού και της χει- utopian ideas. Obviously, this hope was already Θεσσαλονίκης, 2015 ρονομίας διατηρεί το ενδιαφέρον της ως ένδειξη frustrated back then and very violently so, but είτε πολιτικής επιρροής ή ήττας είτε ιδεολογικής the force of the hand and the gesture remains Throw Hands καπηλείας. Ο Πίττας αντιμετωπίζει τον εκθεσιακό interesting as a sign of political influence or defeat, (detail) 2015 installation χώρο –ένα πρώην συνεδριακό κέντρο– σαν ένα ιδι- or ideological instrumentalisation. Pittas’s view of (cushions, marble, αίτερα «τοξικό», μολυσμένο πολιτικό περιβάλλον the exhibition space –a former convention centre– as bronze, paper) που ανακαλεί στη μνήμη τη λαϊκή διαμαρτυρία και a very “toxic”, contaminated political environment, variable dimensions εξέγερση, καθώς και τη (βίαιη) αντίδραση των δυ- which might recall civilian protest and upheaval Exhibition view at the Thessaloniki νάμεων καταστολής απέναντι σε καταστάσεις φαι- as well as the (violent) reaction of military and Biennale of νομενικού χάους. Τα χρώματα των χεριών παραπέ- police forces to the state of apparent chaos. The Contemporary Art, μπουν έμμεσα στα χρώματα της προειδοποιητικής colours of the hands indirectly refer to the colours 2015 σήμανσης της τοξικότητας των δακρυγόνων που of the image that is found together with hazard εξαπολύουν κατά των διαδηλωτών οι στρατιωτικές warning labels on tear gas cans, which indicates the και αστυνομικές δυνάμεις. Για τον Πίττα, το συγκε- toxicity of the gas thrown by military and police. For κριμένο ιδεόγραμμα φέρει εντυπωσιακές ομοιότη- Pittas this ideogram strikingly resembles certain τες με ορισμένα ρεύματα της σύγχρονης τέχνης, modern art forms, and can be seen as a kind of και θα μπορούσε κάλλιστα να εκληφθεί σαν ένα détournement of Bauhaus and De Stijl aesthetics ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΙΤΤΑΣ είδος détournement από την αισθητική του Μπα- into something quite different, more politically ουχάους ή του νεοπλαστικισμού σε κάτι εντελώς charged and confrontational. And of course, there ANTONIS PITTAS διαφορετικό, περισσότερο φορτισμένο πολιτικά και are the obvious references to Barnett Newman’s 112 113

Αντίο… κτλ, και Στοιχείο για την Goodbye…etc, and Element for the υποστήριξη νέων δομών 2013-2014 support of new structures 2013-2014 16 βιβλία δεμένα στο χέρι, 108 σελίδες 16 hand bound books, 108 pages each, το καθένα, 38 μπρούντζινα στηρίγματα 38 bronze supporting elements 35 x 350 x 13 εκ. 35 x 350 x 13 cm

Ο ντανταϊστής Tristan Tzara είχε επινοήσει μια μέθοδο ποιητικής γρα- φής βγάζοντας τυχαία λέξεις από ένα καπέλο. Με την ίδια περίπου μέ- θοδο, ο Θοδωρής Προδρομίδης «έγραψε» ένα βιβλίο 108 σελίδων, με 524 προτάσεις. Οι τυχαία τοποθετημένες λέξεις προέρχονται από 524 βιβλία και περιοδικά, τα οποία έστειλαν στον καλλιτέχνη όσοι ανταπο- κρίθηκαν στο κάλεσμά του για τη συγκέντρωση έντυπου υλικού που έπρεπε να κατέχει σημαντική θέση στον πολιτικό λόγο της αριστεράς. Ανάμεσα στα βιβλία που έφτα- Dadaist Tristan Tzara devised a method to create σαν στα χέρια του περιλαμβάνονται κορυφαία κεί- poems by pulling words out of a hat. Applying this μενα όπως Το Κεφάλαιο του Μαρξ (1867), Ιμπερια- method, Theo Prodromidis “wrote” a book of 108 λισμός, το ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού (1916) pages, with 524 sentences, composed of words του Λένιν, καθώς και πιο σύγχρονα κείμενα, όπως taken at randomly from 524 different books and Η κομμουνιστική υπόθεση (2008) του Alain Badiou. magazines, which were sent to him on a general Ο καλλιτέχνης δημιούργησε το βιβλίο κατά τη δι- call for printed matter that had to be relevant and άρκεια δύο οκτάωρων περφόρμανς στο Kunsthalle important for the political discourse of the left. Athena το 2011, στις οποίες συμμετείχε η ηθοποιός Books included seminal texts like Karl Marx’s Das Αγγελική Παπούλια. Η διάρκεια των περφόρμανς Kapital (1867), Vladimir Ilyich Lenin’s Imperialism, καθόρισε και την κυκλοφορία του βιβλίου: 16 αντί- the Highest Stage of Capitalism (1916) as well as τυπα. Η περφόρμανς και το βιβλίο εκπροσωπούν more contemporary texts like Alain Badiou’s The μια μέθοδο επανεξέτασης και κριτικής ανάγνωσης Communist Hypothesis (2008). The content of της πολιτικής γλώσσας και των κορυφαίων έργων the book was put together during two eight hour της αριστερής σκέψης, αλλά και παιγνιώδους αντι- performances at Kunsthalle Athena in 2011, carried μετώπισης σοβαρών κοινωνικών και ιστορικών out by Prodromidis together with the actress ζητημάτων. Το Στοιχείο για την υποστήριξη νέων Angeliki Papoulia. The duration of the performance δομών αποτελείται από ένα μπρούντζινο επιτοίχιο determined the print run of the book: 16 copies. γλυπτό που λειτουργεί σαν ράφι για τα 16 δεμένα The performance and the resulting book present στο χέρι βιβλία. Το κοινό μπορεί ελεύθερα να παίρ- a method to formulate a re-reading as well as a νει βιβλία για να τα ξεφυλλίσει και, καθώς καθένας critique of political language and seminal leftist τα τοποθετεί σε διαφορετικό κάθε φορά σημείο, η discourse and to deal in a playful way with formal, σύνθεση της δομής στήριξης αλλάζει. Τα δύο έργα social and historical issues. Element for the support αποτελούν από κοινού ένα συνοπτικό κολάζ του of new structures is a bronze wall sculpture, serving ποτ πουρί των πολιτικών αναλύσεων από την επο- as a kind of bookshelf for the 16 hand-bound books. χή του Μαρξ που παρουσιάζονται εδώ με τη μορφή The viewer may take a book from the sculpture to συνθημάτων, επί της σημασίας και συνάφειας των leaf through it, and by placing it back somewhere οποίων με την εποχή μας καλούμαστε εμείς να δι- else, the composition of the books in the supporting ερωτηθούμε. structure will be changed. The two works together form a synoptic collage on the potpourri of political analyses since Marx, here presented as sound bites, whose relevance we are asked to question today.

ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗΣ THEO PRODROMIDIS 114 115

Στην ενότητα έργων Γάντζος ή Ουρά (2013) η Meriç Algün Ringborg θί- τή, που ακούει είτε το όνομα της καλλιτέχνιδας είτε a sound piece, plays numerous individuals saying γει το θέμα της διέλευσης φυσικών, πολιτισμικών, γλωσσικών και γρα- του ποταμού είτε και τα δύο – θολώνοντας τα μεταξύ the name “Meriç” with varied pronunciation, which φειοκρατικών συνόρων. Αφορμή στάθηκε η εμπειρία της ίδιας της Algün τους σύνορα και αναδεικνύοντας την κεντρική θέση simultaneously and confusingly is either the artists’ Ringborg ως μετανάστριας από την Κωνσταντινούπολη στη Στοκχόλμη. του ονόματος καθεαυτού έναντι του όποιου φορέα name or the name of the river, or both – blurring the Η διαδικασία περιλαμβάνει πλήθος γραφειοκρατικές σφραγίδες, αιτήσεις του. Τέλος, στο Becoming European, μια σειρά σχε- boundaries of the two and making central the name και συνεντεύξεις, και, εφόσον τελεσφορήσει, επιτρέπει τη νόμιμη εγκα- δίων που παρουσιάζουν σφραγίδες ημερομηνίας σε no matter what or whom it is attached to. Finally, τάσταση εντός της Ε.Ε. Υπάρχει φυσικά και ο εναλλακτικός, παράνομος χαρτί, εμφανίζονται οι ημερομηνίες και το καθεστώς the work Becoming European, a series of drawings τρόπος μετανάστευσης. Το Γάντζος ή Ουρά εξετάζει ένα συγκεκριμένο διαμονής της καλλιτέχνιδας στην Ε.Ε., αλλά και, διά with date stamps on paper, displays the dates σύνορο: τον ποταμό Μέριτς, Έβρο ή Μαρίτσα, όπως της παραλείψεως, οι περίοδοι της «εξαφάνισής της» and ways the artist has resided within the EU and ονομάζεται στην Τουρκία, την Ελλάδα και τη Βουλγα- In the series of works A Hook or a Tail (2013) Meriç κάθε φορά που έβγαινε εκτός συνόρων Ε.Ε. Το έργο disappeared when beyond their territory, mimicking ρία αντίστοιχα, ο οποίος πηγάζει από τη Βουλγαρία Algün Ringborg reflects upon crossing natural, μιμείται το σύστημα καταγραφής της διαμονής της the manner the Migration Office records her stay. και οριοθετεί τα σύνορα ανάμεσα στις τρεις χώρες. cultural, linguistic and bureaucratic borders. The από τη μεταναστευτική υπηρεσία. Τα διαφορετικά Different colors represent different legal statuses Ο ποταμός, συνονόματος της καλλιτέχνιδας στην work takes as its point of departure the way Algün χρώματα αντιστοιχούν σε διαφορετικά καθεστώτα such as blue: tourist, red: temporary resident, purple: τουρκική εκδοχή του ονόματός του, είναι σήμερα Ringborg herself moved from Istanbul to Stockholm; διαμονής: το μπλε δηλώνει τουριστικούς λόγους, το pending, black: permanent resident, green: waiting for ένα από τα κύρια σημεία παράνομης εισόδου μετα- this process entails a series of bureaucratic stamps, κόκκινο καθεστώς προσωρινής διαμονής, το μοβ ότι citizenship, whilst all the absent dates are when the ναστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το γεγονός ότι η application forms and interviews, which ultimately εκκρεμεί ο καθορισμός καθεστώτος, το μαύρο τη μό- artist was outside their borders, for instance in her καλλιτέχνης έχει το ίδιο όνομα με τον ποταμό είναι might result in a lawful and legal residence within νιμη διαμονή, το πράσινο το καθεστώς αναμονής για hometown, Istanbul. The counting of days ends when μεν συμπτωματικό, παραμένει όμως εξαιρετικά εν- the EU. Another way to migrate is, of course, to την απονομή υπηκοότητας. Οι ημερομηνίες που δεν she acquired citizenship and the whole period is from διαφέρον και συνδέεται με την επιλογή του Μέριτς move illegally. A Hook or a Tail makes reference to εμφανίζονται αντιστοιχούν στα διαστήματα κατά τα 21.12.2007 to 03.06.2012. Together, all these works ως πρωταγωνιστή της σειράς. Η Algün Ringborg εξε- a particular border: that between Turkey, Bulgaria οποία η καλλιτέχνης βρισκόταν εκτός Ε.Ε., επισκε- together form a poignant remark on the permeability τάζει το ίδιο το ποτάμι και, χρησιμοποιώντας απλώς and Greece and the river Meriç, or Evros or Maritsa. πτόμενη για παράδειγμα την πατρίδα της, την Κων- of borders and of today’s fluid, migratory and often την εικόνα ή το τοπογραφικό του σχέδιο, υποδηλώ- Originating from Bulgaria, it acts as the border σταντινούπολη. Η περίοδος που καταγράφεται ξεκινά precarious identities that are the result of crossing νει τη διάβαση από και προς τις δύο κατευθύνσεις. between Turkey and Greece and is given different στις 21 Δεκεμβρίου 2007 και ολοκληρώνεται στις 3 borders, for whatever reason, either due to choice or Αντλώντας έμπνευση από το έργο Χωρίς τίτλο του names respectively. The river, partly being the Ιουνίου 2012, οπότε η καλλιτέχνης απέκτησε τη σου- force majeure. Felix Gonzalez-Torres, την αέναη αναπαραγωγή μιας namesake of the artist, is today one of the most ηδική υπηκοότητα. Από κοινού, όλα τα έργα αποτε- εικόνας νερού, η Algün Ringborg παρουσιάζει μια πα- frequently used locations for illegally entering the λούν ένα καυστικό σχόλιο πάνω στη διαπερατότητα ρόμοια εικόνα του ποταμού Μέριτς. Στο Χωρίς τίτλο European Union. That the artist shares her name with των συνόρων και τις σημερινές ρευστές, αποδημητι- (Έβρος, Μαρίτσα, Μέριτς) υπαινίσσεται τις διαφορετι- this river is coincidental, but nevertheless intriguing, κές και συχνά επισφαλείς ταυτότητες που αποκτούν κές τοποθεσίες πέριξ του ποταμού και, κατ’ επέκτα- and the river being the river Meriç is central to these οι άνθρωποι στην εποχή μας, καθώς διασχίζουν τα ση, τα διαφορετικά πολιτικά συστήματα στα οποία works. Algün Ringborg looks at the river itself, and σύνορα, είτε από επιλογή είτε από ανάγκη. αυτές ανήκουν. Επεκτείνοντας αυτή την ιδέα, στο by its simple image or topographical outline suggests έργο της Μπλε ποτάμι, κόκκινο σύνορο δύο γραμμές the notions of crossing it in either direction. Taking its εμφανίζουν την εναέρια άποψη του ρου του ποταμού reference from Felix Gonzalez-Torres’ Untitled which και του πολιτικού συνόρου. Η Συνθήκη της Λωζάνης is an endless reproduction of an image of water, όρισε τον ποταμό ως φυσικό σύνορο των τριών χω- Algün Ringborg shows an image of the river Meriç in ρών, καθώς όμως μετατοπίζεται ο ρους του, ο ποτα- a similar manner. In Untitled (Evros, Maritsa, Meriç) μός παύει να συμπίπτει με τα σύνορα που είχε ορίσει she hints at the different localities that surround this η Συνθήκη, αναδεικνύοντας την αυθαίρετη φύση των water and therefore the different political systems συνόρων εν γένει. Το Ç (Το άτυχο γράμμα) είναι μια they exist within. Furthering this idea, in the work συλλογή επιστολών από την προσωπική αλληλογρα- Blue River Red Border two lines mark the bird’s eye φία της Algün Ringborg, με επίκεντρο την τουρκική view of the river and the border. It was decided at υποστιγμή που παίρνει το γράμμα c στο όνομα Meriç. the Treaty of Lausanne how the border and the Στη νέα πατρίδα της καλλιτέχνιδας, τη Σουηδία, οι river would coalesce, but as it meanders, the piece αρχές και άλλοι φορείς (τράπεζες, πανεπιστήμια, shows where the river flows naturally and where the Χωρίς τίτλο (Έβρος, Μαρίτσα, Μέριτς) Treaty of Lausanne once decided that the border από την ενότητα Γάντζος ή Ουρά 2013 ακόμα και η Υπηρεσία Μετανάστευσης) γράφουν εκτύπωση όφσετ σε χαρτί συχνά λάθος ή αντικαθιστούν το ç στην αλληλογρα- would run, highlighting the constructed nature of 83,8 x 57,7 εκ. φία τους μαζί της. Άλλοτε το γράμμα ç απουσιάζει borders. Ç (The Unfortunate Letter) is a collection και το όνομα της καλλιτέχνιδας εμφανίζεται ως Meri, of personal letters that concern the mark known Untitled (Evros, Maritsa, Meriç) άλλοτε αντικαθίσταται από το σύμβολο % και γίνε- as cedilla, as in the c of Meriç. In the artist’s new from the series A Hook or a Tail 2013 ται Meri%, ενώ άλλοτε παίρνει τη θέση του το αντί- context of Sweden, the ç is frequently confused or offset print on paper στοιχο γράμμα της γλώσσας σήμανσης html (Meri& altered in letters from authoritative agencies such 83,8 x 57,7 cm #231). Αυτή η απώλεια της υποστιγμής λειτουργεί ως as banks, universities and even the Migration office. διαρκής υπενθύμιση της διαφορετικής «χώρας προέ- Ranging from simply omitting the letter and making λευσης» και της αδυναμίας ένταξης της καλλιτέχνι- the name Meri to more advanced Meri% to replacing δας στο νέο σύστημα. Στο ηχητικό έργο Archiving the ç with the html code as in Meri& #231; the loss MERIÇ ALGÜN Meriç, ακούμε έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων να of the cedilla serves as a continuous reminder of προφέρουν το όνομα «Meriç», καθένας με τη δική “originally” coming from somewhere else and of not RINGBORG του προφορά, προκαλώντας σύγχυση στον ακροα- fitting within the system. Moreover, Archiving Meriç, 116 117

Defiants' Portraits #1-12 2014 Defiants Portraits #1-12 2014 εγκατάσταση (σίδηρος, κέντημα σε λινό και installation (iron, hand sewing on linen and μεταξωτό ύφασμα, ακουαρέλα) silk cloth, watercolour) 300 x 600 εκ. 300 x 600 cm

Στην Αλβανία, τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας κατά γυναικών θεωρούνται οικογενειακή υπόθεση και οι σύζυγοι που κακοποιούν τις γυναίκες τους σπάνια κάθονται στο εδώλιο. Υπήρξαν περιπτώσεις απελπισμένων γυναικών που σκότωσαν τους βίαιους συζύγους τους και καταδικάστηκαν με ποινές κάθειρξης από τα δικαστήρια, τα οποία συνήθως δεν αναγνωρίζουν ελαφρυντικά. Η Anila Rubiku οργάνωσε εργαστήρια με μια ομάδα κακο- In Albania domestic aggression against women is ποιημένων γυναικών που εκτίουν ποινές φυλάκι- considered a personal family matter, and violent σης στα Τίρανα, και αξιοποίησε τα έργα τέχνης που husbands are hardly ever brought to court. In some δημιούργησαν για να αποκαλύψει τη μοίρα τους, cases desperate wives kill their violent husbands, την έλλειψη πρόνοιας για ευάλωτες ομάδες και and –as the courts generally do not acknowledge την ανεπαρκή νομική προστασία τους. Σε αυτά τα justifying circumstances– they are consequently εργαστήρια, τα οποία οργανώθηκαν σε συνεργα- sentenced to imprisonment. Anila Rubiku organised σία με ψυχολόγο, οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να workshops with a group of such women in a εκφραστούν μέσα από την τέχνη και προσωπικές prison in Tirana and used the art works they made αφηγήσεις. Με βάση τις εμπειρίες αυτές, η Anila to expose their fate, the lack of protection for Rubiku δημιούργησε μια σειρά από κεντήματα και vulnerable groups of women, as well as the absence έργα ζωγραφικής που παρουσιάζουν σιδερόφρα- of legal protection. Through these workshops, κτα παράθυρα. Καθένα τους είναι ένα αφαιρετικό organised together with a psychologist, the women αλλά δηλωτικό ψυχογράφημα των γυναικών από could express themselves in the form of art works την καλλιτέχνη, με βάση τα δικά τους έργα τέχνης and by narratives about their situation. Based on και τις προσωπικές τους αφηγήσεις. Για την Rubiku, her experiences with the incarcerated women, Anila αυτά τα πολύχρωμα σιδερόφρακτα παράθυρα συν- Rubiku created a series of artworks in drawing and θέτουν ένα γνήσιο πορτρέτο της ψυχής αντί της embroidery representing barred windows, each of εξωτερικής μορφής των γυναικών. Τα κεντήματα which represents, in an abstract yet suggestive way, δημιουργήθηκαν με μεγάλο κόπο στο χέρι από την her insight into each of the women’s personalities, Anila Rubiku και, σύμφωνα με την ίδια, ο χρόνος culled from the art works and narratives originating που αφιέρωσε στη δημιουργία τους συμβολίζει τον from the women themselves. For Rubiku these χρόνο που έχουν περάσει οι γυναίκες αυτές πίσω colourful barred windows represent a true portrait, από τα σίδερα της φυλακής. Τα φραγμένα παράθυ- more of an internal rather than an external likeness. ρα, όπως και η ενέργεια της συμμετοχής των ίδιων The embroidered works are laboriously sewn by των γυναικών σε μια δημιουργική πράξη, μπορούν hand and Anila Rubiku sees the labour time she να ερμηνευτούν ως διαφορετικά είδη ελπίδας, ως needed to make them as symbolic of the time that προσμονή της δυνητικής ελευθερίας. Ορισμένες these women have spent behind bars. The barred από τις σιδεριές εφάπτονται και δεν αφήνουν κανέ- windows, as well as the act of participating in a να κενό ανάμεσά τους, άλλες όμως έχουν κοπεί με creative act by the women themselves, can be πριόνι ή είναι λυγισμένες, δίνοντας μια αισιόδοξη seen to express different kinds of hope and are υπόσχεση για ένα μέλλον ελευθερίας. a sign of possible freedom. Some of the bars are impenetrably close to each other, but others have been sawed through, or are bent apart, and thus offer an optimistic prospect of a liberated future.

ANILA RUBIKU 118 119

Rosas (Movie Set) 2012 Rosas (Movie Set) 2012 Το καλλιτεχνικό έργο της Marinella Senatore (βίντεο, εγκαταστάσεις, περ- εγκατάσταση πολλαπλών μέσων: ξύλο, λάμπες Fresnel mixed media installation: wood, Fresnel lamps φόρμανς, ήχος και σχέδιο) έχει τις ρίζες του στη συμμετοχή του κοινού. 2000W, 500W, 650W, μηχάνημα που δημιουργεί ομίχλη, 2000W, 500W, 650W, fog machine, dance μπάρες χορού, καθρέφτες barres, mirrors Στόχος είναι η καλλιέργεια της δημιουργικής δύναμης των ομάδων, δίνο- μεταβλητές διαστάσεις variable dimensions ντας έναυσμα στον διάλογο ανάμεσα στην ιστορία, τον πολιτισμό και τις Άποψη της εγκατάστασης στην Peres Projects, Βερολίνο Installation view at Peres Projects, Berlin κοινωνικές δομές. Η τέχνη της αποτελεί μια μορφή συμμετοχής στα κοινά και η πρακτική της διακρίνεται από την ιδιαιτερότητα της δημοκρατικής συμμετοχής μεγάλων και πολύμορφων ομάδων σε αυτήν. Εμπλέκει στη διαδικασία ολόκληρες κοινότη- Marinella Senatore’s work in video, installation, τες και απελευθερώνει τις δημιουργικές δυνάμεις των performance, sound and drawing is rooted in public ανθρώπων, δίνοντας ώθηση στον διάλογο, με έμφαση participation. The aim is to foster the creative power στην αφήγηση, τη χρήση διαφορετικών εκφραστικών of groups of people, initiating a dialogue between μέσων, όπως ο χορός, ο κινηματογράφος, η περφόρ- history, culture and social structures. Her art is a μανς, η ποίηση, η λογοτεχνία και η χειροτεχνία. Όλα form of communal engagement and her artistic βασίζονται και έχουν τις ρίζες τους στην τοπική κουλ- practice is distinctive in its democratic engagement τούρα και ιστορία. Όλοι μπορούν να συμμετάσχουν, να of large and diverse groups of people. She involves βιώσουν και να παίξουν ρόλο σε αυτές τις δραστηριό- entire communities in the process and unleashes the τητες. Αυτές οι συνεργατικές διαδικασίες αποσκοπούν creative capacities of people by boosting dialogues στη χειραφέτηση και τη συμμετοχή, στην καλλιέργεια with a focus on narration, using different modes της παιδείας και της εκπαίδευσης και στην ανταλλαγή of expression such as dance, film, performance, δεξιοτήτων Η Senatore δεν ενδιαφέρεται μόνο για την poetry, literature and handicraft, all based on and πυροδότηση κοινωνικών διαδικασιών, αλλά και για τη rooted in local history and culture. Anyone can διερεύνηση εννοιών, όπως η αίσθηση της κοινότητας participate in, experience, and play a role in these και η κοινωνική ευθύνη, την ανακάλυψη νέων αφηγη- activities. These collaborative processes aim at ματικών μορφών και τη δημιουργία μιας συλλογικής emancipation and involvement, the fostering of μνήμης μέσω της κοινής δράσης. Το Movie Set (2012) literacy and education and the exchange of skills. είναι ένα πραγματικό σετ κινηματογραφικής παραγω- Senatore is not only concerned with triggering social γής, με μια κάμερα, ήχο, φώτα, καθρέπτες, μπάρες για processes but also with questioning concepts such χορό και μηχανές καπνού, που δίνει τη δυνατότητα να as sense of community and social responsibility, δημιουργηθούν ταινίες, βίντεο και φωτογραφίες, αλλά finding new narrative forms and ultimately in και να ανέβουν θεατρικές παραστάσεις, οι οποίες μπο- generating a collective memory through joint action. ρούν να κινηματογραφηθούν. Το Movie Set γεννήθηκε Movie Set (2012) is an actual movie production στο πλαίσιο του Rosas –μιας κινηματογραφικής όπε- set with a camera, sound, lighting, mirrors, dance ρας σε τρεις πράξεις– όπου η Senatore συνεργάστηκε bars, and smoke machines, where films, videos, σε τρεις διαφορετικές πόλεις με τον τοπικό δωρεάν and photographs can be made, or where theatrical διανεμόμενο τύπο, με ραδιοφωνικούς σταθμούς και performances can be staged with the possibility to ενώσεις, για να προσεγγίσει σπουδαστές, ηθοποιούς capture them on film. Movie Set was born as part και χορευτές (επαγγελματίες και ερασιτέχνες), αλλά of Rosas –an opera for the screen in 3 Acts– where και εκατοντάδες ομάδες και άτομα, από συνταξιού- Senatore collaborated in 3 different cities with local χους οδηγούς λεωφορείων και αγράμματους ανθρώ- free press, radios and associations to reach out πους, μέχρι φοιτητές, ακτιβιστές και κοινοτικές χορω- schools, actors, dancers (professionals and amateurs) δίες. Όλοι συμμετείχαν στη συγγραφή του πρωτότυ- as well as hundreds of groups and individuals from που λιμπρέτου αλλά και στη σκηνοθεσία της ταινίας. retired transportation workers, illiterate people, Στη Μεγάλη Βρετανία, οι συμμετέχοντες (τοπικές students, gender activists, community choirs, who οργανώσεις, άτομα, ερασιτεχνικοί θεατρικοί θίασοι, participated in writing the original Libretto as well as ακτιβιστές, σκηνοθέτες, ενώσεις, σπουδαστές, δάσκα- in directing the final film work. Participants in Great λοι και καλλιτέχνες) χρησιμοποίησαν αρχικά το Movie Britain, including local organizations, individuals, Set. Σήμερα το Movie Set είναι ένα αυτόνομο έργο, το amateur theater groups, activists, filmmakers, οποίο εξακολουθεί να λειτουργεί ως στούντιο παρα- associations, students, teachers, and artists, initially γωγής και να βρίσκεται στη διάθεση των επισκεπτών used Movie Set. Now an autonomous work, Movie της έκθεσης που μπορούν να το «κλείσουν» και να το Set still functions as an actual production set, which χρησιμοποιήσουν. Η εγκατάσταση είναι μια ανοιχτή is placed at the disposal of visitors to the exhibition, πλατφόρμα και ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να δώσει who may book to use it. The installation is an open στους ανθρώπους ένα βήμα έκφρασης της δημιουρ- platform, within which the artist’s role is to offer a γικότητας ή επιτελεστικότητάς τους, επιτρέποντάς platform for people to express their own individual MARINELLA τους παράλληλα να συναναστραφούν, να διασκεδά- creativity or performativity, socialize, have fun, σουν και, ίσως, να κάνουν το όνειρο της αφήγησης and perhaps realise a cherished dream or narrate a SENATORE μιας προσωπικής ιστορίας πραγματικότητα. personal story. 120 121

Ψευδαισθήσεις 2014 Illusions 2014 ενότητα 19 σχεδίων series of 19 drawings σέπια, μαύρη και λευκή μελάνη σε χαρτί sepia, black and white ink and wash on paper 19 x 28 εκ. περίπου το καθένα 19 x 28 cm approximately each «Η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση», Antonio Gramsci Ο Nedko Solakov μεγάλωσε στη Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας, ένα κράτος-δορυφόρο της Σοβιετικής Ένωσης την περίοδο 1944-1990, οπότε γνωρίζει καλά πώς να αναγνωρίζει και να χρησιμοποιεί το υπονοούμενο. Η εμπειρία αυτή είναι βέβαιο ότι συνέβαλε στη διάπλαση του καλλιτέχνη, στην ασυγκράτητη φαντασία και στο σκοτεινό, υπο- χθόνιο χιούμορ που συναντάμε στα περισσότερα “The point of modernity is to live a life without illusions έργα του. Τα στοιχεία αυτά εκφράζονται ίσως κατε- while not becoming disillusioned”, Antonio Gramsci ξοχήν στα πανέμορφα, αλληγορικά, βασισμένα σε κείμενα σχέδιά του, που διερευνούν την ανθρώπινη Nedko Solakov grew up in the People's Republic of κατάσταση, τους παραλογισμούς της ζωής και την Bulgaria, which was a Soviet satellite state between ύπαρξη εν γένει. Στα έργα αυτά πλάθει τον δικό του 1944 and 1990, and is thus accustomed to both reading αναρχικό κόσμο, στον οποίο το άτομο βρίσκεται στο and writing in between the lines. This experience has έλεος τραγικών αλλά και αλλόκοτων γυρισμάτων της no doubt been formative for him as an artist and τύχης, ενώ παράλληλα αντιμετωπίζει τις αμφισημίες has contributed to his wild imagination and the dark, και τα παράδοξα που διέπουν τη ζωή αλλά και τους wicked humour that is expressed in much of his work. σκοτεινότερους φόβους του. Στον κόσμο του Solakov These elements are perhaps best expressed in his η φαντασία είναι αχαλίνωτη και δεν υπάρχουν κανό- beautifully crafted figurative and text-based drawings, νες. Τα πάντα μπορούν να συμβούν και άρα θα συμ- which probe the human condition, the absurdities of βούν. Το έργο του είναι αντιφατικό και συνάμα ταυτο- life, and existence in general. In these, an anarchistic λογικό, άλογο, ειρωνικό, συχνά παράλογο αλλά παρ’ self-made world unfolds in which the individual finds όλα αυτά λογικό, βαθυστόχαστο και ευφυώς χιουμο- himself at the mercy of both tragic and bizarre twists ριστικό. Κάτι που μοιάζει προς στιγμήν και εκ πρώτης of fate but is also confronted with the ambiguities and όψεως αφελές, πολύ σύντομα αποκαλύπτει αναρίθ- paradoxes that govern life, as well as the darkest of μητα, βαθύτερα επίπεδα νοήματος και μια φιλοσοφι- fears. In Solakov’s world, the imagination is unbridled κή αντίληψη της ζωής. Στην κριτική του προσέγγιση and there are no rules; anything can and thus will έναντι της κοινωνίας και των ανθρώπων ο Solakov happen. His work is contradictory and tautological alike, εκφράζει πάντοτε το όραμά του από μια ιδιόρρυθμη illogical, ironic, often nonsensical and yet completely οπτική, παρουσιάζοντας απίθανα σενάρια που αποκα- sane, profound and intelligently funny. What seems λύπτουν βαθύτερες αλήθειες. Αποδίδει σκέψεις και very briefly to be naïve at first sight quickly shows its συναισθήματα στα πράγματα που μας περιβάλλουν, numerous deeper layers of meaning and a philosophical κάτι που του χαρίζει την ελευθερία να στοχάζεται grasp of life. In his critical approach to society and πάνω στο ερώτημα «ποιο είναι τελικά το νόημα της human beings, Solakov always expresses his vision from ζωής;». Στο έργο του Ψευδαισθήσεις (2014), το οποίο a quirky angle and articulates improbable scenarios δημιούργησε ειδικά για την Μπιενάλε της Θεσσαλονί- that reveal deeper truths. He attributes thoughts and κης, ο Solakov διευρύνει την έννοια της ψευδαίσθη- feelings to the things that surround us, which gives σης. Συχνά της δίνει ανθρωποκεντρική μορφή ή την him the freedom to muse on “the meaning of it all”. μεταμορφώνει σε κάποιο «πράγμα» που μας φέρνει In his work Illusions (2014) made especially for the αντιμέτωπους με κάθε τι καταπιεσμένο, κατασκευ- Thessaloniki Biennale, Solakov expands on the notion ασμένο, φοβερό ή ενοχλητικό. Στην ενότητα αυτή of the illusion. This often acquires an anthropocentric φαντασιώσεις, προβολές, ψευδαισθήσεις και φόβοι form or is transformed into a “thing” which comes to παίρνουν τη μορφή αληθινών πραγμάτων ή όντων, confront us with what is suppressed, constructed, or ικανών να σκέφτονται, να μιλούν, να ονειρεύονται frightening and disturbing. In this series, fantasies, και να βαδίζουν. Σε ορισμένες περιπτώσεις κρύβονται projections, illusions and fears appear as real things μέσα σε μια σκέψη ή παρουσιάζονται σαν κάτι που θα or beings, able to think and talk and dream and walk. μπορούσε να είναι μια πραγματική, απτή ψευδαίσθη- Sometimes they are hidden within a thought made by ση, λόγου χάρη σαν μια γραμμή που παριστάνει τον someone, or they are presented as what might be a ορίζοντα. Παράλληλα, οι χαρακτήρες και οι σκέψεις real, tangible illusion, such as a line pretending to be a που κατοικούν σε αυτόν τον μικρόκοσμο στοχάζονται horizon. At the same time, the characters and thoughts πάνω στην ηθική, το καλό και το κακό, την ελευθερία that populate this microcosm also muse on morality, NEDKO της σκέψης και της έκφρασης και τα ψυχολογικά βάρη good and evil, freedom of thought and expression, and που όλοι μας κουβαλούμε και αντιπαλεύουμε σε ολό- the psychological baggage we all carry with us and SOLAKOV κληρη τη ζωή μας. grapple with throughout our lives. 122 123

Ένας παγετώνας στο τραπέζι μας 2013 A glacier at our table 2013 άργιλος ψημένος και υαλωμένος στους +1100 βαθμούς fired clay and glazed at +1100 degrees Celcius, Κελσίου, ξύλινο οικιακό έπιπλο wooden home furniture 230 x 180 x 100 εκ. 230 x 180 x 100 cm Άποψη από το εργαστήριο του καλλιτέχνη Installation view: artist's studio

Χρειάζονται χιλιετίες για να σχηματιστεί ένας παγετώνας, ο οποίος κι- νείται με εξαιρετικά αργούς, αδιόρατους για τον άνθρωπο ρυθμούς. Το ενδιαφέρον του Νίκου Τράνου για την έννοια και τη συνεχή, αέναη ροή του χρόνου αποκτά καλλιτεχνική υπόσταση στο έργο του Ένας παγετώνας στο τραπέζι μας. Το έργο αποτελείται από μια σύνθε- τη, ασφυκτική τοποθέτηση ετερόκλητων οργανικών, It takes millennia for a glacier to form, and it moves αφηρημένων και ανθρωπομορφικών σχημάτων σε at an extremely slow pace, imperceptible to the στρώσεις, φτιαγμένων από ψημένο άργιλο με ροζ human eye. Nikos Tranos’ interest in the notion of επικάλυψη, πάνω σε ένα απλό οικιακό τραπέζι. Αυτή time and its continuous, eternal flow is visualised η φαινομενικά χαοτική συσσώρευση παράξενων αλλά in this work, which bears the title A glacier at our σχεδόν αναγνωρίσιμων σχημάτων και μορφών μοιά- table. The work consists of a complex layering of ζει να τοποθετεί τη φύση απέναντι στον πολιτισμό. dissimilar organic, abstract and anthropomorphic Θυμίζει δαρβινικό κατάλογο απολιθωμάτων, που shapes in fired clay, glazed in pink, which stand περιλαμβάνει απολιθώματα θαλάσσιων οργανισμών atop a simple domestic table in suffocating density. της αρχαϊκής εποχής, προϊστορική βλάστηση αλλά This seemingly chaotic agglomeration of strange και πτηνά της σύγχρονης εποχής, γαϊδούρια και ελέ- but also almost recognisable shapes and forms φαντες, όλα παραμορφωμένα και απεικονισμένα με seems to posit nature versus culture. It resembles μεγάλη δόση χιούμορ και φαντασίας. Ταυτόχρονα a Darwinian catalogue of petrified life forms, υποδηλώνει ένα πυκνό οιονεί αστικό τοπίο από περί- from Cambrian marine fossils and prehistoric εργους πύργους και παραμορφωμένα, παράξενα και vegetation to present-day birds, donkeys and ενίοτε ανθρωπόμορφα κτίρια. Το έπιπλο λειτουργεί elephants, all somewhat deformed, and displayed ως τρίτο επίπεδο νοήματος, προσδίδοντας στο γλυ- with a great amount of humour and fantasy. At the πτό μια αίσθηση οικιακής ζωής, επαναφέροντάς το same it suggests a dense quasi-urban landscape έτσι στη σφαίρα της καθημερινής μας εμπειρίας. Ιδω- consisting of weird shaped towers and skewed μένο ως μία ενότητα, το γλυπτό φέρνει στον νου τη strange buildings that sometimes tend towards the λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης του χρόνου, την anthropomorphic. The furniture functions as a third έλευση του ανθρώπινου πολιτισμού και τις καθορι- level of meaning and it imbues the sculpture with a στικές του συνέπειες σε βάρος της φύσης. Το έργο kind of domesticity, bringing it back within the realm συνολικά παραπέμπει σε ένα είδος μετα-αποκαλυπτι- of our everyday experience. The overall image of the κού τοπίου, υπαινισσόμενο τη ματαιότητα της δικής sculpture brings to mind the function of the human μας ταπεινής ύπαρξης σε σχέση με την αιωνιότητα, recollection of time, and the advent of human αλλά και τη δυνατότητα της αναγέννησης. Έως έναν civilisation and its material effects as juxtaposed βαθμό το έργο έχει μια διάσταση δυστοπική, που ανα- with nature. As an ensemble, it alludes to a kind φέρεται στην καταστροφική παρουσία του ανθρώπου of post-apocalyptic scenario, which intimates the στον πλανήτη, όμως παράλληλα αναδύεται από αυτό futility of our own existence in relation to infinity, μια ισχυρή και αισιόδοξη αναγνώριση της διαρκούς but also the potential for regeneration. On one level, ανανέωσης και αναγέννησης, τόσο στο πλαίσιο του the work has a dystopic dimension, which infers to φυσικού κόσμου όσο και του ανθρώπινου πολιτισμού. man’s catastrophic presence on the planet, but at the same time it also seems to point to a strong and optimistic consciousness of constant renewal and rebirth, both in terms of the natural world as well as in the cultured life of human kind. ΝΙΚΟΣ ΤΡΑΝΟΣ NIKOS TRANOS 124 125

09° 18‘ 53,77“ +48°53‘ 27,39“ (από την ενότητα 09° 18‘ 53,77“ +48°53‘ 27,39“ (from the series "Schön" 99 ηλιοβασιλέματα) 2012 "Schön" 99 sunsets) 2012 99 εκτυπώσεις inkjet 99 inkjet prints 30 x 40 εκ. η κάθε μία, κορνιζαρισμένες 30 x 40 cm each, framed

Το ηλιοβασίλεμα είναι τόσο θελκτικό και αποπλανητικό, διότι γεννά μέσα μας τα συναισθήματα της ενοχής και της νοσταλγίας. Ο ρομαντι- σμός ανέκαθεν συνέδεε τη δύση του ηλίου με την πτώση των πολιτι- σμών και χρησιμοποιούσε το ηλιοβασίλεμα για να εκφράσει τη νοσταλ- γία για κάποιο ένδοξο παρελθόν. Ο ήλιος όμως δύει κάθε μέρα, ενώ όταν ένας άνθρωπος βλέπει τον ήλιο να δύει, ένας άλλος τον βλέπει να ανα- τέλλει: η νύχτα και η ημέρα είναι οι δύο όψεις του ίδιου φαινομένου: της περιστροφής της γης. Στο The sunset is seductive for its ability to engender "Schön" 99 Ηλιοβασιλέματα, ο Thomas Weinberger sentimental feelings of remorse and nostalgia. παρουσιάζει μια σειρά φωτογραφιών που απεικονί- Romanticism has always associated dusk with ζουν διάφορα ηλιοβασιλέματα. Ο ήλιος μετατρέπε- doomed civilisations, identifying sunsets with a ται φορμαλιστικά σε μια μινιμαλιστική εικόνα. Όταν yearning for bygone eras. But the sun sets every ο καλλιτέχνης άρχισε να δουλεύει πάνω στη συγκε- day and the sunset of one person is the sunrise κριμένη ενότητα, συνειδητοποίησε ότι το θέμα του of another, night and day being aspects of one θα μπορούσε εύκολα να γίνει αντιληπτό με ειρωνι- and the same phenomenon, the turning world. κό τρόπο. Επέλεξε λοιπόν μια εννοιολογική προ- With "Schön" 99 Sunsets, Thomas Weinberger’s σέγγιση και την αντικειμενικότητα της φωτογραφί- series of photographs of different sunsets, the ας τεκμηρίωσης, ακολουθώντας το ύφος των Bernd artist offers a formalist reduction of the sun into & Hilla Becher, με τη διαφορά ότι οι δικές του φω- a minimal image. When Weinberger began to work τογραφίες είναι έγχρωμες. Στην πραγματικότητα ο on this series, he realised that his subject matter καλλιτέχνης έχει αλιεύσει τις εικόνες που χρησιμο- could easily be understood as ironic and tongue ποιεί στο έργο από τουριστικές φωτογραφίες στο in cheek. He therefore opted for a conceptual διαδίκτυο. Ο Weinberger «καθάρισε» ψηφιακά τις approach, with a documentary objectivity, in the εικόνες από κάθε στοιχείο το οποίο θα μπορούσε να style of Bernd & Hilla Becher, but in colour. The αποσπάσει την προσοχή, αφαιρώντας για παράδειγ- origin of the images is actually an anonymous μα δέντρα, βράχους, παραλίες, ακόμη και τον ορίζο- inventory of tourist images taken from the Internet. ντα, καθιστώντας τις φωτογραφίες τυπικά ομοιογε- Weinberger digitally “cleaned” the images from νείς. Τις μετέτρεψε σε φωτογραφίες αποκλειστικά anything that would be a distraction, such as trees, του δίσκου του ήλιου. Για να αναδείξει τον σειριακό rocks, beaches and even the horizon, in order to χαρακτήρα των ηλιοβασιλεμάτων, χώρισε τις φωτο- render them formally homogeneous. He reduced γραφίες σε ομάδες, τις οποίες ονόμασε για παρά- them to images of the disk of the sun itself. To δειγμα apricum rutilum caelipotens (ισχυρή ηλιακή emphasise the serial character of his sunsets, he λάμψη) ή apricum paululum arquatum (ελαφρώς ordered them into groups, such as apricum rutilum ξεθωριασμένη λιακάδα), προσθέτοντας ακόμα και caelipotens (powerful sunny glow) or apricum τις αστρονομικές συντεταγμένες της θέσης του paululum arquatum (slightly faded sunshine) ήλιου τη συγκεκριμένη στιγμή. Το ηλιοβασίλεμα, and even astronomical coordinates of the sun’s εκτός από νοσταλγικό, συμβολίζει και την αρχή κά- position. Apart from being nostalgic, the sunset ποιου νέου αν και άγνωστου ακόμα πράγματος. Η also symbolises the beginning of something new, ανατολή του ηλίου αναγγέλλει την έλευση της νέας but yet unknown. Its rise always heralds a new ημέρας, ενώ η δύση του συμβολίζει το τέλος της day, while when it sets, it symbolises the end of a ημέρας. Έτσι, μεταφορικά μιλώντας, ο ήλιος κινεί- day. As such, it constantly hovers –metaphorically ται μονίμως ανάμεσα σε δύο άκρα: το ένα μπορεί να speaking– between two poles; one can be associated συνδεθεί με την ελπίδα, το άλλο με την απελπισία. with hope, the other with gloom. Both are inherent Και τα δύο αυτά στοιχεία τα συναντάμε στη σημερι- in the experience of the current crisis in the νή κρίση στη Μεσόγειο, όπου ο ήλιος αποτελεί το Mediterranean, where the sun is the most resonant ισχυρότερο στερεότυπο. cliché. THOMAS WEINBERGER 126 127

Χωρίς τίτλο (από την ενότητα Τα Τούνελ) 2014-15 Untitled (from the series The Tunnels) 2014-15 μελάνι και ακουαρέλα σε χαρτί ink and watercolour on paper μεταβλητές διαστάσεις dimensions variable

Ένας λαβύρινθος από τούνελ και σπηλιές, φτιαγμένα από τρία στοι- χεία σε αέναους συνδυασμούς: πέτρα, λάσπη, δοκάρια. […] Κάτοικοι: φτιαγμένοι με τα υλικά με του αρχιτεκτονικού τοπίου. Δυσδιάκριτες οι γραμμές που χωρίζουν το έμψυχο από το άψυχο […] μια σειρά από συγκεκριμένες αφαιρέσεις, ένα σπονδυλωτό αλφάβητο. Όλα τα γεγο- νότα μπορούν να επεξηγηθούν. Εδώ, ένα παιδικό πάρτι ή ο τόπος ενός εγκλήματος μπορούν να μοιάζουν με νεωτεριστικό γλυπτό […] τα ημι-αφαιρετικά, ξύλινα παιχνίδια των A maze of shafts and caves, made up of three σχολείων Waldorf. elements endlessly recombined: rock, dirt, beams. […] Η απόκλιση στις μορφές των διαφορετικών μέ- […] Inhabitants: same stuff as architecture. σων προκαλεί συγκρίσεις: έχουν τα έργα ζωγραφι- Distinctions blurred between animate and inanimate κής μεγαλύτερη παρουσία από τις ψηφιακές εικό- […] an array of concrete abstractions, a modular νες; Μήπως αμφότερα ψυχορραγούν οδεύοντας σε alphabet. Any event can be spelled out. Here, μια οιονεί ύπαρξη; […] Χάρη στην εύκολη μεταφρα- a children's party, a crime scene can look like σιμότητα από τη ζωγραφιά στο εικονικό αντικείμε- modernist sculpture […] the semi-abstract, wooden νο και από εκεί στο πρωτότυπο, το εικονικό αποκτά toys at Waldorf schools. […] Declination of forms αλλόκοτη αληθοφάνεια, ενώ η φυσική πραγματικό- through different media prompts comparison: are τητα αποκτά μια απτή ενδεχομενικότητα. […] Όχι με drawings more present than digital animations? Are τη μορφή μιας κριτικής ή αποδόμησης της ιδεολογί- both bleeding into some sort of quasi-presence? ας (μέσω κριτικής της γλωσσικής αναπαράστασης), […] Given the ready translatability from drawing to αλλά στην άμεση, αισθητηριακή εμπειρία. […] Πώς virtual object to prototype, the virtual is infused να βρεις τον προσανατολισμό σου υπό αυτές της with a creepy plausibility, while physical reality συνθήκες; Με τι θα μοιάζει η σάτιρα, η φορμαλιστι- becomes palpably contingent. […] Not in the manner κή γλυπτική/προσωπική αφήγηση; Πώς θα μοιάζει of ideology critique or deconstruction (through η πολιτική μέσα στα τούνελ; […] Κατανόησε τις πα- a critique of linguistic representation), but in ράλληλες αφαιρέσεις των χρηματαγορών, των ψη- immediate sensory experience. […] How to orient φιακών χώρων, της νεο-φορμαλιστικής τέχνης. […] yourself under these conditions? What will satire, Η σπηλιά του Τομ Σόγιερ (ο μίτος της Αριάδνης), η what will formal sculpture/personal narrative look Χώρα των Θαυμάτων της Αλίκης, το Ουράνιο Τόξο like? What will politics look like in the tunnels? της Βαρύτητας, ο λαβύρινθος των Βιετκόνγκ, το […] Grasp the simultaneous abstractions of financial Minecraft […] εικόνες από τούνελ στη Γάζα. […] Μια markets, digital spaces, Neo-Formalist art. τρύπα στο έδαφος καταλήγει στην «Sketchland», […]Tom Sawyer’s cave (Ariadne’s thread), Alice’s το παράξενο βασίλειο στην ομώνυμη σάτιρα του Wonderland, Gravity’s Rainbow, the Vietcong maze, Charles Dickens, όπου οι άνθρωποι διέπονται από Minecraft […] images of tunnels in Gaza. […] A hole τους νόμους της ζωγραφικής και τα μέρη του σώμα- in the ground leads to “Sketchland”, the peculiar τός τους μπορούν να σβηστούν χωρίς να πεθάνουν. realm in Charles Dickens’ eponymous satire where […] Σωληνοειδής όραση: οι ενημερωτικές σφαίρες humans obey the laws of drawing and body-parts στις οποίες κατοικούμε. Δεν κάνουμε αναζήτηση can be erased without them dying. […] Tunnel στο διαδίκτυο, αλλά επισκεπτόμαστε τις ιστοσε- visions: the information spheres we inhabit. We λίδες που αποτυπώνουν τις προτιμήσεις μας βάσει don’t search the web, but revisit the accreted bias of προηγούμενων αναζητήσεων […] ένας κόσμος που previous searches […] an endlessly expanding, yet επεκτείνεται αέναα αλλά παράλληλα γίνεται όλο rapidly narrowing world. […] A “gap of detectability” και πιο στενός. […] Το «κενό ανιχνευσιμότητας» is caused by the legal limits to pixel-sizes in αναφέρεται στα όρια που θέτει ο νόμος στο μέγε- satellite-images (50 x 50 centimeters). It turns a θος των εικόνων που μπορούν να δώσουν οι δορυ- human figure seen from above into a single, grey φόροι (50 x 50 εκ.) Μετατρέπει κάθε ανθρώπινη pixel, indistinguishable from surrounding pixels μορφή που παρατηρείται από ψηλά σε ένα μοναδι- representing architecture, machinery, landscape. κό, γκρι πίξελ, που δεν ξεχωρίζει από τα διπλανά πίξελ, τα οποία μπορεί να εκπροσωπούν κτίρια, μη- Olav Westphalen OLAV χανές ή το τοπίο. WESTPHALEN Olav Westphalen 128 129

Χάρτης της επαναστατικής κυκλοφορίας 2012 Map of Revolutionary Circulation 2012 μολύβι σε χαρτί pencil on paper 80 x 60 εκ. 80 x 60 cm

Το έργο του Qiu Zhijie αντλεί έμπνευση από τις πολιτικές, ιστορικές και φιλοσοφικές αφηγήσεις διαφόρων πολιτισμών και περιοχών ανά τον κόσμο. Αντλεί τις ιδέες του από μια μεγάλη ποικιλία πηγών, όπως ο κομφουκιανισμός, ο βουδισμός, ο πλατωνισμός και το Ισλάμ ή ο Δια- φωτισμός και ο μαρξισμός. Συνδυάζοντας αυτές τις επιρροές με ένα στιλ επηρεασμένο από την παρα- Qiu Zhijie’s work is inspired by political, δοσιακή κινεζική καλλιγραφία, δημιουργεί μεγάλης historical and philosophical narratives from κλίμακας σχέδια με μελάνι, τα οποία απεικονίζουν cultures and places around the world. He draws σύνθετους και λαβυρινθώδεις χάρτες και διαγράμ- his ideas from a wide variety of sources: from ματα που αμφισβητούν τις επικρατούσες απόψεις Confucianism, Buddhism, Platonism, and Islam, για την παγκόσμια ιστορία και το μέλλον της. Οι to the Enlightenment and Marxism, among περίπλοκοι χάρτες του αναπτύσσονται σαν ένας others. Combining these references with a style λαβύρινθος αλληλένδετων ιδεών και ιδεολογιών, drawn from traditional Chinese ink painting and αποκαλύπτοντάς μας την κοσμοθεωρία και τους calligraphy, he creates large, complex, labyrinthine προβληματισμούς του καλλιτέχνη για θέματα όπως maps and diagrams, in the form of ink drawings, ο κατακερματισμός και η εφήμερη φύση της κοινω- questioning the existing assumptions about our νίας, η ανθρωπότητα και το ζήτημα της ύπαρξης και world history and the expectations about its του θανάτου. Ο καλλιτέχνης βλέπει τον κόσμο σαν future. His complex maps unfold as a labyrinth of κάτι χαοτικό, που διέπεται από την τύχη, τη μοίρα interconnected ideas and ideologies, and provide και το πεπρωμένο, με βραχείες μόνο στιγμές τάξης insight into his worldview and concerns, such as και αυτονομίας. Η δημιουργία χαρτών είναι λοιπόν social fragmentation and transience, humanity, ένας τρόπος άντλησης νοήματος μέσω της σύνδε- existence and death. He sees the world as chaotic, σης αντικειμένων, ιδεών, του χώρου και του χρόνο, and ruled by chance, fate and destiny, with only αλλά και ένας τρόπος «αντίστασης στην παραφρο- short moments of order and self-assertion. σύνη του κόσμου» και προσπάθειας να δημιουρ- Making maps is thus a way of creating meaning by γηθεί, παρά τη δυσοίωνη αφετηρία, μια αισιόδοξη establishing relationships between objects, ideas, οπτική για το μέλλον. Η βαθυστόχαστη απαισιοδο- space, and time, as well as a way of “resisting ξία που διακρίνει το Χάρτης του πεπρωμένου απο- the madness of the world” and of attempting to καλύπτει βουδιστικές επιρροές αλλά και νιτσεϊκές, create an optimistic view from a pessimistic point καθώς ο Νίτσε ήταν ο φιλόσοφος της «θέλησης για of departure. The Map of Fate is influenced by δύναμη» αλλά και ένας οπτιμιστής που επικύρωνε Buddhism, as an intelligent form of pessimism, but την αξία της ζωής. Το Χάρτης της επαναστατικής κυ- also by Nietzsche as the philosopher of the will to κλοφορίας παρουσιάζει την πορεία των επαναστά- power, and as being a life-affirming optimist. The σεων από την επιτυχία στην παρακμή και, εν τέλει, Map of Revolutionary Circulation shows the process στην ιδιωτική οικονομία και τον εκδημοκρατισμό. Η of how revolutions develop into success, turn into καπιταλιστική διαδικασία χαρτογραφείται στο δεξί decadence, and finally change into privatisation μέρος του χάρτη: ξεκινά από το στάδιο του αχαλί- and democratisation. The capitalist process is νωτου ανταγωνισμού, περνά σε αυτό της μονοπωλι- charted on the right part of the map: evolving from ακής κυριαρχίας, εν συνεχεία στην πόλωση μεταξύ free competition to monopoly, then to polarisation πλούσιων και φτωχών και στην ταξική σύγκρουση, between the rich and the poor and class struggle, προτού καταλήξει στην επανάσταση και την ουτο- and finally ending with revolution and utopia. πία. Μέσα από αυτές τις δαιδαλώδεις περιπλανή- Through these intricate meanderings that muse on σεις του, που καταπιάνονται με όλα τα θεμελιώδη all the essential questions governing life, Qiu Zhijie ερωτήματα της ζωής, ο Qiu Zhijie αναδεικνύει εναλ- points to alternative ways of looking at history and λακτικούς τρόπους θεώρησης της ιστορίας και της society. By creating original and playful viewpoints, κοινωνίας. Δημιουργώντας πρωτότυπες και παιγνι- pathways, landscapes, relationships and ideas he ώδεις οπτικές γωνίες, μονοπάτια, τοπία, σχέσεις prompts us to think how the contemporary world και ιδέες, μας παρακινεί να σκεφτούμε ποια θα ήταν might be if we had once chosen otherwise, as well as η μορφή του σύγχρονου κόσμου εάν είχαμε κάνει re-routing the social imaginary towards the fact that έστω και μία φορά διαφορετικές επιλογές, ενώ πα- things can also be different. QIU ράλληλα στρέφει το συλλογικό φαντασιακό προς την αναγνώριση ότι τα πράγματα μπορούν να είναι ZHIJIE διαφορετικά. εκθεσεισ

M & ΔΡΑΣΕΙΣ ΚΕΝΤΡΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ain programme exhibitions & events 132 133

ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Μονή Λαζαριστών STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART Moni Lazariston

Ο ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ. 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ. ΕΡΓΑ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΩΣΤΑΚΗ ΤΟΥ ΚΜΣΤ KAZIMIR MALEVICH AND HIS STUDENTS. 100 YEARS AFTER THE BLACK SQUARE. RUSSIAN AVANT GARDE WORKS FROM THE COSTAKIS COLLECTION OF THE SMCA

Το μαύρο τετράπλευρο - από το σημείο The black quadrilateral - from point μηδέν στην πολυσημία zero to polysemy Τον Δεκέμβριο του 1913 στο θέατρο Λού- In December 1913, at the Luna Park να-Παρκ της Αγίας Πετρούπολης, μια theatre in Saint Petersburg, a group παρέα καλλιτεχνών, που ήθελαν να οδη- of artists, all of them determined to γήσουν την τέχνη στην πιο ακραία φορ- make art more radical, formalistic and μαλιστική και πειραματική μορφή της, ανέ- experimental, staged the Futurist opera Καζιμίρ Μαλέβιτς, Μαύρο Ορθογώνιο, βασε μια φουτουριστική όπερα που έφερε Victory over the Sun. The libretto was περ. 1915, λάδι σε μουσαμά τον τίτλο Νίκη Επί του Ήλιου. Οι ποιητές written by poets Aleksei Kruchenykh 17 χ 24 εκ. Αλεξέι Κρουτσένιχ και Βελιμίρ Χλέμπνικοφ and Velimir Khlebnikov, the music by ΚΜΣΤ-Συλλογή Κωστάκη, Θεσσαλονίκη έγραψαν το λιμπρέτο, ο μουσικός και ζω- musician and painter Mikhail Matyushin, Kazimir Malevich, Black Quadrilateral, c. 1915, oil on canvas γράφος Μιχαήλ Ματιούσιν τη μουσική κι ο and Kazimir Malevich was responsible 17 x 24 cm ζωγράφος Καζιμίρ Μαλέβιτς δημιούργησε for the costume and stage designs. SMCA-Costakis Collection, Thessaloniki τα σκηνικά και τα κοστούμια. The opera was about the “futurist 134 135

Το έργο αναφερόταν στους «δυνατούς αν- strongmen” who succeed in taming μη και το άκρως πειραματικό κίνημα του They both decided to organize The Last θρώπους» που κατορθώνουν να δαμάσουν the sun. The techniques employed κυβοφουτουρισμού, μετά από μια σχεδόν Futurist Exhibition 0.10, which opened τον ήλιο. Οι βασικοί δημιουργοί της συγκε- by the creators of this futurist opera τρίχρονη πορεία στη Ρωσία, δεν έχει πλέ- at the gallery of Nadezhda Dobytsina κριμένης φουτουριστικής όπερας χρησι- in all three art forms (poetry, music, ον πολλές άλλες δυνατότητες να προσφέ- in St. Petersburg on December 19, 1915 μοποιούν και για τις τρεις μορφές τέχνης painting) were based on the aesthetics ρει ούτε μπορεί να εξελιχθεί περισσότερο. and lasted one month. Fourteen artists (ποίηση, μουσική, ζωγραφική) τεχνικές of the transrational. The text was Αποφασίζουν να διοργανώσουν μια έκθε- participated: Kazimir Malevich, Vladimir που βασίζονται στην αισθητική του υπέρ- incomprehensible, the costumes and ση που θα έχει τον τίτλο 0,10, Τελευταία Tatlin, Ivan Puni, Liubov Popova, Ivan λογου. To κείμενο δεν ήταν κατανοητό, τα sets did not represent anything in Φουτουριστική Έκθεση. Kliun, Ksenia Boguslavskaya, Olga σκηνικά δεν αναπαριστούσαν κάτι συγκε- particular and the musical score was Η 0,10 Τελευταία Φουτουριστική Έκθεση Rozanova, Nadezhda Udaltsova, Nathan κριμένο, η μουσική ήταν ατονική. Για την atonal. Most of the audience found εγκαινιάστηκε στον εκθεσιακό χώρο της Altman, Vera Pestel, Maria Vasilieff, πλειοψηφία του κόσμου το θέαμα ήταν δυ- the spectacle to be disharmonious Ναντιέζντα Ντομπίτσινα στην Αγία Πε- Anna Kirilova, Mikhail Menkov and σαρμονικό, ακουγόταν ως απόλυτη κακο- and an absolute dissonance, and the τρούπολη στις 19 Δεκεμβρίου του 1915 και futurist poet Vasilii Kamenskii. φωνία και αντιμετωπίστηκε ως σκάνδαλο. performance was seen as a major είχε διάρκεια ενός μήνα. Συμμετείχαν οι Almost all participating artists presented Η πειραματική όπερα βασιζόταν στην άπο- scandal. καλλιτέχνες Ιβάν Πούνι, Ξένια Μπογκου- cubo-futurist works of art, with the ψη, που εύγλωττα είχε περιγράψει την ίδια The experimental opera was inspired σλάφσκαγια, Όλγα Ροζάνοβα, Καζιμίρ Μα- exceptions of Vladimir Tatlin, who περίοδο ο φουτουριστής ποιητής Αλεξέι by a view aptly expressed at the time λέβιτς, Ιβάν Κλιούν, Βλαντίμιρ Τάτλιν, Να- contributed with his famous “painting Κρουτσόνιχ, ότι δεν είναι πλέον το περιε- by futurist poet Aleksei Kruchenykh: ντιέζντα Ουνταλτσόβα, Λιουμπόβ Ποπόβα, reliefs” and “counter-reliefs”, a series χόμενο που προσδιορίζει τη φόρμα αλλά content no longer determines form; on Νάταν Άλτμαν, Μαρία Βασίλιεφ, Βέρα Πέ- he had first presented in 1915; Ivan Kliun το αντίθετο. the contrary, form determines content. στελ, Άννα Κιρίλοβα, Μιχαήλ Μενκόφ και who, among other works, presented his Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς (Κίεβο 1878 – Λένιν- Kazimir Malevich (Kiev 1878 – Leningrad ο φουτουριστής ποιητής Βασίλι Καμένσκι. “flying sculptures”, the first “mobiles” γκραντ 1935) σχεδίασε τα σκηνικά και τα 1935) was the stage and costume Σχεδόν όλοι οι καλλιτέχνες έδειξαν έργα known to us from 20th century art κοστούμια της όπερας. Ήταν ένας ανή- designer for the opera. A restless artist, κυβοφουτουριστικής τεχνικής. Εξαίρεση history; and Olga Rozanova. The συχος καλλιτέχνης που μέσα σε λιγότερο his work explored in less than a decade αποτέλεσαν ο Βλαντίμιρ Τάτλιν που συμ- latter presented two abstract reliefs από μια δεκαετία είχε χρησιμοποιήσει στη techniques from impressionism, fauvism, μετείχε με τα περίφημα «ζωγραφικά ανά- titled Automobile and Cyclist. These ζωγραφική του τεχνικές από τον ιμπρεσι- primitivism and cubo-futurism, before γλυφα» και «αντι-ανάγλυφα», σειρά που three-dimensional constructions place ονισμό, τον φωβισμό, τον πριμιτιβισμό και developing a style that he felt best είχε πρωτοπαρουσιάσει νωρίτερα το 1915, emphasis on form, material and texture. τον κυβο-φουτουρισμό για να καταλήξει expressed his true self: he adopted the ο Ιβάν Κλιουν που παρουσίασε, μεταξύ άλ- The Costakis Collection of the SMCA σε ένα ύφος που ο ίδιος αισθανόταν ότι transrational poetic language of Russian λων, τα «ιπτάμενα γλυπτά», τα παλαιότερα includes a large number of sketches τον χαρακτηρίζει προσωπικά: τη μεταφο- futurists in painting, in other words «mobiles» που γνωρίζουμε στην ιστορία and paintings directly related to the ρά της υπέρλογης ποιητικής γλώσσας των he adopted a language that acquired της μοντέρνας τέχνης, και η Όλγα Ροζά- exhibition, as well as relevant archival Ρώσων φουτουριστών στην ζωγραφική, its own primary meaning not through νοβα. Η τελευταία παρουσίασε δύο γλυπτά material. This exhibition is an important δηλαδή της γλώσσας που έχει αποκτήσει knowledge, but through perception and που φέρουν τους τίτλους Αυτοκίνητο και chapter in art history because it is where δικό της πρωτογενές νόημα με βάση όχι τη experience. Ποδηλάτης. Πρόκειται για ογκομετρικές Kazimir Malevich first presented, on two γνώση αλλά την αίσθηση και την εμπειρία. For his stage design, Malevich used κατασκευές που δίνουν έμφαση στη φόρ- walls, the movement of Suprematism. Για τον σχεδιασμό των σκηνικών ο Μαλέ- fragments of overlapping images and μα, το υλικό και την υφή. Στη συλλογή He presented a total of 49 paintings βιτς ζωγράφισε θραύσματα εικόνων και geometric shapes, creating a multi- Κωστάκη του ΚΜΣΤ φυλάσσεται μεγάλος depicting geometric, monochromatic γεωμετρικές φόρμες που καλύπτουν η μία dimensional surface. On stage, a black αριθμός σχεδίων και πινάκων που σχετίζο- forms, without any trace of perspective, την άλλη δημιουργώντας μια πολυεπίπε- square replaced and covered the sun. νται άμεσα με την έκθεση καθώς και αρ- suspended in front of an off-white δη επιφάνεια. Σε ένα σημείο, ένα μαύρο These designs inspired Malevich to χειακό υλικό. H συγκεκριμένη έκθεση είναι background, which did not allude to τετράγωνο αντικαθιστά τον ήλιο και καλύ- paint, two years later, his Black Square σημαντική στην ιστορία της τέχνης γιατί the sky, but rather to some empty πτει ολοκληρωτικά αυτό που βρίσκεται από or Black Quadrilateral, a name that σ’ αυτήν ο Μαλέβιτς πρωτοπαρουσίασε space, which acquired a philosophical κάτω του. Τα σκηνικά αυτά έδωσαν στον more accurately represents the actual σε δύο τοίχους το κίνημα του Σουπρεματι- dimension. Μαλέβιτς το έναυσμα για να ζωγραφίσει painting, since no two sides are precisely σμού. Η δική του συμμετοχή στην έκθεση The suprematist works of Malevich are δύο χρόνια αργότερα το Μαύρο Τετράγωνο equal in size. περιλάμβανε 49 ζωγραφικούς πίνακες που non-objective, underlying the supremacy ή, όπως είναι σωστότερο, το Μαύρο Τετρά- In the summer of 1915, Malevich locked αναπαριστούσαν γεωμετρικές μονοχρω- of form over content; they reiterate, πλευρο, τίτλος που ανταποκρίνεται στην himself inside his workshop in the ματικές φόρμες χωρίς ίχνη προοπτικής και in other words, the view of Aleksei πραγματική εικόνα καθώς καμία πλευρά outskirts of Moscow, working frantically αιωρούνταν σε ένα υπόλευκο φόντο, το Kruchenykh that, contrary to common δεν είναι ακριβώς ίση με την άλλη. to develop a “new kind of painting”, as he οποίο δεν παρέπεμπε σε ουρανό αλλά μάλ- practice, now form would determine Το καλοκαίρι του 1915 ο Μαλέβιτς κλείνεται put it. In a discussion about the evolution λον σε κάποιο κενό χώρο που αποκτούσε content instead of the opposite. Malevich στο εργαστήριό του στα περίχωρα της Μό- of contemporary painting, artist Ivan φιλοσοφική διάσταση. was of Polish descent and the term σχας. Δουλεύει πυρετωδώς για ένα «νέο Puni agreed with Malevich that painting Τα σουπρεματιστικά έργα του Μαλέβιτς “Suprematism” (Suprematizm) alludes είδος ζωγραφικής», όπως διαμηνύει. Σε had reached its limits and that even the ήταν απαλλαγμένα από κάθε είδους αντι- to the Polish word “supremacia”, μια συζήτηση για την εξέλιξη της σύγχρο- radically experimental movement of κείμενο και είχαν στόχο να δηλώσουν τον meaning supremacy, from the Latin νης ζωγραφικής, ο καλλιτέχνης Ιβάν Πούνι cubo-futurism, just three years after it πρωτεύοντα ρόλο της φόρμας έναντι του root “suprem”. According to Malevich, συμφωνεί με τον Μαλέβιτς ότι η ζωγραφι- had first emerged in Russia, no longer περιεχομένου, να επαναλάβουν, δηλαδή, Suprematism denotes the supremacy κή έχει εξαντλήσει τα όριά της και ότι ακό- had any potential for advancement. με άλλα λόγια τη ρήση του Αλεξέι Κρου- or dominance of color and form over all 136 137

Άποψη της 0,10 Τελευταίας Φουτουριστικής Έκθεσης με τους σουπρεματιστικούς πίνακες του Καζιμίρ Μαλέβιτς, Αγία Πετρούπολη, Καζιμίρ Μαλέβιτς, χειρόγραφη Kazimir Malevich, handwritten Δεκέμβριος 1915 σελίδα, 1916, μολύβι και page, 1916, pencil and colored ink View of the suprematist paintings χρωματιστό μελάνι σε χαρτί on paper by Kazimir Malevich at the 0,10 Last 16,1 x 25,7 εκ. 16,1 x 25,7 cm Futurist Exhibition of Paintings, St. ΚΜΣΤ-Συλλογή Κωστάκη, SMCA-Costakis Collection, Petersburg, December 1915 Θεσσαλονίκη Thessaloniki 138 139

τσόνιχ, ότι η φόρμα είναι αυτή που προσ- other elements of a painting. Malevich ταρτης Διάστασης και η μη αντικειμενικό- Amsterdam). According to Kokkori, δίδει το περιεχόμενο και όχι το αντίθετο, thought of himself as a peculiar type τητα που μας οδηγεί σε έναν Νέο Ρεαλισμό there was almost no dust to be found όπως συνέβαινε έως τότε. Ο Μαλέβιτς of realist; one who saw realism in an αποτελούν τα θεμέλια της σουπρεματιστι- between the two colored layers, which είχε πολωνική καταγωγή και ο όρος «Σου- imagined reality. However, in order to κής θεωρίας του Καζιμίρ Μαλέβιτς, η οποία means that Malevich painted this certain πρεματισμός» (Suprematizm) θυμίζει την arrive at that reality, one must distance διακηρύσσει την υπερπήδηση των κάθε suprematist work right after he had πολωνική λέξη «supremacia» που σημαί- one’s self from the visible aspect of life. λογής ορίων που περιβάλλουν αυτό που completed the earlier painting, making νει υπεροχή και προέρχεται από τη λατι- In the corner between the two walls, είναι ορατά πραγματικό. the Black Rectangle one of the earliest νική ρίζα «suprem». Ο Σουπρεματισμός, the artist placed, as if it were a religious Στη συλλογή Κωστάκη του ΚΜΣΤ βρίσκε- works of suprematist painting. σύμφωνα με τον Μαλέβιτς, δηλώνει την icon, the Black Quadrilateral (oil on ται ένα μικρό Μαύρο Ορθογώνιο. Όταν το Since then, the Black Square or Black υπεροχή ή την κυριαρχία του χρώματος canvas, 79,5 x 79,5 cm, State Tretyakov έργο αυτό αναλύθηκε από τη συντηρήτρια Quadrilateral inspired many diverse και της φόρμας πάνω σε όλα τα άλλα συ- Gallery, Moscow), which is the emblem Μαρία Κόκκορη, η ακτινογραφία αποκάλυ- thoughts and interpretations, and στατικά μέρη του πίνακα. Ο Μαλέβιτς θεω- of Suprematism. Malevich thereby ψε ίχνη άλλου παλαιότερου ζωγραφικού influenced 20th century art in different ρούσε τον εαυτό του έναν ιδιότυπο ρεαλι- attributed a religious quality to his πίνακα από κάτω. Πρόκειται για μέρος ζω- ways. Although it is well-known that στή, μόνο που έβλεπε τον ρεαλισμό σε μια movement and attracted a great deal γραφικού πίνακα, για τον οποίον το σχέδιο Malevich dismissed symbolisms and φανταστική πραγματικότητα στην οποία, criticism for this. Πόλεμος του 1914, που αναπαριστά την insisted on the supremacy of form, the όπως έλεγε, για να φτάσει κανείς πρέπει Malevich defined the Black Square as εικόνα ενός αλόγου με τις λέξεις «Βερο- multiple and often conflicting accounts να απομακρυνθεί από την ορατή πλευρά “the first step to pure creation” and as λίνο», «Πόλεμος» και «Ειρήνη» (συλλογή of the Black Quadrilateral confirm that της ζωής. “the zero point of form”, underlining that Χαρτζίεφ, Μουσείο Στέντελικ, Άμστερ- this was a work about painting and not a Στη γωνία ανάμεσα στους δύο τοίχους με he had emerged from that zero point to νταμ), αποτελεί σαφέστατα προσχέδιο. work of painting. τα έργα του, ο καλλιτέχνης τοποθέτησε, non-objective creation. He painted the Όπως επισημαίνει η Κόκκορη, δεν υπήρχε σαν θρησκευτική εικόνα, το Μαύρο Τετρά- “Black Square” over another suprematist σχεδόν καθόλου σκόνη μεταξύ των δύο Curator: Maria Tsantsanoglou πλευρο (λάδι σε μουσαμά, 79,5 x 79,5 εκ., painting. The forensic examination of χρωστικών στρωμάτων, που σημαίνει ότι ο Assistant Curators: Angeliki Charistou Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ, Μόσχα), the first suprematist works of the artist Μαλέβιτς φιλοτέχνησε το σουπρεματιστι- Domna Gounari το έργο που αποτέλεσε το έμβλημα του led art historians to discover that the κό Ορθογώνιο αμέσως μετά τον παλαιότε- σουπρεματιστικού κινήματος. Με τον τρό- same canvas had been used in earlier ρο πίνακα που υπήρχε από κάτω, γεγονός πο αυτό, ο Μαλέβιτς έδωσε ιδιότητες θρη- works, mostly from his “transrational” που καθιστά αυτό το μικρό έργο ένα από σκείας στο κίνημά του. Η αρνητική κριτική period. The depiction of the unseen side τα πρώτα έργα σουπρεματιστικής ζωγρα- που του ασκήθηκε ήταν μεγάλη. of existence had preoccupied the artist φικής. Ο Μαλέβιτς χαρακτήρισε το Μαύρο Τετρά- from his very early art years. The hidden Στα μεταγενέστερα χρόνια, το Μαύρο Τε- γωνο ως «το πρώτο βήμα προς την καθα- images and the overlapping surfaces τράπλευρο προκάλεσε πολλές και διαφορε- ρή δημιουργία» και «το σημείο μηδέν της emerged as a philosophical theory. τικές σκέψεις και ερμηνείες, και επηρέασε φόρμας», και επεσήμανε ότι ξεπέρασε το Malevich tried to discover in ποικιλοτρόπως την τέχνη του 20ού αιώνα. μηδέν και οδηγήθηκε στη μη-αντικειμενική Suprematism the depiction of the Fourth Είναι γνωστό ότι ο Μαλέβιτς απέρριπτε δημιουργία. Zωγράφισε το «Μαύρο Τετρά- Dimension. The Fourth Dimension had τους συμβολισμούς και επεδίωκε την κυ- γωνο» καλύπτοντας έναν άλλον σουπρε- become known thanks to Einstein’s ριαρχία της φόρμας, ωστόσο οι πολλαπλές ματιστικό πίνακα. Οι ιστορικοί τέχνης ακτι- theory. In the art world, the Fourth και συχνά αντικρουόμενες ερμηνείες του νογράφησαν τα πρώτα σουπρεματιστικά Dimension was perceived as a parameter Μαύρου Τετραπλεύρου επιβεβαιώνουν ότι έργα του καλλιτέχνη και διαπίστωσαν ότι of non-Euclidian geometry. είναι ένα έργο για τη ζωγραφικότητα και στον καμβά είχε φιλοτεχνηθεί προηγου- The unseen side of reality based on όχι ένα έργο ζωγραφικής. μένως ένα άλλο έργο, συνήθως από την this Fourth Dimension and the non- προηγούμενη «υπέρλογη» περίοδό του. Η objectivity leading us towards a New Επιμέλεια: Μαρία Τσαντσάνογλου αναπαράσταση της αθέατης πλευράς της Realism formed the foundations of Βοηθοί επιμελητές: Δόμνα Γούναρη ύπαρξης είναι κάτι που απασχολούσε τον Malevich’s suprematist theory, which Αγγελική Χαριστού δημιουργό από τα πρώιμα καλλιτεχνικά advocates the transcendence of all the του χρόνια. Οι κρυμμένες εικόνες και τα rational limits that define visible reality. αλληλεπικαλυπτόμενα επίπεδα αναδεί- The Costakis Collection of the SMCA χθηκαν σε φιλοσοφική θεωρία. includes a small Black Rectangle. When Ο Μαλέβιτς αναζήτησε στον Σουπρεματι- the painting was discovered by art σμό την αποτύπωση της Τέταρτης Διάστα- conservation specialist Maria Kokkori, σης. Η Τέταρτη Διάσταση έγινε γνωστή the x-ray revealed traces of an earlier μέσα από τη θεωρία του Αϊνστάιν. Στη painting below it. It was part of an συνείδηση του καλλιτεχνικού κόσμου, η early plan for a painting, one of the Τέταρτη Διάσταση γινόταν αντιληπτή ως sketches for which was titled War (1914) παράμετρος σε μια γεωμετρία που δεν and depicted a horse with the words υπάκουε στους ευκλείδειους κανόνες. “Berlin”, “War” and “Peace” (Khardzhiev Η μη ορατή πραγματικότητα βάσει της Τέ- collection, Stedelijk Museum, 140 141

Mischa Kuball

Ο Mischa Kuball παρουσιάζει μια ενότη- Mischa Kuball presents a series of τα φωτογραφιών 100 x 100 εκ. με τίτλο photographs 100 x 100 cm entitled Utopie Black Square (2001) που συνδέ- Utopie Black Square (2001), which ονται άμεσα με το αφιέρωμα στο Μαύρο represents his personal contribution Τετράγωνο του Καζιμίρ Μαλέβιτς. Ο καλλι- to Kazimir Malevich’s Black Square. τέχνης αναφέρει για την σειρά αυτή: «To Commenting on this series, the 1915 o Μαλέβιτς ολοκλήρωσε την πρώτη artist states that: “In 1915 Malevich παραλλαγή του Μαύρου Τετραγώνου, ενός completed a first manifesto with his έργου που έχει τη μορφή διακήρυξης και version of the Black Square. Since έκτοτε το έργο αυτό αντιμετωπίστηκε then it has been perceived in various με ποικίλους τρόπους. Για μένα αποτελεί ways. For me it mostly stands for the κυρίως το υπερβατικό συστατικό που βρί- transcendent component beyond its σκεται πέρα από την υλική αναπαράσταση material representation of Energy or της Ενέργειας ή της Ισχύος ή… Μέχρι και Power or… Even today it has not lost στις μέρες μας το έργο αυτό δεν έχει χάσει its enigmatic and symbolic value. My την αινιγματική και συμβολική του αξία. Η series of photographic documentation of ενότητα των φωτογραφικών ντοκουμέ- putting my hands on the art works as to ντων που παρουσιάζουν την τοποθέτηση insist a human scale, tries to underline χεριών σε έργα τέχνης, σαν να τονίζουν the connection between Utopia and την ανθρώπινη κλίμακα, επιχειρεί να υπο- the daily world.” On September 16, as a γραμμίσει την σχέση ανάμεσα στην Ουτο- part of the 4th Performance Festival of πία και τον καθημερινό κόσμο». Στις 16 Σε- the 5th Biennale of Contemporary Art, πτεμβρίου, στο πλαίσιο του 4ου Φεστιβάλ Mischa Kuball will present a performance Περφόρμανς της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης dedicated to the Black Square. His work Utopie Black Square 2001 Utopie Black Square 2001 Τέχνης, ο Mischa Kuball θα παρουσιάσει is supported by IFA, Germany and the ενότητα φωτογραφιών series of photographs μια περφόρμανς αφιερωμένη στο Μαύρο Goethe Institute of Thessaloniki. 100 x 100 εκ. η καθεμία 100 x 100 cm each Τετράγωνο. Το έργο του υποστηρίχθηκε Άποψη της εγκατάστασης στο Installation view at the State Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Museum of Contemporary Art, από το IFA, Γερμανία και από το Ινστιτούτο Τέχνης, Θεσσαλονίκη Thessaloniki Γκαίτε της Θεσσαλονίκης. 142 143

Αντώνης Πίττας Antonis Pittas

Ο Αντώνης Πίττας στο έργο του Handle In his work entitled Handle Them (2015), Them (2015) παρεμβαίνει στην συλλογή Antonis Pittas intervenes in the Costakis Κωστάκη του ΚΜΣΤ και συγκεκριμένα collection of the SMCA and in particular στα έργα δύο καλλιτεχνών, της Λιουμπόβ in the works of two artists, Liubov Ποπόβα και του Γκούσταβ Κλούτσις τοπο- Popova and Gustav Klucis, placing the θετώντας τον καλλιτέχνη στον ρόλο του artist in the position of the curator. επιμελητή. Ο Πίττας ασχολείται με το κον- Pittas engages with the constructivist στρουκτιβιστικό έργο της Λιουμπόβ Ποπό- work of Liubov Popova (1889-1924) and βα (1889-1924) και του Γκουστάβ Κλούτσις Gustavs Klucis (1895-1938). Both their (1895-1938). Το έργο και των δυο καλλιτε- works are deeply rooted in the Russian χνών είναι βαθειά ριζωμένο στη Ρωσική Revolution, as many of their designs Επανάσταση, εφόσον αρκετά από τα σχέ- and photomontages were functioning δια και τα φωτομοντάζ τους λειτούργησαν as means of propaganda. Popova’s ως προπαγανδιστικά μέσα. Οι περιπτώσεις and Klucis’ situation was rather typical της Ποπόβα και του Κλούτσις αποτελούν of most of the artists supporting the τυπικό παράδειγμα για τους περισσότε- Revolution, manoeuvring between, ρους καλλιτέχνες οι οποίοι υποστήριξαν on the one hand, artistic freedom and την Επανάσταση, ελισσόμενοι αφενός public appreciation, and, on the other, μεταξύ της καλλιτεχνικής ελευθερίας και the demands and repressions of the της δημόσιας εκτίμησης και αφετέρου των new political order. Pittas –to whom απαιτήσεων και των καταστολών της νέας political vandalism is another intriguing πολιτικής τάξης. Ο Πίττας, για τον οποίο το topic– explores the fine line between θέμα του πολιτικού βανδαλισμού συνιστά exploration and destruction in his ακόμη ένα θέμα που του κινεί την περιέρ- handling of the art works, which he γεια, διερευνά τη λεπτή γραμμή ανάμεσα documented in a series of photographs. στην εξερεύνηση και την αποδόμηση στον In many of the pictures, his hands τρόπο που διαχειρίζεται τα έργα τέχνης literally touch the unprotected surface τεκμηριώνοντάς τα με μια σειρά φωτογρα- of works by Klucis and Popova. His work φιών σε πολλές από τις οποίες τα χέρια is part of the central exhibition Between του κυριολεκτικά αγγίζουν τις απροστά- the pessimism of the intellect and the τευτες επιφάνειες των συνθέσεων του optimist of the will, which is curated by Κλούτσις και της Ποπόβα. Το έργο εντάσ- Katerina Gregos. σεται στην κεντρική έκθεση της 5ης Μπι- Handle them 2015 Handle them 2015 ενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης Ο καλλιτέχνης ως επιμελητής: μια παρέμβαση The artist as curator: a collection που τιτλοφορείται Από την απαισιοδοξία στη Συλλογή Κωστάκη του ΚΜΣΤ intervention at the SMCA Άποψη της εγκατάστασης στο Κρατικό Installation view at the State Museum of της νόησης στην αισιοδοξία της πράξης, σε Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη Contemporary Art, Thessaloniki επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου. 144 145

ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (ΑΠΟΘΗΚΗ Β1) STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART Contemporary Art Centre of Thessaloniki (WAREHOUSE B1)

ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΡΑΝΙΩΤΗ – JULIEN PRÉVIEUX RELATIVE MOTIONS. EVANGELIA KRANIOTI – JULIEN PRÉVIEUX

Ευαγγελία Κρανιώτη Evangelia Kranioti Η έκθεση Σχετικές Κινήσεις. Ευαγγελία The exhibition Relative Motions. Evangelia Αντίδοτο 2014 Antidote 2014 Κρανιώτη - Julien Prévieux αποτελεί τμήμα Kranioti - Julien Prévieux is part of an εγκατάσταση (πραξινοσκόπιο installation (crank που γυρνάει με μοχλό και praxinoscope leading της έρευνας για τη σύγχρονη καλλιτεχνική investigation into contemporary art οδηγεί μια λωρίδα κεντημένου a band of embroidered παραγωγή στην ευρύτερη περιοχή της Με- production in the wider Mediterranean υφάσματος, προβολή βίντεο) fabric, video projection) σογείου, λαμβάνοντας υπόψη την πρόοδο region, which takes into account the rapid της επιστήμης και της τεχνολογίας, που progress in science and technology, a δεν αφήνει κανένα τομέα ανεπηρέαστο, process having a universal impact. It also τους δεσμούς με την εντόπια αλλά και ευ- looks at the ties between our local and ρύτερη παράδοση της περιοχής, που επη- wider traditions in the region — influenced Η έκθεση υποστηρίχθηκε The exhibition was ρεάζονται από ζητήματα κουλτούρας, θρη- as it were by cultural, religious, economic, από τους: Πρεσβεία της supported by the: σκείας, οικονομίας, γεωγραφίας, φυλής και geographic, racial and political factors — Γαλλίας στην Ελλάδα– Ambassade de France en πολιτεύματος, και φυσικά τις επικρατούσες and current conditions, which, for most Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος, Grèce-Institut Français en σήμερα συνθήκες, οι οποίες είναι για τις countries in the region range from tough Γαλλικό Ινστιτούτο, Γενικό Grèce, Institut Français, περισσότερες χώρες δύσκολες έως δραμα- to tragic. In that sense, it constitutes a Προξενείο της Γαλλίας Consul Général de France τικές. Συνιστά, κατά αυτήν την έννοια, συ- continuation of the exhibition “Tradition στη Θεσσαλονίκη–Γαλλικό à Thessalonique-Institut νέχεια της έκθεσης –μέρος του κεντρικού - Reversal” of the 4th Thessaloniki Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης Français de Thessalonique προγράμματος της 4ης Μπιενάλε Σύγχρο- Biennale of Contemporary Art, since it 146 147

νης Τέχνης– Παράδοση-Ανατροπή, αφού also traces –taking the aforementioned Julien Prévieux και αυτή ανιχνεύει, λαμβάνοντας υπόψη issues into account– those elements Από τον Οκτώβριο στον τα προαναφερθέντα ζητήματα, τα καταγε- of the recent and distant past, such as Φεβρουάριο 2010 γραμμένα στη συλλογική μνήμη και κατά traditions, expressions, tales, movements, εγκατάσταση συνέπεια ακόμη ζωντανά στοιχεία του and techniques, that are recorded and παρελθόντος, πρόσφατου και απώτερου, survive in our collective memory, and Julien Prévieux From October to όπως παραδόσεις, εκφράσεις, ιστορίες, με- then transliterates them with the use of February 2010 τακινήσεις, παλιές τεχνικές, ανάπτυξη της new media and modern practices and installation τεχνολογίας και τη μετεξέλιξή τους με τη theories, but primarily through the artists’ συνδρομή των σύγχρονων μέσων, τις πρα- sheer creativity, into a contemporary κτικές και θεωρίες και πρωτίστως τη δύνα- artistic language. This meta-language μη της ποίησης, σε επίκαιρη καλλιτεχνική highlights the historicity and continuity γλώσσα. Αυτή η μετα-γλώσσα υπογραμμί- through various forms of communication ζει την ιστορικότητα και συνέχεια του κώ- – gestural, visual, oral, aural, written, and δικα επικοινωνίας, μέσα από τις διαφορετι- physical- and investigates it as a potential κές της εκφάνσεις, χειρονομιακές, οπτικές, expression of “a special character and προφορικές, ηχητικές, γραπτές, ακόμη και idiom” of a region with such a long and κινησιολογικές και την εξετάζει ως πιθανή rich cultural, historical and intellectual συμπεριφορά «ιδιοσυγκρασιακής έκφρα- heritage such as the Mediterranean. σης και ιδιώματος ενός χώρου» με βαθιά The Relative Motions refer to domestic πολιτισμική, ιστορική και πνευματική κλη- activities, old methods, rituals, customs, ρονομιά, όπως είναι αυτός της Μεσογείου. legends, myths, as well as work- Οι Σχετικές Κινήσεις αναφέρονται σε δρα- related norms and techniques that στηριότητες οικοτεχνικές, παλιές μεθό- emerged primarily with the advent of δους, τελετουργίες, έθιμα, θρύλους και industrialisation and the leaps in science. μύθους αλλά και συνήθειες κοινωνικές ή It was those elements that led to a great νικό χαρακτήρα και αναφορά στη μνήμη. collective subconscious, and integrate επαγγελματικές, που εδραιώθηκαν κυρίως variety of ideas, to imaginary trips to Στοχεύουν στην ανακύκλωση των καταγε- them into the present, thereby enriching με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και της the moon, to behaviours, movements γραμμένων στο συλλογικό υποσυνείδητο our intellectual, cultural and value επιστήμης. Αυτά οδήγησαν σε αντιλήψεις, and actions that no longer exist, not στοιχείων, που εντασσόμενα στην σύγχρο- systems. Forgotten practices discreetly φανταστικά ταξίδια στο διάστημα, συμπε- because their essence has been lost νη εποχή, προστίθενται στο πνευματικό, remind us of our common references and ριφορές, κινήσεις, πράξεις που πλέον δεν to us, but because the social dynamics αξιακό, πολιτισμικό σύστημα. Η ξεχασμέ- trace similarities in human practices even υφίστανται, όχι γιατί έχουν χάσει την ου- and expediences that had caused their νη πράξη γίνεται λόγος που υπενθυμίζει in areas and fields that appear unrelated, σία τους αλλά γιατί έχουν καταργηθεί οι original emergence and had been διακριτικά κοινές αναφορές και ανιχνεύει if not entirely different. δυναμικές και οι ανάγκες που αρχικά τις sustaining them for a long time, no longer ομοιότητες σε ζητήματα ανθρώπινης πρα- In her work Antidote, E. Kranioti brings προκάλεσαν και τις συντηρούσαν για και- apply. They nevertheless survive at the κτικής σε τομείς που μοιάζουν ασύνδετοι back to life from the distant past ρό. Συνεχίζουν, όμως, να παραμένουν στο subconscious level, always looking for και, κάποτε, εκ διαμέτρου αντίθετοι. traditional techniques connected to the ασυνείδητό μας και ψάχνουν αφορμές για an occasion to stimulate our individual Η Ευαγγελία Κρανιώτη με το έργο Antidote condition and life of women, like loom να πυροδοτήσουν τη μνήμη, ατομική και and collective memories, and manifest ανασύρει από τα βάθη των χρόνων παραδο- weaving and embroidery. She uses those συλλογική, και να εκδηλωθούν μέσα από themselves through artistic creation. σιακές τεχνικές που σχετίζονται με τη γυ- techniques to investigate the awareness την καλλιτεχνική δημιουργία. The subtle but significant references to ναικεία υπόσταση, όπως η υφαντική στον of modern society with regard to vital Οι διακριτικές αλλά σημαντικές αναφορές tradition and everyday life in general, and αργαλειό και το κέντημα, και με αυτές ανι- issues and themes such as time, love, στην παράδοση και την καθημερινότητα more specifically in the Mediterranean χνεύει την ευαισθητοποίηση της σύγχρο- faith, absence, homecoming, and death, γενικότερα, και πιο συγκεκριμένα της ευ- basin, are a defining characteristic of νης κοινωνίας σε ζωτικά θέματα –όπως του and to touch on familiar archetypes like ρύτερης γεωγραφικής λεκάνης της Μεσο- the work of E. Kranioti and J. Prévieux. χρόνου, του έρωτα, της πίστης, της απου- the sailor-traveller or the spider-woman. γείου, καθορίζουν το έργο της Ευαγγελίας The two artists first met on account σίας, του νόστου, του θανάτου– και αρχε- Furthermore, she examines the rationale Κρανιώτη και του Julien Prévieux. Οι δύο of this exhibition, and therefore the τυπικά μοντέλα, όπως του ταξιδιώτη-ναυ- and modern applications of traditional καλλιτέχνες γνωρίστηκαν με αφορμή αυ- works exhibited here were produced τικού ή της γυναίκας-αράχνης. Ταυτόχρο- techniques like embroidery in atypical τήν την έκθεση και κατά συνέπεια τα εκτε- independently. They hail from different να, μελετά τους λόγους και τους τρόπους work places (Work uniform 2015) and θειμένα έργα έγιναν ανεξάρτητα από τον scientific backgrounds, studied art at εφαρμογής των παραδοσιακών τεχνικών, contemporary ways of dealing with a καθένα τους. Προέρχονται από διαφορετι- different schools and were born and όπως το κέντημα, στη σύγχρονη εποχή deficiency or an absence from separated, κούς επιστημονικούς κλάδους, σπούδασαν raised in different countries. Both make και σε ατυπικούς χώρους εργασίας (Φόρμα ad hoc groups. Maintaining the sea as τέχνη σε άλλες σχολές και γεννήθηκαν use of modern technology to create εργασίας, 2015) ή τις μεθόδους διαχείρισης her fixed, symbolic space of artistic και έζησαν σε διαφορετικές χώρες. Και οι works that are original, interactive, μιας έλλειψης, μιας απουσίας από μεμονω- creation and personal adventure –in her δύο προσφεύγουν στη χρήση της υψηλής intensely social in character, referring μένες, σχηματισμένες περιστασιακά, ορ- most important work, the film Erotica, τεχνολογίας για τη δημιουργία έργων πρω- to the concept of memory. Their goal is γανωμένες ομάδες. Διατηρώντας σταθερά Exotica etc she travelled almost the entire τότυπων, διαδραστικών, με έντονα κοινω- to recycle those elements stored in our ως συμβολικό χώρο της καλλιτεχνικής και world as a sailor– the photographs of 148 149

Julien Prévieux Julien Prévieux Το σύνολο των αληθινών προτάσεων (Πριν) 2009 The totality of true propositions (Before) 2009 εκτύπωση inkjet σε χαρτί inkjet on paper 150 151

προσωπικής της περιπέτειας τη θάλασσα, that section examine issues related to Ευαγγελία Κρανιώτη αφού για το σημαντικότερο έργο της, την marginalised groups and the relationships Αντίδοτο (στιγμιότυπο) 2014 ταινία Erotica, Exotica etc, γύρισε ως ναυ- forged between such groups and the Evangelia Kranioti τικός σχεδόν όλο τον πλανήτη, πραγματεύ- people they recognise as their own. By Antidote (video still) 2014 εται μέσα από τις φωτογραφίες της ενό- intention or necessity, the idea of the τητας ζητήματα που αφορούν ομάδες που wandering man is central in her work, ζουν στο περιθώριο της καθημερινότητας but does not stand in her way from και τις σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ approaching, through that concept, many τους και με αυτούς που θεωρούν δικούς other issues of correlations, for example τους. Η ιδέα του άνθρωπου-περιηγητή, between the embroidered image and the ηθελημένα ή αναγκαστικά, πρωταγωνιστεί digital film used in the cinema. στο έργο της, αλλά δεν την εμποδίζει να As for Julien Prévieux , he focuses on προσεγγίσει –πάντα μέσα από αυτήν– και the condition of our era, an era that άλλα θέματα συσχετισμών, όπως αυτό της stands on the verge between the stable κεντημένης εικόνας και της κινηματογρα- past and the rapidly evolving present. φικής ψηφιακής ταινίας. He makes a playful comment on the Ο Julien Prévieux, από τη δική του πλευρά, irrationality of modern society, testified επικεντρώνεται στη μεταιχμιακή πραγματι- by the standardised, universal approach κότητα της σημερινής εποχής, που πατάει to vital issue such as unemployment; Και οι δύο καλλιτέχνες, των οποίων το έργο and the truth, tradition and modern ανάμεσα στο σταθερό παρελθόν και το in his Lettres de non motivation he sets διακρίθηκε και βραβεύθηκε τους τελευταί- technology, art and science. In that way, ραγδαία εξελισσόμενο παρόν. Σχολιάζει out to discover the connection between ους μήνες, συντονίζονται ερήμην τους, they make forgotten principles timely με παιγνιώδη διάθεση τον παραλογισμό technology, creation and tradition; in με Σχετικές Κινήσεις, στη διερεύνηση της again, and they highlight similarities της σημερινής κοινωνίας, όπως προκύπτει D’Octobre à Février he asks professional σχέσης παρελθόντος-παρόντος, μύθου- and common traits in different eras and από τη μαζική και τυποποιημένη αντιμε- weavers to attach to the front side of αλήθειας, παράδοσης-σύγχρονης τεχνο- fields, integrating them all in the realities, τώπιση ζωτικών θεμάτων (π.χ. η ανεργία), sweaters the digitally recorded energy λογίας, τέχνης-επιστήμης. Με αυτόν τον challenges, conditions and peculiarities of στα Lettres de non motivation ή διερευνά and emotional levels of people who take τρόπο επικαιροποιούν ξεχασμένες αρχές our time. Their works remind, comment, τη σχέση της τεχνολογίας με τη δημιουρ- part in group actions or demonstrations. και επισημαίνουν ομοιότητες και χαρακτη- foretell and offer pleasure, being utterly γία και την παράδοση, ζητώντας από επαγ- In What Shall We Do Next? Sequence 1 ριστικά σε διαφορετικές εποχές και πεδία modern, but without severing their ties γελματίες πλέκτες να μεταφέρουν στην he isolates the mandatory, repetitive γνωστικά, και τα εντάσσουν στην πραγμα- with tradition. Tradition for both artists is μπροστινή πλευρά κάποιων πουλόβερ την movements manual workers used to τικότητα, τις προκλήσεις, τις συνθήκες και anything but disposable. ψηφιακά καταμετρημένη ενεργειακή και perform to operate machines, and then τις ιδιαιτερότητες της σύγχρονης εποχής. At the same time, they bring out the θυμική συμμετοχή των ανθρώπων σε ομα- presents them as a simplified digital Τα έργα τους υπενθυμίζουν, σχολιάζουν, healthy relationship between art, δικές δράσεις ή διαδηλώσεις, στο έργο Από sketch using a secret visual language. προφητεύουν, ευχαριστούν, όντας από- technology and tradition, showcasing τον Οκτώβριο στον Φεβρουάριο. Απομονώ- In What Shall We Do Next? Sequence 2, λυτα σύγχρονα, χωρίς ωστόσο να αποκό- the eclectic relationships and “relative νει την κίνηση υποχρεωτικών καθημερινών he similarly upgrades those repetitive πτονται από τη συνέχεια της παράδοσης, motions” of two artists who have δραστηριοτήτων του ανθρώπου σε παλιές human movements to operate older την οποία κάθε άλλο παρά απορρίπτουν. different origins but also common roots in και παρωχημένες ασχολίες και την μεταφέ- technological machinery, turning them Ταυτόχρονα, τονίζουν την υγιή πλευρά της the primordial Mediterranean cornucopia ρει ως απλοποιημένο ψηφιακό σχέδιο σε into an impressive space choreography. σχέσης τέχνης και τεχνολογίας, παρελθό- of culture and the region’s present. μυστική οπτική γλώσσα στο Tι θα κάνου- This work won him in 2014 the top award ντος και μέλλοντος και προβάλλουν τις Finally, they suggest ways that this με στη συνέχεια; Ακολουθία 1. Με τον ίδιο in the contemporary art world, the Marcel εκλεκτικές συγγένειες και τις «σχετικές tradition can be recast in a modern idiom τρόπο αναβαθμίζει τις αυτοματοποιημένες Duchamp Prize. This kinesiology brings κινήσεις» καλλιτεχνών με διαφορετικές and a common code of interpretation ανθρώπινες κινήσεις για τη λειτουργία πα- out the similarity of movements that καταβολές αλλά με κοινές αναφορές στη –perhaps even action–, reminding us λαιότερων τεχνολογικών μηχανημάτων σε produce different results in different eras, αρχέγονη και αστείρευτη πολιτιστική παρά- of the convergences and divergences εντυπωσιακή διαστημική χορογραφία στο in a process that resembles a ritual that δοση και το παρόν της Μεσογείου. Τέλος, of our common cultural cradle, in a Tι θα κάνουμε στη συνέχεια; Ακολουθία 2, has multiple interpretations and readings, προτείνουν τρόπους μετάπλασής της σε volatile, contradictory, transitional and με το οποίο απέσπασε το κορυφαίο για τη but whose main characteristic is the fact σύγχρονη έκφραση και κοινό κώδικα ανά- irrational era such as our own, an era that σύγχρονη τέχνη βραβείο Marcel Duchamp that it is “situated” beyond time, between γνωσης και ίσως δράσης, υπενθυμίζοντας dramatically catapults the Mediterranean το 2014. Η κινησιολογία αυτή υπογραμμίζει earth and the universe, reminding us ομοιότητες και ετερότητες του κοινού πο- to the centre stage of developments. την ομοιότητα των κινήσεων για διαφορετι- of the futility and limits of material λιτισμικού λίκνου, σε μια ρευστή, αντιφατι- κά αποτελέσματα σε διαφορετικές εποχές existence. κή, μεταβατική και παράλογη εποχή, όπως Curator: Katerina Koskina και προσομοιάζει με τελετουργία, που επι- The two artists, whose work has received είναι η σημερινή, που επανατοποθετεί με Co-curator: Anna Mykoniati δέχεται πολλές ερμηνείες και παραπομπές, multiple awards and recognition in the δραματικό τρόπο τη Μεσόγειο στο επίκε- αλλά που το κύριο χαρακτηριστικό της είναι past months, unknowingly coordinate ντρο των εξελίξεων. ότι «στέκεται» εκτός χρόνου, μεταξύ γης their work, following Relative Motions, και σύμπαντος, υπενθυμίζοντας τη ματαιό- as they both examine the relationship Επιμέλεια: Κατερίνα Κοσκινά τητα και το πεπερασμένο της υλικής ζωής. between the past and the present, myth Συνεπιμελητής: Άννα Μυκονιάτη 152 153

ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Δημαρχείο Θεσσαλονίκης STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART Thessaloniki City Hall

ΤΑΥΤΟΕΤΕΡΟΤΗΤΑ IDENTALTERITY

Η ταυτότητα μέσα από την ετερότητα: Identity through alterity: diversity διαφορετικότητα και τέχνη and art

Carlos Motta Carlos Motta Έμφυλα Ταλέντα (στιγμιότυπο) 2014 Gender Talents (video still) 2014 Θεωρίες για το σώμα και την ταυτότητα 20th century theories about the body βίντεο προβολή σε ξύλινη κατασκευή video projection on wooden structure στον 20ό αιώνα and identity Εξαιτίας των μελετών του Freud η σεξου- Sexuality has been recognised since Boryana Rossa σε συνεργασία με τον Oleg Boryana Rossa in collaboration with Oleg αλικότητα θεωρείται μια από τις δυνάμεις Freud as one of the forces behind Mavromatti Mavromatti Αναπαράσταση: Hammer and Sickle (1994) Re-enactment: Hammer and Sickle (1994) που κρύβονται πίσω από κάθε αναπα- all representations and theoretical (φωτογραφία-στιγμιότυπο βίντεο) 2008-12 (photograph-video still) 2008-12 ράσταση και αντίληψη της δημιουργίας constructs regarding both visual arts 70 x 20 εκ. 70 x 20 cm οποιουδήποτε καλλιτεχνικού προϊόντος, and mass culture. For this reason, μαζικής ή μη κατανάλωσης. Γι’ αυτό και θε- we believe it is important to begin by Νατάσσα Παπαδοπούλου Natasha Papadopoulou Caroatid 2 2012 Caroatid 2 2012 ωρούμε αρκετά σημαντικό να ξεκινήσουμε tracing the history and evolution of the ψηφιακό κολάζ, φωτογραφία digital collage, photograph παρακολουθώντας την ιστορία αυτών των perceptions related to the work of art up 200 x 80 εκ. 200 x 80 cm αντιλήψεων σε σχέση με το έργο τέχνης, to the present day. 154 155

έως και σήμερα. So this central idea, instilled by the κανόνες περί σεξουαλικότητας. Δυστυ- ideals would eventually prevail among Αυτή λοιπόν η κεντρική ιδέα, εμποτισμένη already established patriarchal, male- χώς τα αρρενωπά και αρκετά ομοφοβικά surrealists. In the 1930s, Georges από το ήδη πατριαρχικό-ανδροκρατού- dominated, colonialist value system of ιδεώδη επικράτησαν μέσα στον κύκλο των Bataille was the only one who succeeded μενο, ρατσιστικό και αποικιακό σύστημα the 19th and early 20th centuries, came σουρεαλιστών και μόνο ο Georges Bataille, in subverting the literary and artistic αξιών του 19ου και των αρχών του 20ού to dominate all aspects of the world of τη δεκαετία του ‘30 με το όραμά του για τη norms of the day, with his vision about αιώνα, κυριάρχησε στην τέχνη, τόσο στη art: artistic production, the Western δύναμη των «διεστραμμένων» στοιχείων the power of “perverted” elements of δημιουργία όσο και στο δυτικό εμπόριο art market, academies, schools and της σεξουαλικής επιθυμίας, μπόρεσε να sexual desire. τέχνης, στις ακαδημίες, στην εκμάθη- institutions, and also the upcoming field αποδυναμώσει τα λογοτεχνικά και εικαστι- The 1940s and 1950s are considered ση της τέχνης, στους θεσμούς και στον of history of art. Before the emergence κά πεδία της εποχής. an extremely conservative, masculine ανερχόμενο κλάδο της ιστορίας της τέ- of Modernism and the so-called Οι δεκαετίες του ‘40 και ‘50 θεωρούνται and normative period, noted by the χνης. Πριν λοιπόν τον Μοντερνισμό και historical avant-garde movements, άκρως συντηρητικές, ανδροπρεπείς και emergence of Abstract Expressionism in τις λεγόμενες ιστορικές πρωτοπορίες, η (male) creative “mastery” was identified κανονιστικές, μέσα και από το πρίσμα του a climate of Cold War politics. The work δημιουργική (αντρική) «μαεστρία» ταυτί- with the production of sexually charged Ψυχρού Πολέμου αλλά και με αντιπροσω- produced by the movement was made στηκε με την παραγωγή σεξουαλικά φορ- images of not only women, but also of πευτικό δείγμα τέχνης τον Αφηρημένο Εξ- by men for men. The period from the τισμένων εικόνων γυναικών, και φυσικά other racially or socially segregated πρεσιονισμό, φτιαγμένο από άντρες για να 1960s to the early 1970s was marked by και άλλων ατόμων φυλετικά και ταξικά individuals, who, on account of their καταναλωθεί από άντρες. Η δεκαετία του the norms of “sexual revolution” and the διαφοροποιημένων, όπου η διαφορετικό- otherness, were unashamedly fetishised ‘60 , παρόλο που μέχρι τα μέσα της επικρα- emergence of first-wave feminism, which τητα διευκόλυνε την φετιχοποίηση της in erotic representations. Between 1910 αναπαράστασης των ερωτικών σωμάτων. and 1920, the art movements of Dada Από το 1910 και το 1920 με τα κινήματα and the Russian Avant-Garde started του Νταντά και της Ρωσικής Πρωτοπορί- to subvert that dominant belief system, ας, ξεκινάει η διαδικασία αποσταθεροποί- initiating the struggle for equality in the ησης των κυρίαρχων αντιλήψεων και η conception, representation and politics πάλη για ισότητα στον τρόπο σύλληψης of the body. From Hannah Höch and και απόδοσης του σώματος και της πολι- Marcel Duchamp to Francis Picabia, the τικής του. Από την Hannah Höch και τον works of radical Dadaists probed the Marcel Duchamp μέχρι τον Francis Picabia, human essence, the human body and its οι πιο ριζοσπαστικοί Ντανταϊστές για πρώ- representations, creating images that τη φορά διερωτήθηκαν για τον άνθρωπο, shatter and give a fragmentary idea το σώμα του και τις αναπαραστάσεις του, of the identity of the modern citizen, μέσα από εικόνες που διαλύουν και δίνουν while also identifying sexuality and the μια αποσπασματική ιδέα για την ταυτότητα body with the machine, thereby creating του μοντέρνου πολίτη, ταυτίζοντας ταυτό- the first formula that would debunk χρονα τη σεξουαλικότητα και το σώμα με heteronormative eroticism. In Russia, τη μηχανή, πραγματοποιώντας την πρώτη from the time of the October Revolution εξίσωση απομυθοποίησης του ετεροκανο- until Stalin’s rise to power, the hope νιστικού ερωτισμού. Στη Ρωσία, μετά την of utopia was thankfully followed by Οκτωβριανή Επανάσταση και μέχρι την proto-feminist ideas (and even by some άνοδο του Στάλιν στην εξουσία, η ελπίδα tolerance of homosexuality), continuing για ουτοπία έφερε στο προσκήνιο πρωτο- the process of bringing about the φεμινιστικές ιδέες (ακόμη και μια σχετική downfall of bourgeois, patriarchal and ανοχή απέναντι στην ομοφυλοφιλία) και capitalist ideals. Of course this was also η αποκαθήλωση αστικών, πατριαρχικών one of the first movements of western Marianne Darlen και καπιταλιστικών ιδεωδών συνεχίστηκε. modernism in which women played Solhaugstrand Όλοι οι καλλιτέχνες Άλλωστε, είναι από τα πρώτα κινήματα an equal role in the teaching, creation είναι ερμαφρόδιτοι του δυτικού μοντερνισμού όπου ισάξιο and production of artworks. Out of 2012-2013 λόγο έχουν οι γυναίκες καλλιτέχνες στη Dadaism developed Surrealism, and ακουαρέλα, μελάνι, διδασκαλία, δημιουργία και παραγωγή του the most important center of the new πλαστικό χαρτί 36 x 27 εκ. έργου τέχνης. Μέσα από το Νταντά ξεπή- movement was Paris. Surrealist artists, δησε ο Σουρεαλισμός με έδρα το Παρίσι, led by André Breton, the French writer Marianne Darlen όπου οι καλλιτέχνες, με αρχηγό τους τον and poet, asserted they were part of a Solhaugstrand συγγραφέα και ποιητή André Breton, ισχυ- revolutionary movement. They created All artists are ρίζονται ότι θα επαναστατήσουν μέσω της images that tapped the subconscious hermaphrodites 2012-2013 τέχνης παράγοντας εικόνες του υποσυνεί- and desire, demolishing the bourgeois watercolor, ink, δητου και της επιθυμίας, διαρρηγνύοντας norms of sexuality. Unfortunately, plastic paper με αυτόν τον τρόπο τους μικροαστικούς however, virile, and even homophobic 36 χ 27 cm 156 157

Κωστής Φωκάς Δεν είμαι δυσλειτουργικός, εσύ είσαι! 2014 φωτογραφία Yevgeniy Fiks 60 x 90 εκ. Μόσχα 2008 φωτογραφία Kostis Fokas 30 x 20 εκ. I'm not malfuctioning, Yevgeniy Fiks you are! 2014 Moscow 2008 photography photograph 60 x 90 cm 30 x 20 cm

Slava Mogutin Παρέλαση την Ημέρα Ανεξαρτησίας (από την ενότητα Lost Igor Grubic Boys) 2004 East Side Story ψηφιακή εκτύπωση 2006-2008 c-print δικάναλη βίντεο- 50 x 60 εκ. εγκατάσταση 14’ Slava Mogutin Independence Day Igor Grubic Parade (from the East Side Story series Lost Boys) 2006-2008 2004 double channel digital c-print video installation 50 x 60 cm 14’ 158 159

τεί ο φορμαλισμός στη τέχνη, και οι αρχές questioned established rules and values. ζωή χιλιάδων ανθρώπων πριν αποφασί- reacting primarily to the AIDS epidemic της δεκαετίας του ‘70 είναι αυτές που με Although formalism dominated the arts σουν οι κυβερνήσεις να κινητοποιηθούν. that had claimed the lives of thousands το ήθος του «ελεύθερου σεξ» και το πρώ- until the mid-60s, that period was also Η ενασχόληση των καλλιτεχνών με το of people before governments finally το φεμινιστικό κύμα κριτικής κανόνων και marked by the collapse of the tenets σώμα, τη σεξουαλικότητα και την ταυτότη- decided to act. αξιών διαλύουν εντελώς τις σταθερές ενός of the white, heterosexual, bourgeois τα συνεχίζεται στη σύγχρονη τέχνη υπό το Contemporary art maintains a strong λευκού ετεροφυλόφιλου αστού άντρα και man, with art and literature adding πρίσμα της τεχνολογίας, του διαδικτύου, interest in the human body and the προσθέτουν μέσω εικόνων και λέξεων και more factors to the equation. Female της ταυτόχρονα υλικής και άυλης ύπαρξης, concepts of sexuality and identity. This άλλες συνιστώσες στην εξίσωση. Γυναίκες artists like Lynda Benglis (whose work της οικολογίας και όλων των αλλαγών και time, the investigations of artists are καλλιτέχνιδες, όπως η Lynda Benglis (που is presented in this exhibition), VALIE στοιχείων που συνθέτουν τον κόσμο στον connected to issues related to modern έργο της παρουσιάζεται σε αυτή την έκθε- EXPORT, Yoko Ono, Judy Chicago, Mary οποίο ζούμε. technology, the internet, the material- ση), η VALIE EXPORT, η Yoko Ono, η Judy Kelly and Martha Rosler kept fighting for immaterial duality of existence, ecology Chicago, η Mary Kelly, η Martha Rosler, και equality in the male-dominated power Η έκθεση Ταυτοετερότητα and to all other aspects of our diverse πολλές άλλες, πολεμούσαν ακόμη για μια structures of the art world, striving to Στην επιστολή που απευθύνει τον Μάιο and changing world. ίση θέση στον ανδροκρατούμενο κόσμο be recognised as creators and not only του 1934 στον σύντροφο Στάλιν ο Harry της τέχνης ως δημιουργοί και όχι μόνο ως as the sexual objects of the “male gaze”. White, μέλος του κομμουνιστικού κόμμα- Identalterity: the exhibition αντικείμενα υπό εξέταση από το «ανδρι- Their struggle was greatly assisted by τος της Μεγάλης Βρετανίας και ομοφυλό- In his letter to comrade Stalin from κό βλέμμα». Τη θέση αυτή βοήθησαν και the work of several female art theorists, φιλος, του εξηγεί για ποιους λόγους οι δύο May 1934, Harry White, a member of αρκετές γυναίκες θεωρητικοί της τέχνης, such as Lucy Lippard, Linda Nochlin όπως η Lucy Lippard, η Linda Nochlin και and Griselda Pollock. Those theorists η Griselda Pollock, μέσω μιας πρώτης κα- acknowledged for the first time the work ταγραφής των γυναικών καλλιτεχνών που of female artists, who had previously είχαν αγνοηθεί εντελώς από την επίσημη been ignored by the canon of art history, ιστορία της τέχνης και θέτοντας το φύλο while also recognising gender as an ως αναλυτική κατηγορία μαζί με την τάξη, analytical category next to class, race, τη φυλή κ.ά. etc. Οι δεκαετίες του ‘80 και ‘90, υπό το πρί- Art in the 1980s and 1990s, under σμα της μεταμοντέρνας θεωρίας και το the influence of postmodern theory βάρος της κρίσης του AIDS, στρέφουν and the ramifications of the AIDS την προσοχή τους στη θρυμματισμένη epidemic, focused on the fragmental ανθρώπινη εμπειρία και τη σεξουαλική human existence and sexual identity ταυτότητα, στη σύνδεση του ερωτικού με and investigated the multifarious όλες τις πολιτικές, κοινωνικές και οικο- (political, social and economic) aspects νομικές πλευρές του, και στη θεωρία του of eroticism. Theorists developed their φύλου (gender) που συνδέεται άμεσα με ideas of gender theory, connecting τη φυλή, την εθνότητα, τη θρησκεία και gender to race, nationality, religion and την τάξη. Αυτό ειδικά ανάγκασε τους θε- class. Especially this latter development David Hockney ωρητικούς της σεξουαλικότητας και του compelled theorists of sexuality and Δεκατέσσερα φύλου να αναγνωρίσουν την ύπαρξη και gender to acknowledge the importance ποιήματα του άλλων καλλιτεχνών και δημιουργών πέρα of artists and creators beyond the K.Π.Καβάφη 1966 από τον δυτικό λευκό αστό και να διερευ- confines of the dominant white, western, βιβλίο με λιθογραφίες νήσουν τις περιφέρειες της καλλιτεχνικής bourgeois artist, and turn their attention και ακουατίντα, παραγωγής και όχι μόνο τα μητροπολιτικά to the periphery of the art world, 12 δεμένες και κέντρα. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις instead of dealing exclusively with the 1 ελεύθερη, queer θεωρίες των Judith Butler και Eve metropolitan centers. The queer theories εκδόσεις Alecto, Λονδίνο Kosofsky-Sedgwick, το φύλο είναι μια με- of Judith Butler and Eve Kosofsky- 47,4 x 35 εκ. ταμφίεση την οποία «επιτελεί» ο καθένας Sedgwick, for example, treat gender as από εμάς με μια σειρά από στερεοτυπικές a masquerade, which is “performed” David Hockney επαναλαμβανόμενες κινήσεις, εκφράσεις, by everyone through the repetition of Fourteen Poems θέσεις και αξίες. Ειδικά η περφόρμανς και a series of standard, normative acts, by C.P. Cavafy 1966 το βίντεο, ως σχετικά καινούριες μορφές expressions, positions and values. book with etchings έκφρασης, χρησιμοποιήθηκαν αρκετά κατά Performance art and video art, two with aquatint, τη διάρκεια αυτών των δεκαετιών, δίνο- relatively young forms of expression, complete set with ντας δυναμικές και σοκαριστικές απαντή- played an important role during that 12 bound and one loose, published σεις σε σχέση με το τραυματισμένο, πο- period, giving forceful and often by Editions Alecto, νεμένο και θνήσκον σώμα, αναφερόμενες shocking answers to questions related London κυρίως στον ιό του HIV που αφαίρεσε τη to the frail, suffering and dying body, 47,4 χ 35 cm 160 161

ιδιότητες δεν είναι αντιφατικές και γιατί the Communist Party of Great Britain διορισμού. «Είμαι η Μίλιτσα Τόμιτς, είμαι herself to the audience, each time using οι ομοφυλόφιλοι δεν αποτελούν κίνδυνο and a homosexual, explains why those Κορεάτισσα / Είμαι η Μίλιτσα Τόμιτς, είμαι a different identity. The visible wounds για την εδραίωση του σοσιαλισμού ούτε two qualities are not contradictory. Νορβηγίδα» διατείνεται και επιμένει να on her body represent the price of πρέπει να αντιμετωπίζονται συλλήβδην He argues that homosexuals are επανα-συστήνεται στο κοινό αλλάζοντας asserting one’s alternate identity. ως εχθροί του σοβιετικού καθεστώτος. not a threat to the establishment of κάθε φορά εθνικότητα. Οι πληγές στο Many performances, photographs and Χρησιμοποιεί επιχειρήματα που απηχούν socialism and they should not be treated σώμα της είναι το τίμημα της εναλλασσό- videos of Lynda Benglis focus on women τις τότε αντιλήψεις και τη μέθοδο του δια- indiscriminately as enemies of the Soviet μενης ταυτοποίησης. who do not follow the acceptable norms λεκτικού υλισμού για να δομήσει τις θέσεις regime. His arguments echo the ideas of Γυναίκες που δεν εκφράζουν τη σεξουα- of sexual expression and orientation. του. Ανάμεσα σε άλλα, επιστρατεύει και τη his time and White employs dialectical λικότητά τους με κοινωνικά αποδεκτούς The artist has been at the forefront of διαπίστωση ότι η κατάσταση των ομοφυ- materialism to build his case. In one όρους είναι το θέμα πολλών περφόρ- feminist action and the struggle for λόφιλων στον καπιταλισμό είναι ανάλογη of his arguments, he notes that the μανς, φωτογραφιών και βίντεο της Lynda sexual self-determination since the με την κατάσταση των γυναικών, των δια- condition of homosexuals in capitalism Benglis, πρωτοπόρου στο ζήτημα του φύ- 1970s. In her landmark work Female φορετικών φυλών, των εθνικών μειονοτή- is analogous to the condition of women, των και άλλων ομάδων που καταπιέζονται the different races, the minorities and για τον έναν ή τον άλλο λόγο. other groups that are oppressed for Η επιστολή αυτή παρουσιάζεται για πρώ- various reasons. τη φορά στο ελληνικό κοινό ως μέρος This letter is presented for the first του εικαστικού πρότζεκτ του καλλιτέχνη time to the Greek audience. It is part of Yevgeniy Fiks με τίτλο Μόσχα. Ο Fiks φω- Yevgeniy Fiks’ project Moscow. Fiks is τογραφίζει δημόσιους χώρους –πιάτσες photographing cruising spots and other στη Μόσχα– γυμνούς από κάθε ανθρώπι- public spaces in Moscow, all of them νη παρουσία. Γραμμένη ογδόντα χρόνια stripped of human presence. The letter, πριν, η εν λόγω επιστολή δεν απέτρεψε written eighty years ago, did not prevent την ποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας the criminalisation of homosexuality και δυστυχώς καθίσταται εκ νέου επί- in the Soviet Union. Regrettably, its Wolfgang Tillmans καιρη σε μια εποχή που στη Ρωσία και content is still relevant: in Russia and Καρλ, πίσω από τις σε άλλα κράτη οι ανθρώπινες σχέσεις, other counties, human relationships, μπάρες (από την ενότητα Κεντρικό η επιθετική θηλυκότητα, η ορατή έμφυ- aggressive femininity, open gender Νευρικό Σύστημα) λη διαφορά και οι σεξουαλικές επιλογές diversity and any sexual orientation that 2008 που δεν προσαρμόζονται στον κανόνα does not conform to the imposed norms εκτύπωση c-print της επιβεβλημένης ετεροκανονικότητας of heteronormativity are again fiercely 40 x 30,8 εκ. τίθενται και πάλι υπό διωγμό, λόγω θρη- persecuted by the forces of religious, σκευτικής, πολιτικής, εθνικής, φυλετικής political, national or racial intolerance. Wolfgang Tillmans Karl, Behind Bars ή άλλης μισαλλοδοξίας. White’s letter and its fate leads us to the (from the series Η επιστολή του White και η τύχη της μας conclusion that the powers that be, in Central Nervous οδηγούν στη διαπίστωση ότι η διαφορο- their effort to achieve the compliance, System) 2008 ποίηση της ταυτότητας από τη νόρμα δεν subjugation and uniformity of the c-type print 40 x 30,8 cm γίνεται ανεκτή από μορφές εξουσίας που people, have no tolerance for any επιδιώκουν να διαμορφώσουν ομοιογενή identity that goes against the norm. υποκείμενα, ώστε να εξασφαλιστεί η ευ- One cannot be both a communist and a πείθεια και η υποταγή τους. Δεν γίνεται να homosexual. The two are contradictory. είσαι και κομμουνιστής και ομοφυλόφιλος. Differences and diversity create Το ένα αντιστρατεύεται το άλλο. Η διαφο- confusion, subvert neat boundaries and ρά προκαλεί σύγχυση, αδυναμία οριοθέ- clear taxonomies, encourage hostility τησης και ταξινόμησης, εχθρικότητα και and aggression. Fluid gender identities, Pauline Boudry & Renate Lorenz επιθετικότητα. Η ρευστότητα του φύλου, transgenderism, any questioning of Τοξικό 2012 η διεμφυλικότητα, η αμφισβήτηση στερε- stereotypical social roles and every βίντεο εγκατάσταση ότυπων κοινωνικών ρόλων και η δημόσια claim to free individual expression are με ντοκουμέντα και διεκδίκηση του δικαιώματος στην ελεύ- met with repression and violence. This is κουρτίνα με παγιέτες θερη έκφραση του υποκειμένου εγείρουν one of the main themes of the exhibition. 13’ συγκρούσεις και βίαιες αντιδράσεις και Serbian artist Milica Tomic, in her Pauline Boudry & αυτό είναι ένα από τα ζητήματα που θίγει video I’m Milica Tomic, reveals the Renate Lorenz η έκθεση. consequences of unorthodox self- Toxic 2012 video installation Η Σερβίδα Milica Tomic, στο βίντεο με τίτ- determination. “I’m Milica Tomic, I with documents and λο Είμαι η Milica Tomic, καθιστά ορατές τις am Korean; I’m Milica Tomic, I am sequined curtain συνέπειες του εναλλακτικού αυτοπροσ- Norwegian”, she says, re-introducing 13’ 162 163

λου και του αυτοπροσδιορισμού της σε- Sensibility, two women kiss and caress των αλλαγών των αντιλήψεων για το φύλο Reenactment: Hammer and Sickle (1994). ξουαλικότητας από τη δεκαετία του ‘70. each other, provoking the gendered στις μετασοσιαλιστικές κοινωνίες. Ψυχρο- In the photographic work of Kostis Fokas, Στο ιστορικό πλέον έργο με τίτλο Γυναι- construct of the male gaze and pleasure. πολεμικά στερεότυπα αναδεικνύονται και Wolfgang Tillmans and Slava Mogutin, κεία ευαισθησία, δύο γυναίκες ερωτοτρο- Voyeurism is also the context of the επανερμηνεύονται μέσα από τις αναπαρα- the form and meaning of the portrait πούν προκαλώντας την έμφυλη δόμηση work of Majida Khattari, whose aim is στάσεις-αναβιώσεις ταινιών στο έργο της change as we encounter a variety of του βλέμματος και της απόλαυσης. Η ηδο- to subvert the orientalist stereotypes Αναβίωση: Hammer and Sickle (1994). types of realism: from the masquerade νοβλεψία είναι το υπόβαθρο και στο έργο about the “lustful Orient” and the Στις φωτογραφίες των Κωστή Φωκά, and magical realism of Fokas, to the της Majida Khattari, με στόχο την ανατρο- passivity of the odalisque as an object Wolfgang Tillmans και Slava Mogutin το sur-realism of Tillmans and the almost πή των οριενταλιστικών συμβάσεων για of observation. Natasha Papadopoulou πορτρέτο και η έννοια του αλλάζει και συ- pornographic, documentary realism τη λάγνα Ανατολή και την παθητικότητα questions gender stereotypes, ναντούμε όλες τις μορφές ρεαλισμού: από of Mogutin. The portraits of Hector de της οδαλίσκης ως αντικείμενο θέασης. Η investigates the mechanisms of τη μεταμφίεση και τον μαγικό ρεαλισμό του Gregorio are also defined by the concept Νατάσσα Παπαδοπούλου αμφισβητεί τους representation of female sexuality and Φωκά, στον υπερρεαλισμό του Tillmans και of masquerade, which gives them a στερεότυπους ρόλους του φύλου, διερευ- discusses visual pleasure. The aquarelles τον σχεδόν πορνογραφικό και ντοκουμε- ritualistic character and an intense, νά τους μηχανισμούς της αναπαράστα- of Norwegian artist Marianne Darlen νταρίστικο ρεαλισμό του Mogutin. Επίσης, sacramental dimension. σης της γυναικείας σεξουαλικότητας και Solhaugstrand share those concerns. ο Hector de Gregorio επιτείνει την έννοια This exhibition brings together a προβληματικοποιεί την οπτική απόλαυση, But this time, it is the representation of της μεταμφίεσης στα πορτρέτα του, δί- multitude of diverse voices, representing όπως άλλωστε κάνει και η Νορβηγίδα καλ- male sexuality through the eyes of the νοντας της τελετουργικό χαρακτήρα και different generations and art forms. λιτέχνης Marianne Darlen Solhaugstrand transgender that becomes the object of έντονη λατρευτική-μυσταγωγική διάσταση. Photography, video and performance με τις ακουαρέλες τις που μεταφέρουν investigation. από την άλλη πλευρά την αναπαράσταση With the use of archival material and της ανδρικής σεξουαλικότητας μέσω της dance performances, Igor Grubic διεμφυλικότητας. examines LGBT activism and the violent Η ακτιβιστική πλευρά της διεκδίκησης episodes that have tarnished gay pride των δικαιωμάτων της LGBT κοινότητας events in Croatia. He is justifiably και η βία σε πρόσφατες εκδηλώσεις υπε- interested in understanding the hostile ρηφάνειας στην Κροατία είναι το θέμα reactions to the public demonstration που πραγματεύεται ο Igor Grubic, τόσο με of difference. The work of Carlos Motta αρχειακά ντοκουμέντα όσο και με περφόρ- is also based on the use of archival μανς χορευτών. Εύλογα τον απασχολεί η material and video portraits. In Gender κατανόηση της εχθρικότητας που προκα- Talents he creates a platform that λεί η δημόσια έκθεση της διαφοράς. Το is constantly under development, στοιχείο του ντοκουμέντου και της προσω- telling the stories of trans and inter- πικής μαρτυρίας δομεί και τη δουλειά του sex activists from Latin America and Carlos Motta με συστηματικό τρόπο. Στα Asia. Ursula Biemann, in her classic Έμφυλα Ταλέντα δημιουργεί μια πλατφόρ- video-essay Performing the Border μα σε εξέλιξη, με αφηγήσεις ιστοριών διεμ- investigates the social underpinnings φυλικών και μεσοφυλικών ατόμων από τη of the criminal and violent acts against Λατινική Αμερική και την Ασία. Αντίστοιχα, women at the border between the η Ursula Biemann, στο κλασικό της βίντεο- United States and Mexico, in the context δοκίμιο Επιτελώντας το σύνορο, αναζητά of human trafficking and prostitution. τους κοινωνικούς όρους εκδήλωσης βίας Finally, with a good dose of humor και εγκληματικότητας κατά των γυναικών and irony, but always from the point στα σύνορα Μεξικού-ΗΠΑ, στο πλαίσιο του of view of activism and human rights, trafficking και της πορνείας. Τέλος, με αρ- Deborah Kelly and Tina Fiveash use κετό χιούμορ και ειρωνεία αλλά πάλι από the language of advertising to create τη σκοπιά του ακτιβισμού και των ανθρω- posters that feature slogans translated πίνων δικαιωμάτων, οι Deborah Kelly και into Greek for the first time. Their goal is Tina Fiveash, μέσω της γλώσσας της δια- to raise awareness of the rights of non- Deborah Kelly & Tina Fiveash φήμισης, φτιάχνουν αφίσες με συνθήματα heterosexuals. Ε, εσύ στρέιτ! 2001-15 που μεταφράζονται για πρώτη φορά στα In the work of Boryana Rossa and Oleg ψηφιακή φωτογραφία ελληνικά, με σκοπό να προβληματίσουν Mavromati, film becomes the tool for a 118,4 χ 84,1 εκ. για την παραβίαση των δικαιωμάτων των meta-feminist reading of the changes μη-ετεροφυλόφιλων. in gender values in post-communist Deborah Kelly & Tina Fiveash Στο έργο της Boryana Rossa και του Oleg societies. Cold war stereotypes are Hey Hetero! 2001-15 Mavromati, ο κινηματογράφος αποτελεί highlighted and reinterpreted through digital photomedia εργαλείο μεταφεμινιστικής ανάγνωσης the representation and revival of films in 118,4 χ 84,1 cm 164 165

Majida Khattari Οδαλίσκη με μπουκέτο 2009-2010 αργυροτυπία 120 x 180 εκ.

Majida Khattari Odalisque au bouquet 2009-2010 silver print 120 χ 180 cm

Hector de Gregorio Το Πέπλο του Παραδείσου 2014 Αντώνης ψηφιακή Πρωτοπάτσης φωτογραφία, Γυμνό 1912-5 τύπωμα σε σχέδιο με μολύβι αρχειακό χαρτί σε χαρτί 84 x 118 εκ. 21 x 14 εκ. Hector de Antonis Gregorio Protopatsis Paradise Veil Nude 1912-5 2014 drawing with digital print on pencil on paper archive paper 21 χ 14 cm 84 χ 118 cm 166 167

Στην έκθεση συνυπάρχουν ποικίλες φω- justifiably stand out, being three of νές, από διαφορετικές γενιές και καλλιτε- the most important contemporary art χνικά μέσα. Φωτογραφία, βίντεο και περ- forms, but drawing proves once more its φόρμανς πρωτοστατούν, αφού είναι από capacity to reveal delicate and sensitive τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά μέσα στη aspects of gender self-determination σημερινή εποχή, αλλά για μια ακόμη φορά and free sexual expression. David το σχέδιο αναδεικνύει λεπτές και ευαίσθη- Hockney’s illustrations of C.P. Cavafy τες χορδές του ζητήματος του έμφυλου poems are well-known. In an austere, αυτοπροσδιορισμού και της ελεύθερης abstract manner, he brilliantly illustrates έκφρασης της σεξουαλικότητας. Τα σχέ- scenes of intercourse between men Lynda Benglis δια του David Hockney πάνω σε ποιήματα in the Alexandrian environment. Less Γυναικεία Ευαισθησία του Κωνσταντίνου Καβάφη είναι ευρύτερα well-known are the paintings of Antonis (στιγμιότυπο) 1973 βίντεο γνωστά. Με τη λιτή αφαιρετικότητά τους Protopatsis, a painter and poet from 13’13’’ σκιαγραφούν εξαιρετικά συνευρέσεις αν- Mytilene. Dating back to the 1920s, when δρών στο αλεξανδρινό περιβάλλον. Λιγό- the artist was still an adolescent, his Lynda Benglis τερο γνωστά είναι τα σχέδια του μυτιλη- pencil drawings and sketches portray Female Sensibility (still) νιού ζωγράφου και ποιητή, Αντώνη Πρω- with exceptional fondness the sexual 1973 τοπάτση. Φτιαγμένα στη δεύτερη δεκαετία awakening of teenagers. video 13’13’’ του 20ού αιώνα, τα εφηβικά ζωγραφικά Gender is not fixed: it changes and έργα και σχέδια με μολύβι σε χαρτί αποτυ- evolves. So do our conceptions and πώνουν με απαράμιλλη τρυφερότητα την representations of gender. In Toxic, άνθιση του εφηβικού ερωτισμού. Boudry and Lorenz investigate and Το φύλο αλλάζει, εξελίσσεται. Το ίδιο συμ- present a toxic environment as the βαίνει και με τις αντιλήψεις και τις αναπα- new, alternative construction of the ραστάσεις μας γι’ αυτό. Το έργο Τοξικό των identity of the genderless individual who Boudry και Lorenz διερωτάται και προβάλ- defies gender purity and all absolute λει το τοξικό ως τη νέα εναλλακτική κατα- taxonomies. σκευή ταυτότητας του ατόμου χωρίς φύλο, Gender fluidity and the rejection of ενάντια σε οποιαδήποτε μορφή καθαρότη- the categories and norms imposed by Milica Tomic´ Είμαι η Milica Tomic´ τας και απόλυτης διάκρισης. heteronormativity are the unifying (στιγμιότυπο) 1999 Η ρευστότητα του φύλου και η άρνηση thread connecting the works of this βίντεο-εγκατάσταση, ήχος των παγιωμένων διαχωριστικών γραμμών exhibition, regardless of when they 9’58” που ορίζει η ετεροκανονικότητα είναι το were created or which art form they κοινό υπόβαθρο που διαπερνά το σύνολο represent. We are currently witnessing Milica Tomic´ των έργων, ανεξάρτητα από την εποχή the spiralling exploitation and violence Αναπαράσταση: Re-enactment: I am που δημιουργήθηκαν και τα εκφραστικά against women, as vulnerable social Milica Tomic´ (still) 1999 μέσα. Σήμερα παρατηρούνται εκτεταμένα and gender groups are stripped of their video installation, sound φαινόμενα έξαρσης βίας, εκμετάλλευσης human rights. All the more reason to 9’58” των γυναικών, άρνησης βασικών ανθρώ- have an open, public dialogue on those πινων δικαιωμάτων σε ασθενέστερες issues, with the participation of activists, κοινωνικές και έμφυλες ομάδες, γεγονός art theorists and artists. The exhibition που ενισχύει την αναγκαιότητα δημόσιου showcases the tantalising struggle διαλόγου πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα, μέσα of individual self-determination, and από τη σκοπιά της σύγχρονης τέχνης, των underscores the urgent need for social θεωρητικών και ακτιβιστών του φύλου. reconciliation and accepting diversity, Στην έκθεση διαφαίνεται η εναγώνια ανα- which is, ultimately, an integral part of ζήτηση του ατόμου για αυτοπροσδιορισμό, each and every one of us. η κοινωνική ανάγκη συμφιλίωσης και απο- Ursula Biemann Επιτελώντας το σύνορο δοχής του διαφορετικού, που είναι σε τε- Curators: Thodoris Markoglou (στιγμιότυπο) 1999 λική ανάλυση κομμάτι του καθενός και της Syrago Tsiara βίντεο-δοκίμιο καθεμιάς μας. 43’

Επιμέλεια: Θοδωρής Μάρκογλου Ursula Biemann Performing the border Συραγώ Τσιάρα (still) 1999 video-essay 43’ 168 169

But Still In One Piece But Still In One Piece βεβλημένες επιτελέσεις του φύλου στο Participating artists: Chiara Bertin (IΤ), Το πρότζεκτ But Still In One Piece, το The project But Still In One Piece, σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλ- Fred Koenig (FR), George Petrou (CYP), οποίο αποτελεί ενότητα της κεντρικής which is part of the main exhibition λον; Πώς διαμορφώνονται οι παραπάνω Trix Rosen (USA), Manuel Vason (IT), έκθεσης με τίτλο Ταυτοετερότητα, φιλο- called Identalterity, introduces παράμετροι ανάλογα με τις ειδικότερες Katerina Athanasopoulou (GR), Marilena ξενεί προτάσεις καλλιτεχνών από την ελ- artists’ proposals both from Greece κοινωνικές συνθήκες και ποιος ο ρόλος Aligazaki (GR), Aggeliki Avgitidou (GR), ληνική αλλά και τη διεθνή εικαστική σκη- and abroad consisting exclusively of της εικαστικής παρέμβασης στην ανάδει- Eva Geromichalou-Vei (GR), Marina νή με αποκλειστικά ψηφιακά έργα (βίντεο digital artworks (video or short films, ξη πολλαπλών εκφράσεων του έτερου, Genantieva (GR), Kelly Skoularioti (GR) ή ταινίες μικρού μήκους, ψηφιακή φωτο- digital photography, animation). The του άλλου, που δομεί ωστόσο τον καθένα γραφία, animation). Το διεθνές φεστιβάλ international art festival Action Field από εμάς ως ένα, ως όλο; Dimitris Michalaros, chief director – main εικαστικών τεχνών Πεδίο Δράσης Κό- Kodra drawing on the know-how of curator of Action Field Kodra δρα χρησιμοποιώντας την τεχνογνωσία managing open calls through the Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Chiara Anthi Argyriou, main curator – της διαχείρισης ανοιχτών καλεσμάτων internet platform www.plartform.gr, Bertin (IΤ), Fred Koenig (FR), George coordinator of Action Field Kodra σε καλλιτέχνες μέσω της διαδικτυακής organized an open-call to artists who Petrou (CYP), Trix Rosen (USA), Manuel Panagis Koutsokostas, main curator – πλατφόρμας www.plartform.gr, απέστει- work on gender self-determination Vason (IT), Κατερίνα Αθανασοπούλου coordinator of Action Field Kodra λε ανοιχτή πρόσκληση σε καλλιτέχνες issues, gender performativities as well (GR), Μαριλένα Αλιγιζάκη (GR), Αγγελική που πραγματεύονται ζητήματα έμφυλου as gender and racial discrimination. Αυγητίδου (GR), Εύα Γερομιχαλού-Βέη αυτοπροσδιορισμού, επιτελέσεων του The proposals which made it to the (GR), Μαρίνα Γκενάντιεβα (GR), Κέλλυ φύλου αλλά και έμφυλων και φυλετικών exhibition were chosen and evaluated Σκουλαριώτη (GR) διακρίσεων. Οι προτάσεις των καλλιτε- by the committee of the curators of χνών που προκρίθηκαν μέσω της διαδι- Identalterity, comprising curators of the Δημήτρης Μιχάλαρος, διευθυντής - κασίας αξιολόγησης από την επιτροπή State Museum of Contemporary Art, κεντρικός επιμελητής Πεδίου Δράσης των επιμελητών της Ταυτοετερότητας, curators of Action Field Kodra as well as Κόδρα που συναποτελείται από επιμελητές του of representatives of Thessaloniki Pride. Ανθή Αργυρίου, κεντρική επιμελήτρια - Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, The planning of the curatorial process συντονίστρια Πεδίου Δράσης Κόδρα επιμελητές του Πεδίου Δράσης Κόδρα, seeks to present different visual Παναγής Κουτσοκώστας, κεντρικός επι- καθώς και από τον συνεργαζόμενο φο- formulations of the main theme and μελητής - συντονιστής Πεδίου Δράσης ρέα του Thessaloniki Pride, συγκροτούν allow new curatorial practices and Κόδρα το τελικό εκθεσιακό σύνολο. Η διαχείριση models of open, democratic processes των εικαστικών έργων και ο σχεδιασμός of participatory co-configuration to της επιμελητικής διαδικασίας έγινε με emerge. σκοπό να παρουσιαστούν διαφορετικές Starting from the assumption that social εικαστικές μορφοποιήσεις μιας κεντρι- gender is a complex, multi-factorial κής θεματικής, αλλά και να αναδειχτούν identity which is expressed through νέες επιμελητικές πρακτικές και μοντέ- speech, appearance, habits and other λα ανοιχτών, δημοκρατικών διαδικασιών ways, we attempt to investigate the συμμετοχικής συνδιαμόρφωσης. aspects of free self-determination in this Εκκινώντας από την παραδοχή ότι το direction. The artists presented tried κοινωνικό φύλο αποτελεί μια σύνθετη, to answer and redefine questions such πολυπαραγοντική ταυτότητα που εκφέ- as: How can contemporary artistic work ρεται μέσα από τη γλώσσα, την εμφά- express aspects of gender identity as νιση, τις συνήθειες και πολλούς ακόμη well as notions such as desire, aversion, τρόπους, προσπαθούμε να ερευνήσουμε familiarity, alienation, disguise and τις εκφάνσεις του ελεύθερου αυτοπροσ- transformation on the basis of gender διορισμού πάνω σε αυτή την κατεύθυν- self-determination? Are there taboos, ση. Οι καλλιτέχνες που παρουσιάζονται prohibitions, social exclusion, bias, επιχείρησαν να απαντήσουν και να επα- discrimination and silent or imposed ναπροσδιορίσουν ερωτήματα, όπως: πώς gender performances in today’s μπορεί η σύγχρονη καλλιτεχνική δημι- globalized world? How are the above- ουργία να εκφράσει πτυχές της έμφυλης mentioned parameters shaped by the ταυτότητας, καθώς και έννοιες όπως special social conditions, and which is επιθυμία, αποστροφή, οικειότητα, απο- the role of the artistic intervention in ξένωση, μεταμφίεση και μεταμόρφωση showcasing multiple expressions of the στη βάση του αυτοπροσδιορισμού του other, the different, which nevertheless φύλου; Υπάρχουν ταμπού και απαγορεύ- structures each and every one of us as σεις, κοινωνικοί αποκλεισμοί, στερεότυ- a total? πα, διακρίσεις και αποσιωπημένες ή επι- 170 171

Thessaloniki Pride Thessaloniki Pride Η ταυτότητα είναι ετερότητα. Η ταυτό- combinations are infinite. Heterogeneity, Η ταυτότητα είναι αυτοπροσδιορισμός. Identity means self-determination. τητα περιέχει εγγενώς την έννοια της as a major element of our society, Είναι η σύντομη περιγραφή που δίνουμε It is the brief statement we make to ετερότητας, μας προσδιορίζει έναντι στο should be understood as something για τον εαυτό μας. Κοινωνικά κατασκευ- describe ourselves. Socially constructed «άλλο», οριοθετεί αυτό που είμαστε ένα- that enriches our world, and not be ασμένη και φορτωμένη με γενικεύσεις, and loaded with generalizations, it ντι αυτού που δεν είμαστε. Η ταυτότητα discouraged. μας προσδιορίζει παρ’ όλ’ αυτά. Και δημι- nevertheless identifies us. It also forges παράγει ετερότητα μέσα από τις διαφο- Identity and heterogeneity are key ουργεί δεσμούς κοινού ανήκειν με τους bonds of common belonging among its ρετικές μορφές της. Οι ταυτότητες και concepts for Thessaloniki Pride. υπόλοιπους φορείς της. Αυτούς τους holders. The individual cannot actualize οι συνδυασμοί τους είναι άπειροι. Η ετε- We claim our right to gender self- δεσμούς το άτομο δεν μπορεί να τους those bonds without accepting that ρότητα, ως βασικό στοιχείο της κοινωνί- determination, and fight for the πραγματώσει, παρά μόνο αν την αποδέ- shared identity. Therefore, identity is, ας μας πρέπει να γίνεται αντιληπτό ως acceptance of all forms of sexuality. This χεται. Επομένως, η ταυτότητα είναι εκ by definition, exclusively a matter of πλούτος και όχι να αποθαρρύνεται. is the primary reason we collaborate in των πραγμάτων αποκλειστικά θέμα ίδιας personal choice, as it must be, since we Η ταυτότητα και η ετερότητα είναι έν- Identalterity, hoping that this major art επιλογής. Και πρέπει να είναι, γιατί έχου- have the right to belong wherever we νοιες κλειδιά για το Thessaloniki Pride. event will raise awareness on issues of με το δικαίωμα να ανήκουμε όπου επιλέ- choose. Every identity is a matter of self- Διεκδικούμε το δικαίωμα στον έμφυλο identity and heterogeneity of gender γουμε. Κάθε ταυτότητα είναι ζήτημα αυ- determination. αυτοπροσδιορισμό, την αποδοχή όλων and sexuality. τοπροσδιορισμού. Identity is a spectrum, not a dichotomy. των μορφών σεξουαλικότητας και τη Our participation is part of our wider Η ταυτότητα είναι φάσμα, όχι δίπολο. Το The range of our choices of identity is ρευστότητα των φύλων. Από τη σκοπιά effort to increase the visibility of εύρος των επιλογών μας σε μια ταυτότη- as numerous as the colors of the iris. αυτή συμπράττουμε στην Ταυτοετερότη- the LGBT community and support τα είναι όσα και τα χρώματα της ίριδας. We are not just men or women. One may τα, προσδοκώντας μέσα από ένα μεγάλο the participation of its members in Δεν είμαστε μόνο άντρες ή γυναίκες. combine more of the one and less of καλλιτεχνικό γεγονός να ευαισθητοποιή- social and political life. This effort is Μπορεί να είμαστε λίγο από το ένα και πε- the other, or alternatively, either this or σουμε το κοινό σε θέματα ταυτότητας και spearheaded by our annual Festival, in ρισσότερο από το άλλο ή πότε το ένα και the other. We may choose both of them ετερότητας στο φύλο και τη σεξουαλικό- June, and materializes collectively the πότε το άλλο. Μπορεί να είμαστε και τα or neither of them. We are not simply τητα. right of the LGBT community to come δύο ή και τίποτα από τα δύο. Δεν είμαστε straight or gay. We may very well be Τέτοιες δράσεις εμπίπτουν στην προ- out in the public space and participate in μόνο στρέιτ ή γκέι. Μπορεί να είμαστε αμ- bisexual or asexual. σπάθειά μας για ορατότητα της LGBT public discourse with this identity. φισεξουαλικοί ή ασεξουαλικοί. Identities are multiple. No single identity κοινότητας και υποστήριξη της ισότιμης Οι ταυτότητες είναι πολλαπλές. Μια ταυ- exists. People are not one-dimensional, συμμετοχής της στην κοινωνική και πο- τότητα δεν είναι αποκλειστική. Ο άνθρω- but defined on multiple levels. Primary λιτική ζωή. Αιχμή του δόρατος αποτελεί πος δεν είναι μονοδιάστατος, επομένως and secondary identities may exist, το ετήσιο φεστιβάλ που διοργανώνουμε προσδιορίζεται σε διαφορετικά επίπεδα. but they are always multiple. Some κάθε Ιούνιο, όπου πραγματώνεται συλ- Μπορεί να υπάρχουν πρωτεύουσες και are included in others, some can be λογικά το δικαίωμα των LGBT να βγούμε δευτερεύουσες ταυτότητες, αλλά πά- additional or even contradictory. στον δημόσιο χώρο και να συμμετέχουμε ντα είναι πολλαπλές. Κάποιες μπορεί να Identity does not mean identical. Every στον δημόσιο λόγο με αυτή μας την ταυ- εμπεριέχονται σε κάποιες άλλες, κάποιες identity defines us, but does not makes τότητα. να είναι παραπληρωματικές, συμπληρω- us completely identical. The members ματικές ή και αντικρουόμενες. of a group do not share every single Η ταυτότητα δεν είναι καθολική εξομοί- characteristic with each other. Not all ωση. Κάθε ταυτότητα μοιραία μας προσ- lesbians are masculine. Not every gay διορίζει, αλλά δεν μας εξομοιώνει ολο- man spends his vacation on Mykonos. κληρωτικά. Δεν έχουν όλα τα άτομα μιας These are stereotypes. The only ομάδας τα ίδια χαρακτηριστικά μεταξύ common characteristic people with the τους. Δεν είναι όλες οι λεσβίες αρρενω- same identity share is diversity. πές. Δεν πηγαίνουν όλοι οι γκέι διακοπές Identity is a claim. In a world which στη Μύκονο. Αυτά είναι στερεότυπα. Το imposes identities or channels identities μόνο χαρακτηριστικό που έχουν μεταξύ into the molds of dominant beliefs, it is τους τα άτομα που προσδιορίζονται με our right and duty to claim and defend την ίδια ταυτότητα είναι η ετερογένεια. our self-defined identity. The struggle Η ταυτότητα είναι διεκδίκηση. Σε έναν for emancipation often coincides with κόσμο που συχνά προσδιορίζει τα άτο- the struggle for identity acceptance. μα, επιβάλει ταυτότητες ή τις διοχετεύει Identity is heterogeneity. The concept of μέσα στα καλούπια των κυρίαρχων αντι- alterity is inherent to identity. Identity λήψεων, δικαίωμα και χρέος μας είναι να places its holder opposite the “other”, διεκδικούμε την ταυτότητά μας και να demarcates what we are, as opposed την υπερασπιζόμαστε. Ο αγώνας για χει- to what we are not. Identity gives birth ραφέτηση είναι συχνά αγώνας για αποδο- to heterogeneity by virtue of identity's χή της ταυτότητάς μας. various forms. Identities and their 172 173

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI

HEL(L)AS! ΠΑΝΤΟΥ! HEL(L)AS! EVERYWHERE!

Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης είναι ένας πολί- Constantin Xenakis is a citizen of της του κόσμου λόγω του βίου, της παιδεί- the world, as his life, education and ας και των αναφορών στα έργα του. Αιγυ- references in his artworks prove. He is a πτιώτης Έλληνας, μαθήτευσε στην τέχνη Greek of Egypt, who studied art in Paris, στο Παρίσι, παρουσίασε για πρώτη φορά had his first solo exhibition in Sweden, ατομικά το έργο του στη Σουηδία, δίδαξε taught in Berlin, has exhibited all around στο Βερολίνο, εξέθεσε σε όλο τον κόσμο the world and never succumbed to the και ποτέ δεν υπέκυψε στη δεσμευτική γο- seductive charm of a place or a style. ητεία ενός τόπου ή ενός στυλ. (Παρ)ακο- Following his long artistic career up λουθώντας τη μέχρι σήμερα καλλιτεχνική to the present, one becomes aware of διαδρομή και πολυετή πορεία του, διαφαί- his particular manner of commenting νεται ο ιδιαίτερος τρόπος του να σχολιάζει artistically on the current social reality εικαστικά την τρέχουσα κοινωνική πραγ- and his use of the concepts of semiotics ματικότητα, χρησιμοποιώντας τις έννοιες and the problematic of structuralism and της σημειωτικής και την προβληματική του post-structuralism. δομισμού και του μεταδομισμού. The artist's source of inspiration Πηγή έμπνευσης του καλλιτέχνη αποτε- comprise various symbols, such as signs λούν ποικίλα σύμβολα, σημεία και υλικά and material remains from various κατάλοιπα από διάφορους παρελθοντι- past cultures of the Mediterranean: κούς πολιτισμούς της Μεσογείου: αιγυπτι- Egyptian ideograms, writing symbols, ακά ιδεογράμματα, σύμβολα γραφής, λίθι- stone columns, clay tablets, sherds νες στήλες, πήλινες πινακίδες, όστρακα and talismanic seals interact with και ταλισμανικοί σφραγιδόλιθοι αλληλεπι- contemporary signs, maps, books or δρούν με σύγχρονα σήματα, χάρτες, βιβλία codes and are artistically transcribed ή κώδικες και μεταγράφονται εικαστικά σε into paintings and engravings, in three- έργα ζωγραφικής και χαρακτικής, σε τρισ- dimensional structures in space, in διάστατες κατασκευές στον χώρο, σε περι- environments or installations and recently βάλλοντα ή εγκαταστάσεις και πρόσφατα in digital spaces. σε ψηφιακούς χώρους. For this year’s 5th Thessaloniki Biennale Στο πλαίσιο της φετινής 5ης Μπιενάλε of Contemporary Art under the general Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης υπό title “Old Intersections-Make it New”, the τον γενικό τίτλο «Παλιές Διασταυρώσεις- Archaeological Museum of Thessaloniki Make it New», το Αρχαιολογικό Μουσείο invited Constantin Xenakis and organizes Ιθάκη 2013 Ithaka 2013 Θεσσαλονίκης προσκάλεσε τον Κων- the exhibition HEL(L)AS! Everywhere!. μεικτή τεχνική - βιβλίο/αντικείμενο mixed technique - book/object σταντίνο Ξενάκη, διοργανώνοντας την The position of a contemporary artist in a 40 x 90 x 17 εκ. 40 x 90 x 17 cm έκθεση HEL(L)AS! Παντού!. Η θέση ενός museum of ancient art is usually justified 174 175

σύγχρονου καλλιτέχνη σε ένα μουσείο by referring to a “discourse” between the 14 Μονόλογοι αρχαίας τέχνης είθισται να στοιχειοθετεί- old and the new. In the case of Xenakis, 1989 – 2006 μεικτή τεχνική – ται στο πλαίσιο μιας «συνομιλίας» μετα- this “silent discourse” constitutes a αντικείμενο ξύ παλιού και νέου. Στην περίπτωση του particular challenge for the artist, as – 46 x 46 x 46 εκ. Ξενάκη, αυτός ο «σιωπηλός διάλογος» according to his words- he is offered the 14 Monologues συνιστά μια ιδιαίτερη πρό(σ)κληση για opportunity to experience the ancient 1989 – 2006 τον καλλιτέχνη, καθώς –όπως ο ίδιος ανα- Greek world, to which he believes that mixed technique – φέρει– του δίνεται η ευκαιρία να βιώσει spiritually and metaphysically belongs. object 46 x 46 x 46 cm τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, στον οποίο Indeed, in the Archaeological Museum of θεωρεί πως πνευματικά και μεταφυσικά Thessaloniki the artistic coexistence of ανήκει. the contemporary works of Xenakis and Και πράγματι, στο Αρχαιολογικό Μουσείο the ancient artefacts is achieved in the Θεσσαλονίκης η εικαστική συνεύρεση most direct way: in the premises of the σύγχρονων έργων του Ξενάκη και αρχαί- permanent exhibitions of the museum, ων τεχνουργημάτων γίνεται με τον πλέ- i.e. in the contemporary “natural ον άμεσο τρόπο: μέσα στους χώρους των environment” of the ancient objects. μόνιμων εκθέσεων του μουσείου, μέσα However, this “meeting” is not based δηλαδή στο σύγχρονο «φυσικό περιβάλ- only on aesthetic terms but in a deeper λον» των αρχαίων αντικειμένων. Η «συνά- suggestive memory and narrative, as the ντηση» αυτή δεν βασίζεται, ωστόσο, μόνο artist derives philosophical ideas and σε αισθητικούς όρους αλλά και σε μια βα- symbolic forms from the ancient Greek θύτερη συνειρμική μνήμη και αφήγηση, culture. Even the title HEL(L)AS! καθώς πρόκειται για έναν δημιουργό που Everywhere! highlights the main αρύεται φιλοσοφικές ιδέες και συμβολικά conceptual axis of the exhibition: that σχήματα από τον αρχαίο ελληνικό πολι- Greece is defined by inter-temporal and τισμό. Ακόμα και ο τίτλος HEL(L)AS! Πα- inter-spatial terms, and “alas!”(“hélas!”), ντού! υπογραμμίζει τον βασικό νοηματικό it can be detected everywhere. This άξονα της έκθεσης: ότι η Ελλάδα ορίζεται perception is supported by Xenakis’ με διαχρονικούς και διατοπικούς όρους, entire career as well as by the και «αλίμονο!» («hélas!») είναι παντού ανι- archaeological finds themselves. χνεύσιμη. Μια αντίληψη που προβάλλεται In this exhibition we present Xenakis’ από το σύνολο της εικαστικής πορείας του works from 1970 up to today, through καλλιτέχνη, αλλά και υποστηρίζεται από τα which the artist comments both on the ίδια τα αρχαιολογικά ευρήματα. current reality and on transcendent, inter- Στην έκθεση παρουσιάζονται έργα από το temporal values. The same also applies 1970 μέχρι σήμερα, με τα οποία ο Ξενάκης to the antiquities of the collection of the σχολιάζει τόσο την τρέχουσα πραγματι- Archaeological Museum of Thessaloniki: κότητα όσο και υπερβατικές, διαχρονικές they express collective values and αξίες. Το ίδιο, εξάλλου, ισχύει και για τις the aesthetics of the time they were αρχαιότητες της συλλογής του Αρχαιο- manufactured and used. In this vein, the λογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης: εκφρά- work of Xenakis finds in the halls of the ζουν συλλογικές αξίες και αισθητικές της Archaeological Museum of Thessaloniki a εποχής που κατασκευάστηκαν και χρησι- spiritual match; it encounters its original μοποιήθηκαν. Έτσι, το έργο του Ξενάκη references and acquires an attractive βρίσκει στον χώρο του Αρχαιολογικού interpretive framework. Μουσείου Θεσσαλονίκης ένα πνευματικό ταίρι, συναντά τις αφετηριακές αναφορές General coordination: του και αποκτά ένα ελκυστικό ερμηνευτικό Polyxeni Adam-Veleni πλαίσιο. Curators: Evangelia Tsangaraki Styliana Galiniki Γενικός συντονισμός: Architectural design - graphic design: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη loopo STUDiO Μουσειολογική επιμέλεια: Ευαγγελία Τσαγκαράκη, Στυλιάνα Γκαλινίκη Μουσειογραφικός σχεδιασμός - γραφιστική επιμέλεια: loopo STUDiO 176 177

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Museum of Byzantine Culture

ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ Θ. ΚΟΡΡΕ (Α.Π.Θ.) TRAVELLING IN THE EASTERN MEDITERRANEAN THROUGH THE DIGITAL ARCHIVE OF GREEK CULTURE OF TH.KORRES (A.U.TH.)

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού με την The Museum of Byzantine Culture περιοδική έκθεση φωτογραφίας Ταξιδεύο- participates with the periodic photo ντας στην Ανατολική Μεσόγειο μέσα από exhibition Travelling in the Eastern το Ψηφιακό Αρχείο Ελληνικού Πολιτισμού Mediterranean through the Digital Archive του Θεόδωρου Κορρέ (Α.Π.Θ.) συμμετέχει of Greek Culture of T. Korres (Α.U.TH.) As στις εκδηλώσεις της 5ης Μπιενάλε Σύγ- part of the events of the 5th Biennale of χρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο Contemporary Art of Thessaloniki, under Έφεσος Ephesus δράσης των πέντε μεγάλων μουσείων της the action of the five major city museums, Ο θεωρούμενος ως The tomb, which is πόλης, γνωστής ως «Κίνηση 5Μ». known as the “Movement 5M”. τάφος του Αγίου considered to be St. Ιωάννη του Θεολόγου John’s the Theologian Η έκθεση έχει ως στόχο να προβάλει στο The exhibition aims to present a series στον ομώνυμο ναό tomb in the synonym ευρύ κοινό μια σειρά από περισσότερο ή of more or less known places with (6ος-12ος αι.) church (6th-12th c.) λιγότερο γνωστούς τόπους με έντονη πα- a strong Greek presence over time, 178 179

ρουσία Ελλήνων διαχρονικά, καθώς επίσης as well as ecclesiastical and secular ληνικός πολιτισμός και να τους θυμίζει We believe that this exhibition presents και εκκλησιαστικά και κοσμικά μνημεία που monuments that have survived until την ιστορία και την παράδοσή μας». important evidence on the history of έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, με κοινό today, whose common feature is their Πιστεύουμε ότι η εν λόγω έκθεση λόγω Hellenism, due to the originality and χαρακτηριστικό τη θέση τους κατά μήκος position along the coastline of the της πρωτοτυπίας και της σπανιότητας του rarity of the subject, but also due to the της παράλιας ζώνης της Ανατολικής Με- eastern Mediterranean. The exhibition θέματος, αλλά και της γεωγραφικής και chronological and geographical area it σογείου. Η έκθεση αρθρώνεται σε επτά is organised into seven sections, leading χρονολογικής έκτασης που αυτό καλύπτει, covers. At the same time, the exhibition ενότητες οδηγώντας τον επισκέπτη σε visitors to an imaginary route that παρουσιάζει σημαντικά τεκμήρια για την comes to highlight a modern kind of μια νοητή διαδρομή που έχει αφετηρία την starts in the region of the northeastern ιστορία του Ελληνισμού. Παράλληλα έρχε- collective effort, which is the effort to περιοχή του βορειοανατολικού Αιγαίου, τα Aegean, the coastline of Asia Minor and ται να προβάλλει και μια σύγχρονη μορφή know better the archaeological sites, παράλια της Μ. Ασίας, και προχωρά στο νο- moves to the southeastern part of the συλλογικής προσπάθειας. Την προσπάθεια the monuments, the settlements, the τιοανατολικό τμήμα της λεκάνης της Με- Mediterranean basin, to arrive in the γνωριμίας με τους αρχαιολογικούς χώ- places with the timeless presence and σογείου, για να καταλήξει στη χερσόνησο Sinai peninsula and Egypt. In particular, ρους, τα μνημεία, τους οικισμούς, τους τό- action of the Greek Communities. The του Σινά και την Αίγυπτο. Ειδικότερα, στην the first section presents sites and πους με τη διαχρονική παρουσία και δράση exhibition is designed in such a way that πρώτη ενότητα παρουσιάζονται τόποι και monuments from the ancient regions κοινοτήτων Ελλήνων. Η έκθεση έχει σχε- is a traveling one. μνημεία από τις περιοχές της αρχαίας Αιο- of Aeolis and Ionia, including Assos, διασθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι πε- λίδας και της Ιωνίας, περιλαμβάνοντας την Aivali, Pergamon, Skala Vourlon and ριοδεύουσα. Curator: Agathoniki Tsilipakou Άσσο, το Αϊβαλί, την Πέργαμο, τη Σκάλα Alatsata. The second section includes Scientific advisor: Theodoros Korres Βουρλών και τα Αλάτσατα. Στη δεύτερη Kirkintzes, Ephesus, Priene and Didyma Επιμέλεια: Αγαθονίκη Τσιλιπάκου ενότητα εντάσσονται ο Κιρκιντζές, η Έφε- in Ionia district, and Philadelpheia in Επιστημονικός σύμβουλος: σος, η Πριήνη και τα Δίδυμα στην περιοχή Lydia district. The third section consists Θεόδωρος Κορρές της Ιωνίας, η Φιλαδέλφεια στην περιοχή of Livissi, Kekova, Myra and Phaselis της Λυδίας. Την τρίτη ενότητα αποτελούν from the district of Lycia. The route in το Λιβίσι, η Κέκοβα, τα Μύρα και η Φάσηλις Asia Minor is completed in the fourth από την περιοχή της Λυκίας. Η διαδρομή section, which includes cities and στη Μ. Ασία ολοκληρώνεται στο νότιο τμή- monuments on its southern part. These μα της με την τέταρτη ενότητα της έκθε- are Attaleia, Perge, Side (Pamphylia) σης, στην οποία εντάσσονται η Αττάλεια, η and the monastery of Alahan (Cilicia). Πέργη, η Σίδη (Παμφυλία) και το μοναστήρι The section of Jordan follows, where the του Alahan (Κιλικία). Ακολουθούν η ενότη- capital Amman (ancient Philadelpheia) τα της Ιορδανίας, στην οποία προβάλλο- and the city Madaba are presented, and νται το Αμμάν, η Madaba, και η ενότητα με at the end of the section we have Mount το όρος Σινά και την ονομαστή μονή της Sinai and the famous monastery of St. Αγίας Αικατερίνης. Η έκθεση ολοκληρώνε- Catherine. The exhibition is completed ται με την έβδομη ενότητα που έχει θέμα with the seventh section, which has Egypt την Αίγυπτο, παρουσιάζοντας τον ναό του as a subject, presenting the church of St. Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων στο Κάιρο George of the Greeks in Cairo and the και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Modern Library in Alexandria. Η έκθεση βασίζεται στο φωτογραφικό The exhibition is based on photographs υλικό από τις εκπαιδευτικές εκδρομές from the field trips of the Department του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του of History and Archaeology of the Σινά ΑΠΘ. Είναι γνωστό, όπως αναγράφεται Aristotle University of Thessaloniki. Μονή Αγίας στην ιστοσελίδα του Ψηφιακού Αρχεί- As the relevant website of the Digital Αικατερίνης. Τμήμα του ου Ελληνικού Πολιτισμού, ότι: «Κοντά Archive of Greek Culture points out, “for καθολικού μισό αιώνα τώρα, ο ομότιμος καθηγητής nearly half a century now, the emeritus (6ος αι.) δεξιά και του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογί- professor of the Department of History βοηθητικά κτήρια ας Θεόδωρος Κορρές απαθανατίζει με and Archaeology Theodoros Korres has στην ανατολική γωνία του τον φωτογραφικό του φακό μνημεία της been capturing with his lens monuments περιβόλου βυζαντινής, κλασσικής, ελληνιστικής of Byzantine, Classical, Hellenistic and και ρωμαϊκής εποχής από τον ελλαδικό Roman periods in Greek regions in the Sinai χώρο, μέχρι τα βάθη της Ανατολίας. Το depths of Anatolia. The result is truly Monastery of αποτέλεσμα είναι πράγματι εντυπωσι- stunning: tens of thousands monuments St. Catherine. Part ακό: δεκάδες χιλιάδες λήψεις μνημείων of our cultural heritage, many of which are of the Katholikon της πολιτισμικής μας κληρονομιάς, πολ- completely unknown. It aims to transfer (6th c.) on the right side and auxiliary λά εκ των οποίων είναι εντελώς άγνωστα. the public mentally to places, where Greek buildings at the Σκοπό έχει να μεταφέρει το κοινό νοερά civilization flourished and reminds them eastern corner of στους χώρους, όπου μεγαλούργησε ο ελ- of our history and tradition”. the enclosure 180 181

Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. Teloglion Foundation of Art, AUTH

ΔΩΡΑ ΤΗΣ ΓΗΣ ΜΕ ΑΝΤΟΧΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ EARTH’S ENDURING GIFTS

Το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. σε The Teloglion Foundation of Art, AUTH συνεργασία με πολλούς φορείς και μου- in collaboration with a number of σεία, συμμετέχει με την έκθεση Δώρα της institutions and museums presents γης με αντοχή στο χρόνο στην 5η Μπιε- the exhibition Earth’s Enduring Gifts in νάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. the framework of the 5th Thessaloniki Σκοπός της έκθεσης είναι η προβολή της Biennale of Contemporary Art. The ελλαδικής φύσης και βιοποικιλότητας ως purpose of the exhibition is to highlight διαχρονικής πηγής πόρων και έμπνευσης Greek nature and biodiversity not only για την ευημερία του ανθρώπου και την as a timeless resource but also as a ανάπτυξη της κοινωνικής ζωής, του πο- source of inspiration for the human λιτισμού, της οικονομίας και των επιστη- wellbeing and the promotion of social life μών. Η έκθεση προσφέρει την ευκαιρία and prosperity, civilization and sciences. Άποψη της έκθεσης Exhibition view στον επισκέπτη να ακολουθήσει μια δια- Visitors will have a unique opportunity to 182 183

δρομή στον χώρο και τον χρόνο με αφε- follow a fascinating journey in time and νικών ερευνών του Ινστιτούτου Εφαρμο- The evergreen gifts of Greek land τηρία την αιγαιακή προϊστορική Θήρα, place starting from Prehistoric Thera, σμένων Βιοεπιστημών (ΙΝΕΒ) του Εθνι- presented in the exhibition have dual ενδιάμεσο σταθμό την ηπειρωτική αρ- passing to ancient Macedonia and ending κού Κέντρου Έρευνας και Τεχνολογικής nature. On the one hand the temporary χαία Μακεδονία και κατάληξη στο σήμε- in the present day. Archaeological Ανάπτυξης (ΕΚΕΤΑ). and continually sustainable natural ρα. Αρχαιολογικά ευρήματα και πλούσιο findings combined with rich, visual Τα αειθαλή δώρα της ελληνικής γης που products, wild or cultivated, contribute πληροφοριακό και εποπτικό υλικό τεκμη- and educational material demonstrate παρουσιάζονται στην έκθεση είναι δι- to the survival and prosperity of the ριώνουν τη διαχρονική αξία των δώρων the timeless value of the earth’s πλής φύσης. Από τη μια τα πρόσκαιρα και people. On the other, the eternal artistic της Ελλαδικής γης και παρουσιάζουν enduring gifts and present modern συνεχώς ανανεούμενα φυσικά προϊόντα representations of the earth’s gifts, as σύγχρονες ερευνητικές προσεγγίσεις για research approaches for showcasing της, αυτοφυή ή καλλιεργημένα, που συμ- revealed to archaeologists in clay and την ανάδειξη και διάσωση της βιοποικι- and preserving Greece’s biodiversity. βάλλουν στην επιβίωση και ευημερία των marble. λότητας του τόπου μας. Η έκθεση δίνει The exhibition gives opportunities for ανθρώπων. Από την άλλη, οι αιώνιες καλ- αφορμή για σκέψη σχετικά με τις συνέ- thought about the continuities and λιτεχνικές αναπαραστάσεις των δώρων Curator: Panagiotis Kourniakos χειες και ασυνέχειες των συνηθειών του discontinuities of man’s habits in a της γης, έτσι όπως αυτά αποκαλύπτονται Christina Tsagkalia ανθρώπου σε ένα ποικίλο αλλά και ενιαίο, varied but unified, rich and autonomous στους αρχαιολόγους πάνω σε πηλό και Artistic curator: Anastassia Stamati πλούσιο και αυτόνομο οικοσύστημα, που ecosystem, which however retains the μάρμαρο. διατηρεί ωστόσο τα χαρακτηριστικά του features of the Mediterranean region to μεσογειακού χώρου στον οποίο ανήκει. which it belongs. Επιμέλεια: Παναγιώτης Κουρνιάκος Η ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου και οι The wider area of the Aegean Χριστίνα Τσαγκάλια πολιτισμοί του αποτελούν όχι μόνο μια civilizations that flourished in the Καλλιτεχνική επιμέλεια: σημαντικότατη ψηφίδα του γενικότερου region are not only an important piece Αναστασία Σταμάτη φυσικού και πολιτισμικού μωσαϊκού της of the natural and cultural mosaic of Μεσογείου, αλλά και μια μικρογραφία της the Mediterranean in general, but also με όλα τα χαρακτηριστικά της: μικρό μέ- a miniature of all its features: small γεθος και σχεδόν κλειστό σχήμα, φιλικό size and almost closed shape, friendly προς τον άνθρωπο ήπιο κλίμα με στα- towards man mild climate with stable θερές καιρικές συνθήκες, μακροχρόνια weather conditions, passage and ανθρώπινη παρουσία, πέρασμα και σταυ- crossroads of peoples, long-term human Άποψη της έκθεσης ροδρόμι λαών και πλούσια πολυμορφία presence and rich diversity of cultures. Exhibition view πολιτισμών. Vessels for storage, transportation, Τα αγγεία αποθήκευσης, μεταφοράς, μα- cooking and consumption of food, γειρικής και κατανάλωσης τροφής, ποτών drinks and grooming are presented αλλά και καλλωπισμού εκτίθενται μαζί με together with artistic depictions of καλλιτεχνικές απεικονίσεις φυτών, καρ- plants, fruits and animals, revealing the πών και ζώων αποκαλύπτοντας τη με- transformation of simple but valuable ταμόρφωση των απλών αλλά πολύτιμων “earth’s enduring gifts” from means of «δώρων της γης» από μέσον επιβίωσης survival to high aspects of social life and σε υψηλές εκφάνσεις της κοινωνικής artistic expression. ζωής και της καλλιτεχνικής έκφρασης. Beside the well-known, since the Δίπλα σε γνωστά από την αρχαιότητα antiquity, products of the Greek region, προϊόντα του ελληνικού χώρου, όπως η such as the trio grain-olive-wine, which τριάδα σιτηρά-ελαιόλαδο-κρασί, η οποία is a timeless constant of the Greek αποτελεί μια διαχρονική σταθερά της ελ- biodiversity and nutrition, the exhibition ληνικής βιοποικιλότητας και διατροφής, refers to other products with deep στην έκθεση γίνεται αναφορά και σε άλλα roots and presence in the past, such προϊόντα με βαθιές ρίζες και παρουσία as crocus, acorn, sesame and black στο παρελθόν, όπως ο κρόκος, το βελα- pig. These elements of the evergreen νίδι, το σουσάμι και ο μαύρος χοίρος. Τα Greek biodiversity are gaining interest στοιχεία αυτά της αειθαλούς ελληνικής among producers and the food industry βιοποικιλότητας κερδίζουν συνεχώς το and offer new prospects for their ενδιαφέρον των παραγωγών και της βιο- exploitation in the international market. μηχανίας τροφίμων και προσφέρουν νέες The exhibition creates a bridge between προοπτικές αξιοποίησής τους στη διεθνή the past and the contemporary era αγορά. through the presentation of the scientific Η έκθεση δημιουργεί μια γέφυρα μετα- research of the Institute of Applied ξύ παρελθόντος και σύγχρονης εποχής Biosciences (INAB) of the Centre for μέσα από την παρουσίαση των επιστημο- Research and Technology Hellas (CERTH). 184 185

1 2 4ο Φεστιβάλ Περφόρμανς Θεσσαλονίκης Σε διάφορους, ανοιχτούς και κλειστούς χώρους στην πόλη 4th Thessaloniki Performance Festival In various public and private spaces in the city

3

Το Φεστιβάλ Περφόρμανς Θεσσαλονίκης, The Thessaloniki Performance Festival, ακολουθώντας τον διετή ρυθμό της Μπιε- following the biennial rhythm of the νάλε, επιχειρεί να χτίσει και να αναπτύξει Biennale, aspires to build and develop ένα ανοιχτό πεδίο πειραματισμού, έναν an open field of experimentation and επίκαιρο διάλογο επικοινωνίας και μέθεξης a timely dialogue of communication γύρω από την εφήμερη πρακτική της περ- and communion around the ephemeral φόρμανς, προβάλλοντας και αναδεικνύο- practice of performance, by promoting ντας τη σύγχρονη σωματική και εμπειρική and showcasing the latest body-based αναζήτηση αλλά και την καταξίωση του and experiential pursuits, helping καλλιτεχνικού αυτού εκφραστικού μέσου. establish the art of performance. 1. Λήδα Παπακωνσταντίνου 1. Leda Papaconstantinou Ο διάλογος που αναπτύσσεται σε κάθε The dialogue between artists and 2-3. Ulay 2-3. Ulay Φεστιβάλ ανάμεσα στους καλλιτέχνες και audiences reveals the wide scope and 186 187

το κοινό φανερώνει το ευρύ πεδίο στο interdisciplinary nature of the art of που μεταβάλλεται σε κάθε συνθήκη. Ulay’s performances and work in οποίο κινείται η τέχνη της περφόρμανς. performance. On that basis, the works Ο Ulay με τις περφόρμανς και τις φωτο- photography raise ontological issues. Με αυτόν τον τρόπο, τα έργα που παρου- presented touch on a variety of issues γραφικές του αποτυπώσεις θέτει ζητήμα- In his intensive, innovative and σιάζονται αγγίζουν διάφορες θεματικές, and themes, reflect aesthetic diversity, τα οντολογικής τάξεως. Η εικαστική του revealing work he has examined the αντανακλούν την αισθητική και τις ποι- record present-day sociopolitical issues πορεία πραγματεύεται με ένταση, πρωτο- themes of trauma and guilt, identity κίλες εκφάνσεις της, αποτυπώνουν τα and the personal conflicts of artists, τυπία και αποκαλυπτικότητα θέματα που and corporeality, sexual dichotomies, κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της εποχής take a critical look at the establishment αφορούν το τραύμα και την ενοχή, την disguise and transformation, and the και τις προσωπικές συγκρούσεις των καλ- and all forms of oppression, while also ταυτότητα και τη σωματικότητα, τους σε- political and social dimension. His work is λιτεχνών, ασκούν κριτική σε καθετί κατε- expressing the urgent necessity for the ξουαλικούς διχασμούς, τη μεταμφίεση και based on experiential and interventional στημένο και καταπιεστικό, ενώ εκφράζουν emergence of active and interventional τη μεταμόρφωση, την πολιτική και κοινω- experiences that correspond directly την επιτακτική ανάγκη μιας ενεργής και communication. νική διάσταση μέσα από βιωματικές και to mental and emotional states and παρεμβατικής επικοινωνίας. By stressing the interactive and παρεμβατικές εμπειρίες σε ευθεία αντι- behaviours. Υπογραμμίζοντας τον διαδραστικό και subversive nature of performance and στοιχία με ψυχικές και συναισθηματικές The Festival also features a series of ανατρεπτικό χαρακτήρα της περφόρ- the great diversity of its disciplines, καταστάσεις και συμπεριφορές. live actions which unfold dynamically μανς, αλλά και τις διάφορες διαστάσεις, interpretations and approaches, artists Το Φεστιβάλ εμπλουτίζεται με σειρά ζω- in various parts of the city. Márcio ερμηνείες και προσεγγίσεις της, οι καλ- Márcio Carvalho, Victoria Gray, the ντανών δράσεων που αναπτύσσονται δυ- Carvalho’s performance Power Over λιτέχνες Márcio Carvalho, Victoria Gray, group of Jonas Kocher, Dafni Stefanou, ναμικά σε διάφορα σημεία της πόλης. Memory recruits Clive Wearing (a η ομάδα των Jonas Kocher - Δάφνη Στε- Janosch Perler and Ruedy Schwyn, Ο Márcio Carvalho με την περφόρμανς famous patient of a neurological φάνου - Janosch Perler- Ruedy Schwyn, Mischa Kuball, Carlos Martiel, Mendi Power Over Memory επιστρατεύει τους disorder) and John Rambo (the Mischa Kuball, Carlos Martiel, Μέντη Μέγα, Mega, Rhiannon Morgan, Surabhi Saraf Clive Wearing (διάσημο ασθενή της νευρο- invincible warrior hero of the hit action Rhiannon Morgan, Surabhi Saraf, και SUKA and SUKA OFF, are asked to participate λογίας) και John Rambo (ανίκητο πολεμι- film series) to explore the relationship OFF καλούνται σε μια διαδικασία «ζωντα- in a process of a “live” exchange of στή της γνωστής σειράς ταινιών δράσης) between autobiographical and collective νής» ανταλλαγής απόψεων και ιδεών, views and ideas, articulating and sharing προσφοράς και διάθεσης εμπειριών και their experiences and stories. This ιστοριών. Η σύγκλιση των πεδίων της εν- convergence of the various disciplines νοιολογικής υπόστασης της περφόρμανς comprising performance’ s conceptual συμβιώνει με τη διατυπωμένη επιθυμία substance coexists with a declared ανίχνευσης και διερώτησης σχετικά με το desire to trace and investigate the role ρόλο του καλλιτέχνη αλλά και την ίδια την of performance artists and the essence ουσία του εκφραστικού μέσου που διαμορ- of an art form that is shaped by and, φώνεται και ταυτόχρονα διαμορφώνει το in turn, helps shape sociopolitical κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. processes. Το Φεστιβάλ σηματοδοτεί την έναρξή του The Festival signals its opening with με τα αφιερώματα σε δύο καλλιτέχνες, που tributes to two artists who have με την πολύχρονη εικαστική τους πορεία distinguished themselves throughout διακρίθηκαν στον χώρο της περφόρμανς, their long careers in the art of την Λήδα Παπακωνσταντίνου και τον Ulay. performance: Leda Papaconstantinou Η Λήδα Παπακωνσταντίνου, από τα τέλη and Ulay. της δεκαετίας του ‘60, θεωρείται από Since the late 1960s, Leda τις πρωτοπόρους της περφόρμανς στην Papaconstantinou, a pioneer in Ελλάδα, που παράλληλα δραστηριοποιη- performance based works of art θήκαν και στο εξωτερικό. Οι περφόρμανς in Greece, has enjoyed a long and της εκτείνονται σε μια μεγάλη θεματική, η distinguished career at the national and οποία περιλαμβάνει την έννοια της σωμα- international level. The wide scope of τικότητας ανάλογα με την εποχή, τις συν- her performances includes the concept Jonas θήκες και τις κοινωνικές προκλήσεις, την of corporality in different eras; social Kocher, ανάγκη για ελευθερία, την απελευθέρωση conditions and challenges; the need Δάφνη του γυναικείου φύλου από τις απαρχαιω- for freedom, and the emancipation of Στεφάνου, μένες και συντηρητικές αντιλήψεις της women from obsolete and conservative Janosch Perler, Ruedy κοινωνίας, ενώ πολλές φορές πραγματεύ- social beliefs. She often investigates Schwyn εται την έμφυλη ταυτότητα. Η Παπακων- also the issue of gender identity. σταντίνου συχνά κατακρίνει τους κοινωνι- Papaconstantinou is a vocal critic of Jonas κούς κανόνες και περιορισμούς, υπογραμ- social rules and restrictions, stressing Kocher, Dafni Stefanou, μίζοντας τις δυνατότητες του σώματος the capabilities of the body, while trying Janosch και αναζητώντας τη μετεξέλιξή του στον to trace its transformation in time and Perler, Ruedy χώρο και τον χρόνο αλλά και τον τρόπο space or under different conditions. Schwyn 188 189

Márcio Carvalho Márcio Carvalho

Μέντη Μέγα Mischa Kuball Medie Megas Mischa Kuball 190 191

εξερευνώντας τις σχέσεις μεταξύ αυτοβι- memory, and the ways our memories are πάντα ίδια: η μετανάστευση και οι συνθή- and reformation, attempting to find ογραφικής και συλλογικής μνήμης αλλά και weakened or transformed. The music κες εξαθλίωσης που αυτή συνεπάγεται. To answers to the following questions: τους τρόπους με τους οποίους οι αναμνή- band Harry Elektron & Rosita present Transforming Me της Μέντης Μέγα αποτε- “How do people and societies change?”; σεις μας εξασθενούν ή εξελίσσονται. Το the New-Old Songs standing on stage λεί ένα ιδιόμορφο έργο που περικλείει τον “How do we react to our ever-changing μουσικό σχήμα Harry Elektron & Rosita πα- like two unusual beings, to occupy χορό, τον λόγο, το τραγούδι και τη γραφή, world?”. In Two Alone, defined by its ρουσιάζουν το Νέα-Παλαιά Άσματα ανεβαί- the space and charge the atmosphere μια περφόρμανς που καλεί το κοινό σε μια rhythmical, dynamic and successive νοντας στη σκηνή σαν δύο πρωτόγνωρα with their iconoclastic mood, musical διαδικασία μετασχηματισμού και αναμόρ- movements in space, Rhiannon Morgan όντα, καταλαμβάνουν το χώρο και φορτί- compositions, poetic lyrics and their φωσης, και επιχειρεί να απαντήσει στα tries (and is tried out in the process) to ζουν την ατμόσφαιρα με την εικονοκλαστι- eccentric presence yielding a hybrid ερωτήματα: «πώς αλλάζουμε σαν άνθρω- tell the story of a woman struggling with κή τους διάθεση, τις μουσικές τους συνθέ- concert result. Victoria Gray participates ποι και σαν κοινωνίες;», «πώς αντιδρού- loneliness and a sense of emptiness, σεις, τον ποιητικό στίχο και την εκκεντρική with the performance Ballast, a series με σε έναν διαρκώς μετασχηματιζόμενο grappling with the need to exist and τους παρουσία αποδίδοντας ένα υβριδικό of delicate but also broad movements, κόσμο;». Στο Two Alone, με τις ρυθμικές, understand the limits of the world αποτέλεσμα συναυλίας. Η Victoria Gray which transform the body into a living δυναμικές και διαδοχικές κινήσεις της around her. In Grains, Surabhi Saraf συμμετέχει με την περφόρμανς Ballast, sculpture of successive shifts that reveal στον χώρο, η Rhiannon Morgan δοκιμάζει weaves a rich mosaic of sounds and μια σειρά λεπτεπίλεπτων αλλά και αδρών its limitations and monumental aspect. και δοκιμάζεται προκειμένου να αφηγηθεί images in an audiovisual performance κινήσεων που μετουσιώνουν το σώμα σε The performance titled NICHI NICHI ζωντανό γλυπτό αλλεπάλληλων μετατοπί- KORE KO NICHI by the Jonas Kocher, σεων, οι οποίες μαρτυρούν τα όρια και τη Dafni Stefanou, Janosch Perler and μνημειακή υπόστασή του. Η περφόρμανς Ruedy Schwyn, muses on whether sound με τίτλο NICHI NICHI KORE KO NICHI της produces movement or vice versa. This ομάδας των Jonas Kocher, Δάφνης Στε- is a sound performance and installation φάνου, Janosch Perler και Ruedy Schwyn that alludes to an unstable and poetic διερωτάται αν ο ήχος δημιουργεί την κίνη- universe, in which art is seen as a ση ή το αντίθετο. Πρόκειται για μια ηχητική process of redefining and questioning περφόρμανς και εγκατάσταση που προ- space and the moment. Inspired by τείνει ένα ασταθές και ποιητικό σύμπαν, the exhibition of the State Museum of ερμηνεύοντας την τέχνη ως διαδικασία Contemporary Art, Kazimir Malevich επαναπροσδιορισμού και αμφισβήτησης and his students. 100 years since the του χώρου και της στιγμής. Με αφορμή Black Square, which is presented in the Carlos Martiel Harry Elektron & Rosita την έκθεση του Κρατικού Μουσείου Σύγ- context of the Biennale, Mischa Kuball Carlos Martiel Harry Elektron & Rosita χρονης Τέχνης Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς και οι created the performance Public Square, μαθητές του. 100 χρόνια από το Μαύρο Τε- a public-space requiring participatory τράγωνο, που διοργανώνεται στο πλαίσιο action, in which the city becomes part της Μπιενάλε, ο Mischa Kuball πραγματο- of the Black Square celebration and of ποιεί την περφόρμανς Public Square, μια the act of artistic creation itself. The δράση στον δημόσιο χώρο που απαιτεί τη audience takes part in a demonstration, συμμετοχή του κοινού, ενσωματώνοντας a political act: a large number of people την πόλη τόσο σε μια γιορτή του Μαύρου dressed in black and white will form a Τετραγώνου του Μαλέβιτς όσο και στην black square on a white background and καλλιτεχνική πράξη. Το κοινό συμμετέχει then parade through the city center. σε μια διαδήλωση, μια πολιτική πράξη: μια Carlos Martiel transforms his body into a μεγάλη ομάδα ανθρώπων ντυμένη στα surface, on which diversity and cohesion άσπρα και τα μαύρα θα σχηματίσει ένα converge, alluding to the political events μαύρο τετράγωνο σε λευκό πλαίσιο και and social injustices in his own country, θα παρελάσει στο κέντρο της πόλης. Ο Cuba. His performance Under the Same Carlos Martiel μετουσιώνει το σώμα του Sky touches on the global issue of the σε μια επιφάνεια, όπου η πολυμορφία και degradation of human dignity and life η ενότητα συγκλίνουν, αναφερόμενος on account of political, economic and στα πολιτικά γεγονότα και τις κοινωνικές national factors, but also on account of αδικίες της ιδιαίτερης πατρίδας του, της diversity. The ending is always the same: Κούβας. Το Under the Same Sky θίγει το immigration and the miseries it entails. παγκόσμιο θέμα της απαξίωσης της αν- Mendi Megas’s Transforming Me is a θρώπινης αξιοπρέπειας και ζωής, το οποίο peculiar work, which combines dancing, οφείλεται σε πολιτικούς, οικονομικούς και discourse, singing and writing, in a εθνικούς λόγους αλλά και στον παράγοντα performance that invites the audience to της διαφορετικότητας. Η κατάληξη είναι take part in a process of transformation 192 193

Surabhi Saraf Surabhi Saraf

Rhiannon Morgan Victoria Gray Rhiannon Morgan Victoria Gray 194 195

την ιστορία μιας γυναίκας που αντιμετωπί- whose goal is to investigate the sound ζει και συγκρούεται με τη μοναξιά και το energy enclosed in a single grain. Its αίσθημα του κενού, την ανάγκη να υπάρ- audiovisual power and substance is χει και να κατανοήσει τα όρια του κόσμου part of her concern about the idea of γύρω της. Το Grains της Surabhi Saraf the transformation of cereals, a staple υφαίνει ένα πλούσιο μωσαϊκό ήχων και ει- food in many cultures. The sibylline κόνων, είναι μια οπτικοακουστική περφόρ- performance TranSfera by SUKA μανς με στόχο τη διερεύνηση της ηχητι- OFF unfolds in five chapters, whose κής ενέργειας, η οποία εγκλείεται σε έναν common thread is the emphasis on κόκκο. Η ηχητική και οπτική του δύναμη human corporeality in all its biological και οντότητα συνιστά μέρος του προβλη- and natural dimensions, defining the ματισμού της σε συνάρτηση με την ιδέα third sex, and revealing the dominant της μετάλλαξης των δημητριακών – βάση dichotomies between male and female. διατροφής σε πολλούς πολιτισμούς. Η σι- Ulay with his extended, interactive βυλλική περφόρμανς TranSfera των SUKA performance (4 days for 4 hours) Code OFF είναι ένα έργο που αναπτύσσεται σε of Conduct, inside the Byzantine Bath a πέντε κεφάλαια με κοινό χαρακτηριστικό monument that reopens after 75 years τους την ανάδειξη της ανθρώπινης σωμα- and is considered to be the largest and τικότητας σε όλες τις βιολογικές και φυ- earliest preserved Byzantine bath, σικές της πτυχές, τον προσδιορισμό του one of the few that survived in Greece, τρίτου φύλου, επιδιώκοντας να αποσαφη- converses with the audience through νίσει τις καθεστηκυίες διακρίσεις μεταξύ a process of exchange giving a new αρσενικού/θηλυκού. dimension into space and time. Ο Ulay στο Βυζαντινό Λουτρό το οποίο The artists taking part in the workshop ανοίγει τις πόρτες του μετά από 75 χρόνια of George Bakalos examine the και που αποτελεί το μεγαλύτερο και πληρέ- diverse elements of performance στερα σωζόμενο Βυζαντινό λουτρό από τα and the capacities of the body to be λιγοστά που διατηρήθηκαν στον Ελλαδικό the primary means of interaction. χώρο, με την μακράς διάρκειας διαδραστι- They also investigate the concept of SUKA OFF κή περφόρμανς (4 μέρες για 4 ώρες) με individual identity and the factors (the SUKA OFF τον τίτλο Code of Conduct, συνδιαλέγεται environment, personal choices and με το κοινό του μέσα από μια διαδικασία origins, cultural references, fashions and ανταλλαγής δίνοντας μια άλλη διάσταση stereotypes) that shape it. The workshop στο χώρο και το χρόνο. Οι συμμετέχοντες will conclude with a group performance. στο εργαστήριο του Γιώργου Μπακαλού Finally, the one-day conference entitled εξερευνούν τα ετερόκλιτα στοιχεία της “Actions and re-actions in the Greek περφόρμανς και τις δυνατότητες του σώ- artistic field. Research and concerns ματος ως πρωταρχικό μέσο διάδρασης, about performance art in Greece” καθώς και την έννοια της ταυτότητας του will examine unknown aspects and ατόμου, όπως αυτή διαμορφώνεται από το expressions of performative actions περιβάλλον, την προσωπική επιλογή, την that have taken place in Greece since καταγωγή, τις πολιτισμικές αναφορές, τη the 1970s, focusing on the particular μόδα και τα στερεότυπα. Το εργαστήριο characteristics of those actions. ολοκληρώνεται με μια ομαδική περφόρ- μανς. Curator: Eirini Papakonstantinou Τέλος, η ημερίδα με τίτλο «Δράσεις και αντι-δράσεις στο ελληνικό καλλιτεχνικό πεδίο. Έρευνα και προβληματισμοί για την περφόρμανς στην Ελλάδα» μελετά άγνω- στες πτυχές και εκφάνσεις των επιτελε- στικών δράσεων που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα από το 1970 έως σήμερα και πραγ- ματεύεται τις ιδιαιτερότητες των δράσεων Γιώ ργο ς αυτών. Μπακαλός Giorgos Επιμέλεια: Ειρήνη Παπακωνσταντίνου Bakalos 196 197

5ο Εργαστήριο Νέων Καλλιτεχνών: Romance Γενί Τζαμί 5th Young Artists’ Workshop: Romance Yeni Djami Βενετσιάνικο μπαλ μασκέ του κοσμηματοπώλη Καίσαρη στο Ekali Club 2000 (περιοδικό Symbol, Φεβ. 2000)

Jeweler Kessaris’ Venetian ball maske at Ekali Club 2000 (Symbol magazine, Feb. 2000)

Μία εκ των δράσεων του κυρίως προ- The 5th Young Artists’ Workshop will γράμματος της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης take place from September 10 until Σπύρος Στάβερης Τέχνης Θεσσαλονίκης αποτελεί και το 5ο September 30 and is one of the events Ο Γιάννης Φλωρινιώτης Εργαστήριο Νέων Καλλιτεχνών που θα of the main programme of the 5th στο σπίτι του 1995 πραγματοποιηθεί στη Θεσσαλονίκη από Thessaloniki Biennale of Contemporary (από την ενότητα Aliens, περιοδικό 01, Νοέμβ. τις 10 έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2015. Art. 1995) Ο τίτλος του εργαστηρίου Romance προ- The title of the workshop, Romance, κύπτει από μια «άλλη» ανάγνωση της κε- arises from an “alternative” reading Spyros Staveris ντρικής ιδέας και του κύριου θεωρητικού of the main concept and primary Giannis Floriniotis at home 1995 υπόβαθρου της φετινής διοργάνωσης, theoretical underpinning of the 5th (from the series Aliens, που βασίζεται στη συλλογή κειμένων Biennale, which is based on Antonio 01 magazine, Nov. 1995) του Αντόνιο Γκράμσι, Γράμματα από τη Gramsci’s Prison Notebooks. The 198 199

Aντιγόνη Θεοδώρου Waterμελλον 2014 περφόρμανς

Antigoni Theodorou Waterμελλον 2014 performance

Άκης Καράνος Άτιτλο 2014-15 ψηφιακή εκτύπωση μεταβλητές διαστάσεις

Akis Karanos Untitled 2014-15 Αδαμάντιος Καφετζής Adamantios Kafetzis digital print Χωρίς τίτλο Untitled dimensions φωτογραφία από την έκθεση Chez Marie-Joe photo from the exhibition Chez Marie-Joe variable (Biennale OFF Dak'art 2014) (Biennale OFF Dak'art 2014) 200 201

φυλακή. Το σκεπτικό για το επερχόμενο organisers’ rationale for the forthcoming εργαστήριο επιχειρεί να προσεγγίσει εκ Workshop attempts to revisit the νέου την πολιτική ερμηνεία του βιβλίου political interpretation of this book and και στρέφεται στις πολλαπλές αναγνώ- focuses on its multiple readings: on σεις του: στον –εξ’ ανάγκης– μονόλογο the writing which is a monologue by της γραφής, που όμως ελευθερώνει τη necessity, but nevertheless allows the νόηση από τον ρόλο και την καθημερι- writer’s cognitive faculties to break free νότητα του φυλακισμένου· στον ρομα- from the prisoner’s role and routine. ντισμό που διακατέχει ανθρώπους που Romance is what characterises people βρίσκονται σε ιδιαίτερες συνθήκες ζωής living and communicating with society και επικοινωνίας με το κοινωνικό σύνολο· under peculiar conditions; it is a trait to στον ρομαντισμό κάθε ιδεολόγου. Πρό- be found in every ideologue; romance κειται για μια έννοια και μια επιλογή τόσο is also a concept and a choice both προσωπική, όσο συνάμα πολιτική – και δη genuinely personal but also deeply όταν χαρακτηρίζεται από την ιδεολογική political — especially when characterised συνέπεια που διανοητές, όπως ο Γκράμσι, by the ideological consistency κατέδειξαν. demonstrated by thinkers like Gramsci. Καθώς το εργαστήριο αναμένεται να As the Workshop will not take place πραγματοποιηθεί στο τέλος της Μπιενά- before the end of the Biennale, at this λε, δεν έχουμε εικόνες να σας δείξουμε. point we have no pictures to show you. Εντούτοις, αυτό που χαρακτηρίζει ήδη But a defining characteristic of the το συγκεκριμένο εργαστήριο, αποτελεί Workshop that is already clear is one και το κυριότερο κριτήριο επιλογής των that has also served as the selection Μαρία Κριαρά συμμετεχόντων: η πολυσυλλεκτικότητα. criterion of participants: inclusiveness Άτιτλο 2013 Επικεφαλής και εμψυχωτής του εργαστη- and diversity. μολύβι σε χαρτί ρίου για φέτος είναι ο Σπύρος Στάβερης, Photographer Spyros Staveris is in 60 x 120 εκ. ένας φωτογράφος με καταλυτικά πολυε- charge of this year’s Workshop and the Maria Kriara τή εμπειρία, με βλέμμα ευαίσθητο προς driving force behind it. A photographer Untitled 2013 την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνικές with –crucially– many years of pencil on paper ομάδες/τάξεις κάθε κατηγορίας, που επι- experience, Staveris is known for his 60 x 120 cm τυγχάνει την πλέον τρυφερή αποτύπωση tender look on human nature and social της καθημερινής ζωής στη σύγχρονη Ελ- groups/classes of all types, and someone λάδα. who has succeeded in capturing a most Από τους συμμετέχοντες, η Αντιγόνη tender image of daily life in modern Θεοδώρου στήνει και παίρνει μέρος η Greece. ίδια σε εικαστικές δράσεις, στις οποίες οι Turning now to the participating χειρονομίες πλαισιώνονται από εύστοχα artists, Antigoni Theodorou stages σύμβολα και αλληγορικά παραφερνάλια, (and personally takes part in) artistic ενώ ο Άκης Καράνος γκρεμίζει και χτίζει, projects and actions, in which gestures με διάφορα μέσα, εννοιολογικά οικοδο- are accompanied by apt symbols and μήματα που συνειδητά απέχουν από κάθε allegorical paraphernalia. Akis Karanos είδους πολιτική ορθότητα. Ο Αδαμάντιος uses a variety of mediums to demolish Καφετζής ταξιδεύει μεταξύ ηπείρων, and build conceptual structures, αφομοιώνοντας εικόνες, ήχους και εμπει- which are intentionally removed from ρίες με καθημερινή τοπική ή υπερτοπική all varieties of political correctness. φόρτιση και αποτυπώνει φωτογραφικά Adamantios Kafetzis travels between στρώσεις καταστροφής ή επαναδημιουρ- continents, decisively absorbing new γίας τόπων, προσώπων, ιστοριών. Η Μα- images, sounds and experiences of Ηλίας Μαμαλιόγκας ρία Κριαρά εξωθεί στα άκρα τα όρια της different everyday lives and cultures. Ένα κομμάτι άπειρο 2013 –εξαιρετικά υψηλής πιστότητας– ζωγρα- He mainly captures photographic layers εγκατάσταση, φικής και της πραγματικότητας, με ανε- of abandonment (or regeneration) of πλέξιγκλας, ξάντλητες, αινιγματικές, οριακά χιτσκοκι- specific sites, persons, stories. With her καθρέφτης κές αφηγήσεις και ο Ηλίας Μαμαλιόγκας sublime work, Maria Kriara pushes both Ilias Mamaliogas παρεμβαίνει μινιμαλιστικά στον δημόσιο the art of painting and reality itself to A piece of 2013 χώρο και στο βλέμμα μας, εξαφανίζο- the limit, using inexhaustibly enigmatic, installation, ντας ακόμη και ολόκληρα αρχιτεκτονικά even borderline Hitchcockian narrations. plexiglass, mirror 202 203

τμήματα με την τακτική της ασυνέχειας Ilias Mamaliogas makes a minimalist και την τεχνική της αντανάκλασης. Ενώ intervention to public space and our η Βιργινία Μαστρογιαννάκη διαπερνά own gaze, causing entire architectural ύλες ανόργανες ή οργανικές, στερεότυπα structures to disappear through the γυναικεία ή ανδρικά και εισχωρεί σε κα- tactic of discontinuity and the technique θημερινότητες απλές αλλά και ιδιόρρυθ- of reflection. Through her performances, Nicolas μες, μέσω της περφόρμανς, του βίντεο videos and installations, Virginia Paradiselo και των εικαστικών εγκαταστάσεων. Ο Mastrogiannaki permeates organic And finally he Nicolas Paradiselo ζωγραφίζει την πραγ- and inorganic matter, female and male was the water 2014 ματικότητα, όπως την έχουν διαμορφώ- stereotypes alike and penetrates into μολύβι σε σει τα ΜΜΕ και τα social media, σαρκάζο- both commonplace and peculiar daily χαρτί, άποψη ντας απροκάλυπτα το θέαμα μέσα από τις routines. Nicolas Paradiselo paints εγκατάστασης ίδιες του τις συστημικές ιδιότητες και η the reality being shaped by mass μεταβλητές Σοφία Τολίκα στέκεται με το φωτογραφι- and social media, overtly sneering at διαστάσεις κό της φακό απέναντι από την ανθρώπινη the spectacle using the latter’s own Nicolas Paradiselo And finally he was the water 2014 pencil on paper, installation view variable dimensions

Βιργινία Μαστρογιαννάκη Virginia Mastrogiannaki Savoir Vivre 2014 Savoir Vivre 2014 Βιβλίο: Savoir Vivre Book: Savoir Vivre Κεφάλαιο: τρόποι των καλεσμένων στο τραπέζι Chapter: good manners at the table περφόρμανς, Art Athina Performance, Art Athina

Σοφία Τολίκα Από την ενότητα Homes sweet homes 2008-14 φωτογραφία

Sophia Tolika From the series Homes sweet homes 2008-14 photography 204 205

φύση, προσωπογραφώντας ανθρώπινους systemic properties. Using the lens of δεσμούς και λιτές ιεροτελεστίες της κα- her camera, Sophia Tolika confronts θημερινότητας. Η ομάδα των Original human nature, portraying human bonds Replica εντατικοποιεί τους πειραματι- and the common rituals of everyday life. σμούς της μεταξοτυπίας και της γραφι- The Original Replica team intensifies its στικής και διευρύνει τη γνωριμία μας με experimentations with screen printing αυτό το πολύ διαδεδομένο, αλλά όχι τόσο and graphics art, allowing us to enrich γνώριμο σε όλους μας, μέσο διαχείρισης our knowledge about this medium of της εικόνας αλλά και της πληροφορίας. image and information processing, Τέλος, ο φιλοξενούμενος συμμετέχων which is widespread but also unfamiliar από το Ουζμπεκιστάν, Nuriddin Rasulov, to many. Finally, the Workshop’s guest δομεί γλυπτά και εγκαταστάσεις, στα artist from Uzbekistan, Nuriddin Rasulov, οποία συνυπάρχουν και ισορροπούν στοι- creates sculptures and/or installations, χεία και αναφορές τεχνολογίας, λαογρα- where one discovers elements of and φικής παράδοσης και φύσης. references to technology, folklore and Το εργαστήριο θα πραγματοποιηθεί στο nature co-existing in a harmonious Γε νί Τζαμί (χάρη στην ευγενική παραχώ- balance. ρηση του Δήμου Θεσσαλονίκης και της The Workshop will take place at Yeni Αντιδημαρχίας Πολιτισμού), την περίοδο Djami (courtesy of the Municipality of 10-19 Σεπτεμβρίου 2015, οπότε και το κοι- Thessaloniki and the Vice-Mayorship νό θα έχει την ευκαιρία και τη δυνατότητα for Culture) from September 10 until να βρεθεί με τους καλλιτέχνες. Η ομάδα September 19, 2015, during which time, Original Replica καλλιτεχνών θα εργαστεί σε όσο το δυ- audiences will be able to meet with Moonlighting #2 2014 νατόν πιο ιδανικές συνθήκες (χώρου, the artists. The group of participating μεταξοτυπία κάλυψης εξόδων παραγωγής κ.ά.), ενώ artists will work under the best possible 50 x 70 εκ. θα πραγματοποιηθούν επίσης master conditions (in terms of space, production Original Replica classes, ομιλίες, περφόρμανς, αλλά και cost coverage etc.), and the Workshop Moonlighting #2 2014 συναντήσεις με άλλους καλλιτέχνες, κα- will be complemented by master classes, screen printed poster θώς και ενδιαφερόμενους γκαλερίστες lectures, performances and meetings 50 x 70 cm και επιμελητές. with fellow artists, art gallery owners Στόχος μας είναι, από τις 19 έως και τις and curators. 30 Σεπτεμβρίου, να είναι ανοιχτή στο Our goal is to exhibit publicly everything κοινό η έκθεση όσων θα προκύψουν από the Workshop produces during its το εργαστήριο: έργων αλλά και σκέψεων, working session from 19-30 September: εμπειριών, καταγραφικού υλικού, συνερ- not only the artists’ works, but also their γατικών ή ατομικών πρότζεκτ. thoughts, experiences, notes and group and individual projects. Επιμέλεια: Αρετή Λεοπούλου Curator: Areti Leopoulou

Nuriddin Rasulov Έλξη 2013 ξυλόγλυπτο

Nuriddin Rasulov Attraction 2013 wooden sculpture 206 207

Περίπτερο 6 τημα της μετανάστευσης στο επίκεντρό issue of immigration taking centre stage. της. Στο συμπόσιο με τίτλο «Ο ρόλος των The symposium “The Role of the Pavilion 6 Μπιενάλε στη Μεσόγειο σήμερα», έχει ως Biennales in the Mediterranean Today” θέμα το νόημα και τον ρόλο αυτών των will explore the meaning and role of διοργανώσεων ειδικότερα στη Μεσόγειο Biennales, with a particular emphasis ΣΥΜΠΟΣΙΟ: του σήμερα. Ταυτόχρονα, θα συγκεντρώ- on present-day Mediterranean. σει τα αποτελέσματα της εμπειρίας του The Symposium will also review Ο ρόλος των τριμερούς προγράμματος της Μπιενάλε the accumulated experiences from Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης 3, 4 και the three-part programme of the Μπιενάλε στη 5, υπό τον γενικό τίτλο «Παλιές Διασταυ- third, fourth and fifths edition of the ρώσεις – Make it New», καθώς και την προ- Thessaloniki Biennale of Contemporary Μεσόγειο σήμερα σπάθεια διαμόρφωσης στη Θεσσαλονίκη Art. All three editions were organised για αυτά τα έξι χρόνια ενός παρατηρητη- under the general title “Old Intersections ρίου της καλλιτεχνικής παραγωγής στις – Make it New”, in a six-year effort to SYMPOSIUM: χώρες της Μεσογείου και του ρόλου που establish in Thessaloniki an observatory επιτελεί η τέχνη σε αυτήν την περιοχή. focused on artistic creativity in the The role of the Από το 2011 δημιουργήθηκε στην πόλη μια Mediterranean and on the role art plays πλατφόρμα διαλόγου, ανταλλαγής εμπειρι- in the region. Since 2011, the city has Biennales in the ών και ιδεών, που εκδηλώθηκε μέσα από served as a host and a platform for open τις εκθέσεις, τις δράσεις, τις εικαστικές dialogue and a venue for the exchange Mediterranean παρεμβάσεις και επεμβάσεις στον δημόσιο of experiences and ideas, organising art χώρο και φυσικά τα προηγούμενα συμπό- exhibitions, actions and public space today σια. Στην καταληκτική και απολογιστική interventions, as well as a total of three θεωρητική συνάντηση της τελευταίας δι- symposia, one in each Biennale edition. οργάνωσης του προγράμματος έχουν προ- During this final theoretical meeting σκληθεί να μιλήσουν διευθυντές, επιμελη- in the context of of the 5th Biennale, τές Μπιενάλε της Μεσογείου και καλλιτέ- participants will review the work of the χνες από τη Β. Αφρική, τη Μ. Ανατολή και previous symposia. Our guest speakers την Ευρώπη. Το συμπόσιο θα περιλαμβάνει are directors and curators from the εισηγήσεις, στρογγυλή τράπεζα και διάλο- various Biennales organised in the γο με το κοινό, με στόχο την καταγραφή Mediterranean, as well as artists from της κατάστασης, τον προβληματισμό άλλα Northern Africa, the Middle East and και τον εντοπισμό των αναγκαίων κινήσε- Europe. The Symposium will include ων, στις οποίες μπορεί να προβεί η τέχνη a series of lectures, a roundtable and για ισορροπία, σεβασμό στην ετερότητα, an open discussion with the audience, εκδημοκρατισμό, ελευθερία της έκφρα- in an attempt to discuss current σης και λειτουργία των θεσμών στο νέο conditions and concerns, but also ρευστό και μη πρόσφορο τοπίο της Με- identify which initiatives are required σογείου για την καλλιτεχνική, και γενικό- to allow art to promote the ideas of τερα, έκφραση. Η σχέση του θεσμού με balance, tolerance, democratisation τα μουσεία και τα πανεπιστήμια, οι τύποι and free expression, and support the χρηματοδότησης, ο πολυπολιτισμικός και establishment of institutions that foster διαπολιτισμικός χαρακτήρας του, η ανάδει- free expression in the arts and all other ξη των ρόλων του «ανεξάρτητου επιμελη- fields, in the current ever-changing τή», του καλλιτέχνη επιμελητή, του διευ- and "unpropitious" Mediterranean θυντή-manager, η εκπαιδευτική διάσταση, landscape. η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, ο The ties between the institution of the εθελοντισμός ως μηχανισμός διαμόρφω- Biennales and museums and universities, Θέμα της έρευνας της 5ης Μπιενάλε πα- The Mediterranean remains the topic σης της αυριανής κοινωνίας, ο ρόλος του their multicultural and intercultural ραμένει η Μεσόγειος. Τα τελευταία χρόνια, of interest in the 5th edition of the πολίτη, ο αποκλεισμός, οι εντάσεις μετα- character, the promotion of the diverse γεγονότα μεγάλης βαρύτητας αλλάζουν Thessaloniki Biennale. Major events ξύ ατόμων διαφορετικών αντιλήψεων, το roles of the “independent curator”, σε καθημερινή βάση μια περιοχή που μα- take place on a daily basis, constantly αστικό marketing και city branding, καθώς artist and director-manager, the role στίζεται από πόλεμους, εξεγέρσεις, κοι- transforming a region that is afflicted επίσης και η σύνδεση της πόλης με τον πο- of education, the participation of local νωνικές αλλαγές, οικονομική αβεβαιότητα, by wars, uprisings, social upheaval, λιτιστικό τουρισμό είναι ορισμένα από τα society, volunteerism as a mechanism πολιτική αστάθεια, ανθρώπινη εξαθλίωση, impoverishment and political and ζητήματα που θα αναδειχθούν. that helps shape tomorrow’s society, θρησκευτική ένταση και το φλέγον ζή- economic instability, with the burning Σε μια εποχή που ο αριθμός των Μπιε- the role of the citizen, the problem of 208 209

νάλε αυξάνει συνεχώς, το παραδοσιακό exclusion, the tensions between people των Μπιενάλε στον 21ο αιώνα. Θα τεθούν regimes, immigration and the issue πρότυπο της παγκόσμιας κλίμακας διορ- of different beliefs, and the topics of και πιθανόν θα απαντηθούν ερωτήματα of artistic creation, interpretation, γάνωσης ατονεί για πολλούς λόγους και urban marketing and city branding are όπως: μέσα από ποιες διαδικασίες, με art exhibition and investment, the ο θεσμός προσεγγίζεται πλέον σε μικρό- some of the issues that will be discussed ποιον τρόπο και ποιο αποτέλεσμα ει- symposium will touch on major issues τερη κλίμακα, εξασφαλίζοντας κρατική, and analysed at the Symposium. σπράττει η τοπική κοινωνία αλλά και η concerning the role of Biennales in the ομοσπονδιακή, τοπική, ιδιωτική ή συν- At a time when the number of Biennales παγκόσμια κοινότητα την επένδυση αυτή, 21st century. Some of the questions that δυασμένη χρηματοδότηση, επικεντρώ- is on the rise, the traditional model με όλα τα σημεία σύγκλισης και σύγκρου- will be raised and, hopefully, answered νοντας στον πολιτιστικό ή εσωτερικό of global-scale events is declining for σης που ενσωματώνει στην προσέγγιση are: through which processes, in what τουρισμό και στην επιτάχυνση της αστι- various reasons. As an institution, the της διαφορετικότητας των πολιτισμών way and with what outcome does the κής ανάπλασης, αξιοποιώντας συγκε- Biennale is following a smaller-scale και της κάθε κουλτούρας; Ενισχύονται οι local and global community respond κριμένες μορφές καλλιτεχνικής δράσης approach, securing state, federal, local καλλιτεχνικές και πολιτιστικές υποδομές to this investment, given all the points στο πλαίσιο της παγκόσμιας πολιτιστικής and private funding, or a combination των μικρότερων πόλεων και επιτυγχάνε- of convergence and collision that it βιομηχανίας. Ο καλλιτέχνης και ενίοτε of those sources. Biennales thrive on ται ένας μακροπρόθεσμος στρατηγικός incorporates in its approach to the ο επιμελητής και ο manager δεν γνω- cultural and domestic tourism and σχεδιασμός ανάπτυξης, με εξωστρέφεια, diversity of civilisations and individual ρίζoυν γεωγραφικά όρια, υιοθετώντας help accelerate urban renaissance and με συνέργιες και κλίμα αλληλεγγύης, cultures? Does it help strengthen the το διεθνές πρότυπο και αναπτύσσοντας, regeneration, by selecting and utilising με πνεύμα συνεργασίας και με δημιουρ- artistic and cultural infrastructure of υποχρεωτικά, ουσιαστικές και αποτελε- the most appropriate forms of art from γία κατάλληλων υποδομών πολιτισμού; smaller cities and does it help to achieve σματικές επικοινωνιακές δεξιότητες. the global cultural industry. The artist Υποστηρίζεται επαρκώς η εκπαιδευτι- a long-term, strategic plan for growth Όσο δημιουργικές και προοδευτικές και and, often, the curator and manager κή διάσταση; Συνδέονται περισσότερο and development based on extroversion, αν θεωρούνται, οι διοργανώσεις αυτές defy geographical boundaries, adopting και γνωρίζουν καλύτερα οι κάτοικοι την synergies, a spirit of solidarity and δίνουν, ακόμα συχνά, την εντύπωση ότι an international model and developing, πόλη τους; Συμβάλλουν οι Μπιενάλε cooperation, and the creation of the προβάλλουν μια ουτοπική θέαση του out of necessity, essential and effective ενεργά στην ενίσχυση της επίδρασης και suitable cultural infrastructure? Is the κόσμου, την οποία επιθυμούν να μοι- communication skills. του σεβασμού της τέχνης και του πολιτι- educational aspect of those events ραστούν με το κοινό τους. Ο διάλογος, No matter how creative and progressive σμού στον κόσμο, αλλά και στην αίσθηση adequately supported? Do they bring η αμοιβαιότητα και το ενδιαφέρον της such exhibitions are, they still give to ότι υπάρχει μέλλον πέρα και παρά το δύ- local residents closer to their city, τοπικής κοινωνίας προσδιορίζουν την many the impression that they promote σκολο παρόν που βιώνουν οι λαοί της Με- allowing them to get to know their επιτυχία αυτών των εκθέσεων, πέρα από an idealistic view of the world they want σογείου; Διαμορφώνονται νέα δίκτυα και city better? Do the Biennales actively την ανατροφοδότηση μιας αναπτυσσό- to share with the audience. Dialogue, νέες βάσεις πληροφόρησης για την ενί- promote the influence of and respect μενης βιομηχανίας τουρισμού. Για ορι- reciprocation and the engagement σχυση της πρόσβασης, της επικοινωνίας towards art and culture across the world, σμένους είναι ένα πείραμα πολυτελείας, of local communities in host cities και της κινητικότητας; Πώς διαχειριζόμα- as well as the feeling that there is a για άλλους ένα εντυπωσιακό πολιτιστικό are the key factors that determine στε την εθνική αντιπροσώπευση και τον future beyond the hardships experienced μόρφωμα και μια εύσχημη μεταμόρφω- the success of the exhibitions, in διαπολιτισμικό διάλογο για την τέχνη; Τι by the peoples of the Mediterranean? Do ση του κόσμου στην εποχή του ύστερου addition to the feedback received μπορεί και τι θα έπρεπε να είναι μια Μπιε- they create new networks and sources of καπιταλισμού, ένας «φεστιβαλισμός»· from the growing tourism industry. νάλε στον χώρο της Μεσογείου; information that can strengthen access, για άλλους πάλι είναι μια εναλλακτική To some, the Biennales represent an Οι προβληματισμοί αυτοί συνιστούν το communication and mobility? How do λύση στην αδυναμία των μουσείων να indulgent experiment, to others an πλαίσιο γύρω από το οποίο θα αναπτυ- we manage national representation and ανταποκριθούν, με τον περιορισμένο impressive cultural undertaking and a χθούν οι εισηγήσεις και ο διάλογος ειση- intercultural dialogue with regard to art? θεσμικό τους χαρακτήρα και την έλλει- plausible transformation of the world γητών και κοινού, με την πεποίθηση ότι What should a Mediterranean Biennale ψη πόρων, με αυθορμητισμό και ευελιξία at the time of late-capitalism, a form οι απαντήσεις, θα αποτελέσουν παρακα- be and aspire to become? στην εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης. Κά- of “festivalism”; there are still others ταθήκη όχι μόνο για το συμπόσιο της 5ης These are the concerns that form the ποιοι βλέπουν τις Μπιενάλε ως τόπους who believe the Biennales are a viable Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονί- backdrop of the guest lectures and διαμεσολάβησης που ανατίθενται συχνά alternative to the inability of museums κης αλλά και για το μέλλον και τον ρόλο the dialogue between the speakers σε ξένους ως προς τον τόπο οργάνωσης to respond —due to their limited των Μπιενάλε της ευρύτερης περιοχής. and the audience. We firmly believe επιμελητές, που με την υποστήριξη του thematic character and paltry funding— that the answers produced will serve τοπικού στοιχείου, διαμορφώνουν νέες promptly and flexibly to the evolution Διεύθυνση: Κατερίνα Κοσκινά as a valuable legacy not only for the κοινωνικές, πολιτιστικές ισορροπίες ή of contemporary art. Some see the Συντονισμός: Κατερίνα Μαυρομιχάλη symposium of the 5th Thessaloniki επιρροές συχνά για την εξυπηρέτηση ιδί- Biennales as places of mediation, often Biennale of Contemporary Art, but also ων συμφερόντων. assigned to curators from abroad, who, for the future and role of Biennales in Σε αυτό το περιβάλλον έρευνας, προβλη- with local support, create new social, the wider region. ματισμού, διαλόγου, πάνω στη σύγχρονη cultural balances and influences, often συνθήκη, σε θέματα σχετικά με το φύλο, to serve their own interests. Direction: Katerina Koskina το ήθος, την ταυτότητα, την παγκοσμιο- Against this backdrop of research, soul- Coordination: Katerina Mavromichali ποίηση, το μετααποικιακό καθεστώς, τη searching and dialogue on the conditions μετανάστευση, τη δημιουργία, ερμηνεία prevailing in contemporary society with και έκθεση της τέχνης, την επένδυση, regard to the issues of gender, norms, θα θιγούν κρίσιμα ζητήματα του ρόλου identity, globalisation, post-colonial 210 211

Περίπτερο 6 Pavilion 6

Love Difference Table / Michelangelo Pistoletto

Το εμβληματικό έργο «μανιφέστο» του Michelangelo Pistoletto’s iconic Michelangelo Pistoletto Love Difference project-“manifesto”Love Difference Table, επελέγη για να αποτελέσει τον Table was selected as the literal φυσικό και συμβολικό χώρο, γύρω από and symbolic space to host all the τον οποίο θα πραγματοποιηθούν οι θε- theoretical activities of the Biennale. ωρητικές δράσεις της διοργάνωσης. Το Its provocatively irregular shape is that σχήμα του, προκλητικά ακανόνιστο, δεν of the Mediterranean itself, after the είναι παρά αυτό της Μεσογείου, αφού οι countries that are washed by its waters χώρες που βρίσκονται ή βρέχονται από have been removed with the negative- αυτήν, έχουν αφαιρεθεί με τη μέθοδο positive technique. The mirror-surface του αρνητικού-θετικού. Η επιφάνεια του of the table extends an invitation to τραπεζιού, επενδεδυμένη με καθρέπτη, meet, communicate, share, talk and work 212 213

προκαλεί για συνάθροιση με στόχο την together, as it reflects the collective σό Λέοντα της Μπιενάλε της Βενετιάς Mediterranean mosaic, and advancing επικοινωνία, το μοίρασμα, τον διάλογο, image of the table’s companions. Our για το έργο του Love Difference-Artistic dialogue and common actions for the την εργασία, ενώ ταυτόχρονα επιστρέφει reflected image, together with the image movement for an InterMediterranean region. In 2003, Pistoletto was awarded την εικόνα των συνδαιτυμόνων συλλογι- of our surroundings, becomes an image Politic. Το Love Difference είναι, πέρα από the Venice Biennale’s Leone d’Oro κά. Το αντανακλώμενο είδωλό μας μαζί of reality, a device that records the ένα όνομα, μια δράση και ένα σύνθημα, for his work Love Difference – Artistic με αυτό του περιβάλλοντος μας χώρου, passage of time in the present but also μια προγραμματική δήλωση ενός κινήμα- Movement for an Inter-Mediterranean γίνεται το είδωλο της πραγματικότητας, ο measures its fluidity, given that, within τος που υποστηρίζει την παγκοσμιότη- Politic. Love Difference is not just a καταγραφέας του παρόντος χρόνου αλλά seconds, the present has already moved τα και τη κοινωνική, ενεργή δύναμη της name, but also an action and a slogan, και ο μετρητής της ρευστότητάς του, into the past, underlying the urgency of τέχνης ως ιδέα πολιτικού διεθνισμού, a programmatic announcement for a αφού σε δευτερόλεπτα έχει ήδη περάσει action today. με επίκεντρο τη λεκάνη της Μεσογείου. movement that supports universality στο παρελθόν, τονίζοντας την ανάγκη για The parties gathering around the table Έκτοτε, το συγκεκριμένο έργο ως μια and the social, dynamic power of art δράση στο τώρα. become fully aware of their common από τις δράσεις του κινήματος, παρου- as an idea of political trans-nationality Οι παρόντες συνειδητοποιούν συλλογικά relationship with the Mediterranean, σιάζεται ανά τον κόσμο, πλαισιωμένο that focuses on the Mediterranean area. τη σχέση τους με τη Μεσόγειο, την κοινή an area that has been the cradle and από καρέκλες που προέρχονται από δι- Since then, this project, which is part μήτρα και θέατρο των σημαντικότερων theatre of the greatest achievements αφορετικούς χώρους –όπως καφενεία, of the movement’s actions, has been επιτευγμάτων του πολιτισμού, αλλά και of civilisation, but which has also often σπίτια, παραλίες, γραφεία– και τονίζουν presented around the world, surrounded πεδίο μαχών, διενέξεων εγκλημάτων, και been turned into a battlefield, into an την ποικιλία των αντιλήψεων, των συνη- by chairs coming from different spaces υγρού, κοινού νεκροταφείου πολλών αθώ- area of conflict that has witnessed θειών, των χρήσεων και της αισθητικής, –coffee shops, houses, beaches, offices– ων ανθρώπων, ειδικότερα το τελευταίο the perpetration of hideous crimes, και γίνεται κέντρο δράσεων και ενεργει- underlying the diversity of beliefs, διάστημα. Μοιραία, η ακουσία ή εκούσια becoming –especially in recent times– ών με κινητήριο δύναμη την τέχνη και habits, uses and aesthetic norms and αντανακλώμενη εικόνα μας δεν μπορεί the collective cemetery of many στόχο τη διαμεσολάβηση μεταξύ διαφο- serving as the centre of actions and παρά να μας προβληματίσει ως προς τις innocent people. Inescapably, willingly ρετικών χωρών, γλωσσών, πολιτισμών και activities that have art as their driving δράσεις και τα έργα μας σε μια στιγμή τέ- or not, our reflected image makes us θρησκειών. force, aiming at becoming a mediator τοιας κρίσης, σύγχυσης και παραλογισμού, dwell upon our actions and deeds in such Οι κάθε είδους –εθνικές, πολιτισμικές, among different lands, languages, ώστε η χαρά της ζωής, η διασκέδαση και times of crisis, confusion and absurdity, οικονομικές, κοινωνικές, θρησκευτικές– cultures and religions. το δράμα της προσφυγιάς και ο θάνατος, where the joy of life and entertainment διαφορές και οι φρικτές συγκρούσεις The various types of national, cultural, να πηγαίνουν χέρι-χέρι, όπως καθημερινά go hand in hand with the unending daily αφενός, και αφετέρου η ομοιομορφία, financial, social and religious differences βλέπουμε στα ΜΜΕ σε όλον τον κόσμο, με media images of the refugee drama η ισοπέδωση και ο εθισμός ως εργαλεία on the one hand, and the uniformity, κίνδυνο να εξοικειωθούμε με αυτήν την and death, running the risk of making της κακώς εννοούμενης παγκοσμιοποί- levelling and addiction that are the tools πραγματικότητα. Αυτός είναι και ο λόγος us accustomed to this reality. It was ησης, γίνονται τα δύο ανταγωνιστικά και of an ill-conceived globalisation, have που θελήσαμε το έργο αυτό να γίνει ο τό- for this reason that we decided to use ενίοτε συνεργαζόμενα πεδία που υπο- emerged as two conflicting but often πος ανταλλαγής των προβληματισμών μας this installation as the venue for our δαυλίζουν τις συγκρουσιακές τάσεις που also cooperating powers, that inflame σε σχέση με τον ρόλο της τέχνης σήμερα, debate and reflection on the role of ταλανίζουν τον πλανήτη. Πολιτι(σμι)κές the conflicting tendencies haunting the και ειδικότερα των διοργανώσεών της στη contemporary art and, particularly, δράσεις, όπως αυτή που κοινωνεί το Love planet. Political and cultural actions like Μεσόγειο, αλλά και αυτός στον οποίο θα of art exhibitions and events in the Difference Table με όχημα την τέχνη, ως the one promoted by Love Difference ανακοινωθούν οι παρατηρήσεις, οι ζυμώ- Mediterranean; it was also the reason καθρέπτη των προβλημάτων της παγκό- Table, which use art as the means σεις και τα αποτελέσματα του τριμερούς why we selected this venue to announce σμιας κοινότητας και ως αξία αποδοχής to reflect on the problems of global προγράμματος της Μπιενάλε Θεσσαλονί- the results of the observations, της διαφορετικότητας και συνείδηση της society, that promote tolerance and the κης, με θέμα τη Μεσόγειο και γενικό τίτλο reflections and actions of the three-part κοινής προέλευσης, είναι σήμερα ζωτι- realisation of our common roots and «Παλιές Διασταυρώσεις – Make it New». programme of the Thessaloniki Biennale κής σημασίας, διότι δημιουργούν νέες origins, are of vital importance today, as Ο Michelangelo Pistoletto, ένας από τους that focused on the Mediterranean προοπτικές και αποτελούν παράδειγμα they open up new prospects and set an πιο συνειδητοποιημένους καλλιτέχνες, under the general title “Old Intersections για ολόκληρο το κοινωνικό στερέωμα. example for the entire society. ταγμένος στην υπηρεσία του κοινωνικού – Make it New”. ρόλου της τέχνης αλλά και υποκινητής Michelangelo Pistoletto, one of the most Επιμέλεια παρουσίασης- διεύθυνση Presentation-management of events: δράσεων που το πιστοποιούν, ξεκίνησε socially conscious artists, has been the εκδηλώσεων: Κατερίνα Κοσκινά Katerina Koskina το 2002, υπό τη διοργάνωση του πολι- instigator of many actions that attest τικού γραφείου Cittadellarte που ο ίδιος to his devotion to the social role of ίδρυσε στην πόλη που γεννήθηκε, ένα art. In 2002, under the coordination πρόγραμμα που αφορούσε την αποδοχή of Cittadellarte’s Political Office, an της ετερότητας, την προβολή των διαφο- institution he himself had founded ρετικών συστατικών, θετικών και αρνητι- in his home city, Pistoletto launched κών, του πολιτισμικού στίγματος των δια- a programme aimed at promoting φορετικών κοινοτήτων που αποτελούν το tolerance, showcasing the different – Μεσογειακό ψηφιδωτό, και την ανάπτυξη both positive and negative– components διαλόγου και κοινών δράσεων για τη Με- of the cultural identity of the various σόγειο. Το 2003 βραβεύτηκε με τον Χρυ- communities that make up the ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Π

parallel ρόγραμμα programme 216 217

ΧΡΟΝΗΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ - ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΣΟΥΦΙΣΜΟΥ CHRONIS PECHLIVANIDIS - A JOURNEY INTO THE WORLD OF SUFISM

Η έκθεση Χρόνης Πεχλιβανίδης – Ένα The exhibition, Chronis Pechlivanidis ταξίδι στο κόσμο του σουφισμού παρου- – A journey into the world of Sufism, σιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη, στο was originally presented by the Benaki κτίριο της οδού Πειραιώς από τις 2 Μαΐ- Museum at Pireos Street in Athens, ου έως 27 Ιουλίου 2014. Στo πλαίσιo της from May 2 to July 27, 2014. In the συνεργασίας του Μουσείου Μπενάκη με context of the collaboration between τον Δήμο Θεσσαλονίκης, η έκθεση μετα- the Benaki Museum and the Municipality φέρθηκε στο Οθωμανικό μνημείο Αλατζά of Thessaloniki, the exhibition was be Ιμαρέτ, με σκοπό να παρουσιάσει στο κοι- transferred to the Ottoman monument, νό της Θεσσαλονίκης τον μυστικισμό στις Alatza Imaret, to introduce the audience χώρες της Ανατολής, την ιστορία του και of Thessaloniki to the mysticism of the τις βασικές του έννοιες. East, its history and basic concepts. Ο ισλαμικός μυστικισμός ή σουφισμός Islamic mysticism, or Sufism, is a αποτελεί ένα πνευματικό κίνημα που spiritual movement formed within διαμορφώθηκε μέσα στο Ισλάμ. Ο σου- Islam. Sufism is an esoteric philosophy, φισμός είναι μια εσωτερική φιλοσοφία, a way of life, a spiritual path towards ένας τρόπος ζωής και μια πνευματική the divine, whose main purpose is the πορεία προς τον Θεό με κύριο σκοπό την discovery of the truth and unification αναζήτηση της αλήθειας και την ένωση with God through love and devotion. It με τον Θεό μέσω της αγάπης και της αφο- is an inexpressible experience that can σίωσης. Η εμπειρία αυτή δεν εκφράζεται only be felt through specific mystical με λόγια, αλλά βιώνεται με ιδιάζουσες practices. In that sense, mysticism is μυστικές πρακτικές. Υπό την έννοια αυτή an esoteric movement found in many ο μυστικισμός είναι ένα εσωτερικό κίνη- religions. μα που απαντά σε πολλές θρησκείες. One of the core practices of Sufism is Μια από τις βασικές πρακτικές του σου- the devotional act of remembrance φισμού αποτελεί η τελετή ανάμνησης (Zikr), in which short prayers or the (ζιρκ), κατά την οποία η επαναλαμβανό- names of God are repeatedly recited, μενη απαγγελία προσευχών ή του ονόμα- often accompanied by music, helping τος του θεού σε συνδυασμό με τον χορό the initiated transcend his individual ego ή τη συνοδεία μουσικής, βοηθούν τον and approach the divine. It is believed μυημένο να υπερβεί το ατομικό του εγώ that mystical teachings and acts are 218 219

και να προσεγγίσει το θείο. Μυστικιστικές practised by a great number of Muslims διδασκαλίες και πρακτικές από πολυάριθ- in many parts of the Islamic world even μους μουσουλμάνους και σουφικά τάγ- today. These practices differ depending ματα εκτιμάται ότι υπάρχουν σήμερα σε on their origins, history and locality. πολλές περιοχές του ισλαμικού κόσμου και διαφοροποιούνται ανάλογα με τις The parts καταβολές, την ιστορική διαδρομή και τη The main part of the exhibition is a γεωγραφική τους προέλευση. visual-artistic journey, consisting of short projections of videos by Chronis Οι ενότητες Pechlivanidis. The work features rituals Η κύρια ενότητα της έκθεσης αποτε- performed in various regions where λείται από ένα εικαστικό-οπτικό ταξίδι Sufi orders are active, highlighting their μέσα από σύντομες προβολές βίντεο του diversity, from the well-known Whirling σκηνοθέτη Χρόνη Πεχλιβανίδη. Το έργο Dervishes of Turkey to the mystics in the περιλαμβάνει τελετές από διαφορετι- hinterland of Iran and the African Islam κές περιοχές, όπου δραστηριοποιούνται of Sudan. τάγματα σουφιστών, και υπογραμμίζει The exhibition is accompanied την ποικιλομορφία τους. Από τους γνω- by photographs from the Benaki στούς περιστρεφόμενους δερβίσηδες Collections, which present objects της Τουρκίας στους μύστες στα βάθη του used by Sufis or inspired by Islamic Ιράν και από εκεί στο αφρικανικό Ισλάμ mysticism. The photographs also του Σουδάν. feature monuments, mostly deserted Την έκθεση εμπλουτίζει φωτογραφικό tekkes (dervish monasteries), scattered υλικό με αντικείμενα από τις συλλογές across Greece, which are testament του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία χρησι- of the earlier presence of Sufi orders. μοποιήθηκαν από σουφιστές ή είναι έργα The dominant one in the Balkans is εμπνευσμένα από τον ισλαμικό μυστικι- the Bektashi Order, whose members σμό, καθώς και φωτογραφίες μνημείων, originally advanced with the expansion τα περισσότερα ερημωμένοι τεκέδες, of the Ottomans, and are now a living που βρίσκονται σε διάφορες περιοχές part of local religious and cultural του ελληνικού χώρου και μαρτυρούν heritage. την παρουσία σουφικών αδελφοτήτων. Στην περιοχή των Βαλκανίων κυριαρχεί η Curator: Mina Moraitou αδελφότητα των Μπεκτασίδων, οι οποίοι αρχικά προωθήθηκαν με την εξάπλωση των Οθωμανών και είναι ένα ζωντανό κομμάτι της τοπικής θρησκευτικής και πολιτισμικής κληρονομιάς.

Επιμέλεια: Μίνα Μωραΐτου 220 221

ΕΦΗ ΣΑΒΒΙΔΗ: TRANSPLANTATION EFI SAVVIDES: TRANSPLANTATION

Lost (hi)story, By the Gate, Garden: τρεις Lost (hi)story, By the Gate, Garden: αυτόνομες ενότητες έργων δημιουργούν Three independent series of works τρία αρχεία, αρθρώνοντας μια εικαστική forming three archives, all of διαδικασία επαναπροσδιορισμού, ανί- which articulate a visual process of χνευσης και νέας χαρτογράφησης εντός redefinition, tracing and mapping within της λεκάνης της Μεσογείου, αναφορικά the Mediterranean basin, with regards με τις σχέσεις συλλογικής και ατομικής to what one could call the collective, but ταυτότητας και με άξονα την έννοια της also individual, identity. Their common μετοίκησης. thread is the concept of transplantation. Στην ενότητα Lost (hi)story περιλαμβά- The Lost (hi)story series includes a νεται μια επιλογή από φωτογραφίες με selection of snapshots from Famagusta, αναμνηστικά στιγμιότυπα από την Αμμό- dating to the early 1970s. The artist was χωστο, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, given short descriptions of the photos, για τις οποίες η καλλιτέχνης ζήτησε σύ- leading to the creation of an annotated ντομες περιγραφές. Αυτό το σχολιασμέ- photo archive. Non-artists participated νο φωτογραφικό αρχείο, που προέκυψε in the creative process, making Lost και με τη συμμετοχή στη δημιουργική (hi)story a collective work that turns διαδικασία ανθρώπων που δεν έχουν memory and recollection into a superior την ιδιότητα του καλλιτέχνη, αποτελεί art product. ένα συλλογικό έργο που αναβαθμίζει την I carefully observe these snapshots ανάμνηση και τη μνήμη σε καλλιτεχνικό taken forty years ago in Famagusta, a προϊόν. happy city at the time, and I read the Παρατηρώ με προσοχή αυτές τις ανα- comments of the people depicted in the μνηστικές φωτογραφίες 40 χρόνια πριν photographs, 40 years after they were στην Αμμόχωστο, πόλη ευτυχή τότε, originally taken. The various aspects όπως και διαβάζω τα σχόλια των εικονι- of the city, the poses of the people, ζομένων 40 χρόνια μετά τη λήψη αυτών the snapshots, all those fragmentary των φωτογραφιών. Οι όψεις της πόλης, images, complemented by comments οι πόζες των ανθρώπων, τα στιγμιότυπα, made in the present time to describe όλες αυτές οι αποσπασματικές εικόνες, actions and ideas of an earlier time, συμπληρωμένες με σημερινό λόγο για τις come together to produce a circular πράξεις και τις ιδέες μιας άλλης εποχής, art of memory, which brings back to έρχονται να πλάσουν μια κυκλική τέχνη life moments from the lives of ordinary της μνήμης, χάρη στην οποία ζωντανεύ- people, monumentalised with a decisive ουν στιγμές από τη «μικρή» ανθρώπινη uniqueness. ιστορία, καθώς αυτή μνημειώνεται με The series titled By the Gate creates an αποφασιστική μοναδικότητα. archive of strictly selected photographs Στην ενότητα By the Gate δημιουργείται from among a large number of shots ένα αρχείο με αυστηρή επιλογή φωτο- taken by Savvides, which depict the γραφιών από ένα πολυάριθμο σύνολο scenographic changes taking place in TRANSPLANTATION λήψεων, όπου η Σαββίδη έχει καταγράψει the yard of a home housing immigrants εγκατάσταση στην τις σκηνογραφικές αλλαγές που ξετυ- in present-day Nicosia. All the shots were Κάζα Μπιάνκα λίγονται στην αυλή οικίας μεταναστών taken from a fixed point —on the verge στη σύγχρονη Λευκωσία. Όλες οι λήψεις between public and private space— at TRANSPLANTATION installation at Casa έγιναν από ένα σταθερό σημείο –στις specific times of day over a period of Bianca παρυφές μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού approximately two years (from the 222 223

που μοιάζει να υπερασπίζεται κάθε εκδοχή not only the artist’s need to create πρακτικής που με τη δημόσια παρουσίασή archives, but also a critical stance that της εκφράζει στοιχεία και όψεις της καλλι- connects art with political awareness. τεχνικής επιθυμίας. These independent sets of photographs Αντιλαμβάνομαι πως σ’ αυτή την τριλο- radiate a certain sentimental activism, γία έργων της Έφης Σαββίδη, εκτός από functioning as mini museums presenting την ανάγκη δημιουργίας αρχείων, διαφαί- the “microhistory” of ordinary people, by νεται και μια κριτική στάση που συνδέει echoing narrations of unseen everyday την τέχνη με πολιτικές ευαισθητοποιή- life. This is certainly a structure-building σεις. Τα αυτονομημένα αυτά σύνολα φω- exercise and a practice that defines the τογραφιών αποπνέουν έναν ακτιβισμό tendency of modern artists to engage συναισθηματικού τύπου, λειτουργώντας their subjectivity in the flowing, direct ως μίνι μουσεία για τη «μικρή ιστορία» and objective reality. This is not a ανθρώπων, καθώς απηχούν αφηγήσεις position of aggressive accusations, but καθημερινής αφάνειας. Πρόκειται αναμ- an explicit expression of the need for φίβολα για δημιουργία δομών και μια communion with the “tragedy” of the πρακτική που προσδιορίζει την τάση του human condition. σύγχρονου καλλιτέχνη να εμπλέξει τον In The Book of Disquiet, Fernando Garden υποκειμενισμό του στη ροϊκή, άμεση και Pessoa argued that our impressions can αντικειμενική πραγματικότητα. Μια στά- never be communicated, unless we turn ση που δεν καταγγέλλει επιθετικά, αλλά them into literature. By paraphrasing or, που δηλώνει απερίφραστα την ανάγκη more accurately, broadening the scope χώρου– και σε συγκεκριμένες ώρες της summer of 2012 until the winter of 2014), μέθεξης στο «δράμα» της ανθρώπινης of this confession, we could argue that ημέρας για δύο χρόνια περίπου, από τo in order to capture as many everyday life κατάστασης. impressions can only be communicated καλοκαίρι του 2012 έως το χειμώνα του scenes as possible from this theatrum Στο Βιβλίο της Ανησυχίας ο Fernando when they become Art. 2014, ώστε να απαθανατιστούν όσο το mundi. Pessoa, είχε πει πως όλες μας οι εντυπώ- δυνατόν περισσότερες εκδοχές καθημε- The scenes in the yard, without any trace σεις είναι αμετάδοτες, εκτός κι αν τις κά- Curator: Thalea Stefanidou ρινών σκηνικών ενός theatrum mundi. of human presence, scenes representing νουμε λογοτεχνικές. Παραφράζοντας και Οι σκηνές στην αυλή χωρίς ανθρώπινη specific ways of life, as closely observed κυρίως διευρύνοντας αυτή την ομολογία παρουσία, σκηνικά σαν στάσεις ζωής, and captured on film by Savvides, θα μπορούσαμε να πούμε πως οι εντυπώ- έτσι όπως η Σαββίδη τις παρατήρησε underline distinct cultural references σεις είναι μεταδόσιμες μόνο όταν γίνουν εξεταστικά και επέλεξε να τις καταγρά- from the exhibited imagery of the lives Τέχνη. ψει φωτογραφικά, τονίζουν κάποιες ιδι- of others. αίτερες πολιτισμικές αναφορές από την From these archives I will pick out two Επιμέλεια: Θάλεια Στεφανίδου εκτεθειμένη εικονοπλασία της ζωής των photographs, my personal favourites: the άλλων. photograph depicting Nikolas dressed Από τα παραπάνω αρχεία απομονώνω up as a “young Dutchman” sitting on the δύο εικόνες δηλώνοντας την προσωπι- balcony, and the photograph depicting κή μου εύνοια για τον Νικόλα, ως «μικρό the yard with the little rocking horse, a Ολλανδό», καρναβαλάκι στο μπαλκόνι, scene literally based on randomness, όπως και για την αυλή με το αλογάκι/ with unintentional “dadaist” elements. κούνια της παιδικής ηλικίας, ένα σκηνικό In Garden (seven species/vol. I) the artist κυριολεκτικά στηριγμένο στην τυχαιότη- creates a photographic herbarium, which τα, με «ντανταϊστικά» στοιχεία, όχι από captures the gradual growth of plants, πρόθεση. the seeds of which were transplanted Με το Garden (seven species/vol.I) δημι- in “alien” soil by immigrants. Beyond ουργείται μια έκδοση ενός φωτογραφικού any doubt, this book is an unusual φυτολογίου, που αρχειοθετεί τη διαδοχική kind of garden in printed form, which ανάπτυξη φυτών που καλλιεργήθηκαν σε methodically records the growth of νέο, «ξένιο» έδαφος από σπόρους που non-endemic species, without any μετέφεραν οι μετανάστες. Το βιβλίο αυτό annotations or commentary. The αποτελεί αναμφίβολα μια ιδιόρρυθμη, creation of this printed garden appears έντυπη μορφή κήπου, όπου καταγράφεται to defend every publicly presented μεθοδικά η ανάπτυξη μη ενδημικών ειδών, practice that expresses elements and χωρίς λεκτικά σχόλια ή άλλες πληροφορί- aspects of artistic desire. ες. Η δημιουργία αυτού του έντυπου κή- In this trilogy by Efi Savvides, I discern By the Gate 224 225

Στην τρίτη αυτή ατομική της έκθεση η In this, her third solo exhibition, Anni ΑΝΝΗ ΚΑΛΤΣΙΔΟΥ: ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ Άννη Καλτσίδου εμπλουτίζει και εξελίσσει Kaltsidou enriches and develops her την προηγούμενη δουλειά της. Η φύση και previous work. As in her earlier works, ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ τα υλικά –για παράδειγμα– παίζουν πρω- nature and materials play a crucial ταρχικό ρόλο, όπως και σε προηγούμενα role, but in her new exhibition the ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ έργα της. Ωστόσο, στη νέα έκθεση η καλ- artist endeavors to address a particular λιτέχνης επιχειρεί να αντιμετωπίσει μια ιδι- challenge: how to develop her work and αίτερη πρόκληση: την προσαρμογή και την adapt it to one of the most important ANNI KALTSIDOU: VISUAL εξέλιξη του έργου της μέσα σε έναν από archaeological sites of the city, situated τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώ- right in the heart of the urban landscape. INTERSECTIONS AT THESSALONIKI’S ρους της πόλης, στην καρδιά του αστικού Deeply influenced by the archaeological τοπίου. Επηρεασμένη βαθιά από το αρχαιο- and historical background of the ROMAN AGORA λογικό και το ιστορικό υπόβαθρο της περιο- area, Kaltsidou presents two works at χής, η Καλτσίδου παρουσιάζει στη Ρωμαϊκή Thessaloniki’s Roman Agora. Αγορά της Θεσσαλονίκης δύο έργα. Her large installation at the Η μεγάλων διαστάσεων εγκατάσταση στην Cryptoporticus is made of clay and ormolu Κρυπτή Στοά αποτελείται από πηλό και (gilded bronze) leaves. The central part of φύλλα ψευδόχρυσου. Σε κεντρικό μέρος the composition reveals a clay figure in της σύνθεσης αποκαλύπτεται μια μορφή the fetal position. The virtual steps formed από πηλό σε εμβρυακή στάση. Σ’ αυτήν by the suspended leaves of mosaic gold οδηγούν νοητά τα βήματα που σχηματίζο- lead to the figure. We can see here the νται πάνω στα αιωρούμενα φύλλα του ψευ- “duality” that characterizes the works of δόχρυσου. Εδώ βλέπουμε τον «δυϊσμό» Kaltsidou: the earthy tones of the figure των έργων της Καλτσίδου: το γήινο χρώμα are contrasted with the unearthly (by της μορφής αντιπαραβάλλεται με το υπέρ- virtue of its supernatural dimensions) γειο (υπερφυσικής διάστασης) χρυσό που gold surrounding it; the leaves, spread την περιβάλλει, τα απλωμένα κατά μήκος out as they are along the length of the της στοάς φύλλα αντιπαρατίθενται με το portico, are contrasted with the huddled κουλουριασμένο σώμα, ενώ η κίνησή τους up body, their movement set against the αντιτίθεται στη στατικότητα του συνόλου. immobility of the whole. The figure could Η μορφή μπορεί να συμβολίζει τη ζωή αλλά be interpreted as a symbol of life, but και τον θάνατο, ενώ τα βήματα γύρω από also of death, with the steps surrounding το ανθρώπινο σώμα παραπέμπουν στην the body alluding to the natural course αντίστοιχη πορεία. Στον υπόλοιπο αρχαι- of human life. The other parts of the ολογικό χώρο τα προσωπεία ανθρώπων archaeological site feature masks of διαφόρων ηλικιών γίνονται ένα με τη γη, people of various ages, who become one σηματοδοτώντας το εφήμερο, δηλαδή το with the earth, denoting the ephemeral, ευάλωτο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, and hence vulnerable aspect of human το γεγονός ότι δεν είμαστε παντοτινοί. nature: the inescapable fact that no one Αποκτούν διττή σημασία, συμβολίζουν την can live forever. They acquire a double αρχή και το τέλος, τη χαρά και τη λύπη, την meaning, symbolizing the beginning and παρουσία αλλά και την ταυτόχρονη απου- the end, joy and sorrow, the presence and σία της ανθρώπινης ύπαρξης. Η καλλιτέ- parallel absence of human existence. The χνης δεν εστιάζει μόνο στο τελικό έργο artist is not interested exclusively in the τέχνης, αλλά εμμένει στη διαδικασία της final work of art; instead, she insists on δημιουργίας του, «σπέρνει» τα πρόσωπα the importance of the creative processes, στη γη, τα καθιστά ένα μ’ αυτή, αναδεικνύ- “planting” the faces and uniting them οντας την προσπάθειά της να διασυνδέσει with the earth, thereby highlighting her την ανθρώπινη ύπαρξη με τη φύση. Για την attempt to connect human existence with ίδια την Καλτσίδου, τα πρόσωπα παραπέ- nature. According to the artist herself, μπουν σε «ανθρώπινα ερείπια» και ταυτί- those faces allude to “human ruins”, ζονται με εκείνα ανθρώπων που έζησαν identified with the faces of the people who στην περιοχή. once inhabited the area. Παλαιότερες εγκαταστάσεις της Καλτσί- Past installations created by Kaltsidou δου με ανθρώπινες μορφές, πρόσωπα και –human figures, faces and body parts, ανθρώπινα μέλη, φτιαγμένες από πηλό, made of clay, gold leaves, or grass– find 226 227

αναγκαιότητα επιστροφής τους, για την at the Louvre, condemning their πολυπολιτισμικότητα και τη συνύπαρξη δι- loss and stressing the need for their αφορετικών κοινοτήτων στη Θεσσαλονίκη, repatriation, but she also comments αλλά και για τους νέους που αναγκάζονται more generally on multiculturalism να εγκαταλείψουν τη χώρα λόγω της κρί- and the co-existence of the different σης. Η περφόρμανς μπορεί να ιδωθεί ως communities in Thessaloniki, and on the συνέχεια του «πολιτικού» σχολίου της ει- young Greeks forced to flee the country καστικού, το οποίο πρωτοάρθρωσε με την because of the crisis. The performance Αρπαγή (2014), μια μετώπη εμπνευσμένη can be interpreted as a continuation από τα γλυπτά του Παρθενώνα, πάνω στην of the artist’s “political” commentary, οποία είχε εναποθέσει ένα μαύρο κομμάτι first articulated with her work Αρπαγή/ ύφασμα ως υπόμνηση της απώλειας και Abduction (2014) – a metope inspired του πένθους που συνεπάγεται. by the Parthenon sculptures, on which Παρά την αυτοτέλεια κάθε έργου, τα μέρη the artist had placed a black cloth, as a της δουλειάς που παρουσιάζει η Καλτσίδου reminder of the loss and the mourning it συνδέονται μεταξύ τους. Ο επισκέπτης, ει- entails. σχωρώντας στον αρχαιολογικό χώρο, δέχε- Each element may be independent, ται τα οπτικά ερεθίσματα των σύγχρονων but the different parts of the work έργων τέχνης. Η ερμηνεία τους εναπόκει- are interconnected. The visitor, upon ται στον ίδιο: μπορεί να τα δει χωριστά ή entering the archaeological grounds, is ως ένα σύνολο, μπορεί να τα ερμηνεύσει immediately grabbed by the visual stimuli φύλλα χρυσού, γρασίδι, βρίσκουν στη Ρω- their “natural” environment in the Roman ως μέρος της ιστορίας της πόλης, αλλά και of the modern works of art presented. μαϊκή Αγορά το «φυσικό» τους περιβάλ- Agora. One feels that the artist has finally ως μέρος της προσωπικής του ιστορίας. Interpretation and meaning are left λον. Μοιάζει σαν η εικαστικός να βρήκε τον discovered the perfect “host” for her Μέσα από την παρουσίαση και τους συ- to the visitor: he or she may see them «υποδοχέα» του έργου της. Η Καλτσίδου work. Kaltsidou draws inspiration from σχετισμούς που προκύπτουν από αυτή, η individually or as whole, or can interpret αντλεί την έμπνευσή της από παιδικές μνή- childhood memories and visits to the city’s πολιτιστική κληρονομιά και η ιστορία (το them as part of the city’s but also of his or μες από επισκέψεις σε μουσεία και μνημεία museums and monuments, which helped «παλιό») διασταυρώνονται με το νέο (το her own history. της πόλης, οι οποίες έχουν διαμορφώσει shape her dialectical relationship with εικαστικό έργο που γεννήθηκε για την έκ- Through the presentation of the work τη διαλεκτική της σχέση με στοιχεία των elements of the ancient and Byzantine θεση), απηχώντας εύστοχα το κεντρικό μή- and the correlations it gives birth to, the αρχαίων και βυζαντινών χρόνων. Η μορφή eras. The figure in fetal position, the steps, νυμα της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης cultural heritage and history (the “old”) σε εμβρυακή στάση, τα βήματα, τα πρόσω- the faces, they all illustrate the course of της Θεσσαλονίκης: «Παλιές διασταυρώσεις intersects with the new (the work of art πα, εικονοποιούν την πορεία της πόλης και the city and its inhabitants through the – Make it New». created for the exhibition), aptly echoing των ανθρώπων μέσα στο χρόνο. Τα υλικά ages. The materials allude to the practical the main message of the 5th Thessaloniki παραπέμπουν στη χρήση του χώρου, ο functions of the site: clay to the ceramic Επιμέλεια: Μαρία Δ. Καγιαδάκη Biennale of Contemporary Art: “Old πηλός στα κεραμικά εργαστήρια των βυζα- workshops of the Byzantine era, gold to Intersections – Make it New”. ντινών χρόνων, ο χρυσός στο πιο ισχυρό the ultimate medium of exchange. ανταλλακτικό μέσο. The performance brings “life” to the Curator: Maria D. Kagiadaki Τα βήματα, τα πρόσωπα και η κεντρική steps, the faces and the central figure μορφή της εγκατάστασης «ζωντανεύ- of the installation. Young women are ουν» μέσα από την περφόρμανς. Νεαρές walking and singing in the different κοπέλες βαδίζουν τραγουδώντας η κάθε languages of the various communities μία στη γλώσσα μιας διαφορετικής πολιτι- of multicultural Thessaloniki. Eventually σμικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και they reach the marble doors of the καταλήγουν να στέκονται ως άλλες «Μαγε- Odeon, where they stop and remain μένες» στις μαρμάρινες θύρες του Ωδείου, still, alluding to Las Incantadas (the ενώ η εικαστικός τις προσεγγίζει βουβά “Enchanted ones”); in silence, the και εναποθέτει δίπλα σε κάθε μορφή ένα artist approaches them and places a μαύρο μαντήλι, κινητοποιώντας τον θεατή black scarf next to each one, moving οπτικά, ηχητικά, κινητικά και συναισθηματι- the audience visually, acoustically, κά. Οι αναφορές ποικίλες: εκκινώντας από kinetically and emotionally. The scene τις «Μαγεμένες», τις ανάγλυφες μνημεια- is ripe with allusions; Kaltsidou makes a κές μορφές που κοσμούσαν την ευρύτερη comment about the “Enchanted Ones”, περιοχή της Ρωμαϊκής Αγοράς μέχρι τον the monumental relief figures that 19ο αιώνα και σήμερα παραμένουν «βίαια used to decorate the general area of ξενιτεμένες» στο Λούβρο, η Καλτσίδου the Roman Agora until the 19th century κάνει ένα σχόλιο για την απώλεια και την and are still “violently expatriated” 228 229

1ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΘΕΡΑΠΕΙΩΝ ΜΕΣΩ ΤΕΧΝΗΣ «ΖΩΗ ΚΑΙ TΕΧΝΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ» 1st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ART THERAPIES “LIFE AND ART AS ONE”

«Ζωή και τέχνη είναι ένα»: μια ανοιχτή “Life and Art as one”, an open process, διαδικασία που εμπλουτίζεται διαρκώς constantly enriched by the public’s με τη συμμετοχή του κοινού, διερευνά τη participation; an exploration of the σχέση της τέχνης με τη θεραπεία, καθώς relationship between art and therapy, και τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός διε- and of the potential to achieve ξοδικού διαλόγου ανάμεσα στα δύο αυτά comprehensive dialogue between γνωστικά πεδία. Στόχος μας είναι μια συ- the two cognitive fields; a continuous νεχής διεργασία συζήτησης, επεξεργασί- process of discussion, elaboration ας και αναστοχασμού πάνω στη θεματική and reflection on the themes of the του Συμποσίου. Symposium. Οι διάφορες εκδοχές και ερμηνείες της There are multiple versions and λειτουργίας της τέχνης είναι πολλαπλές: interpretations of the function of art: η τέχνη ως συνολική εικόνα του κόσμου, art as an overall picture of the world, ως ωδή στους μύθους, αρχαϊκούς ή άλ- as an ode to archaic or other myths, λους, η τέχνη ως φάρμακο και αυτοθερα- art as medicine and self-healing, art πεία, η τέχνη ως άμεση δημοκρατία αλλά as direct Democracy, and even as a και ως μεταμορφωτική δύναμη της ενέρ- transformative form of energy, be it γειας είτε ανθρώπινης, επιστημονικής ή human, scientific or artistic, and also καλλιτεχνικής, αλλά και η τέχνη ως φυ- art as a natural step forward towards σική εξέλιξη αντιμετώπισης του παρελ- addressing the past, art as a beneficial θόντος· η τέχνη, όπως ανέφερε ο Νίτσε, force that leads to reflection, because ως ευεργετική δύναμη που οδηγεί στον a thinker “sees his own actions as στοχασμό επειδή ο στοχαστής βλέπει τις experiments and questions – as ίδιες τις πράξεις του ως πειράματα, ως attempts to find out something”, as απόπειρες να ανακαλύψει κάτι· και ταυτό- Nietzsche wrote, and art as a continuous χρονα, όπως σημείωνε ο Αξελός, η τέχνη interpellation, as Axelos put it, which ως μια διαρκής επερώτηση που δεν οδη- leads to nothing less than the perpetual γεί παρά σε μια μόνιμη αναζήτηση μιας search for a self-contradicting answer. απάντησης που αυτοαναιρείται. Tens of thousands of years ago, before Δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, προτού the word “art” had entered any culture χρησιμοποιηθεί η λέξη «τέχνη» στο σύ- system, humans felt the need for στημα οποιασδήποτε κουλτούρας, υπήρ- creative expression, which went beyond χε η ανθρώπινη ανάγκη για δημιουργική their everyday utilitarian tasks. What έκφραση, πέραν των πρακτικών αναγκών we now call art, the creation of events και ζητημάτων. Αυτό που σήμερα ονομά- or objects of contemplation through ζουμε «τέχνη», η κατασκευή των γεγονό- the act of imagination, displayed or 230 231

των ή των αντικειμένων της ενατένισης, performed in special environments, ρήνας της δημιουργίας και συνεπώς κάθε Antonio Gramsci spoke about “the διαμέσου της πράξης της φαντασίας, που was at that time just a single aspect of ψυχική διεργασία μπορεί να εκφραστεί pessimism of the intellect and the εμφανίζεται ή εκτελείται σε ειδικά πε- everyday life. και να αποτυπωθεί μέσα από τη τέχνη. optimism of the will”, and it is his work ριβάλλοντα, συνιστούσε στο παρελθόν Today more than ever, art is a subject Το έργο γίνεται φίλτρο, οθόνη, δοχείο that has been the source of inspiration απλά και μόνο μια πτυχή της καθημερι- of inquiry and examination for many και έτσι η δημιουργικότητα του ανθρώ- for the title of the main exhibition of νής ζωής. different sciences, from history and που και η ανάπτυξή της μετατρέπεται σε the Biennale. So let us all, audience and Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η τέχνη the theory of art to psychology and έναν πολύ σημαντικό θεραπευτικό παρά- guest expert therapists alike, achieve αποτελεί αντικείμενο προς μελέτη για medicine. The motivation and quest by γοντα, ώστε να τροποποιεί τη φαντασία at this Symposium the optimism of the ένα ευρύ φάσμα επιστημών, που εκτεί- artists and theorists of performance του, να ξορκίζει τους δαίμονες του ή και will, which will build the foundations of νεται από τον τομέα της ιστορίας και της to find ways to envision and interpret να εµπλουτίζει τα σύµβολά του, καθώς το life in the present, the ability given to θεωρίας της τέχνης έως τον τομέα της art as the integral force behind the προϊόν τέχνης είναι ένα πρώτο σύµβολο. people by “art therapies” to deal with ψυχολογίας και της ιατρικής. Το ερέθισμα realisation of the meaning of human life «Από την απαισιοδοξία της νόησης στην their anxieties, hardships and fears, και η αναζήτηση τρόπων από τους καλλι- was “imparted” to art psychotherapists, αισιοδοξία της πράξης» αναφέρει ο by making them loose their ambiguity τέχνες και τους θεωρητικούς επιδόσεων drama therapists, psychodramatists, Antonio Gramsci που το έργο του είναι and giving them a more concrete form να οραματίζονται και να ερμηνεύουν την dance therapists, kinesiologists, η πηγή έμπνευσης για τον τίτλο της κε- so that they can better deal with these τέχνη ως αναπόσπαστη ισχύ της πραγ- music therapists, writers and poets, ντρικής έκθεσης της Μπιενάλε. Ας πραγ- issues. Life and Art are one. μάτωσης του νοήματος της ανθρώπινης who –in turn– sought ways to restore ματώσουμε σε αυτό το Συμπόσιο, με τη ζωής «μεταδόθηκε» στους εικαστικούς some of the essential functions of art συμμετοχή σας και τους προσκεκλημέ- Coordination/Organisation: ψυχοθεραπευτές, στους δραματοθερα- production. νους ειδικούς θεραπευτές, την αισιοδοξία Elena Tonikidi πευτές, στο ψυχόδραμα, στους χοροθε- Joseph Beuys was the first to describe της θέλησης που θα θέσει τα θεμέλια της ραπευτές και την κινησιολογία, στους this expanded concept of art: “one ζωής στο σήμερα, αυτή τη δυνατότητα μουσικοθεραπευτές, στη συγγραφή και who does not understand anything του ανθρώπου που δίνεται μέσα από τις στην ποίηση, που στη συνέχεια αναζήτη- about sardines, understands nothing «θεραπείες τεχνών» να μορφοποιήσει τις σαν τρόπους για να αποκαταστήσουν με- about art,” he argued, further pointing ανησυχίες, τις δυσκολίες και τους φόβους ρικές από τις ουσιώδεις λειτουργίες της out that even animals are part of the του, ώστε να χάσουν πλέον την ασάφεια παραγωγής της τέχνης. endeavour and that “art is not there τους, να αποκτήσουν συγκεκριμένη μορφή Η διατύπωση της διευρυμένης έννοιας to provide knowledge in direct ways. και να μπορεί να τους αντιμετωπίσει καλύ- της τέχνης, ετέθη για πρώτη φορά από It produces deepened perceptions of τερα. Ζωή και Τέχνη είναι ένα. τον Joseph Beuys: «αυτός που δεν κα- experiences.” Essentially, Beuys raised ταλαβαίνει τίποτα από σαρδέλες δεν κα- the point that freedom is the ability Συντονισμός/Οργάνωση: ταλαβαίνει τίποτα από τέχνη», ανέφερε, of humans to create new equations Έλενα Τονικίδη υπογραμμίζοντας παράλληλα ότι ακόμα (freedom = self-determination = και τα ζώα αποτελούν τμήμα της εργα- creativity = art = man). And this cannot σίας και ότι η τέχνη δεν είναι εδώ για να be accomplished individually, Beuys κερδίσουμε μια άμεση γνώση, αλλά για remarked, but collectively, with each να μορφοποιηθεί μια εκβαθυμένη γνώση person starting from their own place με αφορμή το βιωμένο. Αυτό που έθιξε, of work, i.e. the ability of a nurse, a ουσιαστικά, ο Beuys είναι ότι η ελευθερία homemaker, a villager, any one of us, είναι η ικανότητα του ανθρώπου να δη- to become a creative power and to μιουργήσει νέες εξισώσεις (ελευθερία = recognise it as part of an art mission we αυτοπροδιορισμός = δημιουργικότητα = need to accomplish. This life itself. τέχνη = άνθρωπος). Και αυτό, συμπλήρω- “Old Intersections – Make it New” is the νε, δεν επιτυγχάνεται από μερικούς αλλά general title of the 5th Thessaloniki από το κοινωνικό σύνολο, ξεκινώντας ο Biennale of Contemporary Art of καθένας από τον τόπο εργασίας του, την Thessaloniki: old intersections of ικανότητα π.χ. μιας νοσοκόμας, μιας νοι- places and eras, an inner need that is κοκυράς, ενός χωρικού, ενός από όλους the core of creation, and therefore all εμάς, να γίνουμε μια δημιουργική εξου- mental processes can be expressed and σία και να την αναγνωρίσουμε ως τμήμα reflected through art. The work becomes μιας καλλιτεχνικής υποχρέωσης που θα the filter, the screen and the receptor φέρουμε εις πέρας. Αυτή την ίδια τη ζωή. that turns human creativity and its «Παλιές Διασταυρώσεις – Make it New» development into a major therapeutic είναι ο γενικός τίτλος της 5ης Μπιενάλε agent, so that one may modify their Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης: παλιές imagination, cast out their demons or διασταυρώσεις τόπων και χρόνων, μια even enrich one’s symbols, the work of εσωτερική αναγκαιότητα που είναι ο πυ- art functioning as a first symbol. 232 233

Ροές και εμπόδια Flows and barriers ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Ο Ουμπέρτο Έκο υποστήριξε πως οι αιώ- according to Umberto Eco, centuries do νες αρχίζουν και τελειώνουν όχι αυστηρά not begin or end where the calendar ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ ημερολογιακά αλλά εκεί όπου τα γεγονό- dictates, but where events leave their τα δημιουργούν βαθιά σημάδια στη γραμ- deep marks on the linear flow of time. Eco μική ανάπτυξη του χρόνου. Έτσι, εκτιμά therefore claims that the 20th century NIKOS PANAYOTOPOULOS ότι ο 20ός αιώνας ξεκίνησε το 1914, όταν actually started in 1914, with the outbreak ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Μια of the First World War. Based on this PENELOPE PETSINI τέτοια θεώρηση κλείνει μάλλον την αυ- logic, the curtain must have dropped on λαία του αιώνα το 1989 με την πτώση the 20th century in 1989, with the fall of του Τείχους του Βερολίνου που σφρά- the Berlin Wall, an event that marked the AUFARBEITUNG: THE WALL γισε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, την end of the Cold War and the collapse of κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, existing socialism, opening the way for ανοίγοντας δρόμο σε μια στρεβλή παγκο- the emergence of an awry globalisation σμιοποίηση και έναν, επιφανειακά μόνο, and a world that is only superficially πολυπολικό κόσμο. Η σειρά Aufarbeitung: multipolar. The series Aufarbeitung: The The Wall (2010-2014) της Πηνελόπης Πε- Wall (2010-2014) by Penelope Petsini τσίνη και του Νίκου Παναγιωτόπουλου and Nikos Panayotopoulos explores διερευνά φωτογραφικά την τοπογραφία –through the photographic lens– the του Τείχους δύο δεκαετίες μετά, με διά- topography of the Wall two decades after θεση αναστοχασμού των ιστορικών και its fall, reflecting on its historical and σύγχρονων συμφραζόμενων. Η φωτογρα- contemporary connotations. After all, φία από τη γέννησή της, άλλωστε, απει- since its very inception, photography has κόνισε εργολαβικά σχεδόν τα μνημεία been, under the influence of the romantic και τα ερείπια, απηχώντας τα ρομαντικά pangs of early modernity, the art form σκιρτήματα της πρώιμης νεωτερικότη- weighed down heavily with depicting τας, συμβάλλοντας στην ερειπιοφιλία. monuments and ruins, contributing Στο Βερολίνο, αυτό το ανοιχτό βιβλίο greatly to the emergence of ruinofilia. της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας, το In Berlin, that open book of modern Τείχος, υπήρξε σύνορο γεωγραφικό και European history, the Wall served as πολιτικό, σωματικό και αδυναμία φυγής a geographical, political and physical του βλέμματος. Τα αληθινά ερείπια που border, from which one could not avert άφησε πίσω της η νοητή πια όσο και αυ- one’s gaze. The real ruins left behind by θαίρετη αυτή χάραξη πενήντα περίπου the almost 50-kilometre long arbitrary χιλιομέτρων, υπήρξαν οι άνθρωποι των and, at this point, notional line were οποίων οι ζωές διαιρέθηκαν, κακοποιή- the people who saw their lives torn θηκαν, αφαιρέθηκαν χάρη στη φυσική apart, abused or even taken away by του παρουσία. Αυτό καθιστά την απουσία the Wall’s material existence. This fact ανθρώπων στις φωτογραφίες της σειράς makes the absence of people from the ιδιαίτερα εύγλωττη. Το χιονισμένο τοπίο photographs even more eloquent. The συνιστά μια μεταφορά για τις εκατέρω- snowy landscape is a metaphor for the θεν ουτοπίες που έπεσαν σε χειμερία hibernation of the utopias fostered by νάρκη. Συγχρόνως, υποδεικνύει πόσο both sides. It also points out how nature η φύση διατηρεί την αθώα αυθάδεια να never loses its innocent audacity to purify εξαγνίζει καθετί ανθρώπινο, σκεπάζο- everything man-made, by temporarily ντας εφήμερα μέρος από τα ίχνη του covering a part of the traces of this συμβόλου μίσους και φανατισμού. Στα symbol of hatred and fanaticism. These μονοχρωματικά σχεδόν αυτά τοπία κυρι- almost monochromatic landscapes are αρχεί η λευκότητα του χιονιού, το μουντό dominated by the whiteness of snow, γκρι του σκυροδέματος, το υπόλευκο του the paleness of grey cement and the κλειστού ουρανού. Διακοσμημένα υπαι- off-white colour of the cloudy sky. Subtly νικτικά από γυμνές σιλουέτες δέντρων, decorated by the naked silhouettes of μοιάζουν απαθή και ακατοίκητα, σύγχρο- trees, they appear passive and barren, νες νεκρές ζώνες που εκπληρώνουν τις resembling modern buffer zones that επιταγές της μνημειακότητας, αθόρυβα fulfil the dictates of monumentality, εμποτισμένες με την αδρεναλίνη του κιν- latently instilled with the adrenaline 234 235

δύνου και το φαντασιακό της ελευθερί- of danger and the fantasy of freedom. ας. Τα κενά πρώτα πλάνα υποσημειώνουν The desolate foregrounds allude to the την αναπόφευκτη αποστασιοποίηση του unavoidable detachment of time. In a χρόνου. Σε μια φωτογραφία στο Mauer photograph of Mauerpark (The Wall Park), Park πέρα από το κατάλευκο πρώτο πλά- beyond the all-white foregrounds, one νο διακρίνονται μικροσκοπικές ανθρώπι- can discern tiny human figures, a thin line νες φιγούρες, μια λεπτή γραμμή Τείχους of the Wall and pylons of flood lights, as και πυλώνες προβολέων, σαν να λανθά- if a big, open stage lurked there, a stage νει εκεί μια μεγάλη ανοιχτή σκηνή, θέα- where personal and collective tragedies τρο όπου εκτυλίχτηκαν προσωπικά και unfolded. The position and angle of the συλλογικά δράματα. Οι θέσεις λήψης σε shots depicting official and unofficial επίσημα και ανεπίσημα μνημεία, γνωστά monuments, familiar and unknown και άγνωστα σημεία διαφυγής προσο- escapeways, resemble contemporary μοιάζουν με σύγχρονα check points που checkpoints where the gaze cuts across τέμνουν με το βλέμμα αιχμηρά τη σάρκα the flesh of collective memory. της συλλογικής μνήμης. Modernity amassed ruins faster than Η νεωτερικότητα σώρευσε γύρω της ερεί- any other era in history. One such πια πιο γρήγορα από κάθε άλλη εποχή. Ως prominent monument, the Wall, painfully επιφανές τέτοιο, το Τείχος διατρέχει το runs through the city of Berlin, both Βερολίνο, κυριολεκτικά και εννοιακά, με literally and conceptually. Besides, the οδυνηρό τρόπο. Η ίδια η ιδέα, άλλωστε, very idea of the wall is undergoing a του τείχους υφίσταται ριζικό μετασχημα- radical transformation: the rigid austerity τισμό: η άκαμπτη πολιτική λιτότητας, η policies, the Dublin II conventions, the συνθήκη Δουβλίνο ΙΙ, η κατευθυνόμενη manipulated media hysteria of the υστερία των ΜΜΕ, τα κάθε λογής κατα- media and all sorts of constructed σκευασμένα δόγματα φανερώνουν ότι dogmas reveal that there are many υπάρχουν πολλοί νομικοί, επικοινωνια- legal, communicational, ideological and κοί, ιδεολογικοί, τεχνολογικοί τρόποι για technological ways to raise visible and να υψώνονται ορατά και αόρατα τείχη, invisible walls, while the avenues of the ενώ φαρδαίνουν οι λεωφόροι απρόσκο- uninterrupted flow of capital, products πτης ροής κεφαλαίων, αγαθών, πληρο- and information become ever wider. φοριών. Ροή και εμπόδιο αποδεικνύονται The concepts of flow and barrier become κομβικές έννοιες στην κατανόηση της crucial in understanding the modern σύγχρονης συνθήκης, καθιστώντας τη condition, making the memory of the μνήμη του Τείχους αναπάντεχα επίκαι- Wall surprisingly current. The series ρη. Η φωτογραφική διαπραγμάτευση του by Panayotopoulos and Petsini is not Παναγιωτόπουλου και της Πετσίνη δεν content with only touching on the εξαντλείται στην ψηλάφηση μιας πολιτι- surface of this political memory, this κής μνήμης, ενός ευρωπαϊκού ακρωτηρι- European amputation. It also points out ασμού. Υπογραμμίζει ακόμη ότι οι κάθε- that vertical divisions are emphatically τες διαιρέσεις την εποχή της διαρκούς present, surprisingly brutal and unusually διασυνδεσιμότητας είναι εμφατικά πα- complex, even in our time of seemingly ρούσες, απρόσμενα ωμές και ασυνήθιστα constant connectivity. περίπλοκες. Curator: Hercules Papaioannou Επιμέλεια: Ηρακλής Παπαϊωάννου 236 237

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ CREATIVE STEREOTYPES

Μια ομάδα μαθητών από το 1ο Εργαστήριο A group of students from the 1st Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Special Vocational Education & Training Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Πυλαίας Χορτιάτη, Workshop of the municipality of Pylaia- ένα σχολείο ειδικής αγωγής στο Πανόρα- Chortiatis, a special education school μα, με την καθοδήγηση και εποπτεία της in Panorama, under the guidance εικαστικού Ευαγγελίας Παπαδοπούλου, and supervision of artist Evangelia δημιουργεί. Παίζοντας με στερεοτυπικά Papadopoulou, creates. Playing with καταγεγραμμένες κινήσεις, συνθέτει μια stereotypically recorded movements, εγκατάσταση από ανακυκλωμένο χαρτί. it creates an installation using recycled Το χαρτί σκίζεται με διαφορετικούς τρό- paper. πους, ανάλογα με τη βούληση του κάθε Children tear the paper into pieces in παιδιού, και στη συνέχεια τα σκισμένα any way they want. The products of this προϊόντα που προκύπτουν γίνονται το process then become the connecting συνδετικό υλικό για να κατασκευαστούν, material that allows the children to ανάλογα με τις δεξιότητες των παιδιών, create, depending on their skill level, πουλιά σε πτήση, φωλιές, νεφελώματα flying birds, nests, star clusters and an και μια ενεργειακή σπείρα. energy spiral. Η εμμονή αποτελεί ένα βασικό και απο- Persistence plays a vital role both in φασιστικό στοιχείο, τόσο για τη διαχείρι- the management of the material and ση του υλικού όσο και για τις επικαλύψεις in the multiple layering of the paper to σε επάλληλες στρώσεις με τις οποίες create the various shapes and forms. προκύπτουν οι διάφορες μορφές. Η δη- The creative process concludes with the μιουργική διαδικασία ολοκληρώνεται με development of the children’s creations το ανάπτυγμα αυτών των μορφών στον in space: an installation which alludes to χώρο: μια εγκατάσταση που παραπέμπει nature, but mostly reveals the pleasures στη φύση, αλλά κυρίως μια εγκατάσταση of gesture and the special and energised που φανερώνει την απόλαυση της χειρο- labour that was invested into its making. νομίας και τον ιδιαίτερο και ενεργειακά Meanwhile, a group of artists φορτισμένο κόπο που έχει αναλωθεί για characterised by their obsession with τη σύνθεση. gesture and the diverse ways materials Παράλληλα, μια ομάδα καλλιτεχνών που are used, participate in a dialogue έχουν βασικό χαρακτηριστικό την εμμο- at Villa Kapantzis with the paper 238 239

νή στη χειρονομία και στον ετερόκλητο installation of the students. “Inclusion” τρόπο χρήσης των υλικών αναπτύσσουν would be an apt name for the concept έναν διάλογο στον χώρο της βίλας Κα- behind this dialogue. παντζή με τη χάρτινη εγκατάσταση των Arguably, many questions are raised: μαθητών. Θα μπορούσαμε να ονομάσου- how revealing is the installation the με την ιδέα που κρύβεται πίσω από αυτόν children created for the participating τον διάλογο «συμπερίληψη». artists in relation to the stereotypical Τα ερωτήματα, που εύλογα δημιουργού- processes of labour? How essential νται, είναι πολλά: πόσο αποκαλυπτική can be the role artists play in helping μπορεί να είναι η εγκατάσταση των παι- students understand the act of creation? διών για τους καλλιτέχνες που συμμε- Or, how does this dialogue between τέχουν σε σχέση με τις στερεοτυπικές the works of art that are part of this διαδικασίες παραγωγής έργου; Πόσο ου- installation liberate the gaze of the σιαστική μπορεί να είναι η συμβολή των viewer with regard to who is doing what? καλλιτεχνών στην κατανόηση της δη- μιουργικής πράξης για τους μαθητές; Ή Curator: Vasilis Zografos ακόμη, ένας τέτοιος διάλογος έργων σε αυτή την εγκατάσταση πόσο απελευθε- ρώνει το βλέμμα του θεατή σε σχέση με το ποιος κάνει τι;

Επιμέλεια: Βασίλης Ζωγράφος Εκπαιδευτικά educational programmes

Π ρογράμματα 242 243

5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης Εκπαιδευτικά Προγράμματα 5th Thessaloniki Biennale of Η 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσ- The 5th Thessaloniki Biennale of Contemporary Art σαλονίκης με τίτλο «Παλιές Διασταυρώ- Contemporary Art, under the title “Old σεις – Make it Νew ΙΙΙ» θα καλύψει χρονικά Intersections – Make it New ΙΙΙ”, will τους καλοκαιρινούς μήνες, προσφέρο- extend during the summer months, Educational Programmes ντας τη δυνατότητα επίσκεψης σε του- open to tourists and locals alike, giving ρίστες και Θεσσαλονικείς και δίνοντας the opportunity to visitors to take την ευκαιρία να ενταχθεί η συμμετοχή part in parallel events as part of their των επισκεπτών σε παράλληλες δράσεις vacation. Events include guided tours της διοργάνωσης στο πλαίσιο του χρόνου and performances, while organizers have αναψυχής των καλοκαιρινών μηνών, είτε created a notebook guide to educational η δράση αφορά μια ξενάγηση ή μια περ- actions designed for children and their φόρμανς, είτε τη χρήση του τετραδίου parents. The notebook allows parents της αυτόνομης εκπαιδευτικής δράσης για to organize independent visits to the παιδιά με γονείς. Το τετράδιο καθοδηγεί museum, without requiring any previous τους γονείς να πραγματοποιήσουν αυτό- knowledge or background. It includes νομες επισκέψεις στον χώρο του μουσεί- suggestions for activities, games, ου, χωρίς να απαιτείται προϋπάρχον γνω- information and discussion on topics στικό υπόβαθρο. Περιέχει προτεινόμενες that promote the interaction between, δραστηριότητες, παιχνίδια, πληροφορίες on the one hand, the museum and its και θέματα προς συζήτηση, με σκοπό να adult and young visitors, and, on the προάγει την αλληλεπίδραση ενηλίκου- other, between family members, through ανηλίκου με το μουσείο από τη μια, αλλά a pleasant and open way of expression και μεταξύ των μελών μιας οικογένειας and action. The notebook includes all the από την άλλη, μέσα από έναν ευχάριστο necessary material for the suggested και ελεύθερο τρόπο έκφρασης και δρά- actions, which can also be picked up by σης. Το έντυπο συνοδεύεται από όλα τα children later at home. απαραίτητα υλικά για την πραγματοποί- The most important part of the ηση των δραστηριοτήτων και τα παιδιά educational programmes are the μπορούν να συνεχίσουν τις δράσεις και school programmes, which encourage στο σπίτι. students to investigate issues of artistic Το βάρος από την πλευρά των εκπαιδευ- creation in the modern world and to τικών προγραμμάτων δίνεται στα σχολικά relate the notions and meanings of the εκπαιδευτικά προγράμματα, όπου οι μα- works presented in the exhibition with θητές ενθαρρύνονται να εξερευνήσουν their own personal experiences. The ζητήματα δημιουργίας στον σύγχρονο discussion promoting analytical and κόσμο και να συσχετίσουν ιδέες και νο- critical thought, while also developing ήματα των έργων της έκθεσης με τα δικά oral and writing skills, becomes an τους βιώματα. Εργαλείο παρατήρησης instrument that promotes observation και ανακάλυψης των εκθέσεων αποτελεί and discovery of the exhibitions. Of η συζήτηση που προωθεί την αναλυτική equal importance for the scheduled και κριτική σκέψη και αναπτύσσει δεξιό- visits is the hands-on experience and τητες γύρω από τη γραφή και τον λόγο. participation of visitors in visual, Εξίσου σημαντικό ρόλο, κατά τη διάρκεια experiential and musico-kinetic προγραμματισμένης επίσκεψης, κατέχει group and individual activities. The η πρακτική ενασχόληση με εικαστικές, purpose of those activities, according βιωματικές, μουσικοκινητικές δραστηρι- to Vygotsky, is to cultivate the skills 244 245

ότητες, ομαδικές ή ατομικές, οι οποίες and abilities of children to reflect and της ομαδικής διαδήλωσης, τράβηξε πλά- synergy, which allowed an artist to στοχεύουν, σύμφωνα με τον Vygotsky, critically think about art – in other να και φωτογραφίες που αποτέλεσαν την convey his thoughts about art to a στην καλλιέργεια των ικανοτήτων των words to cultivate the skills required to πρώτη ύλη για την εικαστική εγκατάστα- classroom. The Museum’s educational παιδιών για αισθητικό συλλογισμό, σκέ- understand and appreciate a work of ση που παρουσίασε στην κεντρική έκθε- department translated an idea and art ψη ή κρίση, δηλαδή τις ικανότητες τους art1. In this edition of the Biennale, the ση της Μπιενάλε. project into a challenging educational να αντιλαμβάνονται και να βιώνουν ένα educational activities (guided tours, Ο συνδετικός κρίκος αυτής της συνέρ- programme, whose goal was to be the έργο τέχνης1. Παρά τον εκπαιδευτικό χα- conferences, performances etc.) will γειας και της μεταφοράς της εικαστικής mediator and advocate of visitors2, in ρακτήρα όλων των παραπάνω δράσεων not be accompanied by the traditional σκέψης ενός καλλιτέχνη στη σχολική this case preschoolers. The benefits of (ξεναγήσεις, ημερίδες, περφόρμανς κ.ά.) organized school visits to exhibitions, τάξη ήταν τα εκπαιδευτικά προγράμμα- this collaboration are immeasurable for που θα πραγματοποιηθούν κατά τη διάρ- due to the organisation taking place in τα του ΚΜΣΤ. Μια ιδέα, ένα καλλιτεχνικό all parties involved, but especially for κεια της Μπιενάλε, το αμιγώς σχολικό- the summer. πρότζεκτ μεταφράστηκε από το τμήμα the children who met and worked with μαθητικό κοινό, οι οργανωμένες δηλαδή Nevertheless, the Biennale “adopted” εκπαιδευτικών προγραμμάτων του μου- Iván Argote, this adventure has been, σχολικές επισκέψεις, θα λείψουν από τη the 8th Kindergarten of Ampelokipi σείου σε μια πρόκληση-εκπαιδευτικό according to their teachers’ and parents’ φετινή διοργάνωση, λόγω της χρονικής before the opening of the exhibition, πρόγραμμα που ο ρόλος του ήταν να feedback, a valuable experience they will περιόδου πραγματοποίησής της. in the context of Iván Argote’s work, αποτελέσει τον διαμεσολαβητή και συνή- treasure for the rest of their lives. Ωστόσο, δόθηκε μια μοναδική ευκαιρία Activissime. The artist had visited γορο των επισκεπτών2, που σε αυτή την στο 8ο Ολοήμερο Νηπιαγωγείο Αμπελο- Thessaloniki a few months before the περίπτωση ήταν τα νήπια. Το κέρδος αυ- Organisation and implementation: κήπων να «υιοθετηθεί» από την Μπιε- opening of the Biennale, in order to τής της συνεργασίας ήταν για όλους τους Evi Papavergou νάλε, πριν αυτή ξεκινήσει, με αφορμή το create the work he would present in εμπλεκόμενους ανυπολόγιστο, κυρίως Katerina Paraskeva έργο του Iván Argote, Activissime, ο οποί- the exhibition. The positive, immediate για τα παιδιά που, γνωρίζοντας και δου- ος επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη μερι- response by the Regional Directorate of λεύοντας με τον Iván Argote, απέκτησαν κούς μήνες πριν την έναρξη της έκθεσης Western Thessaloniki, and specifically by μια εμπειρία-αποσκευή για όλη τους τη στο πλαίσιο προετοιμασίας του έργου the head of cultural affairs, Mrs Virginia ζωή, σύμφωνα με την ανατροφοδότηση του. Η άμεση ανταπόκριση της Περιφε- Arvanitidou, combined with the fruitful των γονιών και των δασκάλων τους. ρειακής Διεύθυνσης Δυτικής Θεσσαλονί- cooperation with school counsellor, Mrs κης και συγκεκριμένα της υπεύθυνης των Katerina Lalioti, and the headmistress, Επιμέλεια και σχεδιασμός: πολιτιστικών θεμάτων, κ. Βιργινίας Αρβα- Artemis Mavidou, and two teachers, Εύη Παπαβέργου νιτίδου, η γόνιμη συνεργασία με τη σχο- Marina Karavatou and Ioannis Xenidis, Κατερίνα Παρασκευά λική σύμβουλο, κ. Κατερίνα Λαλιώτη, με of the kindergarten, allowed organizers την προϊσταμένη του 8ου νηπιαγωγείου to prepare the school’s premises for the Αμπελοκήπων, Άρτεμη Μαβίδου, και τους action by Iván Argote. δύο εκπαιδευτικούς του νηπιαγωγείου, Individuals and institutions from Μαρίνα Καράβατου και Γιάννη Ξενίδη, the fields of culture and education προετοίμασαν με τον καλύτερο τρόπο το collaborated in a genuine, direct έδαφος, ώστε να πραγματοποιηθεί βήμα synergy, materializing the artist’s idea προς βήμα η καλλιτεχνική δράση του to work with preschoolers and teach Iván Argote. them how to express their opinion, give Άνθρωποι και δυνάμεις από τον πολιτι- volume and power to their voice, and στικό και εκπαιδευτικό φορέα βρέθηκαν raise and frame questions, overcoming σε μια αληθινή και άμεση σύμπραξη, the obstacle of not sharing a common κάνοντας πραγματικότητα την ιδέα του tongue. A Colombian artist who lives καλλιτέχνη να δουλέψει μαζί με τα παιδιά in Paris, Argote worked with a class του νηπιαγωγείου, μαθαίνοντάς τους να of preschoolers of Russian, Albanian, εκφράζουν τη γνώμη τους, να δίνουν ήχο Georgian and Roma descent. Thanks και ένταση στη φωνή τους, να απευθύ- to the devotion and inspiration of their νουν και να γεννούν ερωτήματα, ξεπερ- teachers, he managed in four days to νώντας το εμπόδιο της μη κοινής γλώσ- create an environment of creativity, σας. Σε μια τάξη νηπίων με καταβολές expression and trust. The footage από Ρωσία, Αλβανία, Γεωργία και Ρομά, and photographs he collected in the ένας νέος Κολομβιανός καλλιτέχνης, που context of the actions, which aimed κατοικεί πλέον στο Παρίσι, κατάφερε με at approaching the concept of group 1 Μάριος Πούρκος, ΤΕΧΝΗ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΑΦΗΓΗΣΗ, 1 Marios Pourkos, TECHNI PAIXNIDI AFIGISI, την αμέριστη βοήθεια και έμπνευση των protest, will become the raw material for Ψυχολογικές και Ψυχοπαιδαγωγικές Διαστάσεις, Psychologikes kai psychopaidagogikes εκπαιδευτικών να χτίσει μέσα σε 4 ημέ- an installation that will be presented at Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, 2009, σ. 94 diastaseis, TOPOS editions, 2009, p. 94 ρες ένα περιβάλλον δημιουργίας, έκφρα- the main exhibition of the Biennale. 2 Hooper-Greenhill, E. 1994, Museum and 2 Hooper-Greenhill, E. 1994, Museum and σης και εμπιστοσύνης. Ο Argote, μέσα The SMCA Educational Programmes Gallery Education, Leicester University Press, Gallery Education, Leicester University Press, από τις δράσεις προσέγγισης της έννοιας acted as the connective link of this Λονδίνο, σ. 190 London, p. 190 BΙΟΓΡΑΦΙΚΑ biographies 248 249

Arcade, Λονδίνο (2013)· Of All Possible Things, sur Orge, France. Βελγικό Περίπτερο, Giardini, 56η Μπιενάλε Βενετίας ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Site Gallery, Sheffield, Αγγλία (2012). Πρόσφατες Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Bestiaire, Galerie (2015)· Nogueras Blanchard, Μαδρίτη 2014) MAIN EXHIBITION ομαδικές εκθέσεις: Nonfictions: Jeremiah Day/ Xippas, Παρίσι (2014)· Faire le mur, Collective, Recent solo exhibitions: KaVo Zahnarztstuhl Regie Simone Forti/Fred Dewey, Santa Monica Museum Εδιμβούργο (2014)· Circuits, Musée d’ Art Moderne 1520 A, Wilfried Lentz, Rotterdam (2014)· Forced Carlos Aires of Art, Σάντα Μόνικα (2014)· The Companion, de la Ville de Paris, Παρίσι (2012). Πρόσφατες readings, Lookout, Aldeburgh, United Kingdom γεν. Ronda, Ισπανία, 1974. Ζει και εργάζεται στη Μπιενάλε του Λίβερπουλ (2014). ομαδικές εκθέσεις: Biennale de Belleville, Carré de (2014)· Passionate Advocate for a Poisoned Earth, Μαδρίτη. Recent solo exhibitions: If you want blood, Arcade, Baudoin, Παρίσι (2014)· Horisont, Art Museum of TWAAS, New York (2013). Recent group exhibitions: b. Ronda, Spain, 1974. Lives and works in Madrid. London (2013)· Of All Possible Things, Site Gallery, Gotland, Σουηδία (2014) Belgian Pavilion, Giardini, 56th Venice Biennial Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Sweet dreams Sheffield, England (2012). Recent group exhibitions: Recent solo exhibitions: Bestiaire, Galerie Xippas, (2015)· Nogueras Blanchard, Madrid (2014) (are made of this), Mario Mauroner Contemporary Nonfictions: Jeremiah Day/Simone Forti/Fred Paris (2014)· Faire le mur, Collective, Edinburgh Art, Βιέννη, Αυστρία (2015)· Centro de Arte Dewey, Santa Monica Museum of Art, Santa Monica (2014)· Circuits, Musée d’ Art Moderne de la Ville Adelita Husni Bey Contemporanéo, Μάλαγα, Ισπανία (2012). (2014)· The Companion, Liverpool Biennial (2014) de Paris, Paris (2012). Recent group exhibitions: γεν. Μιλάνο, Ιταλία, 1985. Ζει και εργάζεται στη Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις PIGS, Artium Biennale de Belleville, Carré de Baudoin, Paris Νέα Υόρκη. Museum, Vitoria-Gasteiz, Ισπανία (2015)· V IvÁn Argote (2014)· Horisont, Art Museum of Gotland, Sweden b. Milan, Italy, 1985. Lives and works in New York. Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης, Fundación Once, γεν. Μπογκοτά, Κολομβία, 1983. Ζει και εργάζεται (2014) Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Playing Truant Centre Cibeles, Μαδρίτη, Ισπανία (2014) στο Παρίσι. Gasworks, Λονδίνο (2013)· White Paper: The Land, Recent solo exhibitions: Sweet dreams (are made of b. Bogota, Colombia, 1983. Lives and works in Taysir Batniji Beirut Collaborative Commissions, Βηρυτός (2014). this), Mario Mauroner Contemporary Art, Vienna, Paris. γεν. Γάζα, Παλαιστίνη, 1966. Ζει και εργάζεται στο Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Jens, Hordeland Austria (2015)· Centro de Arte Contemporanéo, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Cómo-lavar-la- Παρίσι. Kunstsenter (2013)· Meeting Points 7, MuKHa, Malaga, Spain (2012). Recent group exhibitions: loza-coherentemente, NC-Arte, Μπογκοτά (1915)· b. Gaza, Palestine, 1966. Lives and works in Paris. Αμβέρσα (2013)· 0 Degree Performance, Μπιενάλε PIGS, Artium Museum, Vitoria-Gasteiz, Spain Reddish Bue, D+T Project, Βρυξέλλες (2014)· Let’s Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Memory is της Μόσχας (2013) (2015)· V Bienal de Arte Contemporanéo, write a history of hopes, Galeria Varmelho, Σάο Evergreen, Galerie Sfeir Semler, Βηρυτός (2014)· Recent solo exhibitions: Playing Truant Gasworks, Fundación, Centre Cibeles, Madrid, Spain (2014) Πάολο (2014). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Man does not live on bread alone, Espace Robert London (2013)· White Paper: The Land, Beirut L’éloge de l’heure, MUDAC, Λωζάννη (2015)· de Lamanon, Salon de Provence, Γαλλία (2013)· Collaborative Commissions, Beirut, Lebanon Can Altay & Jeremiah Day Moving not moving, Galerie Laurence Bernard, Troubles, gallery BF15, Λυών, Γαλλία (2012). (2014). Recent group exhibitions: Jens, Hordeland Can Altay Γενεύη (2015)· Screening, Les Abattoirs, Τουλούζη Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: L’ avenir, Μπιενάλε Kunstsenter (2013)· Meeting Points 7, MuKHa, γεν. Άγκυρα, Τουρκία, 1975. Ζει και εργάζεται (2015) του Μόντρεαλ, Καναδάς (2014)· Open Museum Open Antwerp (2013)· 0 Degree Performance, Moscow στην Κωνσταντινούπολη. Recent solo exhibitions: Cómo-lavar-la-loza- City, Maxxi, Ρώμη (2014)· Shangri La: Imagined Biennial (2013) b. Ankara, Turkey, 1975. Lives and works in coherentemente, NC-Arte, Bogotá (1915)· Reddish Cities, Los Angeles Municipal Art Gallery, Barnsdall Istanbul. Bue, D+T Project, Brussels (2014)· Let’s write a Art Park, Λος Άντζελες (2014)· Atopia, Migration, David Brognon & StÉphanie Rollin Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Inner Space Station, history of hopes, Galeria Varmelho, Sao Paulo Heritage, and Placelessnes, Maz - Museo de Arte David Brognon The Seward Park Branch of the New York Public (2014). Recent group exhibitions: L’éloge de Zapopan, Μεξικό (2014) γεν. Messancy, Βέλγιο, 1978. Ζει και εργάζεται Library, Νέα Υόρκη (2013)· Distributed, Arcade, l’heure, MUDAC, Lausanne (2015)· Moving not Recent solo exhibitions: Memory is Evergreen, ανάμεσα στο Παρίσι και το Λουξεμβούργο. Λονδίνο (2012)· Distributed, Frieze Project East, moving, Galerie Laurence Bernard, Geneva (2015)· Galerie Sfeir Semler, Beirut, Lebanon (2014)· b. Messancy, Belgium, 1978. Lives and works Waltham Forest, Λονδίνο (2012). Πρόσφατες Screening, Les Abattoirs, Toulouse (2015) Man does not live on bread alone, Espace Robert between Paris and Luxemburg. ομαδικές εκθέσεις: Too Early, Too Late. Middle East de Lamanon, Salon de Provence, France (2013)· Stéphanie Rollin and Modernity, Pinacoteca Nazionale di Bologna, Marwa Arsanios Troubles, gallery BF15, Lyon, France (2012). Recent γεν. Λουξεμβούργο, 1980. Ζει και εργάζεται Ιταλία (2015)· Hot spot Istanbul, Museum Haus γεν. Ουάσιγκτον, 1978. Ζει και εργάζεται στη group exhibitions: L’ avenir, Biennale de Montreal, ανάμεσα στο Παρίσι και το Λουξεμβούργο. Konstruktiv, Ζυρίχη (2013) Βηρυτό, Λίβανος. Canada (2014)· Open Museum Open City, Maxxi, b. Luxemburg, 1980. Lives and works between Recent solo exhibitions: Inner Space Station, The b. Washington, 1978. Lives and works in Beirut, Rome (2014)· Shangri La: Imagined Cities, Los Paris and Luxemburg. Seward Park Branch of the New York Public Library, Lebanon. Angeles Municipal Art Gallery, Barnsdall Art Park, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: [i land], Albert New York (2013)· Distributed, Arcade, London Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Meeting Points USA (2014)· Atopia, Migration, Heritage, and Baronian, Βρυξέλλες (2015)· Sleeping in a City (2012) ·Distributed, Frieze Project East, Waltham 7-Ten thousand wiles and a hundred thousand Placelessnes, Maz, Museo de Arte Zapopan, Mexico that Never Wakes up, FRAC Poitou-Charentes, Forest, London (2012). Recent group exhibitions: tricks, BAC, Βηρυτός, Λίβανος (2014)· Tensta (2014) Angoulème, Γαλλία (2014)· Take me off your Mailing Too Early, Too Late. Middle East and Modernity, Konsthalle, Σουηδία (2014)· Suspended Spaces, Ρεν, List (San' ya), Youkobo ArtSpace, Τόκιο (2013)· I’m Pinacoteca Nazionale di Bologna, Italy (2015)· Hot Γαλλία (2013) James Beckett All the Tomorrow’s Broken Hearts, Palais Curtius, spot Istanbul, Museum Haus Konstruktiv, Zurich Recent group exhibitions: Meeting Points 7-Ten γεν. Χαράρε, Ζιμπάμπουε, 1977. Ζει και εργάζεται Λιέγη (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: (2013) thousand wiles and a hundred thousand tricks, BAC, στο Άμστερνταμ. Chambres obscures, Museum Dr. Guislain, Gent Beirut, Lebanon (2014)· Tensta Konsthalle, Sweden b. Harare, Zimbabwe, 1977. Lives and works in (2015)· Ritornando, Albert Baronian @ CIAC, Ghent Jeremiah Day (2014)· Suspended Spaces, Rennes, France (2013) Amsterdam. (2014) γεν. Πλύμουθ, Μασαχουσέτη, ΗΠΑ, 1974. Ζει και Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: KaVo Zahnarztstuhl Recent solo exhibitions: [i land], Albert Baronian, εργάζεται στο Άμστερνταμ και στο Βερολίνο. Bertille Bak Regie 1520 A, Wilfried Lentz, Ρότερνταμ (2014)· Bruxelles (2015)· Sleeping in a City that Never born Plymouth, Massachusetts, 1974. Lives and γεν. Arras, Γαλλία, 1983. Ζει και εργάζεται στο Forced readings, Lookout, Aldeburgh, Αγγλία (2014)· Wakes up, FRAC Poitou-Charentes, Angoulème works in Amsterdam and Berlin. Epinay sur Orge, Γαλλία. Passionate Advocate for a Poisoned Earth, TWAAS, (2014)· Take me off your Mailing List (San' ya), Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: If you want blood, b. Arras, France, 1983. Lives and works in Epinay Νέα Υόρκη (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Youkobo ArtSpace, Tokyo (2013)· I’m All the 250 251

Tomorrow’s Broken Hearts, Palais Curtius, Liège υποστηρίζεται από την NGO “KOLEKTIV8.” Gallery, Harerford, ΗΠΑ (2014) Annex, Κάιρο (2013)· Open Sesame, Apexart, (2013). Recent group exhibitions: Chambres The Depression Era collective was founded in 2011 Recent solo exhibitions: Permanent Exiles, MAMCO, Νέα Υόρκη (2013) Left-to-Right, Kunstquartier obscures, Museum Dr. Guislain, Gent (2015)· in order to articulate a common discourse and take Geneva (2015)· Art et Patrimoine: C’est encore Bethanien, Βερολίνο (2012)· The Virus is Spreading Ritornando, Albert Baronian @ CIAC, Ghent (2014) a stance against the extreme social, economical la nuit, Prison Qara, Institut Français de Meknès, Safarkhan Art Gallery, Κάιρο (2012) and political transformations of the past few years. Morroco (2015)· Modern Times, Miami Beach Urban Recent solo and group exhibitions: Alwan Festival, Μαριάννα Χριστοφίδου / Today it brings together 36 artists, photographers, Studios Gallery, Florida International University, Al Riwaq Art Space, Adilya, Bahrain (2014)· Back Marianνa Christofides writers, curators, designers and researchers – Miami (2015)· Constructing Illusion, Analix Forever, to Square 1, Forumbox, Helsinki (2013)· (K)harya γεν. Λευκωσία, Κύπρος, 1980. Ζει και εργάζεται supported by the NGO “KOLEKTIV8.” Geneva (2015)· Walking on the light, CCC - Centre “Freedom or Shit”, Hotel Viennoise, Cairo (2013)· στην Κολωνία, Γερμανία. de Création Contemporaine, Tours, France (2014). What Are You Doing Drawing?, Nile Sunset Annex, b. Nicosia, Cyprus, 1980. Lives and works in Ninar Esber Recent group exhibitions: Diverse works: Director’s Cairo (2013)· Open Sesame, Apexart, New York Cologne, Germany. γεν, Βηρυτός, Λίβανος, 1971. Ζει και εργάζεται στο Choice, 1997-2015, The Brooklyn Museum, New York (2013) Left-to-Right, Kunstquartier Bethanien, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Here let me stand, Παρίσι. (2015)· Memory, Place, Desire: Contemporary Art Berlin (2012)· The Virus is Spreading Safarkhan Art Galerie Campagne Première, Βερολίνο (2014)· b. Beirut, Lebanon, 1971. Lives and works in Paris. of the Maghreb and the Maghrebi, Cantor Fitzerald Gallery, Cairo (2012) L’histoire d’histoire d’une histoire, Kölnischer Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις και περφόρμανς: Gallery, Harerford, USA (2014) Kunstverein OG2, Κολωνία (2013)· Cinema Aurora, The Stabiliser bar and the time strechers, C-o-m- Mekhitar Garabedian miart 2013 - Milano International Art Fair, με p-o-s-i-t-e Art Center, Βρυξέλλες (2013)· The Good Peter Friedl γεν. Aleppo, Συρία, 1977. Ζει και εργάζεται στη την γκαλερί Laveronica arte Contemporanea, Seed, Le Cenquatre, Παρίσι (2012)· The Good Seed, γεν. Oberneukirchen, Αυστρία, 1960. Ζει και Γάνδη. Μιλάνο (2013)· Reluctantly Real, Laveronica Galerie Imane Fares, Παρίσι (2012)· L'Arlésienne, εργάζεται στο Βερολίνο. b. Aleppo, Syria, 1977. Lives and works in Ghent. arte contemporanea, Modica, Σικελία, Ιταλία French Culturel Center of Fes, Μαρόκο (2012). b. Oberneukirchen, Austria, 1960. Lives and Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: I love you, but I (2012). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Recorded Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Before our eyes, works in Berlin. don’t know, Albert Baronian, Βρυξέλλες (2014)· Memories, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Other Cartographies of the Rif, MACBA, Βαρκελώνη Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Nicolas Krupp Without even leaving, we are already no longer Βουκουρέστι (2014)· Art Brussels, με την γκαλερί (2014)· Before our eyes, Kunsthalle Mulhouse, Contemporary Art, Βασιλεία, Ελβετία (2011)· there, S.M.A.K., Γάνδη, Βέλγιο (2011)· Young Man Laveronica arte Contemporanea, Βρυξέλλες (2014)· Γαλλία (2013)· PLAY! Recapturing the Radical Magnificence, Guido Costa Projects, Τορίνο (2011)· Blues, KIOSK, Γάνδη (2010)· The End, Again, Hoet ARCO Madrid, με την γκαλερί Galerie Campagne Imagination, Διεθνής Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Sala Rekalde, Μπιλμπάο (2010)· Secret Modernity: Bekaert Gallery, Γάνδη (2010). Πρόσφατες ομαδικές Première, Μαδρίτη (2014)· Archaeologies of του Göteborg, Σουηδία (2013). Selected Writings and Interviews 1981–2009, Center the future 2, Galerie Campagne Première, for Contemporary Art, Αμβέρσα (2010). Πρόσφατες εκθέσεις: Ritornando, Albert Baronian @ CIAC, Recent solo exhibitions and performances: The Γάνδη (2014)· Here and Elsewhere, New Museum, Βερολίνο (2013)· Εκ Νέου-Μια νέα γενιά Ελλήνων Stabiliser bar and the time strechers, C-o-m-p- ομαδικές εκθέσεις: Critical Episodes (1957–2011), καλλιτεχνών, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Museu d’Art Contemporani de Barcelona (MACBA), Νέα Υόρκη (2014)· Long ago, and not true anyway, o-s-i-t-e Art Center, Brussels (2013)· The Good Waterside Contemporary, Λονδίνο (2013) Αθήνα (2013) Seed, Le Cenquatre, Paris (2012)· The Good Seed, Βαρκελώνη (2012)· Die Nacht im Zwielicht: Kunst Recent solo exhibitions: Here let me stand, Galerie Galerie Imane Fares, Paris (2012)· L'Arlésienne, von der Romantik bis heute, Belvedere, Βιέννη Recent solo exhibitions: I love you, but I don’t Campagne Première, Berlin (2014)· L’histoire French Culturel Center of Fes, Morocco (2012). (2012)· Modern Monsters: Death and Life of Fiction, know, Albert Baronian, Brussels (2014)· Without d’histoire d’une histoire, Kölnischer Kunstverein Recent group exhibitions: Before our eyes, Other Μπιενάλε της Ταϊπέι, Taipei Fine Arts Museum, even leaving, we are already no longer there, OG2, Cologne (2013)· Cinema Aurora, miart 2013 Cartographies of the Rif, MACBA, Barcelona, Spain Ταϊπέι (2012) S.M.A.K., Ghent, Belgium (2011)· Young Man Blues, - Milano International Art Fair, with Laveronica (2014)· Before our eyes, Kunsthalle Mulhouse, Recent group exhibitions: Nicolas Krupp KIOSK, Ghent (2010)· The End, Again, Hoet Bekaert arte contemporanea (2013)· Reluctantly Real. France (2013)· PLAY! Recapturing the Radical Contemporary Art, Basel (2011)· Magnificence, Gallery, Ghent (2010). Recent group exhibitions: Laveronica arte contemporanea, Modica, Sicily, Imagination, Göteborg International Biennial for Guido Costa Projects, Turin (2011)· Sala Rekalde, Ritornando, Albert Baronian @ CIAC, Ghent, Italy (2012). Recent group exhibitions: Recorded Contemporary Art, Sweden (2013). Bilbao (2010)· Secret Modernity: Selected Belgium (2014)· Here and Elsewhere, New Museum, Memories, National Museum of Contemporary Art, Writings and Interviews 1981–2009, Center for New York (2014)· Long ago, and not true anyway, Bucharest (2014)· Art Brussels, with Laveronica Mounir Fatmi Contemporary Art, Antwerp (2010). Recent group Waterside Contemporary, London (2013) arte contemporanea (2014)· ARCO Madrid, with γεν. Ταγγέρη, Μαρόκο, 1970. Ζει και εργάζεται exhibitions: Critical Episodes (1957–2011), Museu Galerie Campagne Première (2014)· Archaeologies ανάμεσα στο Παρίσι και την Ταγγέρη. d’Art Contemporani de Barcelona (MACBA), Piero Gilardi of the future 2, Galerie Campagne Première, Berlin b. Tangier, Morocco, 1970. Lives and works Barcelona (2012)· Die Nacht im Zwielicht: Kunst von γεν. Τορίνο, Ιταλία, 1942. Ζει και εργάζεται στο (2013)· Afresh-A new generation of Greek artists, between Paris and Tangier. der Romantik bis heute, Belvedere, Vienna (2012)· Τορίνο. National Museum of Contemporary Art, Athens Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Permanent Exiles, Modern Monsters: Death and Life of Fiction, Taipei b. Turin, Italy, 1942. Lives and works in Torino. (2013) MAMCO, Γενεύη (2015)· Art et Patrimoine: C’ est Biennial, Taipei Fine Arts Museum, Taipei (2012) Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Collaborative encore la nuit, Φυλακή Qara, Γαλλικό Ινστιτούτο Effects, Nottingham Contemporary, Νότινγκαμ Depression Era του Meknès, Μαρόκο (2015)· Modern Times, Miami Ganzeer (2013)· Collaborative Effects, Van Abbemuseum Ιδρύθηκε στην Αθήνα το 2011. Beach Urban Studios Gallery, Florida International γεν. Γκίζα, Αίγυπτος, 1982. Ζει και εργάζεται στη Αϊντχόφεν (2012)· Effetti Colaborativi, Castello de Established in Athens in 2011. University, Μαϊάμι, ΗΠΑ (2015)· Constructing Νέα Υόρκη. Rivoli, Τορίνο (2012)· leçon de choses, CCC-Centre Η κολεκτίβα Depression Era ιδρύθηκε το 2011 με Illusion, Analix Forever, Γενεύη (2015)· Walking on b. Giza, Egypt, 1982. Lives and works in New de Création Contemporaine, Τουρ, Γαλλία (2010). σκοπό να αρθρώσει έναν δημόσιο διάλογο και the light, CCC - Centre de Création Contemporaine, York. Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Interdependence, να λάβει θέση ενάντια στις ακραίες κοινωνικές, Tours, Γαλλία (2014). Πρόσφατες ομαδικές Πρόσφατες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις: Alwan City Gallery, Μόντενα, Ιταλία (2006)· Flower οικονομικές και πολιτικές μεταμορφώσεις των εκθέσεις: Diverse works: Director’s Choice, 1997- Festival, Al Riwaq Art Space, Adilya, Μπαχρέιν Power, Musée d’Art Moderne, Λιλ, Γαλλία (2003)· τελευταίων χρόνων. Σήμερα συγκεντρώνει 2015, The Brooklyn Museum, Νέα Υόρκη (2015)· (2014)· Back to Square 1, Forumbox, Ελσίνκι (2013)· Inverosimile, εγκατάσταση, Μπιενάλε Σύγχρονης 36 εικαστικούς, φωτογράφους, συγγραφείς, Memory, Place, Desire: Contemporary Art of the (K)harya “Freedom or Shit”, Hotel Viennoise, Κάιρο Τέχνης, Λυών, Γαλλία (2003) Coolustre, Collection επιμελητές, σχεδιαστές και ερευνητές και Maghreb and the Maghrebi, Cantor Fitzerald (2013)· What Are You Doing Drawing?, Nile Sunset Lambert, Αβινιόν, Γαλλία (2003)· Fragments 252 253

d’un discours italien, Musée d’Art Moderne e (2014)· Nature Morte (In the context of Giorgio Kunsthalle Bielefeld, Bielefeld, Γερμανία (2015)· Annika Kahrs Contemporain, Γενεύη (2003)· Techne 02. Tra arte Morandi exhibition), BOZAR-Palais des Beaux-Arts, The doubt of the Stage Prompter, Edith-Russ-Haus, γεν. Achim, Γερμανία, 1984. Ζει και εργάζεται στο e tecnologia, Spazio Oberdan, Μιλάνο (2002) Βρυξέλλες (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Oldenburg, Γερμανία (2015)· Sven Johne at White Αμβούργο. Recent solo exhibitions: Collaborative Effects, Zbigniew Rogalksi -Hamza Halloubi, Galerie AKINCI, Space, The Mordes Collection, West Palm Beach, b. Achim, Germany, 1984. Lives and works in Hamburg. Nottingham Contemporary, Nottingham (2013)· Άμστερνταμ (2015)· A House of Several Stories, Φλόριντα, ΗΠΑ (2014)· Seafaring Discoveries of our Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Galeria Joan Prats, Collaborative Effects, Van Abbemuseum Eindhoven Signal, Malmö, Σουηδία (2014)· Marrakech Biennale Time, Jalima Collection, Ντίσελντορφ, Γερμανία Βαρκελώνη (2015)· Solid surface, with hills, valleys, (2012)· Effetti Colaborativi, Castello de Rivoli, 5, Where are we now?, Μαρακές, Μαρόκο (2014) (2014). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: History craters and other topographic features, primarily Turin (2012)· leçon de choses, CCC-Centre de Recent solo exhibitions: Museum De Pont, Tilburg, is a warm Gun, NBK, Βερολίνο (2015)· Creating made of ice, Produzentengalerie, Αμβούργο (2014)· Création Contemporaine, Tours (2010). Recent Netherlands (2015)· Remake, c-o-m-p-o-s-i-t-e, Realities, Pinakothek der Moderne και Museum lines, Kunsthalle Bremerhaven, Γερμανία (2014)· group exhibitions: Interdependence, City Gallery Brussels, Belgium (2014)· Appear, KIOSK, Ghent, Brandhorst, Μόναχο (2015)· Object is Meditation Art Weekender, Situations, Μπρίστολ (2014)· of Modena (2006)· Flower Power, Musée d’Art Belgium (2014)· Hamza Halloubi, La CENTRALE, and Poetry, Grassi Museum, Λειψία (2015) Playing to the Birds, Kunstraum Mϋnchen, Μόναχο Moderne, Lille, France (2003)· Inverosimile, Brussels, Belgium (2014)· Nature Morte (In the Recent solo exhibitions: Sven Johne, Jutta (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Und weg installation, Biennial d’Art Contemporain de Lyon, context of Giorgio Morandi exhibition), BOZAR- Kunsthalle Bielefeld, Bielefeld, Germany (2015)· mit den Minuten, Hamburger Bahnhof - Museum France (2003) Coolustre, Collection Lambert, Palais des Beaux-Arts, Brussels, Belgium (2013). The doubt of the Stage Prompter, Edith-Russ-Haus, für Gegenwart, Βερολίνο (2015)· Sudden Change of Avignon, France (2003)· Fragments d’un discours Recent group exhibitions: Zbigniew Rogalksi Oldenburg, Germany (2015)· Sven Johne at White Idea. An Exhibition on Comparative Study between italien, Musée d’Art Moderne e Contemporain, -Hamza Halloubi, Galerie AKINCI, Amsterdam, Space, The Mordes Collection, West Palm Beach, Chinese and German Conceptual Art, United Geneva (2003)· Techne 02. Tra arte e tecnologia, Netherlands (2015)· A House of Several Stories, Florida, USA (2014)· Seafaring Discoveries of our Art Museum, Wuhan, Κίνα (2015)· Im Frühling, Spazio Oberdan, Milan (2002) Signal, Malmö, Sweden (2014)· Marrakech Biennale Time, Jalima Collection, Düsseldorf, Germany Hamburger Kunstverein, Γερμανία (2014) 5, Where are we now?, Marrakech, Morocco (2014) (2014). Recent group exhibitions: History is a Μαρίνα Γιώτη / Marina Gioti warm Gun, NBK, Berlin, Germany (2015)· Creating Recent solo exhibitions: Galeria Joan Prats, γεν. Αθήνα, 1972. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Nick Hannes Realities, Pinakothek der Moderne and Museum Barcelona (2015)· Solid surface, with hills, valleys, b. Athens, 1972. Lives and works in Athens. γεν. Αμβέρσα, Βέλγιο, 1974. Ζει και εργάζεται στο Brandhorst, Munich, Germany (2015)· Object is craters and other topographic features, primarily Το έργο της (φιλμ, βίντεο, εγκαταστάσεις) έχει Ranst, Βέλγιο. Meditation and Poetry, Grassi Museum, Leipzig, made of ice, Produzentengalerie, Hamburg προβληθεί και παρουσιαστεί σε παρά πολλές b. Antwerp, Belgium, 1974. Lives and works in Germany (2015) (2014)· lines, Kunsthalle Bremerhaven, Germany χώρες, τόσο σε διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ Ranst, Belgium. (2014)· Art Weekender, Situations, Bristol (2014)· (Toronto IFF, Transmediale, Jeonju, Rencontres Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: The Continuity of Hayv Kahraman Playing to the Birds, Kunstraum Mϋnchen, Munich Internationales, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Man, Museum of Photography (FoMu), Αμβέρσα γεν. Βαγδάτη, Ιράκ, 1981. Ζει και εργάζεται στο (2013). Recent group exhibitions: Und weg mit Θεσσαλονίκης) όσο και σε μουσεία/εικαστικές (2014)· The Continuity of Man, Cosmos Gallery, Ώκλαντ, ΗΠΑ. den Minuten, Hamburger Bahnhof - Museum für πλατφόρμες (Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Μουσείο Κυκλαδικής Παρίσι (2014)· Red Journey, CC De Stroming, b. Baghdad, Iraq, 1981. Lives and works in Gegenwart, Berlin (2015)· Sudden Change of Idea. Τέχνης, CaixaForum Barcelona, Bozar). Για Berlare, Βέλγιο (2011)· Red Journey, Wouter Oakland, USA. An Exhibition on Comparative Study between περισσότερα από 10 χρόνια επιμελείται πειραματικά Van Leeuwen Gallery, Άμστερνταμ (2011). Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Collective Chinese and German Conceptual Art, United Art Museum, Wuhan, China (2015)· Im Frühling, φιλμ και ντοκιμαντέρ για φεστιβάλ και ειδικές Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Bouteilles à la mer, Performance, Nelson-Atkins Museum of Art, Hamburger Kunstverein, Germany (2014) προβολές. Πρόσφατα βρίσκεται στην παραγωγή Cultuurcentrum Hasselt, Βέλγιο (2014)· Biennale Κάνσας και Duke University, Durham, ΗΠΑ (2014)· ενός ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους. Internationale de l' Image, Νανσύ, Γαλλία (2014)· Let the guest be the Master, Jack Shainman, Νέα Ελένη Καμμά / Eleni Kamma Lens Culture Exposure Awards 2013, Λονδίνο Υόρκη (2013)· Extimacy, The third line gallery, Her work (film, video, installations) has been γεν. Αθήνα, 1973. Ζει και εργάζεται στις (2014)· Head On, New South Wales Parliament Ντουμπάι (2012). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: screened and exhibited worldwide at both Βρυξέλλες και το Μάαστριχ. House, Σίδνεϊ, Αυστραλία (2014) Neighbours - Contemporary Narratives from Turkey international film festivals (Toronto IFF, b. Athens, Greece, 1973. Lives and works in and Beyond, Istanbul Modern, Κωνσταντινούπολη Transmediale, Jeonju, Rencontres Internationales, Recent solo exhibitions: The Continuity of Man, Brussels and Maastricht. (2014)· Echoes, Islamic Art and Contemporary Thessaloniki Film Festival) and museums/visual art Museum of Photography (FoMu), Antwerp (2014)· Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Oh, for some more Artists, Nelson-Atkins Museum of Art, Κάνσας platforms (Deste Foundation, Museum of Cycladic The Continuity of Man, Cosmos Gallery, Paris (2014)· Amusement!, Netwerk, Aalst, Βέλγιο (2015)· Yar (2013)· Arab Contemporary, Architecture, Culture Art, CaixaForum Barcelona, Bozar). For more Red Journey, CC De Stroming, Berlare, Belgium bana bir eg˘lence (Oh, for some Amusement!), Nadja and Identity, Louisiana Museum of Modern Art, than 10 years she curated experimental film and (2011)· Red Journey, Wouter Van Leeuwen Gallery, Vilenne, Λιέγη, Βέλγιο (2014)· Π όπως Πολιτικοί, Π Δανία (2014) documentary for festivals and special screenings. Amsterdam (2011). Recent group exhibitions: όπως Παπαγάλοι, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης She is currently in production of a feature length Bouteilles à la mer, Cultuurcentrum Hasselt, Recent solo exhibitions: Collective Performance, Τέχνης, Θεσσαλονίκη (2013)· From bank to bank on documentary. Belgium (2014)· Biennale Internationale de l' Image Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City and a gradual slope, Villa Romana, Φλωρεντία (2012). Nancy, France (2014)· Lens Culture Exposure Duke University, Durham, USA (2014)· Let the Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Archipelagos. The Hamza Halloubi Awards 2013, London (2014)· Head On, New South guest be the Master, Jack Shainman, New York Region as an Art Space, A project by Provincie γεν. Ταγγέρη, Μαρόκο, 1982. Ζει και εργάζεται Wales Parliament House, Sydney, Australia (2014) (2013)· Extimacy, The third line gallery, Dubai Limburg and SPACE Collection Provinciehuis στις Βρυξέλλες και την Ταγγέρη. (2012). Recent group exhibitions: Neighbours Maastricht, Βέλγιο (2015)· Multiplicities, Art Seen- b. Tangier, Morocco, 1982. Lives and works in Sven Johne - Contemporary Narratives from Turkey and Contemporary Art Projects & Editions, Λευκωσία, Brussels and Tangier. γεν. Bergen (νησί Rügen), Γερμανία, 1976. Ζει και Beyond, Istanbul Modern, Istanbul (2014)· Echoes, Κύπρος (2015)· 5 + 3: Eleni Kamma, Alien Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Museum De Pont, εργάζεται στο Βερολίνο. Islamic Art and Contemporary Artists, Nelson- Oosting, Thyra Schmidt, Kunstraum Düsseldorf, Tilburg, Oλανδία (2015)· Remake, c-o-m-p-o-s-i-t-e, b. Bergen (Rügen island), Germany, 1976. Lives Atkins Museum of Art, Kansas City (2013)· Arab Ντίσελντορφ (2014) In the mouth of the wolf. Die Βρυξέλλες (2014)· Appear, KIOSK, Γάνδη, Βέλγιο and works in Berlin. Contemporary, Architecture, Culture and Identity, Wolf, Die! Πρεσβεία της Κύπρου-Σπίτι της Κύπρου, (2014)· Hamza Halloubi, La CENTRALE, Βρυξέλλες Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Sven Johne, Jutta Louisiana Museum of Modern Art, Denmark (2014) Αθήνα (2014) 254 255

Recent solo exhibitions: Oh, for some more Σύγχρονης Τέχνης, Αθήνα (2013)· AGORA, 4η Welt, Βερολίνο (2013)· Kubus, Sparda –Kunstpreis, Angela Olga Anderson Amusement!, Netwerk, Aalst, Belgium (2015)· Yar Μπιενάλε της Αθήνας (2013) Kunstmuseum, Στουτγάρδη (2013)· Newtopia: γεν. ΗΠΑ, 1976. Ζει και εργάζεται στο Βερολίνο. bana bir eg˘lence (Oh, for some Amusement!), Nadja She is member of the artistic run space 3 137, which The State of Human Rights, Cultuurcentrum b. USA, 1976. Lives and works in Berlin. Vilenne, Liege, Belgium (2014)· P like Politics, P like founded by 3 Greek artists (Chrysanthi Koumianaki, Mechelen, LAMOT Heritage Centre Hof van Πρόσφατα βίντεο: Corridor X: Postscript to an Parrots, Macedonian Museum of Contemporary Art, Paki Vlassopoulou, Kosmas Nikolaou). Recent Busleyden Municipal Museum, Dossin Barracks Unfinished Journey, (σε συνεργασία με την Thessaloniki (2013)· From bank to bank on a gradual group exhibitions: EIDOS: Idée-Modèle- Empreinte: Memorial, Museum and Documentation Centre on Angela Melitopoulos), παραγωγή για το Berliner slope, Villa Romana, Florence (2012). Recent group Un art contemporain de Grèce, Institut Supérieur the Holocaust and Human Rights, Academie voor Herbstsalon, Gorki Theater, Βερολίνο (2013)· exhibitions: Archipelagos. The Region as an Art des Beaux-Arts, Benançon, France ( 2014)· Afresh-A Beeldende Kunst, Mechelen, Βέλγιο (2012)· politics. Pasewalk, επίσημη συμμετοχή στο Weidterstadt Space, A project by Provincie Limburg and SPACE new generation of Greek artists, National Museum ich-ichs-wir, Kunsthalle, Ravensburg, Γερμανία Open Air Film Festival, Weidterstadt, Γερμανία, Collection Provinciehuis Maastricht, Belgium of Contemporary Art, Athens (2013)· AGORA, 4th (2011) και στο Mixed Messages Media Studies Graduate (2015)· Multiplicities, Art Seen-Contemporary Art Showcase, The New School, Νέα Υόρκη· επίσης Athens Biennale (2013) Recent solo exhibitions: Homo Oeconomicus, Projects & Editions, Nicosia, Cyprus (2015)· 5 + προβλήθηκε ως μέρος του μικρού φιλμ Techniques 3: Eleni Kamma, Alien Oosting, Thyra Schmidt, Secession, Vienna (2013)· Parcours, Kunstpalais, Erik Van Lieshout of the Observer στο Νέο Δελχί (2009). Kunstraum Düsseldorf (2014) In the mouth of the Erlangen, Germany (2012)· and in between, (with γεν. Deurne, Ολλανδία, 1968. Ζει και εργάζεται Recent video works: Corridor X: Postscript to wolf. Die Wolf, Die! Embassy of the Republic of Katarina Zdjelar), Galerie Stadtpark, Krems, στο Ρότερνταμ. an Unfinished Journey, (in collaboration with Cyprus-House of Cyprus, Athens (2014) Austria (2012)· suspended, Georg Kargl Fine Arts, b. Deurne, The Netherlands, 1968. Lives and Vienna (2010)· x und noch etwas y dazu, Kubus Angela Melitopoulos), produced for the Berliner works in Rotterdam. Herbstsalon, Gorki Theater, Berlin (2013)· Pasewalk, Μιχαήλ Καρίκης / Mikhail Karikis Lenbachhaus, Munich (2010). Recent group Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: After the Riot II, γεν. Θεσσαλονίκη, 1975. Ζει και εργάζεται στο exhibitions: FORMER WEST, Haus der Kulturen official selection of the Weidterstadt Open Air Film Guido W. Baudach, Βερολίνο (2015)· I am in heaven, Λονδίνο. der Welt, Berlin (2013)· Kubus, Sparda –Kunstpreis, Festival, Weidterstadt, Germany, and the Mixed Anton Kern, Νέα Υόρκη (2015)· Private View, b. Thessaloniki, 1975. Lives and works in London. Kunstmuseum, Stuttgart (2013)· Newtopia: The Messages Media Studies Graduate Showcase, The Maureen Paley, Λονδίνο (2014)· JANUS, Annet Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Children of Unquiet, State of Human Rights, Cultuurcentrum Mechelen, New School, New York, and was screened as part Gelink Gallery, Άμστερνταμ (2012)· Commission, Villa Romana, Φλωρεντία (2014)· SeaWomen, LAMOT Heritage Centre Hof van Busleyden of the short film programme Techniques of the MMK-Museum für Moderne Kunst, Φραγκφούρτη Observer in New Delhi (2009). Arnolfini, Μπρίστολ, Αγγλία (2013). Πρόσφατες Municipal Museum, Dossin Barracks Memorial, (2012). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Manifesta ομαδικές εκθέσεις: Listening, Hayward Touring Museum and Documentation Centre on the 10, The European Biennal of Contemporary Art, Tom Molloy Exhibition (2014-2015)· 19η Μπιενάλε του Σίδνεϊ Holocaust and Human Rights, Academie voor Αγία Πετρούπολη, Ρωσία (2014)· Μπιενάλε της γεν. Ιρλανδία, 1964. Ζει και εργάζεται στη Ρουέν, (2014)· Mediacity Seoul, Seoul Museum of Art, Beeldende Kunst, Mechelen, Belgium (2012)· Μόσχας, NCCA, Μόσχα (2013)· The Encyclopedic Γαλλία. Σεούλ (2014)· Inside, Palais de Tokyo, Παρίσι (2014)· politics. ich-ichs-wir, Kunsthalle, Ravensburg, Palace, Arsenale, Μπιενάλε της Βενετίας (2013)· b. Ireland, 1964. Lives and works in Rouen, Assembly, TATE Britain, Λονδίνο (2014)· Glos, Germany (2011) Centrum Sztuki Wspólczesnej Zamek Ujazdowski, International Film Festival, Ρότερνταμ (2013) France. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Native, Lora Βαρσοβία, Πολωνία (2014). Recent solo exhibitions: After the Riot II, Guido Angela Melitopoulos & Reynolds Gallery, Ώστιν, Τέξας, ΗΠΑ (2014)· Recent solo exhibitions: Children of Unquiet, W. Baudach, Berlin (2015)· I am in heaven, Anton Angela OLGA Anderson Issue, The Flag Art Foundation, Νέα Υόρκη (2013)· Villa Romana, Florence, Italy (2014)· SeaWomen, Kern, New York (2015)· Private View, Maureen Angela Melitopoulos CADRE/R, Le 180, Ρουέν, Γαλλία (2013)· New Arnolfini, Bristol, United Kingdom (2013). Recent Paley, London (2014)· JANUS, Annet Gelink Gallery, γεν. Γερμανία, 1961. Ζει και εργάζεται στο World, Lora Reynolds Gallery, Ώστιν, Τέξας (2012)· group exhibitions: Listening, Hayward Touring Amsterdam (2012)· Commission, MMK-Museum für Βερολίνο. Doubt, Rubicon Gallery, Δουβλίνο. Ιρλανδία (2011). Exhibition (2014-2015)· 19th Biennale of Sydney Moderne Kunst, Frankfurt (2012). Recent group b. Germany, 1961. Lives and works in Berlin. Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Monument, Musee (2014)· Mediacity Seoul, Seoul Museum of Art, S. exhibitions: Manifesta 10, The European Biennal Από το 1986, τα βίντεό της παρουσιάζονται des Beaux-Art de Calais, Καλαί, Γαλλία (2014)· 5η Korea (2014)· Inside, Palais de Tokyo, Paris (2014)· of Contemporary Art, St. Petersburg, Russia σε πολλά διεθνή φεστιβάλ (World Wide Video Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης της Μόσχας (2013)· Assembly, TATE Britain, London (2014)· Glos, (2014)· Moscow Biennale, NCCA, Moscow (2013)· Festival, Άμστερνταμ· Videofestival, Λοκάρνο· The Encyclopedic Palace, Arsenale, La Biennale Lines of Control, Nasher Museum, Duke University, Centrum Sztuki Wspólczesnej Zamek Ujazdowski, EMAF Festival, Osnabrück, Γερμανία· Film and di Venezia (2013)· International Film Festival, Βόρεια Καρολίνα, ΗΠΑ (2013)· personal, political, Warsaw, Poland (2014) Videofestival, Μόντρεαλ· Berlinbeta, Βερολίνο, Rotterdam (2013) mysterious, The Flag Art Foundation, Νέα Υόρκη κ.ά.) καθώς και σε μουσεία όπως: Centre Georges και Lora Reynolds Gallery, Ώστιν, Τέξας (2013) Χρυσάνθη Κουμιανάκη / Pompidou (Παρίσι), Whitney Museum (Νέα Υόρκη), Thomas Locher Recent solo exhibitions: Native, Lora Reynolds Chrysanthi Koumianaki Musée d’Art Moderne (Μόντρεαλ), Centro del γεν. Munderkingen, Γερμανία, 1956. Ζει και Gallery, Austin, Texas, USA (2014)· Issue, The Flag γεν. Ηράκλειο Κρήτης, 1985. Ζει και εργάζεται Arte Contemporaia (Βαρκελώνη), Kunstmuseum εργάζεται στο Βερολίνο. Art Foundation, New York (2013)· CADRE/R, Le 180, στην Αθήνα. (Ντίσελντορφ) κ.α. b. Heraklion, Crete, Greece, 1985. Lives and b. Munderkingen, Germany, 1956. Lives and works Rouen, France (2013)· New World, Lora Reynolds works in Athens. in Berlin. Since 1986 her videos are regularly shown on many Gallery, Austin, Texas (2012)· Doubt, Rubicon Eίναι μέλος του artistic run space 3 137, το οποίο Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Homo Oeconomicus, international video festivals (World Wide Video Gallery, Dublin, Ireland (2011). Recent group ιδρύθηκε στην Αθήνα από 3 Έλληνες καλλιτέχνες Secession, Βιέννη (2013)· Parcours, Kunstpalais, Festival, Amsterdam· Videofestival of Locarno· exhibitions: Monument, Musee des Beaux-Art de (Χρυσάνθη Κουμιανάκη, Πάκυ Βλασσοπούλου, Erlangen, Γερμανία (2012)· and in between, (μαζί EMAF Festival, Osnabrück, Germany· Film and Calais, Calais, France (2014)· 5th Moscow Biennial Κοσμάς Νικολάου). Πρόσφατες ομαδικές με την Katarina Zdjelar), Galerie Stadtpark, Krems, Videofestival, Montreal· Berlinbeta, Berlin, etc.) as of Contemporary Art (2013)· Lines of Control, εκθέσεις: EIDOS: Idée-Modèle- Empreinte: Un art Αυστρία (2012)· suspended, Georg Kargl Fine Arts, well as in museums as Centre Georges Pompidou Nasher Museum, Duke University, North Carolina, contemporain de Grèce, Institut Supérieur des Βιέννη (2010)· x und noch etwas y dazu, Kubus (Paris), Whitney Museum (New York), Musée d’Art USA (2013)· personal, political, mysterious, The Beaux-Arts, Benançon, Γαλλία ( 2014)· Εκ Νέου-Μια Lenbachhaus, Μόναχο (2010). Πρόσφατες ομαδικές Moderne (Montreal), Centro del Arte Contemporaia Flag Art Foundation, New York and Lora Reynolds νέα γενιά Ελλήνων καλλιτεχνών, Εθνικό Μουσείο εκθέσεις: Former West, Haus der Kulturen der (Barcelona), Kunstmuseum (Düsseldorf) and others. Gallery, Austin, Texas, USA (2013) 256 257

Νίκος Ναυρίδης / Nikos Navridis Μπιενάλε του Γκέτεμποργκ, Σουηδία (2013) 2013, Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών, Ίδρυμα Ωνάση, Josza Gallery, Βρυξέλλες (2014)· About translation γεν. Αθήνα, 1958. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Recent solo exhibitions: Holy Politics, Regina Αθήνα (2013)· Desk Issues, Sluice Art Fair, Λονδίνο Galerie IG Bildende Kunst, Βιέννη (2011)· Laws, Lies, b. Athens, 1958. Lives and works in Athens. Gallery, Moscow (2014)· Debris of the Future, Pace (2013)· 1.2.3.b4, Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης-Κρατικό Traditions & Convictions, Josza Gallery, Βρυξέλλες Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Bernier/Eliades Gallery, London (2014)· Murder, She said!, Galería Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη (2013) (2010)· Imagine the possibilities, Gallery Alessandro Gallery, Αθήνα (2014, 2008, 2004)· Γκαλερί Ζήνα Kewenig, Palma de Mallorca (2013)· Studies of Recent solo exhibitions: 9 jours des affaires en Bagnai, Φλωρεντία (2009). Πρόσφατες ομαδικές Αθανασιάδου, Θεσσαλονίκη (2012)· CaixaForum American Suprematism, Galerie Kamm, Berlin cour, with Peter Nikoltsos, six d.o.g.s. project εκθέσεις: Drawing Biennial 2015, The Drawing Madrid, Μαδρίτη (2004). Πρόσφατες ομαδικές (2013)· Ophelia, Regina Gallery, London (2012)· space, Athens (2011). Recent group exhibitions: Room, Λονδίνο (2015)· Under Erasure, Tel Aviv εκθέσεις: A Thousand Doors, Αμερικάνικη Σχολή Landscapes of the Future, Kewenig Galerie, Hermeneutics of Perpetual Time, REH-transformer, Museum of Art, Τελ Αβίβ, Ισραήλ (2014)· Histoires Κλασικών Σπουδών, Γεννάδιος Βιβλιοθήκη, Αθήνα Cologne (2011)· Leviathan, Campoli Presti Gallery, Berlin (2014)· Pre-Text, Ileana Tounta Contemporary de je (part 1), Gallery Dix9, Παρίσι (2014) (2014)· No Country For Young Men, BOZAR-Palais Paris (2011). Recent group exhibitions: Walk the Art Center, Athens (2014)· Agora, 4th Biennale Recent solo exhibitions: Fearful Intentions, Josza des Beaux-Arts, Βρυξέλλες (2014)· Η μεσογειακή Line-Neue Wege der Zeichnung, Kunstmuseum, of Athens (2013)· Visual Dialogues 2013, Onassis Gallery, Brussels (2014)· About translation Galerie εμπειρία: Η Μεσόγειος ως χωροτάξικο παράδειγμα Wolfsburg, Germany (2015)· Manifesta 10, European Cultural Centre, Athens (2013)· Desk Issues, Sluice IG Bildende Kunst, Vienna (2011)· Laws, Lies, διακίνησης ιδεών και λόγου, Μακεδονικό Μουσείο Biennial of Contemporary Art, State Hermitage Art Fair, London (2013)· 1.2.3.b4, Thessaloniki Traditions & Convictions, Josza Gallery, Brussels Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη (2013)· Ιστορίες Museum, St. Petersburg, Russia (2014)· Flow, 6th Contemporary Art Center-State Museum of (2010)· Imagine the possibilities, Gallery Alessandro Σχεδίου (2), Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Prague Biennale, Prague (2013)· The Politics of Contemporary Art, Thessaloniki (2013) Bagnai, Florence (2009). Recent group exhibitions: Τούντα, Αθήνα (2011)· Η πρώτη εικόνα, Μακεδονικό Play, Gothenburg Biennale, Sweden (2013) Drawing Biennial 2015, The Drawing Room, London Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη Meriç Algün Ringborg (2015)· Under Erasure, Tel Aviv Museum of Art, Tel (2009)· La première image, Centre Régional d’Art Αντώνης Πίττας / Antonis Pittas γεν. Κωνσταντινούπολη, Τουρκία, 1983. Ζει και Aviv, Israel (2014)· Histoires de je (part 1), Gallery Contemporain de Sète, Sète, Γαλλία (2011) γεν. Αθήνα, 1973. Ζει και εργάζεται στο εργάζεται στη Στοκχόλμη, Σουηδία. Dix9, Paris (2014) Recent solo exhibitions: Bernier/Eliades Gallery, Άμστερνταμ. b. Istanbul, Turkey, 1983. Lives and works in Athens (2014, 2008, 2004)· Zina Athanassiadou b. Athens, 1973. Lives and works in Amsterdam. Stockholm, Sweden. Marinella Senatore Gallery, Thessaloniki (2012)· CaixaForum Madrid, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: De Nederlandsche Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Becoming γεν. Ιταλία, 1977. Ζει και εργάζεται ανάμεσα στο Madrid (2004). Recent group exhibitions: A Bank, Άμστερνταμ (2013)· Hessel Museum of European, Moderna Museet, Στοκχόλμη (2014)· A Λονδίνο και το Παρίσι. Thousand Doors, The American School of Art & CSS Bard Galleries, Annandale, Νέα Υόρκη Work of Fiction (Revisited), Galerie Nordenhake, b. Italy, 1977. Lives and works between London Classical Studies, Gennadius Library, Athens (2012)· Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα (2011)· Van Βερολίνο (2014)· Uprisings, MOSTYN, Llandudno, and Paris. (2014)· No Country For Young Men, BOZAR- Abbe Museum, Αϊντχόφεν (2011)· The Central Ουαλία (2014)· Metatext, Contemporary Art Gallery, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Mot International, Palais des Beaux-Arts, Brussels (2014)· The Museum, Ουτρέχτη (2002). Πρόσφατες ομαδικές Βανκούβερ, Καναδάς (2013)· The Apparent Author, Λονδίνο (2014)· The School of Narrative Dance, Mediterranean Experience: The Mediterranean as εκθέσεις: Agora, 4η Μπιενάλε της Αθήνας (2013)· Galeri NON, Κωνσταντινούπολη (2013)· The Library Petach Tikva Museum of Art, Ισραήλ (2014)· Estman a spatial paradigm for the circulation of ideas and Overlapping Biennial, 5η Μπιενάλε Βουκουρεστίου of Unborrowed Books, Art in General, Νέα Υόρκη Radio, INSITU, Βερολίνο (2014)· Public Secrets, meaning, Macedonian Museum of Contemporary (2012)· Kunsthal Charlottenborg, Κοπεγχάγη (2011)· (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: A Thousand Kunsthalle, St Gallen, Ελβετία (2014)· Museum Art, Thessaloniki (2013)· Drawing Stories (2), Stedelijk Museum Bureau, Άμστερνταμ (2004) Doors, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα (2014)· Il of Contemporary Art, Σάντα Μπάρμπαρα, ΗΠΑ Ileana Tounta Contemporary Art Centre, Athens Recent solo exhibitions: De Nederlandsche Bank, para volver, 12η Μπιενάλε της Cuenca, Ισημερινός (2014). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Portrait of (2011)· The First Image, Macedonian Museum (2014)· You Imagine What You Desire, 19η Μπιενάλε the Artist as a Young (Wo)Man, Castello di Rivoli, of Contemporary Art, Thessaloniki (2009)· Amsterdam (2013)· Hessel Museum of Art & CSS Bard Galleries, Annandale, New York (2012)· του Σίδνεϊ, Αυστραλία (2014) Ρώμη (2014)· Μπιενάλε του Λίβερπουλ (2014)· Set La première image, Centre Régional d’Art in Motion, Petach Tikva Museum of Art, Τελ Αβίβ Contemporain de Sète, Sète, France (2011) Benaki Museum, Athens (2011)· Van Abbe Museum, Recent solo exhibitions: Becoming European, Eindhoven (2011)· The Central Museum, Utrecht Moderna Museet, Stockholm (2014)· A Work of (2014) Pavel Pepperstein (2002). Recent group exhibitions: Agora, 4th Fiction (Revisited), Galerie Nordenhake, Berlin Recent solo exhibitions: Mot International, London γεν. Μόσχα, Ρωσσία, 1966. Δεν έχει μόνιμη Athens Biennale, Athens (2013)· Overlapping (2014)· Uprisings, MOSTYN, Llandudno, Wales (2014)· The School of Narrative Dance, Petach Tikva διεύθυνση ή εργαστήριο. Biennial, 5th edition Biennial, Bucharest (2012)· (2014)· Metatext, Contemporary Art Gallery, Museum of Art, Israel (2014)· Estman Radio, INSITU, b. Moscow, Russia, 1966. He has no permanent Kunsthal Charlottenborg, Copenhagen (2011)· Vancouver, Canada (2013)· The Apparent Author, Berlin (2014)· Public Secrets, Kunsthalle, St Gallen, address or studio. Stedelijk Museum Bureau, Amsterdam (2004) Galeri NON, Istanbul (2013)· The Library of Switzerland (2014)· Museum of Contemporary Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Holy Politics, Unborrowed Books, Art in General, New York Art, Santa Barbara, USA (2014). Recent group Regina Gallery, Μόσχα (2014)· Debris of the Θοδωρής Προδρομίδης / (2013). Recent group exhibitions: A Thousand exhibitions: Portrait of the Artist as a Young (Wo) Future, Pace Gallery, Λονδίνο (2014)· Murder, She Theo Prodromidis Doors, The Gennadius Library of American School Man, Castello di Rivoli, Rome (2014)· Liverpool said!, Galería Kewenig, Πάλμα, Μαγιόρκα (2013)· γεν. Θεσσαλονίκη, 1979. Ζει και εργάζεται στην of Classical Studies, Athens (2014)· Il para volver, Biennial (2014)· Set in Motion, Petach Tikva Studies of American Suprematism, Galerie Kamm, Αθήνα. 12th Bienal de Cuenca, Ecuador (2014)· You Imagine Museum of Art, Tel Aviv (2014) Βερολίνο (2013)· Ophelia, Regina Gallery, Λονδίνο b. Thessaloniki, Greece, 1979. Lives and works in What You Desire, 19th Biennale of Sydney, Australia (2012)· Landscapes of the Future, Kewenig Galerie, Athens. (2014) Nedko Solakov Κολωνία (2011)· Leviathan, Campoli Presti Gallery, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: 9 jours des affaires γεν. Cherven Bryag, Βουλγαρία, 1957. Ζει και Παρίσι (2011). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Walk en cour, με τον Πέτρο Νικόλτσο, six d.o.g.s. project Anila Rubiku εργάζεται στη Σόφια. the Line-Neue Wege der Zeichnung, Kunstmuseum, space, Αθήνα (2011). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: γεν. Δυρράχιο, Αλβανία, 1970. Ζει και εργάζεται b. Cherven Bryag, Bulgaria, 1957. Lives and works Wolfsburg, Γερμανία (2015)· Manifesta 10, European Hermeneutics of Perpetual Time, REH-transformer, ανάμεσα στο Τορόντο, το Μιλάνο και τα Τίρανα. in Sofia. Biennial of Contemporary Art, Μουσείο Ερμιτάζ, Βερολίνο (2014)· Pre-Text, Κέντρο Σύγχρονης b. Durres, Albania, 1970. Lives and works Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: A Group Show #2, Αγία Πετρούπολη, Ρωσσία (2014)· Flow, 6η Τέχνης Ιλεάνα Τούντα, Αθήνα (2014)· Agora, 4η between Toronto, Milan and Tirana. Galleria Massimo Minini, Brescia, Ιταλία (2014)· Μπιενάλε της Πράγας (2013)· The Politics of Play, Μπιενάλε της Αθήνας (2013)· Εικαστικοί Διάλογοι Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Fearful Intentions, Mixed Media (in at least four directions and one 258 259

centre), Galerie Bob Van Orsouw, Ζυρίχη (2014)· Thomas Weinberger & David Stjernholm, The Egg, said, The Boiler, New York (2015)· Rattelschneck Ιαπωνία (2014)· Panorama 15, Le Fresnoy Studio Paintings with No Texts and I Want Back Home (said Βρυξέλλες (2013)· Schön, Nusser & Baumgart Retrospective, Caricatura, Museum für Komische National des Arts Contemporains, Tourcoing, Γαλλία the big frog), Galleria Continua, San Gimignano, Contemporary, Μόναχο (2012)· Bernhard Knaus Kunst, Frankfurt (2013)· Representation and the (2013) Ιταλία (2013)· Protest Against the Protest, One- Fine Art, Φραγκφούρτη (2012)· von licht und Body, Wetterling Gallery, Stockholm (2012) Recent solo and group exhibitions : Traverso (solo), Night Stand Gallery, Σόφια (2013). Πρόσφατες zeit, Martin Mertens Gallery, Βερολίνο (2011). Galerie Sator, Month of Photography, Paris (2014)· ομαδικές εκθέσεις: Galeria Casas Riegner, Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: les miniatures, Qiu Zhijie Antidote, Galeries Royales Saint-Hubert, Nuit Μπογκοτά, Κολομβία (2014)· The Empty Pedestal, Codex-Berlin, Βερολίνο (2015)· Ein Moment-ewig, γεν. επαρχία Fujian, Κίνα, 1969. Ζει και εργάζεται Blanche, Brussels (2014)· La Biennale de Belleville- Museo Civico Archeologico di Bologna, Μπολόνια, Kunstwerk-Sammlung Alison und Peter W. Klein, στο Πεκίνο. FIAC, Paris (2014)· Kyotographies presented by Ιταλία (2014)· Text in Art, Georg Kargl Fine Arts & Eberdingen-Nussdorf, Γερμανία (2015) b. Fujian Province, China, 1969. Lives and works Agnès b., Kyoto, Japan (2014)· Panorama 15, Le Georg Kargl Box, Βιέννη (2014) Recent solo exhibitions: Galerie Robert Drees, in Beijing. Fresnoy Studio National des Arts Contemporains, Recent solo exhibitions: A Group Show #2, Galleria Hannover (2013)· The Collection Nr 1. Thomas Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Qiu Zhijie, Hanart Tourcoing, France (2013) Massimo Minini, Brescia, Italy (2014)· Mixed Media Weinberger & David Stjernholm, The Egg, Brussels TZGallery, Art Basel, Ελβετία (2014)· Everything (in at least four directions and one centre), Galerie (2013)· Schön, Nusser & Baumgart Contemporary, has Its Soul, Meilun Art Museum, Hunan Arts- Julien Prévieux Bob Van Orsouw, Zurich (2014)· Paintings with No Munich (2012)· Bernhard Knaus Fine Art, Frankfurt Press, Changsha, Κίνα (2014)· Homogeneity: The γεν. Γκερνόμπλ, Γαλλία, 1974. Ζει και εργάζεται Texts and I Want Back Home (said the big frog), (2012)· von licht und zeit, Martin Mertens Gallery, Nanjing Yangzi River Bridge Project, Museum of στο Παρίσι. Galleria Continua, San Gimignano, Italy (2013)· Berlin (2011). Recent group exhibitions: les Nanjing Art, Κίνα (2014)· Playground, Matthias b. Grenoble, France, 1974. Lives and works in Protest Against the Protest, One-Night Stand miniatures, Codex-Berlin (2015)· Ein Moment-ewig, Arndt Gallery, Σιγκαπούρη (2014). Πρόσφατες Paris. Gallery, Sofia (2013). Recent group exhibitions: Kunstwerk-Sammlung Alison und Peter W. Klein, ομαδικές εκθέσεις: Ancient Heritage-New Scenery Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Έκθεση του νικητή Galeria Casas Riegner, Bogota, Colombia (2014)· Eberdingen-Nussdorf, Germany (2015) a contemporary historical path by the west lake, του βραβείου Μarcel Duchamp, Espace 315, Centre The Empty Pedestal, Museo Civico Archeologico di SanshangArt, Hangzhou, Κίνα (2015)· Sudden Pompidou, Παρίσι (2015)· Le jeu idéal, Galerie Bologna, Bologna, Italy (2014)· Text in Art, Georg Olav Westphalen Change of Idea- An Exhibition on Comparative Showcase, Γκρενόμπλ (2013)· 10 puissance 120, Frac Kargl Fine Arts & Georg Kargl Box, Vienna (2014) γεν. Αμβούργο, Γερμανία, 1963. Ζει και εργάζεται Study between Chinese and German Conceptual Basse-Normandie, Caen, Γαλλία (2012)· Stratagèmes στη Στοκχόλμη. Art, United Art Museum, Hubei, Κίνα (2015)· et espaces clos, Galerie de l’ École des Beaux- Νίκος Τρανός / Nikos Tranos b. Hamburg, Germany, 1963. Lives and works in Μπιενάλε της Βενετίας (2015) arts de Rouen, Ρουέν, Γαλλία (2012). Πρόσφατες γεν. Ζαρακές, Εύβοια, Ελλάδα, 1957. Ζει και Stockholm. Recent solo exhibitions: Qiu Zhijie, Hanart ομαδικές εκθέσεις: Tapisserie - De Picasso à εργάζεται στην Αθήνα. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Humor and the TZGallery, Art Basel, Switzerland (2014)· Everything Messager, Musée Jean-Lurçat et de la Tapisserie b. Zarakes, Evia, Greece, 1957. Lives and works abject (performance), BHQFU, Νέα Υόρκη (2014)· has Its Soul, Meilun Art Museum, Hunan Arts-Press, Contemporaine, Angers, Γαλλία (2015)· Invitation au in Athens. Eine wesentlich andere Sprache (performance), Changsha, China (2014)· Homogeneity: The Nanjing voyage, La Centrale, Βρυξέλλες (2015)· Shortcuts, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Ένας μικρός Casa do Povo, Σάο Πάολο, Βραζιλία (2014)· Play, Yangzi River Bridge Project, Museum of Nanjing Centre PasquArt, Bienne, Ελβετία (2015) Βασιλοκτόνος, ΑΔ γκαλερί, Αθήνα (2007)· Recapturing the Radical Imagination, Gothenburg Art, China (2014)· Playground, Matthias Arndt Recent solo shows: Exhibition of the winner of Ενδονοσοκομειακές Λοιμώξεις, ΑΔ γκαλερί, Αθήνα Biennial, Γκέτεμποργκ, Σουηδία (2013)· A Junkie in Gallery, Singapore (2014). Recent group exhibitions: the prize Marcel Duchamp, Espace 315, Centre (2005)· Spell your name, γκαλερί Άρτιο, Αθήνα the forest : doing things the hard way, Galerie GP Ancient Heritage-New Scenery a contemporary Pompidou, Paris (2015)· Le jeu idéal, Galerie (2002)· Ταξιδιωτικές προειδοποιήσεις, γκαλερί & N Vallois (Project Room), Παρίσι (2012)· Flip Flop historical path by the west lake, SanshangArt, Showcase, Grenoble (2013)· 10 puissance 120, Άρτιο, Αθήνα (2000). Πρόσφατες ομαδικές Factory, «Vision Forum-Think Again», Minsheng Art Hangzhou, China (2015)· Sudden Change of Idea- Frac Basse-Normandie, Caen, France (2012)· εκθέσεις: Greek Art, Sem-Art Gallery, Μονακό Museum, Σαγκάη, Κίνα (2012). Πρόσφατες ομαδικές An Exhibition on Comparative Study between Stratagèmes et espaces clos, Galerie de l’École des (2011)· Locked Time, Donopoulos International εκθέσεις: Olav Westphallen/Peter Rostovsky/PROW: Chinese and German Conceptual Art , United Art Beaux-arts de Rouen, France, (2012). Recent group Fine Arts, Θεσσαλονίκη (2009)· Παγανισμός, Relative Coordinates, Galerie Kristen Lorello, Museum, Hubei, China (2015)· The Venice Biennale shows: Tapisserie - De Picasso à Messager, Musée περφόρμανς, Art Athina (2009) Νέα Υόρκη (2015)· Destroy, she said, The Boiler, (2015) Jean-Lurçat et de la Tapisserie Contemporaine, Recent solo exhibitions: Crimen Majestatis, AD Νέα Υόρκη (2015)· Rattelschneck Retrospective, Angers, France (2015)· Invitation au voyage, La Gallery, Athens (2007)· In-hospital Infections, AD Caricatura, Museum für Komische Kunst, Centrale, Brussels (2015)· Shortcuts, Centre Gallery, Athens (2005)· Spell your name, Artio Φραγκφούρτη (2013)· Representation and the Body, PasquArt, Bienne, Switzerland (2015) Gallery, Athens (2002)· Travel Warnings, Artio Wetterling Gallery, Στοκχόλμη (2012) Gallery, Athens (2000) . Recent group exhibitions: Recent solo exhibitions: Humor and the abject ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ Greek Art, Sem-Art Gallery, Monaco (2011)· (performance), BHQFU, New York (2014)· Eine RELATIVE MOTIONS Locked Time, Donopoulos International Fine Arts, wesentlich andere Sprache (performance), Casa do Thessaloniki (2009)· Paganism, performance, Art Povo, São Paolo, Brazil (2014)· Play, Recapturing Ευαγγελία Κρανιώτη / Evangelia ΤΑΥΤΟΕΤΕΡΟΤΗΤΑ Athina (2009) the Radical Imagination, Gothenburg Biennial, Kranioti IDENTALTERITY Gothenburg, Sweden (2013)· A Junkie in the γεν. Αθήνα, 1979. Ζει και εργάζεται στο Παρίσι. Thomas Weinberger forest : doing things the hard way, Galerie GP & b. Athens, 1979. Lives and works in Paris. Lynda Benglis γεν. Μόναχο, 1964. Ζει και εργάζεται στο N Vallois (Project Room), Paris (2012)· Flip Flop Πρόσφατες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις: γεν. Lake Charles, Λουιζιάνα, ΗΠΑ, 1941. Ζει και Βερολίνο και το Μόναχο. Factory, «Vision Forum-Think Again», Minsheng Traverso (ατομική), Galerie Sator, Μήνας εργάζεται μεταξύ Νέας Υόρκης, Σάντα Φε, Νέο b. Munich, 1964. Lives and works in Berlin and Art Museum, Shanghai, China (2012). Recent Φωτογραφίας, Παρίσι (2014)· Antidote, Galeries Μεξικό, Καστελόριζου και Αχμενταμπάντ, Ινδία. Munich. group exhibitions: Olav Westphallen/Peter Royales Saint-Hubert, Nuit Blanche, Bruxelles b. Lake Charles, Louisiana, U.S.A., 1941. Lives and Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Galerie Robert Rostovsky/PROW: Relative Coordinates, Galerie (2014)· La Biennale de Belleville-FIAC, Παρίσι works between New York, Santa Fe, New Mexico, Drees, Αννόβερο (2013)· The Collection Nr 1. Kristen Lorello, New York (2015)· Destroy, she (2014)· Kyotographies presented by Agnès b., Κιότο, Kastelorizo, Greece and Ahmedabad, India. 260 261

Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Lynda Benglis: Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Loving, Repeating, Identites…, Pavillon Vendôme-Centre d’ Art Recent solo exhibitions: Marvels of Things Created Water Source, Storm King Art Center, New Windsor, Kunsthalle Wien, Βιέννη (2015)· Opaque, La Contemporain, Clichy, Γαλλία (2015)· Le dessin and Miraculous Aspects of Existing Things, Opus Νέα Υόρκη (2015)· Lynda Benglis, Cheim & Read, Bf15, Λυών, Γαλλία (2015)· Opaque, Ellen de engagé, Committed drawing, Le Carreau du Temple, Gallery, Newcastle upon Tyne, United Kingdom Νέα Υόρκη (2014)· Lynda Benglis: Everything Bruijne Projects, Άμστερνταμ (2015). Πρόσφατες Παρίσι (2015)· Lenin: Icebreaker Revisited, Austrian (2013)· Hector de Gregorio: New Work, Opus Gallery, Flows, Locus Gallery, Φιλαδέλφεια, Πενσυλβάνια, ομαδικές εκθέσεις: Doors Open, Forum Expanded Cultural Forum New York, Νέα Υόρκη (2014). Newcastle upon Tyne, United Kingdom (2011) Η.Π.Α. (2013). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Berlinale, Akademie der Künste, Βερολίνο (2015)· Recent solo exhibitions: The Lenin Museum, The Recent group exhibitions: Summer Exhibition, Opus Pretty Raw: After and Around Helen Frankenthaler, Feminine Futures – The Membrane of the Dream James Gallery, The Graduate Center, CUNY, New Gallery, Newcastle upon Tyne, United Kingdom Rose Art Museum, Brandeis University, Waltham, & The Membrane of the Real, Museum Langmatt, York (2014)· Homosexuality Is Stalin’s Atom Bomb (2011)· Nine: An Exhibition of New Work by Nine Μασαχουσέτη, Η.Π.Α. (2015)· Venus Drawn Out: Μπάντεν, Ελβετία (2015)· Nascent States, Waterside to Destroy America, Winkleman Gallery, New York Contemporary Artists, Opus Gallery, Newcastle 20th Century works of great women artists, The Contemporary, Λονδίνο (2015) (2013)· Tour of MoMA with Congressman Dondero, upon Tyne, United Kingdom (2011)· Happiness Armory Show at Pier 92, Νέα Υόρκη (2014)· Lynda Recent solo exhibitions: Loving, Repeating, Galeria HIT, Bratislava, Slovakia (2012). Recent machines, RISE Berlin, Berlin (2010) Benglis 73/74, Sutton Projects, Neon Parc και TCB Kunsthalle Wien, Austria (2015)· Opaque, La Bf15, group exhibitions: Et Autres Identites…, Pavillon Art, Σίδνεϊ, Αυστραλία (2014). Lyon, France & Opaque, Ellen de Bruijne Projects, Vendôme-Centre d’Art Contemporain, Clichy, Igor Grubic γεν. Ζάγκρεμπ, Κροατία, 1969. Ζει και εργάζεται Recent solo exhibitions: Lynda Benglis: Water Amsterdam (2015). Recent group exhibitions: France (2015)· Le dessin engagé, Committed στο Ζάγκρεμπ. Source, Storm King Art Center, New Windsor, New Doors Open, Forum Expanded Berlinale, Akademie drawing, Le Carreau du Temple, Paris (2015)· Lenin: b. Zagreb, Croatia, 1969. Lives and works in York (2015)· Lynda Benglis, Cheim and Read, New der Künste, Berlin (2015)· Feminine Futures – The Icebreaker Revisited, Austrian Cultural Forum New Zagreb. York (2014)· Lynda Benglis: Everything Flows, Locus Membrane of the Dream & The Membrane of the York, New York (2014). Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Angels with dirty Gallery, Philadelphia, Pennsylvania (2013). Recent Real, Museum Langmatt, Baden, Switzerland faces, Laveronica Arte Contemporanea, Σικελία, group exhibitions: Pretty Raw: After and Around (2015)· Nascent States, Waterside Contemporary, Κωστής Φωκάς / Kostis Fokas Modica, Ιταλία (2014)· Artefiera, Μπολόνια, Ιταλία Helen Frankenthaler, Rose Art Museum, Brandeis London (2015) γεν. Αθήνα, 1979. Ζει και εργάζεται στα Χανιά της (2014)· East Side Story, Dock-aktuelle Kunst, University, Waltham, Massachusets, U.S.A. (2015)· Κρήτης. Βασιλεία, Ελβετία (2013). Πρόσφατες ομαδικές Venus Drawn Out: 20th Century works of great Marianne Darlén Solhaugstrand b. Athens, 1979. Lives and works in Chania, εκθέσεις: Sweet Dew - since 1980, Gwangju women artists, The Armory Show at Pier 92, New γεν. Tromsø, Νορβηγία, 1975. Ζει και εργάζεται Crete, Greece. Biennale 20th Anniversary Special Project, Νότια York (2014)· Lynda Benglis 73/74, Sutton Projects, στο Όσλο, Νορβηγία. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Relationshits, Κορέα (2014)· Notes on Undoing, Garis & Hahn, Νέα Atopos (Residency), Αθήνα (2015)· I’m not Neon Parc and TCB Art, Sydney, Australia (2014). b. Tromsø, Norway, 1975. Lives and works in Υόρκη (2014)· The Deep of the Modern, Manifesta 9, malfunctioning, you are, Dalston Superstore, Oslo, Norway. Γάνδη, Βέλγιο (2012) Ursula Biemann Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: All Artists Λονδίνο (2014). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: γεν. Ζυρίχη, Ελβετία, 1955. Ζει και εργάζεται στη are Hermaphrodites, VisningsromDrammen, L’artfair, Impact Hub, Γενεύη (2015)· Pink Pistols, Recent solo exhibitions: Angels with dirty faces, Ζυρίχη. Νορβηγία (2013)· Watercolors, Tromsø Gallery of Doomed Gallery Dalston, Λονδίνο (2015)· Art Laveronica Arte Contemporanea, Modica, Italy b. Zurich, Switzerland, 1955. Lives and works in Contemporary Art, Tromsø (2013)· Juicier, Window Basel, APT606, Φλόριντα, Η.Π.Α. (2014)· Art is Dad, (2014)· Artefiera Bologna, Bologna, Italy (2014)· Zurich. Box Gallery Pushwagner, Όσλο (2012). Πρόσφατες Τορόντο (2014) East Side Story, Dock-aktuelle Kunst, Basel, Switzerland (2013). Recent group exhibitions: Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Egyptian Chemistry- ομαδικές εκθέσεις: LOCUS exhibition at Studio 17, Recent solo exhibitions: Relationshits, Atopos Sweet Dew - since 1980, Gwangju Biennale 20th Deep Weather-Sahara Chronicle, Neuer Berliner με τους T. Fastvold και T. Thorjussen, Stavanger, (Residency), Athens, Greece (2015)· I’m not Anniversary Special Project, South Korea (2014)· Kunstverein, Βερολίνο (2013)· Ursula Biemann Νορβηγία (2015)· Die Winterreise, Galleri LNM, malfunctioning, you are, Dalston Superstore, Notes on Undoing, Garis & Hahn, New York (2014)· Mission Reports, Lentos Museum Linz, Αυστρία Όσλο (2015) London (2014). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: The Deep of the Modern, Manifesta 9, Genk, (2012)· Ursula Biemann, Bildmuseet, Umea, L’artfair, Impact Hub, Geneva, Switzerland (2015)· Recent solo exhibitions: All Artists are Belgium (2012) Σουηδία (2007-2008)· Waterscapes - The Politics of Hermaphrodites, VisningsromDrammen, Pink Pistols, Doomed Gallery Dalston, London Water, Pohang City Museum of Art, Pohang, Νότια (2015)· Art Basel, APT606, Florida, U.S.A. (2014)· Norway (2013)· Watercolors, Tromsø Gallery of David Hockney Κορέα (2015)· Rights of Nature: Art and Ecology Art is Dad, Toronto (2014) Contemporary Art, Tromsø (2013)· Juicier, Window γεν. Bradford, Αγγλία, 1937. Ζει και εργάζεται στο in the Americas, Nottingham Contemporary, Box Gallery Pushwagner, Oslo (2012). Recent group Μπρίντλινγκτον, East Riding, Yorkshire και στο Νότινγχαμ (2015) exhibitions: LOCUS exhibition at Studio 17, with Hector de Gregorio Κένσινγκτον του Λονδίνου. Recent solo exhibitions: Chemistry-Deep Weather- T. Fastvold and T. Thorjussen, Stavanger, Norway γεν. Ισπανία. Ζει και εργάζεται στο Λονδίνο. b. Bradford, United Kingdom, 1937. Lives in Sahara Chronicle, Neuer Berliner Kunstverein, (2015)· Die Winterreise, Galleri LNM, Oslo (2015) b. Spain. Lives and works in London. Bridlington, East Riding of Yorkshire, and Berlin (2013), Ursula Biemann Mission Reports, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Marvels of Things Kensington, London. Lentos Museum Linz, Austria (2012), Ursula Yevgeniy Fiks Created and Miraculous Aspects of Existing Things, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Louisiana on paper, Biemann, Bildmuseet, Umea, Sweden (2007- γεν. Μόσχα, 1972. Ζει και εργάζεται στη Νέα Opus Gallery, Newcastle upon Tyne, Μεγάλη David Hockney, Louisiana Museum of Modern Art, 2008). Recent group exhibitions: Waterscapes Υόρκη. Βρετανία (2013)· Hector de Gregorio: New Work, Humlebaek, Δανία (2015)· David Hockney: Some - The Politics of Water, Pohang City Museum b. Moscow, 1972. Lives and works in New York. Opus Gallery, Newcastle upon Tyne, Μεγάλη new paintings (and photography), Pace Gallery, of Art, Pohang, Korea (2015)· Rights of Nature: Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: The Lenin Museum, Βρετανία (2011) Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Νέα Υόρκη (2015)· David Hockney: The arrival of Art and Ecology in the Americas, Nottingham The James Gallery, The Graduate Center, CUNY, Summer Exhibition, Opus Gallery, Newcastle upon spring, Pace Beijing, Πεκίνο (2015). Πρόσφατες Contemporary, Nottingham (2015) Νέα Υόρκη (2014)· Homosexuality Is Stalin’s Atom Tyne, Μεγάλη Βρετανία (2011)· Nine: An Exhibition ομαδικές εκθέσεις: Reflections Refractions, The Bomb to Destroy America, Winkleman Gallery, Νέα of New Work by Nine Contemporary Artists, Opus National Portrait Gallery, Smithsonian Institution, Pauline Boudry & Renate Lorenz Υόρκη (2013)· Tour of MoMA with Congressman Gallery, Newcastle upon Tyne, Μεγάλη Βρετανία Ουάσινγκτον (2009)· Museum Islands, Masterworks Ζουν και εργάζονται στο Βερολίνο. Dondero, Galeria HIT, Μπρατισλάβα, Σλοβακία (2011)· Happiness machines, RISE Berlin, Βερολίνο From Japanese Art Museum Collections, The Japan Live and work in Berlin. (2012). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Et Autres (2010) Association Of Art Museums 25th Anniversary 262 263

Exhibition, Tokyo Metropolitan Art Museum, Τόκυο, Μπρίσμπεϊν, Αυστραλία (2012)· Tina Fiveash: ομαδικές εκθέσεις: Ιnterface: Queer Artist Forming at Athens, Athens, Greece (2015)· Photoromance Ιαπωνία (2009) Selected Works, Platform 72, Σίδνεϊ (2012)· Tina Communities through Social Media, Leslie-Lohman Romanzo Athens, Athens, Greece (2015)· Miam Recent solo exhibitions: Louisiana on paper, Fiveash, Plump Gallery, Σίδνεϊ (2011). Πρόσφατες Museum of Gay and Lesbian Art, Νέα Υόρκη (2015)· festival, The Hague, Holland (2014)· Civilization and David Hockney, Louisiana Museum of Modern ομαδικές εκθέσεις: Got the Message? 50 Years of Faceless, De Markten, Βρυξέλλες (2015) Fall, Metamatic Taf, Athens, Greece (2013) Art, Humlebaek, Denmark (2015)· David Hockney: Political Posters, Art Gallery of Ballarat, Ballarat, Recent solo exhibitions: Amoresuperm, La Fresh Some new paintings (and photography), Pace Αυστραλία (2013)· Marrickville Contemporary Art Gallery, Madrid(2014)· Superm Fruit, Please Do Αντώνης Πρωτοπάτσης (Pazzi) / Gallery, New York (2015)· David Hockney: The Prize Finalists Exhibition, Chrissie Cotter Gallery, Not Enter, Los Angeles(2014)· De Rusia con Amor, Antonis Protopatsis (Pazzi) arrival of spring, Pace Beijing, Beijing, China (2015). Σίδνεϊ (2012)· Emergence Quirk-ability Gallery, Asterisco Festival, casaBrandon Gallery, Buenos γεν. Μυτιλήνη, 1897 - πέθανε Αθήνα, 1947 Recent group exhibitions: Reflections Refractions, Σίδνεϊ(2012). Aires (2014). Recent group exhibitions: Ιnterface: b. Mytilene, Greece, 1897 - died Athens, 1947 The National Portrait Gallery, Smithsonian Recent solo exhibitions: Tina Fiveash: Grace, Queer Artist Forming Communities through Social Επιλογή ατομικών εκθέσεων: Αίθουσα Τέχνης Institution, Washington D.C. (2009)· Museum Queensland Centre for Photography, Brisbane, Media, Leslie-Lohman Museum of Gay and Lesbian Υάκινθος, Αθήνα (1997)· Αρχαιολογικό Μουσείο Islands, Masterworks From Japanese Art Museum Australia (2012)· Tina Fiveash: Selected Works, Art, New York (2015)· Faceless, De Markten, Μυτιλήνης (1997). Επιλογή ομαδικών εκθέσεων: Collections, The Japan Association Of Art Museums Platform 72, Sydney (2012)· Tina Fiveash, Plump Brussels (2015) Σύνδεσμος Σκιτσογράφων, Αθήνα (1927, 1932), 25th Anniversary Exhibition, Tokyo Metropolitan Gallery, Sydney (2011). Recent group exhibitions: Πανελλήνια Καλλιτεχνική Έκθεση, Αθήνα (1939) Art Museum, Tokyo, Japan (2009). Got the Message? 50 Years of Political Posters, Carlos Motta Selected solo exhibitions: Yakinthos Gallery, Athens Art Gallery of Ballarat, Ballarat, Australia (2013)· γεν. Μπογκοτά, Κολομβία, 1978. Ζει και (1997)· Archaeological Museum of Mytilene, Greece Deborah Kelly & Tina Fiveash Marrickville Contemporary Art Prize Finalists εργάζεται στη Νέα Υόρκη. (1997). Selected group exhibitions: Cartoonist Deborah Kelly Exhibition, Chrissie Cotter Gallery, Sydney (2012)· b. Bogotá, Colombia, 1978. Lives and works in Association, Athens, Greece (1927, 1932)· Panellinia γεν. Μελβούρνη, Αυστραλία, 1962. Ζει και Emergence Quirk-ability Gallery, Sydney (2012) New York. Art Exhibition, Athens (1939) εργάζεται στη Μελβούρνη και το Σίδνεϊ, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Carlos Motta: Αυστραλία. Majida Khattari For Democracy There Must Be Love, Röda Sten Wolfgang Tillmans b. Melbourne, Australia, 1962. Lives and works in γεν. Erfoud, Μαρόκο, 1966. Ζει και εργάζεται στο Konsthall, Γκέτεμποργκ, Σουηδία (2015)· Nefandus γεν. Remscheid, Γερμανία, 1968. Ζει και εργάζεται Melbourne and Sydney, Australia. Παρίσι. Trilogy, Galeria Filomena Soares, Solo Projects στο Βερολίνο και το Λονδίνο. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: The Miracles | b. 1966 Erfoud, Morocco. Lives and works in ARCO, Μαδρίτη (2014). Πρόσφατες ομαδικές b. Remscheid, Germany, 1968. Lives and works in Deborah Kelly, Counihan Gallery, Μελβούρνη Paris. εκθέσεις: Resistance Performed, Migros Museum, Berlin and London. (2013)· Deborah Kelly Awfully Beastly, Gallery Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: α=r.β, περφόρμανς, Ζυρίχη (2015)· Rencontres Internationales, Haus Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: In Dialogue: Barry Keldoulis, Σίδνεϊ (2011)· Deborah Kelly - Tank Βασιλεία, Ελβετία (2014)· Voilé-Dévoilé (Καλύπτω- der Kulturen der Welt, Βερολίνο (2015) Wolfgang Tillmans, Philadelphia Museum of Art, man tango, Contemporary Art Centre of South Αποκαλύπτω), εγκατάσταση, Αμφιθέατρο του Recent solo exhibitions: Carlos Motta: For Democracy Φιλαδέλφεια, Πενσυλβάνια (2014)· Wolfgang Australia, Αδελαΐδα, Αυστραλία (2009). Πρόσφατες Λούβρου, Παρίσι (2013)· Libertés, Institute There Must Be Love, Röda Sten Konsthall, Göteborg, Tillmans, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, K21 ομαδικές εκθέσεις: Zero Tolerance, MoMA PS1, of Islamic Culture, Παρίσι (2012). Πρόσφατες Sweden (2015)· Mor.Charpentier Galerie, Paris Ständehaus, Ντίσελντορφ, Γερμανία (2013)· Neue Νέα Υόρκη (2015)· The TarraWarra Biennial 2014: ομαδικές εκθέσεις: The Grass Grows, The Form (2015), Nefandus Trilogy, Galeria Filomena Soares, Welt, Kunsthalle Zürich, Ζυρίχη (2012). Πρόσφατες Whisper in My Mask, TarraWarra Museum of Art, at Contemporary Culture Gallery/Art.Lab Gallery/ Solo Projects ARCO, Madrid, Spain (2014). Recent ομαδικές εκθέσεις: New suite of Contemporary Βικτώρια, Αυστραλία (2014)· Zero Tolerance: Miami, Glenda Cinqegrana: the Studio, Βασιλεία, Ελβετία group exhibitions: Resistance Performed, Migros Displays, Tate Britain, Λονδίνο (2012)· Duplicate σε συνεργασία με το MoMA PS1, YoungArts Tower (2014)· (One) Hope Map, Cultuurcentrum Bruges, Museum für Gegenwartskunst, Zurich (2015)· it! (δράση στις 14 Ιουνίου), Stedelijk Museum, Building, Μαϊάμι, Φλόριντα (2014). Μπρυζ, Βέλγιο (2013) Rencontres Internationales, Haus der Kulturen der Άμστερνταμ (2012)· After the Gold Rush: Recent solo exhibitions: The Miracles | Deborah Recent solo exhibitions: α=r.β, performance, Welt, Berlin (2015) Contemporary Photography from the Collection, Kelly, Counihan Gallery, Melbourne (2013)· Basel, Switzerland (2014)· Voilé-Dévoilé (Cover- The Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη (2011) Deborah Kelly Awfully Beastly, Gallery Barry Uncover), installation, The Louvre Auditorium, Νατάσσα Παπαδοπούλου / Natasha Recent solo exhibitions: In Dialogue: Wolfgang Keldoulis, Sydney (2011)· Deborah Kelly - Tank Paris (2013)· Libertés, Institute of Islamic Culture, Papadopoulou Tillmans, Philadelphia Museum of Art, Philadelphia, man tango, Contemporary Art Centre of South Paris (2012). Recent group exhibitions: The Grass γεν. Θεσσαλονίκη. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Pensylvania (2014)· Wolfgang Tillmans, Australia, Adelaide, Australia (2009). Recent Grows, The Form at Contemporary Culture Gallery/ b. Thessaloniki. Lives and works in Athens. Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, K21 group exhibitions: Zero Tolerance,, MoMA PS1, Art.Lab Gallery/Glenda Cinqegrana: the Studio, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Insecurity Ständehaus, Düsseldorf, Germany (2013)· Neue New York (2015)· The TarraWarra Biennial 2014: Basel, Switzerland (2014)· (One) Hope Map, Guarantee, Open Circuit Lab, Αθήνα (2014)· Hungry Welt, Kunsthalle Zürich, Zurich (2012). Recent Whisper in My Mask, TarraWarra Museum of Art, Cultuurcentrum Bruges, Bruges, Belgium (2013) for culture, Remap 4, Αθήνα (2013)· Naked Eggs, group exhibitions: New suite of Contemporary Victoria, Australia (2014)· Zero Tolerance: Miami, Ivy Brown Gallery, Νέα Υόρκη (2007). Πρόσφατες Displays, Tate Britain, London (2012)· Duplicate it! in partnership with MoMA PS1, YoungArts Tower Slava Mogutin ομαδικές εκθέσεις: Aglipmseof , Κυπριακή πρεσβεία (one-day event), Stedelijk Museum, Amsterdam Building, Miami, Florida (2014). γεν. Kemerovo, Σιβηρία, Ρωσία, 1974. Ζει και της Αθήνας, Αθήνα (2015)· Photoromance Romanzo (2012)· After the Gold Rush: Contemporary εργάζεται στη Νέα Υόρκη. Athens, Αθήνα (2015)· Miam festival, Χάγη, Photography from the Collection, The Metropolitan Tina Fiveash b. Kemerovo, Siberia, Russia, 1974. Lives and Ολλανδία (2014)· Civilization and Fall, Metamatic Museum of Art, New York (2011) γεν. Καμπέρα, Αυστραλία, 1970. Ζει και εργάζεται works in New York. Taf, Αθήνα (2013) στο Enmore, Νέα Νότια Ουαλία, Αυστραλία. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Amoresuperm, Selected solo exhibitions: Insecurity Guarantee, Boryana Rossa & Oleg Mavromatti b. Canberra, Australia, 1970. Lives and works in La Fresh Gallery, Μαδρίτη (2014)· Superm Fruit, Open Circuit Lab, Athens, Greece (2014)· Hungry Boryana Rossa (Dragoeva) Enmore, NSW,Australia. Please Do Not Enter, Λος Άντζελες (2014)· De for culture, Remap 4, Athens, Greece (2013)· Naked γεν. Σόφια, Βουλγαρία, 1972. Ζει και εργάζεται Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Tina Fiveash: Rusia con Amor, Asterisco Festival, casaBrandon Eggs, Ivy Brown Gallery, New York (2007). Selected στη Σόφια. Grace, Queensland Centre for Photography, Gallery, Μπουένος Άιρες (2014). Πρόσφατες group exhibitions: Aglipmseof, Cyprian Embassy b. Sofia, Boulgaria, 1972. Lives and works in Sofia. 264 265

Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: After the Fall, βίντεο στο Βελιγράδι. Χάρης, ο Ανώνυμος με την Χρυσή Μάσκα: Άιρες· Umlaut Festival, Βερολίνο· SMC Lausanne, εγκατάσταση, Experimental Music and Performance b. Belgrade, Serbia, 1960. Lives and works in «γεννήθηκε» στο μουσικό κέντρο των Λαδάδικων Λοζάνη Art Center, EMPAC, Troy, Νέα Υόρκη (2012)· After Belgrade. της Θεσσαλονίκης το καλοκαίρι του 1995. His work has been played at: Zentrum Paul Klee the Fall, the fridge & Haspel, Σόφια (2012)· Cosmic Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Milica Tomiç, Πρόσφατη κυκλοφορία είναι το Είσαι Κεραία Στο Bern, Switzerland· Festival Encuentros Buenos Rebel, περφόρμανς με τους Angela Washko και Museum of Contemporary Art Belgrade, Βελιγράδι Μαγαζί από τους Χάρη Έλεκτρον & Υιοί (DEFKAZ Aires· Umlaut Festival Berlin· SMC Lausanne Marina Galperina, Riverside Park, West Harlem, (2010)· Safety on the Road, Charim Gallery, Βιέννη records, Θεσσαλονίκη, 2015) ένα CD άλμπουμ που Νέα Υόρκη (2012)· Rose Standard (περφόρμανς), (2010). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: After είναι κομμένο σε 99 κομμάτια ή 14 τραγούδια. Mischa Kuball Institute of Contemporary Art, Σόφια, Βουλγαρία Year Zero/Forensis, Haus der Kulturen der Welt, Ροζίτα, η άγνωστη σε όλους Μεξικάνικης Πάλης γεν. Ντίσελντορφ, Γερμανία, 1959. Ζει και (2011). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Uchronia, Βερολίνο (2014)· Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Τραγουδίστρια: «εμφανίστηκε» για πρώτη φορά τον εργάζεται στη Γερμανία. special project of the 5η Μπιενάλε της Μόσχας, της Οδησσού, Ουκρανία (2013)· 10η Μπιενάλε του Απρίλιο του 2015. b. Düsseldorf, Germany, 1959. Lives and works in Sharjah, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (2011) Shchusev State Museum of Architecture, Μόσχα Charis, the Unnamed with the Golden Mask: «born» Germany. (2013)· Feminist Workshop, the fridge & Haspel, Recent solo exhibitions: Milica Tomiç, Museum in the music centre of the Ladadika-Thessaloniki, Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Τhink Τank, St. Σόφια (2013) of Contemporary Art Belgrade, Serbia (2010)· in the summer of 1995. Recently release the album Petri, Lübeck, Γερμανία (2015)· playtime/domestic Recent solo exhibitions: After the Fall, video Safety on the Road, Charim Gallery, Vienna (2010). You’ re an antenna in the store, by the Charis version, Galerie Laurent Mueller, Παρίσι (2014)· installation, Experimental Music and Performance Recent group exhibitions: After Year Zero/Forensis, Electron & Sons (DEFKAZ records, Thessaloniki, Dunkle Kammer, The View Contemporary Art Art Center, EMPAC, Troy, New York (2012)· After Haus der Kulturen der Welt, Berlin (2014)· Odessa 2015), a cd cut in 99 pieces or 14 songs. Space, Salenstein, Ελβετία (2014). Πρόσφατες the Fall, the fridge & Haspel, Sofia (2012)· Cosmic Biennial of Contemporary Art, Odessa, Ukraine Rosita, the unknown to all Singer of Mexican ομαδικές εκθέσεις: Lightopia, Center for Arts Rebel, performance with Angela Washko and (2013)· 10th Sharjah Biennial, U.A.E. (2011) Wrestling: she «appeared» for the first time in and Technology, Λισαβόνα (2014)· Substantieller Marina Galperina, Riverside Park, West Harlem, April, 2015. Einfluss, Bayer Kultur, Λεβερκούζεν, Γερμανία New York (2012)· Rose Standard, performance, (2014)· Die Grosse, Museum Kunstpalast, Institute of Contemporary Art, Sofia (2011). Recent Victoria Gray Ντίσελντορφ (2014) group exhibitions: Uchronia, special project of the γεν. Newcastle Upon Tyne, Η.Β., 1985. Ζει και Recent solo exhibitions: Τhink Τank, St. Petri, 5th Moscow Biennial, Shchusev State of Museum ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΕΡΦΟΡΜΑΝΣ εργάζεται στο Η.Β. Lübeck, Germany (2015)· playtime/domestic of Architecture, Moscow, Russia (2013)· Feminist b. Newcastle Upon Tyne, U.K., 1985. Lives and version, Galerie Laurent Mueller, Paris (2014)· Workshop, the fridge & Haspel, Sofia 2013) PERFORMANCE FESTIVAL works in the U.K. Dunkle Kammer, The View Contemporary Art Πρόσφατες περφόρμανς και εκθέσεις: Healing Space, Salenstein, Switzerland (2014). Recent Oleg Mavromati Márcio Carvalho Sounds, FEM FESTIVAL, Museum of History, Girona, group exhibitions: Lightopia, Center for Arts and γεν. Volgograd, Ρωσία, 1965. Ζει και εργάζεται γεν. Λάγκος, Πορτογαλία, 1981. Ζει και εργάζεται Ισπανία (2014)· Boll, CARA CARA, La Bonne, Centre Technology, Lisbon (2014)· Substantieller Einfluss, στη Βουλγαρία και στις Η.Π.Α. στο Βερολίνο. de Cultura de Dones Francesca Bonnemaison, FEM Bayer Kultur, Leverkusen, Germany (2014)· Die b. Volgograd, Russia, 1965. Lives and works in b. Lagos, Portugal, 1981. Lives and works in FESTIVAL 14, Βαρκελώνη (2014)· Astral Body [Μέρη Grosse, Museum Kunstpalast, Düsseldorf (2014) Bulgaria and U.S.A. Berlin. 1-5], Over Time Exhibition, Stephen Lawrence Πρόσφατες εκθέσεις και περφόρμανς: The Cow of Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις και περφόρμανς: Gallery, University of Greenwich, Λονδίνο (2014)· Carlos Martiel Desire, περφόρμανς μαζί με την Boryana Rossa ως Gemäldegalerie, τμήμα του Giving Contours to Anti-Clockwise Circles with the Left Hand, Over γεν. Αβάνα, Κούβα, 1990. Ζει και εργάζεται στη Ultrafuturo, Gallery Plastelin, Σόφια (2010)· Blood Shadows project, NBK and Savvy Contemporary, Time Performance, Queen’s House, Royal Maritime Νέα Υόρκη. Certificate, μαζί με την Boryana Rossa, Exit Art, Βερολίνο (2014)· Giving Contours to Shadows, Museum, Λονδίνο (2014)· Berthing Bone, Bloc b. Havana, Cuba, 1990. Lives and works in New Νέα Υόρκη (2010)· People’s Servants, μαζί με την Maxim Gorki Theater, Βερολίνο (2014)· Projects, Σέφιλντ, Αγγλία (2014) York. Boryana Rossa, Stedelijk Museum, Άμστερνταμ Accumulation project, Boston University’s 808 Recent performances and exhibitions: Healing Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Houston (2009)· Vitruvian Body, μαζί με την Boryana Rossa, Gallery, Βοστόνη (2014)· Organization for Human Sounds, FEM FESTIVAL, Museum of History, Girona, International Performance Art Biennale, Houston, re.act.feminism, Akademie der Künste, Βερολίνο Brain Mapping Annual Congress, CCH - Congress Spain (2014)· Boll, CARA CARA, La Bonne, Centre Τέξας, Η.Π.Α. (2014)· La Otra Bienal, Μπογκοτά, (2009)· Rotte Armie Forever, σε συνεργασία με Center Hamburg, Αμβούργο (2014) de Cultura de Dones Francesca Bonnemaison, Κολομβία (2013)· Liverpool Biennial, Λίβερπουλ bionihil και Boryana Rossa, Reichstag, Βερολίνο Recent solo exhibitions and Performances: FEM FESTIVAL 14, Barcelona, Spain (2014)· Astral (2010)· Pontevedra Art Biennial, Ισπανία (2010)· (2009) Gemäldegalerie, part of Giving Contours to Body [Parts 1-5], Over Time Exhibition, Stephen Havana Biennial, Αβάνα (2009) Recent exhibitions and performances: The Cow of Shadows project, NBK and Savvy Contemporary, Lawrence Gallery, University of Greenwich, London Recent group exhibitions: Houston International Desire, performance together with Boryana Rossa Berlin (2014)· Giving Contours to Shadows, Maxim (2014)· Anti-Clockwise Circles with the Left Hand, Performance Art Biennale, Houston, Texas, U.S.A. as Ultrafuturo, Gallery Plastelin, Sofia (2010)· Gorki Theater, Berlin (2014)· Accumulation project, Over Time Performance, Queen’s House, Royal (2014)· La Otra Bienal, Bogotá, Colombia (2013)· Blood Certificate, together with Boryana Rossa, Boston University’s 808 Gallery, Boston (2014)· Maritime Museum, London (2014)· Berthing Bone, Liverpool Biennial, Liverpool (2010)· Pontevedra Exit Art, New York (2010)· People’s Servants, with Organization for Human Brain Mapping Annual Bloc Projects, Sheffield, United Kingdom (2014) Art Biennial, Ισπανία (2010)· Havana Biennial, Boryana Rossa, Stedelijk Museum, Amsterdam Congress, CCH - Congress Center Hamburg, Havana, Cuba (2009) (2009)· Vitruvian Body, with Boryana Rossa, re.act. Hamburg (2014) Jonas Kocher feminism, Akademie der Künste, Berlin (2009)· γεν. Ελβετία, 1977. Ζει και εργάζεται στην Ελβετία Μέντη Μέγα / Medie Megas Rotte Armie Forever, with bionihil and Boryana Χάρης Έλεκτρον & Ροζίτα / και την Ελλάδα. γεν. Μεγάλη Βρετανία, 1978 Rossa, Reichstag, Berlin (2009) Charis Electron & Rosita b. Switzerland, 1977. Lives and works in b. United Kingdom, 1978. Ζούνε και εργάζονται μεταξύ Ελλάδας, Ταϊλάνδης Switzerland and Greece. Είναι μέλος της καλλιτεχνικής ομάδας Φora, την Milica TomiÇ και Χιλής. Έργα του έχουν παρουσιασθεί: Zentrum Paul Klee, οποία ίδρυσε το 2008 μαζί με τον συγγραφέα γεν. Βελιγράδι, Σερβία, 1960. Ζει και εργάζεται Live and work between Greece, Thailand and Chile. Βέρνη, Ελβετία· Festival Encuentros, Μπουένος Μανώλη Ανδριωτάκη. Πρόσφατες παρουσιάσεις: 266 267

Transforming Me; ένα δίγλωσσο σόλο, MIRfestival, a.antonopoulou.art, Athens, and Lola Nikolaou He has organised more than 140 exhibitions, Βενετία (2014)· Ulay, Motinternational, Λονδίνο Αθήνα (2014)· Μεταπολίτευση, Στέγη Γραμμάτων Gallery, Thessaloniki, (2008)· In the Name Of, performances and interventions in Switzerland and (2014)· Ich bin Ich: Ulay on Ulay, Salon Dahlmann, και Τεχνών, Ίδρυμα Ωνάση, Αθήνα (2012)· Το honouring artist of the 1st Thessaloniki Biennale Europe. Βερολίνο (2013)· Whose Water is it?, Maribor 2012, Μαντρόσκυλο, μια αλληγορία για τα Media, Θέατρο of Contemporary Art, Center of Contemporary European Capital of Culture, Σλοβενία (2012) Δάφνη Στεφάνου / Dafni Stefanou Σοφούλη, Θεσσαλονίκη (2011) και Πολιτιστικό Art, Thessaloniki (2007)· Leda Papaconstantinou: Selected solo exhibitions and performances: A γεν. Αθήνα, 1976. Ζει και εργάζεται στην Ελβετία Κέντρο Ακαδήμεια, Αθήνα (2010)· Ποιητικό Άσυλο, Performance, Film, Video 1969-2004, Benaki Skeleton in the Closet (performance), Room 1.15, και την Ελλάδα. Φεστιβάλ Αθηνών (2008) Museum, Athens (2006) Stedelijk Museum, Amsterdam (2015)· Irritation, b. Athens, 1976. Lives and works in Switzerland Neon Galéria, OFF-Biennále Budapest (2015)· She is member of the artistic group Φora, which and Greece. Janosh Perler Project Cancer (screening), Motovun Film Festival, founded with the writer Manolis Andriotakis in Έχει συνεργαστεί με τις εταιρείες: Ypsilon, γεν. Fribourg, Ελβετία, 1991. Zagreb, Croatia (2014)· Da ist eine kriminelle 2008. Recent presentations: Transforming Me: a Amorphy, Ad Lib και Cie Eekupoize. Εργάστηκε ως b. Fribourg, Switzerland, 1991. Berührung in der Kunst (screening), Venice bilingual solo, MIRfestival, Athens, Greece (2014)· βοηθός χορογράφος για την Τελετή Έναρξης των International Performance Art Week, Venice (2014)· Metapolitefsi, Onasis Cultural Centre, Athens Έχει εργαστεί ως βοηθός και έχει συνεργαστεί Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, Αθήνα (2004) σε πλήθος φεστιβάλ τέχνης και περφόρμανς Ulay, Motinternational, London (2014)· Ich bin Ich: (2012)· The Guard Dog, an allegory of the Media, She has worked with companies: Ypsilon, Amorphy, Sofouli Theater, Thessaloniki (2911) and Πολιτιστικό όπως: Belluard Bollwerk Festival, Fribourg· BONE Ulay on Ulay, Salon Dahlmann, Berlin (2013)· Whose Performance Festival, Βέρνη· Sculpture Festival Le Ad Lib and Cie Eekupoize. She has been one of Water is it?, Maribor 2012, European Capital of Κέντρο Ακαδήμεια, Αθήνα (2010) and Cultural the assistant choreographers for the Opening Mouvement, Biel, Ελβετία. Culture, Slovenia (2012) Center Academeia, Athens (2010)· Poetic Asylum, Ceremony of the Athens Olympic Games, Athens Athens Festival (2008) He has assisted and cooperated in various art (2004). and performance festivals as: Belluard Bollwerk Rhiannon Morgan Festival, Fribourg· BONE Performance Festival, SUKA OFF γεν. 1985. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Bern· and the Sculpture Festival Le Mouvement, (Piotr Wegrzynski, Sylvia Lajbig) b. 1985. Lives and works in Thessaloniki. Biel, Switzerland. Η κολεκτίβα SUKA OFF ιδρύθηκε στην Πολωνία, Αρχαιολογικό Μουσείο Συνεργάστηκε ως χορεύτρια με το Κρατικό Θέατρο 1995. Βορείου Ελλάδος, το Grand Theatre και το Theatre Surabhi Saraf A Poland based collective SUKA OFF founded in Θεσσαλονίκης d’ Esch στο Λουξεμβούργο, το Centre Culturel της γεν. Indore, Ινδία, 1983. Ζει και εργάζεται στο Σαν Poland, 1995. Archaeological Γάνδης (Βέλγιο), κ.ά. ενώ συμμετείχε στην τελετή Φρανσίσκο. Πρόσφατες περφόρμανς και εκθέσεις: 20 Years έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου b. Indore, India, 1983. Lives and works in San SUKA OFF: tranSfera 1.8 + video, Teatr Rawa, Museum of Thessaloniki (2012) Francisco. Katowice, Πολωνία (2015)· Goth-Dissection As a dancer, she collaborated with: National Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Remedies, and Suture (ομαδική έκθεση), Vanilla Gallery, Κωνσταντίνος Ξενάκης / Theater of Northern Greece (Thessaloniki), Hosfelt Gallery, Σαν Φρανσίσκο (2014)· Illuminen, Τόκυο (2015)· Ancient Games (βίντεο προβολή), Constantin Xenakis Grand Theatre du Luxembourg, Theatre d’ Esch Galerie Mirchandani + Steinruecke, Μουμπάι, Nachtschatten Festival, Μόναχο (2015)· Transfera, γεν. Κάιρο, Αίγυπτος, 1931. Ζει και εργάζεται στην (Luxembourg), Centre Culturel Ghent (Belgium) etc. Ινδία (2013)· Grains, Asian Art Museum, Σαν έκθεση φωτογραφίας και live multimedia Αθήνα και το Παρίσι. She participated to the Opening Ceremony of the Φρανσίσκο (2013)· Yerba Buena Center for the περφόρμανς, The Venice International Performance b. Cairo, Egypt, 1931. Lives and works in Athens London 2012 Olympics. Arts, Σαν Φρανσίσκο (2012). Πρόσφατες ομαδικές Week, Palazzo Bembo, Βενετία (2012) and Paris. εκθέσεις: FOLD, Videos on Stage: An Epidemic Recent performances and exhibitions: 20 Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: No Way Out, Λήδα Παπακωνσταντίνου / of Amnesia, (προβολή), Art International Fair, Years SUKA OFF: tranSfera 1.8 + video, Teatr Γκαλερί Citronne, Πόρος (2014)· Κώδικες, Μυστικά Leda Papaconstantinou Κωνσταντινούπολη (2014)· We Are Ours, The Clark Rawa, Katowice, Poland (2015)· Goth-Dissection και Χαμένα Σύμβολα, Δημοτική Πινακοθήκη γεν. Αμπελώνας, Λάρισα. Ζει και εργάζεται στην House Bombay, Μουμπάι, Ινδία (2013) and Suture (group exhibition), Vanilla Gallery, Θεσσαλονίκης (2010)· Kalfayan Galleries, Αθήνα Αθήνα και τις Σπέτσες. Recent solo exhibitions: Remedies, Hosfelt Tokyo (2015)· Ancient Games (video screening), (2010)· Κωνσταντίνος Ξενάκης: Διαδρομή, Δημοτική b. Ampelonas, Larissa, Greece. Lives and works in Gallery, San Francisco (2014)· Illuminen, Galerie Nachtschatten Festival, Munich (2015)· Transfera, Πινακοθήκη Χανίων, Κρήτη (2009)· Γκαλερί Λόλα photography exhibition and live multimedia Athens and Spetses. Mirchandani + Steinruecke, Mumbai, India (2013)· Νικολάου, Θεσσαλονίκη (2007)· Galleria de Arte performance, The Venice International Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Επισκέπτες, Grains, Asian Art Museum, San Francisco (2013)· Contemporaneo Jorge Ontiveros, Μαδρίτη (2006). Performance Week, Palazzo Bembo, Venice (2012) a.antonopoulou.art, Αθήνα (2013)· ΝΑΙ+ΟΧΙ, Λουτρό Yerba Buena Center for the Arts, San Francisco Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Artissima Art Fair,

των Αέρηδων, Αθήνα (2011)· Για πάντα, Παλαιό (2012). Recent group exhibitions: FOLD, Videos on με τις Kalfayan Galleries, Μιλάνο, Ιταλία (2014)· 3η Ulay (Frank Uwe Laysiepen) Ελαιουργείο της Ελευσίνας (2009)· Η Barbie είναι Stage: An Epidemic of Amnesia, (screening), Art Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (2011) γεν. Solingen, Γερμανία, 1943. Ζει και εργάζεται νεκρή, a.antonopoulou.art, Αθήνα, και Γκαλερί International Fair, Istanbul (2014)· We Are Ours, The Recent solo exhibitions: No Way Out, Gallery στο Άμστερνταμ, τη Λιουμπλιάνα και το Βερολίνο. Λόλα Νικολάου, Θεσσαλονίκη (2008)· Εις το όνομα, Clark House Bombay, Mumbai (2013) Citronne, Poros, Greece (2014)· Codes, Secrets and τιμώμενη καλλιτέχνης της 1ης Μπιενάλε Σύγχρονης b. Solingen, Germany, 1943. Lives and works in Amsterdam, Ljubljana and Berlin. Lost Symbols, Municipal Gallery of Thessaloniki Τέχνης Θεσσαλονίκης, Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ruedy Schwyn (2010)· Kalfayan Galleries, Athens (2010)· Θεσσαλονίκης (2007)· Λήδα Παπακωνσταντίνου: Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις και περφόρμανς: A γεν. Ζυρίχη, Ελβετία, 1955. Ζει και εργάζεται στην Skeleton in the Closet (περφόρμανς), Room 1.15, Constantin Xenakis: Parcours, Municipal Gallery Περφόρμανς, Φιλμ, Βίντεο 1969-2004, Μουσείο Ελβετία και την Almeria, Ισπανία. Stedelijk Museum, Άμστερνταμ (2015)· Irritation, of Chania, Crete, Greece (2009)· Lola Nikolaou Μπενάκη, Αθήνα (2006) b. Zurich, Switzerland, 1955. Lives and works in Neon Galéria, OFF-Μπιενάλε της Βουδαπέστης Gallery, Thessaloniki (2007)· Galleria de Arte Recent solo exhibitions: Visitors, a.antonopoulou. Switzerland and Almeria, Spain. (2015)· Project Cancer (screening), Motovun Film Contemporaneo Jorge Ontiveros, Madrid (2006). art, Athens (2013)· YES+NO, Bath the Winds, Έχει διοργανώσει περισσότερες από 140 εκθέσεις, Festival, Ζάγκρεμπ, Κροατία (2014)· Da ist eine Recent group exhibitions: Artissima Art Fair, Athens (2011)· Forever, Old Oil and Soap Factory περφόρμανς και παρεμβάσεις στην Ελβετία και την kriminelle Berührung in der Kunst (προβολή), with Kalfayan Galleries, Milano, Italy (2014)· 3rd of Elefsina, Greece (2009)· Barbie Is Dead, Ελλάδα. Venice International Performance Art Week, Thessaloniki Biennale of Contemporary Art (2011) 268 269

“I think therefore I am… a Rhinoceros”, CAN Andreas Stylianoudis, Choros 18, Thessaloniki art group 5+1 presenting the project Mechanism. EΡΓΑ ΣΤΗΡΙΟ Christina Androulidaki gallery, Αθήνα (2014)· (2014). Recent group exhibitions: Dipola, Municipal Rupture, Gallery of Fine Arts of Uzbekistan, WORKSHOP The Quarry and the Encyclopédistes, ΔΥΝΑΜΟ Gallery of Athens (2015)· Epi, Antallaxima 1, Tashkent. (2013)· Aesthetics of Hedonism, 6th Project Space, Θεσσαλονίκη (2011). Πρόσφατες Georgiadis Mansion, Mytilini, Greece (2015)· Tashkent Biennale of Contemporary Art, Gallery Άκης Καράνος / Akis Karanos ομαδικές εκθέσεις: Εικόνα και Χρόνος - Εικόνες Solid, Nitra Galalery, Thessaloniki (2013)· Rooms of Fine Arts of Uzbekistan, Tashkent (2011)· γεν. Θεσσαλονίκη, 1980. Ζει και εργάζεται στην της Κρίσης, Ταινιοθήκη της Ελλάδος - Μουσείο – Kappatos Gallaery, St George Lycabettus Hotel, Silentium, Goethe Institut, Tashkent (2010) Ολλανδία και την Ελλάδα. Κινηματογράφου, Αθήνα (2015)· Nyctophilia, CAN Athens (2012) b. Thessaloniki, 1980. Lives and works in The Christina Androulidaki gallery, Αθήνα (2014)· IDEA original Replica Netherlands and Greece. MIAMI 2014, Institute for the Development of Nicolas Paradiselo Η Original Replica είναι μια ανεξάρτητη Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: I thought you Emerging Art (IDEA), Kowal+Odermatt Projects, γεν. Αθήνα, 1992. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. δημιουργική ομάδα που εδρεύει στην were the real thing, Ρομάντζο-Bios, Αθήνα (2014)· Μαϊάμι, Φλόριντα, Η.Π.Α. (2014). b. Athens, 1992. Lives and works in Athens. Θεσσαλονίκη από το 2011. Eιδικεύεται στο Videos without ideas, Ellen de Bruijne Projects, Recent solo exhibitions: Cogito(.) or “I think Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Συνομιλίες, The γραφιστικό σχεδιασμό και στην χειροποίητη Άμστερνταμ (2014)· Novas Artes Associadas 5, Bar- therefore I am… a Rhinoceros”, CAN Christina Loft, Αθήνα (2015)· Art and the City 5, City Link, καλλιτεχνική μεταξοτυπία, δημιουργώντας celos, Πορτογαλία (2014)· I need a Hero (Πολύτιμες Androulidaki gallery, Athens (2014)· The Quarry Αθήνα (2015)· Οι ήρωες πέθαναν. Ζήτω οι ήρωες, περιορισμένου αριθμού εκδόσεις και αφίσες. Ύλες σε Σπουδαίους Καιρούς), Πεδίο Δράσης and the Encyclopédistes, DYNAMO Project Space, Πεδίο Δράσης Κόδρα, Θεσσαλονίκη (2014)· Original Replica is an independent creative team, Κόδρα, Θεσσαλονίκη (2014)· Rooms – Γκαλερί Thessaloniki (2011). Recent group exhibitons: T.A.M.A. Superflow, Μουσείο Άλεξ Μυλωνά - based in Thessaloniki since 2011, specialized Καππάτος, ξενοδοχείο St George Lycabettus, Αθήνα Time and Image - Images of Crisis, Greek Film Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (2014)· graphic design and handmade artistic silkscreen, (2014) Archive - Museum of Cinematography, Athens Metamorphosis, Inspire, Μακεδονικό Μουσείο creating limited editions of publications and Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη (2013)· Athens Recent group exhibitions: I thought you were (2015)· Nyctophilia, CAN Christina Androulidaki posters. Video Art Festival, Αθήνα (2013)· Art Beyond the real thing, Romantzo Bios, Athens (2014)· gallery, Athens (2014)· IDEA MIAMI 2014, Institute Benefits Festival, Αθήνα (2013) Videos without ideas, Ellen de Bruijne Projects, for the Development of Emerging Art (IDEA), Σπύρος Στάβερης / Amsterdam (2014)· Novas Artes Associadas 5, Kowal+Odermatt Projects, Miami, Florida, U.S.A. Recent group exhibitions: Discussions, The Loft, Spyros Staveris Barcelos, Portugal (2014)· I need a Hero (Valuable (2014). Athens (2015)· Art and the City 5, City Link, Athens γεν. Αθήνα, 1952. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Matters in Valuable Times), Action Field Kodra, (2015)· Heroes are dead. Long live the Heroes, b. Athens, 1952. Lives and works in Athens. Thessaloniki (2014)· Rooms - Kappatos Gallery, St Ηλίας Μαμαλιόγκας / ilias Mamaliogas Action Field Kodra, Thessaloniki (2014)· T.A.M.A. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Ένας κόσμος χωρίς George Lycabettus Hotel, Athens 2014 γεν. Θεσσαλονίκη, 1979. Ζει και εργάζεται στην Superflow, Alex Mylona Museum - Macedonian περιθώρια, αναδρομική, Μουσείο Φωτογραφίας Αθήνα. Museum of Contemporary Art, Athens (2014)· Θεσσαλονίκης (2011)· γκαλερί Elika, Αθήνα (2011). Αδαμάντιος Καφετζής / b. Thessaloniki, 1979. Lives and works in Athens. Metamorphosis, Inspire, Macedonian Museum of Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Το τηλεγράφημα, Αdamantios kafetzis Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Rooms – Γκαλερί Contemporary Art, Thessaloniki (2013)· Athens Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη γεν. Αθήνα, 1977. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Καππάτος, ξενοδοχείο St George Lycabettus, Video Art Festival (2013)· Art Beyond Benefits (2015)· Depression era. Στην εποχή της ύφεσης, b. Athens, Greece, 1977. Lives and works in Αθήνα (2013)· Γκαλερί Καππάτος, Αθήνα (2013)· Festival, Athens (2013) Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα (2014) και Central Dupon Athens. Πεδίο Δράσης Κόδρα, Θεσσαλονίκη (2010)· Why Images, Παρίσι (2014)· ΔΙΑ, Βυζαντινό και Χριστιανικό Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Chez Marie-Joe, cinema now, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Nurridin Rasulov Μουσείο, Αθήνα (2014)· Ναυτίλος, Ταξιδεύοντας στην Biennale OFF Dak’Art, Ντακάρ, Σενεγάλη (2014)· Τράπεζας της Ελλάδος, Θεσσαλονίκη (2009) γεν. Τασκένδη, Ουζμπεκιστάν, 1986. Ζει και Ελλάδα, BOZAR, Βρυξέλλες (2014) Jeune Creation Gallery, Παρίσι (2012)· γκαλερί Recent group exhibitions: Rooms - Kappatos εργάζεται στην Τασκένδη. Recent solo exhibitions: A world without Καππάτος, Αθήνα (2008). Πρόσφατες ομαδικές Gallery, St George Lycabettus Hotel, Athens b. Tashkent, Uzbekistan, 1986. Lives and works margins, retrospective, Museum of Photography, εκθέσεις: Helen Day Art Centre-Migration, (2013)· Action Field Kodra, Thessaloniki (2010)· in Tashkent. Thessaloniki (2011)· Elika Gallery, Athens Vermont, ΗΠΑ (2012)· RAW Material Gallery, Why cinema now, National Bank of Greece Cultural Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Dimensions of the (2011). Recent group exhibitions: The telegraph, Ντακάρ, Σενεγάλη (2012)· Μπιενάλε Σύγχρονης Foundation, Thessaloniki (2009) Unseen World, 7η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki Τέχνης Θεσσαλονίκης (2009). της Τασκένδης, Gallery of Fine Arts of Uzbekistan, (2015)· Depression era, Benaki Museum (2014) Recent solo exhibitions: Chez Marie-Joe, Biennale Βιργινία Μαστρογιαννάκη / Τασκένδη (2013)· Colouring of Uzbekistan, Xos and Central Dupon Images, Paris (2014)· DIA, OFF Dak’Art, Dakar, Senegal (2014)· Jeune Creation Virginia Mastrogiannaki Sanat Gallery, Astana, Καζακστάν (2013)· Magni, Byzantine and Christian Museum, Athens (2014)· Gallery, Paris (2012)· Kappatos gallery, Athens γεν. Θεσσαλονίκη, 1978. Ζει και εργάζεται στη συμμετοχή με την καλλιτεχνική ομάδα 5+1, Nautilus, Navigating Greece, BOZAR, Brussels (2008). Recent group exhibitions: Helen Day Art Θεσσαλονίκη. παρουσίαση του πρότζεκτ Mechanism. Rupture, (2014) Centre-Migration, Vermont, USA (2012)· RAW b. Thessaloniki, 1978. Lives and works in Gallery of Fine Arts of Uzbekistan, Τασκένδη

Material Gallery, Dakar, Senegal (2012)· Biennale Thessaloniki. (2013)· Aesthetics of Hedonism, 6η Μπιενάλε Αντιγόνη Θεοδώρου / Thessaloniki of Contemporary Art, Thessaloniki Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Ανα-κτήσεις της Σύγχρονης Τέχνης της Τασκένδης, Gallery of Fine Antigoni Theodorou (2009). ύλης, μαζί με τον Ανδρέα Στυλιανούδη, Χώρος Arts of Uzbekistan, Τασκένδη (2011)· Silentium, Ζει και εργάζεται στην Αθήνα. 18, Θεσσαλονίκη (2014). Πρόσφατες ομαδικές Ινστιτούτο Goethe, Τασκένδη (2010) Lives and works in Athens. Μαρία Κριαρά / Maria Kriara εκθέσεις: Δίπολα, Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων, Recent group exhibitions: Dimensions of Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Erare ergo sum, γεν. Ηράκλειο, Κρήτη, 1982. Ζει και εργάζεται (2015)· Επί, Antallaxima 1, Αρχοντικό Γεωργιάδη, the Unseen World, 7th Tashkent Biennale Art Athina, Αθήνα (2015)· PAS#39, Creaking στη Θεσσαλονίκη. Μυτιλήνη (2015)· Στερεό, Nitra Galalery, of Contemporary Art, Gallery of Fine Arts Wooden Fish, Βενετία (2015)· Photoreportage, b. Heraklion, Crete, 1982. Lives and works in Θεσσαλονίκη (2013)· Rooms – Γκαλερί Καππάτος, of Uzbekistan, Tashkent (2013)· Colouring Ρομάντσο Bios, Αθήνα (2014)· Re.Formance, Thessaloniki. ξενοδοχείο St George Lycabettus, Αθήνα (2012) of Uzbekistan, Xos Sanat Gallery, Astana, Booze Cooperativa, Αθήνα (2014)· T.A.M.A. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Cogito(.) or Recent solo exhibitions: Recoveries of matter, with Kazakhstan (2013)· Magni, participation with the Superflow, Μουσείο Άλεξ Μυλωνά - Μακεδονικό 270 271

Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Αθήνα (2014) της Βιέννης. Το 1998 δημιούργησε το ίδρυμα Λευκωσία (2009). Πρόσφατες ομαδικές εκθέσεις: Πηνελόπη Πετσίνη / Penelope Petsini Recent group exhibitions: Erare ergo sum, Art Cittadellarte-Fondazione Pistoletto στην Μπιέλλα, Τέχνη και Δίκαιο, Ινστιτούτο Goethe, Θεσσαλονίκη γεν. Βουκουρέστι, 1973. Athina, Athens (2015)· PAS#39, Creaking Wooden όπου αναπτύσσονται οι δραστηριότητες του (2014)· Απευθείας διάλογος, Φυτώριο Εικαστικής b. Bucharest, 1973. Fish, Venice (2015)· Photoreportage, Romantso Università delle UNIDEE Idee. Καλλιέργειας-Σωματείο Εικαστικών Καλλιτεχνών, Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα, τόσο ως προς τη Bios, Athens (2014)· Re.Formance, Booze In the 60’s he took part in the most important Λευκωσία (2014) θεωρία όσο και ως προς την πρακτική, εστιάζουν Cooperativa, Athens (2014)· T.A.M.A. Superflow, New Realism and Pop Art exhibitions. He is Recent solo exhibitions: Silent Barriers, Phytorio- στη φωτογραφία και τη σχέση της με την ατομική Alex Mylona Museum - Macedonian Museum of one of the leading figures of the Arte Povera. Visual Artists Association, Nicosia (2014)· Silent και συλλογική μνήμη, την ιστορία και την πολιτική. Contemporary Art, Athens (2014) He participated to twelve editions of the Barriers, Yeni Djami (Old Archaeological Museum), Έχει εκθέσει και δημοσιεύσει εκτεταμένα στην Venice Biennial and five editions of the Kassel Thessaloniki (2014)· In Transit, Argo Galalery, Ελλάδα και διεθνώς. Σοφία Τολίκα / Sophia Tolika Documenta. His works are displayed in all the Nicosia (2009). Recent group exhibitions: Law and Her research interests, both in terms of theory γεν. Θεσσαλονίκη, 1978. Ζει και εργάζεται στη major museums of the world. He has been Art, Goethe Institut, Thessaloniki (2014)· Poetry and practice, focus on photography and its Θεσσαλονίκη. operating, since 1967, in various fields ranging In Dialogue, Phytorio-Visual Artists Association, relation to personal and collective memory, history b. Thessaloniki, 1978. Lives and works in from performance to theatre, architecture, Nicosia (2014) and politics. She has exhibited and published Thessaloniki. communication and creative participation. extensively both in Greece and abroad. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Homes Sweet Since 1991, he is professor at the Art Academy Άννη Καλτσίδου / Anni Kaltsidou Homes, Tabya, Θεσσαλονίκη (2015)· Homes of Vienna. In 1998 he created Cittadellarte- γεν. Θεσσαλονίκη. Ζει και εργάζεται στη Sweet Homes, Φωτογραφικές Συναντήσεις Fondazione Pistoletto in Biella in which the Θεσσαλονίκη. Κυθήρων, Κύθηρα (2014)· Ephemeral +, Depot activities of UNIDEE Università delle Idee are b. Thessaloniki. Lives and works in Thessaloniki. Art View, Θεσσαλονίκη (2012). Πρόσφατες developed. Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Επί των τύπων των ομαδικές εκθέσεις: Νέοι Έλληνες Φωτογράφοι, ήλων, γκαλερί Artis causa, Θεσσαλονίκη (2014)· Φωτογραφικές Συναντήσεις Κυθήρων, Κύθηρα Ήλιος, Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Νεάπολης, (2013, 2008)· Second Cities Photo Project, Košice, Θεσσαλονίκη (2011). Συμμετείχε σε ομαδικές Σλοβακία (2007) εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως: Recent solo exhibitions: Homes Sweet Homes, Τέχνη και Δίκαιο, γκαλερί Artis causa και Χώρος 18, Tabya, Thessaloniki (2015)· Homes Sweet Θεσσαλονίκη (2015)· Αγορά & Δώρον-Φαντάσματα Homes, Kythera Photographic Encounters, ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Πρόγραμμα της Φιλοξενίας ΜΙΕΤ, Θεσσαλονίκη (2014) Kythera, Greece (2014)· Ephemeral +, Depot Parallel programme Recent solo exhibitions: On the marks of the Art View, Thessaloniki (2012). Recent group nails, Artis causa gallery, Thessaloniki (2014)· exhibitions: Young Greek Photographers, Kythera Xρόνης Πεχλιβανίδης / Chronis Helios, Cultural Center of Municipality of Neapoli, Photographic Encounters, Kythera (2013, 2008)· Pechlivanidis Thessaloniki (2011). She has participated in group Second Cities Photo Project, Košice, Slovakia Έχει σκηνοθετήσει ντοκιμαντέρ, ειδικά αφιερώματα exhibitions in Greece and abroad such as: Art (2007) και πολλές ταξιδιωτικές εκπομπές και έχει διακριθεί and Law, Artis causa and Choros 18 galleries, σε διεθνή φεστιβάλ. Συνεργάζεται με διεθνή Thessaloniki (2015)· Market & Gift, Ghosts of τηλεοπτικά δίκτυα, όπως το SKY News, Aljazeera, Hospitalitiy, National Bank Cultural Foundation BBCInternational, ZDF και CNNTurk. Το 2014 of Thessaloniki (2014) πραγματοποίησε στο Μουσείο Μπενάκη την έκθεση Ένα ταξίδι στον κόσμο του σουφισμού. Νίκος Παναγιωτόπουλος / LOVE DIFFERENCE TABLE He has directed documentaries, special tributes Nikos Panayotopoulos and many travelling tv shows. He has also been γεν. Αθήνα, 1945. Michelangelo Pistoletto honored in international festivals. He often b. Athens, 1945. γεν. Μπιέλλα, Ιταλία, 1933. Ζει και εργάζεται collaborates with international television networks, Έχει δημοσιεύσει ένα σημαντικό αριθμό στην Ιταλία. such as the SKY News, Aljazeera, BBCInternational, θεωρητικών και κριτικών κειμένων, έχει οργανώσει b. Biella, Italy, 1933. Lives and works in Italy. ZDF, and CNNTurk. In 2014 he held his first solo και επιμεληθεί φωτογραφικές εκθέσεις, σεμινάρια, Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60, exhibition at the Benaki Museum, entitled A journey εργαστήρια, και ερευνητικά προγράμματα κι έχει συμμετείχε στις σημαντικότερες εκθέσεις into the world of Sufism. συμμετάσχει ως συνδιοργανωτής και εισηγητής νεορεαλισμού και ποπ αρτ. Είναι μία από τις σε συνέδρια-ημερίδες. Το φωτογραφικό του έργο ηγετικές μορφές του κινήματος της Arte Povera. Έφη Σαββίδη / Efi Savvides έχει εκτεθεί και δημοσιευθεί στην Eλλάδα και το Συμμετείχε δώδεκα φορές στην Μπιενάλε της γεν. 1958. Ζει και εργάζεται στη Λευκωσία, εξωτερικό. Βενετίας και πέντε φορές στην Documenta του Κύπρος. He wrote extensively on photographic theory Κάσελ. Τα έργα του εκτίθενται σε μερικά από τα b. 1958. Lives and works in Nicosia, Cyprus. and criticism and organized several photographic πιο σημαντικά μουσεία του κόσμου. Από το 1967 Πρόσφατες ατομικές εκθέσεις: Σύνορα σιωπής, research projects, seminars, workshops, events και μετά δραστηριοποιήθηκε σε διάφορους τομείς Φυτώριο Εικαστικής Καλλιέργειας-Σωματείο & exhibitions. He has also been co-organizer όπως η περφόρμανς, το θέατρο, η αρχιτεκτονική, Εικαστικών Καλλιτεχνών, Λευκωσία (2014)· Σύνορα and participant in several conferences. His η επικοινωνία και η δημιουργική συμμετοχή. Από σιωπής, Γενί Τζαμί (Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο), photographic work has been exhibited and το 1991 διδάσκει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών Θεσσαλονίκη (2014)· In Transit, γκαλερί Αργώ, published in Greece and abroad. COURTESIES-PRODUCTIONSΠΑΡΑΧΩΡΗΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ OF THE WORKS ΕΡΓΩΝ &

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ-ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ & CONTRIBUTORS-SUPPORTERS 274 275

ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Kindergarten of Thessaloniki Συλλογή Taurisano, Νάπολη Courtesy of the artist Kids: Agelidis Argiris, Mema-Papadopoulos Markos, WORKING FOR A WORLD FREE OF POVERTY, 2014 With the support of IFA MAIN PROGRAMME Perezidis Ioanis-Antonios Ed 3/5 Pogiani Teodor, Kaltekis Nikolaos, Ziziasvili Collection Taurisano, Napoli GANZEER ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Alexandre, Zilin Alexandros, Knava Chrisa, Karatza 4 ΧΡΟΝΙΑ ΝΑ ΟΝΕΙΡΕΥΕΣΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ, Zoe, Amanatidou Dafne, Kouloglou Maria, Spacho DAVID BROGNON & STÉPHANIE ROLLIN 2011-2014 MAIN EXHIBITION Adela, Imbro Anastasia, Kamami Aurora, Lipo 8ΤΜ ΜΟΝΑΞΙΑΣ, 2013 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Angela, Karatziva Stavroula Παραχώρηση της Galerie Albert Baronian, Παραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης CARLOS AIRES Volunteers, Faculty of Fine Arts AUTh: Anna Hoholi Βρυξέλλες 4 YEARS OF DREAMING DANGEROUSLY, 2011-2014 SWEET DREAMS (ARE MADE OF THIS), 2015 & Nikos Tsikouras 8M² LONELINESS, 2013 Courtesy of the artist Παραχώρηση της ADN gallery, Βαρκελώνη Voice over: Eleanne Karvouni Courtesy of Galerie Albert Baronian, Brussels Produced by the 5th Thessaloniki Biennale Παραγωγή με την ευγενική υποστήριξη του Acción Sound recording and mixing: Bruno Ehlinger – Anna Cultural Española (AC/E) Sander Studios ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΧΡΙΣΤΟΦΙΔΟΥ / MEKHITAR GARABEDIAN Courtesy of ADN gallery, Barcelona MARIANNA CHRISTOFIDES ΕΝΑ ΟΜΟΡΦΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΑΚΟΜΑ, 2014-2015 Produced with the kind support of Acción Cultural MARWA ARSANIOS ΟΙ ΜΕΡΕΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΑ, 2015 Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Albert Española (AC/E) ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΔΟΞΙΑΔΗ, ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ Κείμενο: Μαριάννα Χριστοφίδου, Bernd Bräunlich Baronian Gallery, Βρυξέλλες ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ, 2013 – ΣΕ Μουσική: Γιώργος Γεωργίου Βασιλειάδης UN BEL ÉTÉ QUAND MÊME, 2014-2015 CAN ALTAY & JEREMIAH DAY ΕΞΕΛΙΞΗ Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Laveronica Courtesy of the artist and Albert Baronian Gallery, YOU DON'T GO SLUMMING, 2009-2015 Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Mor arte contemporanea, Μόντικα Brussels Παραχώρηση των καλλιτεχνών και της Arcade, Charpentier, Παρίσι Παραγωγή με την υποστήριξη των Kunststiftung Λονδίνο AFTER DOXIADIS, A PROPOSAL FOR A NEW NRW, 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης, Together FSS, PIERO GILARDI Συμπαραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης SOCIAL HOUSING PROJECT, 2013 – ONGOING Atelier 105 / Light Cone 6 πολιτικές αφίσες 1969-1981 και Courtesy of the artists and Arcade, London Courtesy of the artist and Mor Charpentier, Paris DAYS IN BETWEEN, 2015 Επιλεγμένη τεκμηρίωση για στρατευμένη Co-produced by the 5th Thessaloniki Biennale Text: Marianna Christofides, Bernd Bräunlich τέχνη 1972-1981 BERTILLE BAK Music: George Georgiou Vasileiades Παραχώρηση του καλλιτέχνη και του Fondazione IVÁN ARGOTE FAIRE LE MUR, 2008 Courtesy of the artist and Laveronica arte Centro Studio Piero Gilardi, Τορίνο contemporanea, Modica ACTIVISSIME, 2015 (έκδοση Θεσσαλονίκης) Παραγωγή: Le Fresnoy, Studio National des Arts 6 political posters 1969-1981 and Produced with the kind support of Kunststiftung Παραχώρηση του καλλιτέχνη και των D+T Project, Contemporains, Tourcoing, Γαλλία Selected documentation about militant NRW, 5th Thessaloniki Biennale, Together FSS, Βρυξέλλες, Galeria Vermelho, Σάο Παόλο, Galerie Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Galerie art 1972-1981 Atelier 105 / Light Cone Perrotin, Παρίσι Xippas, Παρίσι Courtesy of the artist and Fondazione Centro Studi Παραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης Production: Le Fresnoy, Studio National des Arts Piero Gilardi, Turin DEPRESSION ERA Σχολείο που συμμετείχε: 8ο ολοήμερο νηπιαγωγείο Contemporains, Tourcoing, France Παραχώρηση των καλλιτεχνών Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης Courtesy of the artist and Galerie Xippas, Paris Παραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης ΜΑΡΙΝΑ ΓΙΩΤΗ / MARINA GIOTI Μαθητές: Αγγελίδης Αργύρης, Μέμα-Παπαδόπουλος Courtesy of the artists AS TO POSTERITY, 2014 Μάρκος, Περεζίδης Ιωάννης Αντώνιος, Πογιάνη TAYSIR BATNIJI Produced by the 5th Thessaloniki Biennale Παραχώρηση του καλλιτέχνη Τεοντόρ, Καλτέκης Νικόλαος, Ζιζιασβίλι Αλεξάντρε, ΟΥΚ ΕΠ' ΑΡΤΩ ΜΟΝΩ ΖΗΣΕΤΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ #2, Courtesy of the artist Ζιλίν Αλέξανδρος, Κνάβα Χρύσα, Καρατζά Ζωή, 2012 NINAR ESBER Αμανατίδου Δάφνη, Κούλογλου Μαρία, Σπάχο Παραχώρηση των Gallery Eric Dupont, Παρίσι και Η ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΝΥΠΑΚΟΗΣ, 2014 HAMZA HALLOUBI Αντέλα, Ίμπρο Αναστασία, Καμάμι Αουρόρα, Λίπο Sfeir-Semler Gallery, Αμβούργο/Βυρηττός Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Imane Farès, ΑΡΓΑ, 2015 Άντζελα, Καρατζίβα Σταυρούλα MAN DOES NOT LIVE ON BREAD ALONE #2, 2012 Παρίσι Παραχώρηση του καλλιτέχνη Εθελοντές, Σχολή Καλών Τεχνών ΑΠΘ: Άννα Courtesy of Galerie Eric Dupont, Paris and Sfeir- THE GATE OF DISOBEDIENCE, 2014 Παραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης Χοχόλη & Νίκος Τσικούρας Semler Gallery, Hamburg/Beirut Courtesy of the artist and Imane Farès, Paris LATE, 2015 Φωνητικά: Ελεάννα Καρβούνη Courtesy of the artist Ηχογράφηση και μιξάζ: Bruno Ehlinger – Anna JAMES BECKETT MOUNIR FATMI Produced by the 5th Thessaloniki Biennale Sander Studios ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΒΟΥΝΤΟΥ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΗ ΜΟΥ, 2013 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ, 2013 Παραχώρηση της ADN Galeria, Βαρκελώνη NICK HANNES ACTIVISSIME, 2015 (Thessaloniki version) Παραχώρηση του καλλιτέχνη HISTORY IS NOT MINE, 2013-2014 ΓΑΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΡΙΟ, ΕΛΛΑΔΑ (ΑΠΟ Performance, installation, single channel video, VOODOO JUSTICE FOR PEOPLE OF FINANCE, 2013 Courtesy ADN Galeria, Barcelona ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ. Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ colour, sound, 19’ 50” Courtesy of the artist ΑΝΘΡΩΠΟΥ), 2012 Courtesy of the artist, D+T Project, Brussels, PETER FRIEDL Παραχώρηση του καλλιτέχνη Galeria Vermelho, São Paulo and ADELITA HUSNI BEY ΧΩΡΙΣ ΤΙΤΛΟ, 1995/2015 CRISIS WEDDING IN RIO, GREECE (FROM THE Galerie Perrotin, Paris ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΟΣΜΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΑΠΟ Παραχώρηση του καλλιτέχνη SERIES MEDITERRANEAN. THE CONTINUITY OF Produced by the 5th Thessaloniki Biennale ΦΤΩΧΕΙΑ, 2014 Με την υποστήριξη του IFA MAN), 2012 Participating school: 8th all-day Ampelokipi Ed 3/5 UNTITLED, 1999/2015 Courtesy of the artist 276 277

SVEN JOHNE INTELLECTUAL...”, 2014- 2015 Produced with the support of the 5th Thessaloniki NEDKO SOLAKOV ΣΚΟΥΡΙΕΣ-ΣΤΡΑΤΩΝΙ (ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Ο Courtesy of the artist Biennale and Galerie Bernier Eliades, Athens ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ, 2014 ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ), 2013 Construction, supervision: Manos Vordonarakis Παραχώρηση του καλλιτέχνη Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Klemm’s, ERIK VAN LIESHOUT Special credit to the architects: M. Kokkinou, A. ILLUSIONS, 2014 Βερολίνο ΤΟ ΥΠΟΓΕΙΟ, 2014 Kourkoulas, K. Manthos, M. Dimitroglou and I. Courtesy of the artist Με την υποστήριξη του IFA Παραχώρηση της Annet Gelink Gallery, Άμστερνταμ Markakis SKOURIES-STRATONI (FROM THE SERIES Παραγωγή Manifesta 10, Αγία Πετρούπολη ΝΙΚΟΣ ΤΡΑΝΟΣ / NIKOS TRANOS GRIECHENLAND ZYKLUS), 2013 THE BASEMENT, 2014 PAVEL PEPPERSTEIN ΕΝΑΣ ΠΑΓΕΤΩΝΑΣ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ, 2013 Courtesy of the artist and Klemm’s, Berlin Courtesy Annet Gelink Gallery, Amsterdam Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΜΠΕΛΑΔΕΣ Παραχώρηση του καλλιτέχνη With the support of IFA Commissioned by Manifesta 10, St. Petersburg ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ (Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ A GLACIER AT OUR TABLE, 2013 ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ), 2013 Courtesy of the artist HAYV KAHRAMAN THOMAS LOCHER Παραχώρηση του a/political Art Foundation ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΕΙΝΑΙ GUN, 2015 SMALL GIFT. TO GIVE. GIVING. GIVEN. GIFT, IF EUROPE IN TROUBLE THOMAS WEINBERGER Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της The Third THERE IS ANY ... (J.D.)’ # 1 – # 15, 2006-2013 FROM THE SERIES HOLY POLITICS (POLITICS OF 09° 18‘ 53,77“+48°53‘ 27,39“ (ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ Line, Ντουμπάι Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Georg Kargl PLAY), 2013 "SCHÖN" 99 ΗΛΙΟΒΑΣΙΛΕΜΑΤΑ), 2012 HER NAME IS GUN, 2015 Fine Arts, Βιέννη Courtesy a/political Art Foundation Παραχώρηση της Gallery Nusser & Baumgart, Courtesy of the artist and The Third Line, Dubai Με την υποστήριξη του IFA Μόναχο Courtesy of the artist and Georg Kargl Fine Arts, ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΙΤΤΑΣ / ANTONIS PITTAS Με την υποστήριξη του IFA ANNIKA KAHRS Vienna THROW HANDS, 2015 09° 18‘ 53,77“+48°53‘ 27,39“ (FROM THE SERIES ΠΑΙΖΟΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΟΥΛΙΑ, 2013 With the support of IFA Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Annet Gelink "SCHÖN" 99 SUNSETS), 2012 Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Gallery, Άμστερνταμ Courtesy of Gallery Nusser & Baumgart, Munich Produzentengalerie, Αμβούργο ANGELA MELITOPOULOS & Courtesy of the artist and Annet Gelink Gallery, With the support of IFA Με την υποστήριξη του IFA ANGELA OLGA ANDERSON Amsterdam Playing To The Birds, 2013 Αποκαλύπτοντας την καταστροφή I OLAV WESTPHALEN Courtesy of the artist and Produzentengalerie, (Διάδρομος Χ – Υστερόγραφο στο ταξίδι ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΙΔΗΣ / ΤΑ ΤΟΥΝΕΛ, 2014-15 Hamburg χωρίς τέλος), 2013 THEO PRODROMIDIS With the support of IFA Παραχώρηση των καλλιτεχνών ΑΝΤΙΟ… ΚΤΛ, ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Παραχώρηση του καλλιτέχνη Με την υποστήριξη του IFA ΝΕΩΝ ΔΟΜΩΝ, 2013/2014 THE TUNNELS, 2014-15 ΕΛΕΝΗ ΚΑΜΜΑ / ELENI KAMMA Unearthing Disaster I (Corridor X - Παραχώρηση του καλλιτέχνη Courtesy of the artist ΠΑΡΡΗΣΙΑ: ΚΟΥΡΑΓΙΟ / ΑΝΑΠΝΟΗ / ΛΟΓΟΣ, 2015 Postscript to an Unfinished Journey), 2013 GOODBYE…ETC, AND ELEMENT FOR THE SUPPORT Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Galerie Nadja Courtesy of the artists OF NEW STRUCTURES, 2013/2014 QIU ZHIJIE Vilenne, Λιέγη With the support of IFA Courtesy of the artist ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ, Παραγωγή με την υποστήριξη του Mondriaan Fund, 2012 Ολλανδία και συμπαραγωγή της 5ης Μπιενάλε TOM MOLLOY MERIÇ ALGÜN RINGBORG Παραχώρηση του καλλιτέχνη Θεσσαλονίκης ΧΩΡΙΣ ΤΙΤΛΟ, 2014 Χωρίς τίτλο (Έβρος, Μαρίτσα, Μέριτς) MAP OF REVOLUTIONARY CIRCULATION, 2012 PARRHESIA: COURAGE / BREATH / SPEECH, 2015 Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Rubicon από την ενότητα Γάντζος Ή Ουρά, 2013 Courtesy of the artist Courtesy of the artist and Galerie Nadja Vilenne, Projects, Δουβλίνο Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Galerie Liège UNTITLED, 2014 Nordenhake, Στοκχόλμη The work was produced with the support of the Courtesy of the artist and Rubicon Projects, Dublin Untitled (Evros, Maritsa, Meriç) Mondriaan Fund, the Netherlands, and co-produced from the series A Hook or a Tail, 2013 ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ 5Μ by the 5th Thessaloniki Biennale ΝΙΚΟΣ ΝΑΥΡΙΔΗΣ / NIKOS NAVRIDIS Courtesy of the artist and Galerie Nordenhake, ΠΕΡΙΣΤΡΕΦΟΜΕΝΗ ΠΟΡΤΑ (Ή ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΟΝ), Stockholm EXHIBITIONS AT 5M ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΡΙΚΗΣ / MIKHAIL KARIKIS 2015 ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΑΝΗΣΥΧΙΑΣ, 2013-2014 Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Bernier ANILA RUBIKU ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Παραχώρηση του καλλιτέχνη Eliades Gallery, Αθήνα DEFIANTS PORTRAITS #1-12, 2014 Ο ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ. 100 CHILDREN OF UNQUIET, 2013-2014 Συμπαραγωγή της 5ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης και Παραχώρηση του καλλιτέχνη ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ «ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ». ΈΡΓΑ Courtesy of the artist της Bernier Eliades Gallery, Αθήνα Courtesy of the artist ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Κατασκευή, επιμέλεια: Μάνος Βορδοναράκης ΚΩΣΤΑΚΗ ΤΟΥ ΚΜΣΤ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΟΥΜΙΑΝΑΚΗ / Ιδιαίτερες ευχαριστίες στους αρχιτέκτονες: MARINELLA SENATORE STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART CHRYSANTHI KOUMIANAKI Μ. Κοκκίνου, Α. Κούρκουλα, Κ. Μάνθο, Μ. ROSAS (MOVIE SET), 2012 KAZIMIR MALEVICH AND HIS STUDENTS. 100 «ΘΕΕ, ΥΠΟΨΙΑΖΟΜΑΙ ΕΙΣΤΕ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ Δημητρόγλου και Γ. Μαρκάκη Παραχώρηση της Peres Projects, Βερολίνο YEARS AFTER THE ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΣ...», 2014- 2015 REVOLVING DOOR (OR THE PERISTROPHON), 2015 Φωτογραφία: Hans-Georg Gaul “BLACK SQUARE”. RUSSIAN AVANT GARDE Παραχώρηση του καλλιτέχνη Courtesy the artist and Galerie Bernier Eliades, Courtesy of Peres Projects, Berlin WORKS FROM THE COSTAKIS “GOD, I SUSPECT YOU OF BEING A LEFTIST Athens Photo: Hans-Georg Gaul COLLECTION OF THE SMCA 278 279

1. ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΜΑΥΡΟ ΟΡΘΟΓΩΝΙΟ, ΠΕΡ. (ΠΡΙΝ), 2009 SLAVA MOGUTIN MAJIDA KHATTARI 1915 Παραχώρηση της Galerie Jousse Entreprise, Παρίσι ΠΑΡΕΛΑΣΗ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ (ΑΠΟ ΟΔΑΛΙΣΚΗ ΜΕ ΜΠΟΥΚΕΤΟ, 2009-10 ΚΜΣΤ-Συλλογή Κωστάκη THE TOTALITY OF TRUE PROPOSITIONS (BEFORE), ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ LOST BOYS), 2004 Συλλογή: Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, KAZIMIR MALEVICH, BLACK QUADRILATERAL, C. 2009 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Θεσσαλονίκη 1915 Courtesy of Galerie Jousse Entreprise, Paris INDEPENDENCE DAY PARADE (FROM THE SERIES ODALISQUE AU BOUQUET, 2009-10 SMCA-Costakis Collection, Thessaloniki 3. ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΣΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ, 2010 LOST BOYS), 2004 Collection: State Museum of Contemporary Art, 2. ΟΨΗ ΤΗΣ 0,10 ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ Παραχώρηση της Galerie Jousse Entreprise, Παρίσι Courtesy of the artist Thessaloniki ΕΚΘΕΣΗΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΟΥΠΡΕΜΑΤΙΣΤΙΚΟΥΣ FROM OCTOBER TO FEBRUARY, 2010 ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΟΥ ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΑΓΙΑ Courtesy of Galerie Jousse Entreprise, Paris MILICA TOMIÇ LYNDA BENGLIS ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1915 ΕΙΜΑΙ Η MILICA TOMIÇ, 1999 ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ, 1973 ΚΜΣΤ-Συλλογή Κωστάκη ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Παραχώρηση του καλλιτέχνη Ιδιωτική συλλογή VIEW OF THE SUPREMATIST PAINTINGS BY ΤΑΥΤΟΕΤΕΡΟΤΗΤΑ I AM MILICA TOMIÇ, 1999 Με την ευγενική παραχώρηση των Kalfayan KASIMIR MALEVICH AT THE 0,10 LAST FUTURIST STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART Courtesy of the artist Galleries, Αθήνα – Θεσσαλονίκη EXHIBITION OF PAINTINGS, ST. PETERSBURG, IDENTALTERITY FEMALE SENSIBILITY, 1973 DECEMBER 1915 IGOR GRUBIC Private Collection SMCA-Costakis Collection, Thessaloniki CARLOS MOTTA EAST SIDE STORY, 2006-2008 Courtesy of Kalfayan Galleries, Athens – 3. ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ, ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΣΕΛΙΔΑ, 1916 ΕΜΦΥΛΑ ΤΑΛΕΝΤΑ, 2014 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Thessaloniki ΚΜΣΤ-Συλλογή Κωστάκη Παραχώρηση των γκαλερί Filomena Soares, Courtesy of the artist KAZIMIR MALEVICH, HANDWRITTEN PAGE, 1916 Λισσαβόνα, του Instituto ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΤΣΗΣ / SMCA-Costakis collection, Thessaloniki de Visión, Μπογκοτά, και της γκαλερί Mor. YEVGENIY FIKS ANTONIS PROTOPATSIS Charpentier Galerie, ΜΟΣΧΑ, 2008 ΓΥΜΝΟ, 1912-5 MISCHA KUBALL Παρίσι Παραχώρηση του καλλιτέχνη Ιδιωτική συλλογή MOSCOW, 2008 UTOPIE BLACK SQUARE, 2001 GENDER TALENTS, 2014 Παραχώρηση της Σοφίας Χατζάκη Courtesy of the artist (c) Photo Archive Mischa Kuball, Ντίσελντορφ, Courtesy of Galeria Filomena Soares, Lisbon; NUDE, 1912-5 Γερμανία 2015 Instituto Private collection ΚΩΣΤΗΣ ΦΩΚΑΣ / KOSTIS FOKAS Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Collection Dr. de Visión, Bogotá; Mor.Charpentier Galerie, Paris Courtesy of Sophia Hatzaki ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ, ΕΣΥ ΕΙΣΑΙ!, 2014 Axel Feldkamp, Duisburg/Γερμανία Παραχώρηση του καλλιτέχνη Με την υποστήριξη του IFA και του Ινστιτούτου DAVID HOCKNEY ΝΑΤΑΣΣΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ / I'M NOT MALFUCTIONING, YOU ARE!, 2014 Γκαίτε της Θεσσαλονίκης ΔΕΚΑΤΕΣΣΕΡΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ K.Π.ΚΑΒΑΦΗ, 1966 NATASHA PAPADOPOULOU Courtesy of the artist (c) Photo Archive Mischa Kuball, Düsseldorf/ Τα ποιήματα σε μετάφραση των Νίκου Στάγκου και CAROATID 2, 2012 Stephen Spender Germany 2015 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Ιδιωτική συλλογή MARIANNE DARLEN SOLHAUGSTRAND Courtesy the artist and Collection Dr. Axel Courtesy of the artist FOURTEEN POEMS BY C.P. CAVAFY, 1966 ΟΛΟΙ ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΡΜΑΦΡΟΔΙΤΟΙ, Feldkamp, Duisburg/Germany Poems translated by Nikos Stangos and Stephen 2012-13 With the support of IFA and the HECTOR DE GREGORIO Spender Παραχώρηση του καλλιτέχνη Goethe Institute of Thessaloniki ΤΟ ΠΕΠΛΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΥ, 2014 Private collection ALL ARTISTS ARE HERMAPHRODITES, 2012-13 Courtesy of the artist Παραχώρηση του καλλιτέχνη PARADISE VEIL, 2014 ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΙΤΤΑΣ / ANTONIS PITTAS BORYANNA ROSSA & OLEG MAVROMATTI HANDLE THEM, 2015 ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ: HAMMER AND SICKLE (1994), DEBORAH KELLY & TINA FIVEASH Courtesy of the artist Παραχώρηση του καλλιτέχνη 2008-12 Ε, ΕΣΥ ΣΤΡΕΙΤ!, 2001-15 HANDLE THEM, 2015 Παραχώρηση των καλλιτεχνών Παραχώρηση των καλλιτεχνών URSULA BIEMANN Courtesy the artist RE-ENACTMENT: HAMMER AND SICKLE (1994), HEY HETERO!, 2001-15 ΕΠΙΤΕΛΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΥΝΟΡΟ, 1999 2008-12 Courtesy of the artists Παραχώρηση του καλλιτέχνη ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Courtesy of the artists PERFORMING THE BORDER, 1999 ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΡΑΝΙΩΤΗ – PAULINE BOUDRY & RENATE LORENZ Courtesy of the artist JULIEN PRÉVIEUX WOLFGANG TILLMANS ΤΟΞΙΚΟ, 2012 STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART ΚΑΡΛ, ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΠΑΡΕΣ (ΑΠΟ ΤΗΝ Παίζουν οι: Ginger Brooks Takahashi and Werner ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ RELATIVE MOTIONS. EVANGELIA KRANIOTI – ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ), 2008 Hirsch HEL(L)AS! ΠΑΝΤΟΥ! JULIEN PRÉVIEUX Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της Maureen Παραχώρηση της γκαλερί Marcelle Alix, Παρίσι ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF Paley, Λονδίνο TOXIC, 2012 THESSALONIKI 1. ΑΝΤΙΔΟΤΟ, 2014 Με την υποστήριξη του IFA Με την υποστήριξη του IFA HEL(L)AS! EVERYWHERE! Παραχώρηση του καλλιτέχνη KARL, BEHIND BARS (FROM THE SERIES CENTRAL Performance by: Ginger Brooks Takahashi and Γενικός συντονισμός: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, ANTIDOTE, 2014 NERVOUS SYSTEM), 2008 Werner Hirsch αρχαιολόγος-θεατρολόγος, διευθύντρια Courtesy of the artist Courtesy of the artist and Maureen Paley, London Courtesy of Marcelle Alix Gallerie, Paris Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης 2. ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΩΝ ΑΛΗΘΙΝΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ With the support of IFA With the support of IFA Μουσειολογική επιμέλεια: Ευαγγελία Τσαγκαράκη, 280 281

αρχαιολόγος, προϊσταμένη Τμήματος Συλλογών Συνεργαζόμενοι φορείς: Τελλόγλειο Ίδρυμα Scientific coordination of one-day conference: UNTITLED, 2013 Μεταλλοτεχνίας, Λίθινων και Μικροτεχνίας ΑΜΘ και Τεχνών του ΑΠΘ, Μουσείο Βασιλικών Τάφων Alexandra Antoniadou, art historian Courtesy of the artist and CAN Christina Στυλιάνα Γκαλινίκη, αρχαιολόγος ΑΜΘ Αιγών, Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας, Ινστιτούτο Keynote speakers of one-day conference: Androulidaki gallery Μουσειογραφικός σχεδιασμός-γραφιστική Εφαρμοσμένων Βιοεπιστημών (ΙΝΕΒ) του Εθνικού Alexandra Antoniadou, Christiana Galanopoulou, επιμέλεια: loopo STUDiO, oμάδα αρχιτεκτόνων- Κέντρου έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Glafki Gkotsi, Fotini Kalle, Areti Leopoulou, Costis ΗΛΙΑΣ ΜΑΜΑΛΙΟΓΚΑΣ / ΙLIAS MAMALIOGAS μηχανικών (ΕΚΕΤΑ). Stafylakis, Irini Yerogianni ΕΝΑ ΚΟΜΜΑΤΙ ΑΠΕΙΡΟ, 2013 General coordination: Polyxeni Adam-Veleni, Συνεργάζονται τα μουσεία: Αρχαιολογικό Other participants and contributors: Παραχώρηση του καλλιτέχνη archaeologist-theatrologist, director of the Πέλλας, Αρχαιολογικό Θεσσαλονίκης, Μουσείο Cyprus International Performance Art Festival, A PIECE OF, 2013 Archaeological Museum of Thessaloniki Προϊστορικής Θήρας, Μουσείο Εκμαγείων ΑΠΘ, Videoplay (screenings) Courtesy of the artist Curators: Evangelia Tsangaraki, archaeologist, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μουσείο Sofia Underground International Performance Art head of the Department of the Collections Οίνου Γεροβασιλείου και το Μουσείο Λούλη. Festival (screenings) ΒΙΡΓΙΝΙΑ ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗ / of Metalwork, Sculpture & Minor Artifacts, Επίσης, συνεργάζεται το Ινστιτούτο Τεχνολογιών VIRGINIA MASTROGIANNAKI Archaeological Museum of Thessaloniki and Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΙΠΤΗΛ) του SAVOIR VIVRE, 2014 Styliana Galiniki, archaeologist, Archaeological ΕΚΕΤΑ. Παραχώρηση του καλλιτέχνη Museum of Thessaloniki. Curators: Panagiotis Kourniakos, Christina 5ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΩΝ Courtesy of the artist Architectural design-graphic design: loopo Tsagkalia ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ: ROMANCE STUDiO, team of architects engineers Artistic curator: Anastassia Stamati NICOLAS PARADISELO Co-organization: Teloglion Foundation of Art 5th YOUNG ARTISTS’ AND FINALLY HE WAS THE WATER, 2014 1. ΙΘΑΚΗ, 2013 AUTH, Museum of the Royal Tombs of Aigai, WORKSHOP: ROMANCE Παραχώρηση του καλλιτέχνη Παραχώρηση του καλλιτέχνη Archaeological Museum of Veria, Institute Courtesy of the artist ITHAKA, 2013 for Applied Biosciences (INAB) of the Center ΣΠΥΡΟΣ ΣΤΑΒΕΡΗΣ / SPYROS STAVERIS Courtesy of the artist of Research and Technology Hellas (CERTH). 1. ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟ ΜΠΑΛ ΜΑΣΚΕ ΤΟΥ ΣΟΦΙΑ ΤΟΛΙΚΑ / SOFIA TOLIKA 2. 14 ΜΟΝΟΛΟΓΟΙ, 1989-2006 Collaboration: Archaeological Museum of Pella, ΚΟΣΜΗΜΑΤΟΠΩΛΗ ΚΑΙΣΑΡΗ ΣΤΟ EKALI CLUB, ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΙΡΑ HOMES SWEET HOMES, 2008-14 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Archaeological Museum of Thessaloniki, Museum 2000 FROM THE SERIES HOMES SWEET HOMES, 14 MONOLOGUES, 1989-2006 of Prehistoric Thera, Casts and Antiquities Museum 2. Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΦΛΩΡΙΝΙΩΤΗΣ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ, 1995 2008-14 Courtesy of the artist AUTH, Museum of Byzantine Culture, Wine Museum Παραχώρηση του καλλιτέχνη Παραχώρηση του καλλιτέχνη Gerovassiliou, Loulis Museum. Also collaborates the 1. JEWELER KESSARIS’ VENETIAN BALL MASKE AT Courtesy of the artist ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Information Technologies Institute (ITI) of CERTH. EKALI CLUB, 2000 ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ 2. GIANNIS FLORINIOTIS AT HOME, 1995 ORIGINAL REPLICA ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Courtesy of the artist MOONLIGHTING #2, 2014 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ Θ. ΚΟΡΡΕ (Α.Π.Θ.) Παραχώρηση του καλλιτέχνη MUSEUM OF BYZANTINE CULTURE 4ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΕΡΦΟΡΜΑΝΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΘΕΟΔΩΡΟΥ / Courtesy of the artist TRAVELLING IN THE EASTERN MEDITERRANEAN ANTIGONI THEODOROU THROUGH THE DIGITAL ARCHIVE OF GREEK ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ WATERΜΕΛΛΟΝ, 2014 NURIDDIN RASULOV CULTURE OF TH.KORRES (A.U.TH.) 4th THESSALONIKI PERFORMANCE Παραχώρηση του καλλιτέχνη ΕΛΞΗ, 2013 WATERΜΕΛΛΟΝ, 2014 Παραχώρηση του καλλιτέχνη Επιμέλεια έκθεσης: Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, δρ. FESTIVAL Courtesy of the artist ATTRACTION, 2013 αρχαιολόγος, διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Courtesy of the artist ΑΚΗΣ ΚΑΡΑΝΟΣ / AKIS KARANOS Πολιτισμού Τα έργα του Mischa Kuball και του Ulay πραγματοποιήθηκαν με την υποστήριξη του IFA και ΑΤΙΤΛΟ, 2014-15 Επιστημονικός σύμβουλος: Θεόδωρος Κορρές, του Ινστιτούτου Γκαίτε της Θεσσαλονίκης. Παραχώρηση του καλλιτέχνη ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ. Επιστημονικός συντονισμός ημερίδας: Αλεξάνδρα UNTITLED, 2014-15 Curator: Agathoniki Tsilipakou, dr. archaeologist, Αντωνιάδου, ιστορικός της τέχνης Courtesy of the artist director of the Museum of Byzantine Culture Συμμετέχοντες ημερίδας: Αλεξάνδρα Αντωνιάδου, Scientific advisor: Theodoros Korres, professor Χριστιάνα Γαλανοπούλου, Ειρήνη Γερογιάννη, ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΑΦΕΤΖΗΣ / emeritus A.U.TH. Γλαύκη Γκότση, Φωτεινή Καλλέ, Αρετή Λεοπούλου, ADAMANTIOS KAFETZIS Κωστής Σταφυλάκης ΧΩΡΙΣ ΤΙΤΛΟ, 2014 ΤΕΛΛΟΓΛΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΩΝ Α.Π.Θ. Άλλες συμμετοχές και συνεργασίες: Παραχώρηση του καλλιτέχνη ΔΩΡΑ ΤΗΣ ΓΗΣ ΜΕ ΑΝΤΟΧΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Cyprus International Performance Art Festival, UNTITLED, 2014 TELOGLION FOUNDATION OF ART, AUTH Videoplay (προβολές) Courtesy of the artist EARTH’S ENDURING GIFTS Sofia Underground International Performance Art Festival (προβολές) ΜΑΡΙΑ ΚΡΙΑΡΑ / MARIA KRIARA Επιμέλεια: Παναγιώτης Κουρνιάκος, Χριστίνα The works of Mischa Kuball and Ulay were ΑΤΙΤΛΟ, 2013 Τσαγκάλια supported by the IFA and the Goethe Institute of Παραχώρηση του καλλιτέχνη και της CAN Christina Καλλιτεχνική επιμέλεια: Αναστασία Σταμάτη Thessaloniki. Androulidaki gallery 282 283

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Γραφιστική επιμέλεια εντύπων: Γιάννης ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Βογιατζόπουλος ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ PARALLEL PROGRAMME Φωτογράφοι: Θωμάς Τσιμπρής, Χρήστος NIKOS PANAYOTOPOULOS Βουλγαράκης PENELOPE PETSINI ΧΡΟΝΗΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ - ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ AUFARBEITUNG: THE WALL ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΣΟΥΦΙΣΜΟΥ Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης Φωτογραφίες: παραχώρηση των καλλιτεχνών CHRONIS PECHLIVANIDIS - A JOURNEY INTO Γενικός συντονισμός: Σταμάτιος Θ. Χονδρογιάννης, Photos: courtesy of the artists THE WORLD OF SUFISM δρ. αρχαιολόγος, προϊστάμενος ΕΦΑΠΟΘ Την επιμέλεια της έκθεσης έχει η Μίνα Μωραΐτου, Επιμέλεια έκθεσης: Μαρία Δ. Καγιαδάκη, δρ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ υπεύθυνη του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής ιστορικός τέχνης CREATIVE STEREOTYPES Τέχνης. Τα εισαγωγικά κείμενα έγιναν με συμβολή Συντελεστές: Ζωή Μπίλη, αρχαιολόγος Επιμέλεια: Βασίλης Ζωγράφος της Αγγελικής Ζιάκα, επίκουρης καθηγήτριας Μαρία Μίζα, αρχιτέκτων-μηχανικός Οργάνωση: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Ηλίας Κίτσας, δρ. ηλεκτρολόγος μηχ. & Συμμετέχοντες: Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Γεράσιμου μηχ. υπολογιστών Ομάδα μαθητών του 1ου ΕΕΕΕΚ Πυλαίας Μακρή, αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Ηλίας Καμπάς, ηλεκτρολόγος Χορτιάτη: Το Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Προσωπικό φύλαξης Ρωμαϊκής Αγοράς Εκπαίδευσης και Κατάρτισης στο Πανόραμα είναι Πανεπιστημίου. ένα σχολειό δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο The exhibition was curated by Mina Moraitou, head For the installations of the exhibition we would οποίο φοιτούν έφηβοι με ειδικές δεξιότητες. of the Benaki Museum of Islamic Art. Angeliki like to mention the collaborating artists: Yiorgos Παρέχει τεχνική εκπαίδευση μέσω των δύο Ziaka, assistant professor at the Faculty of Lazaridis, Dimitris Palantzas, Elena Petriki, Elio εργαστηριών του, κηπουρικής και κεραμικής/ Theology, Aristotle University of Thessaloniki, and Samara, Efstratios Sterianos, Filippos Tatakis, χειροτεχνίας. Κύριος στόχος του είναι η Gerasimos Makris, associate professor of Social Konstantinos Tsakiris κοινωνικοποίηση των παιδιών. Συμμετείχαν Anthropology at the Panteion University, Athens, Performance: Anni Kaltsidou οι μαθητές: Σταύρος Αναστασιάδης, Βασίλης contributed in the introductory texts. Songs’ performances: Dorothea Michael (Asia Γιακουμής, Ηλίας Κιουρτζίδης, Δήμητρα Minor and island songs), Valassia Ntontoulou Κολοκοτρώνη, Λωξάνδρα Λούκας, Γιώργος ΕΦΗ ΣΑΒΒΙΔΗ: TRANSPLANTATION (Turkish, Pontian), Daphne Papastratou (Bulgarian, Παντζαρτζής, Ντίνος Φαφούτης, Χαρούλα EFI SAVVIDES: TRANSPLANTATION Epirotic), Elina Savvoulidi (Armenian, Pontian), Χαϊδοπούλου Ευχαριστίες στις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Simon Tiano (Sephardic, Hebrew) Εικαστικοί: Δημήτρης Αμελαδιώτης, Πόπη Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου, Graphic design: Yiannis Vogiatzopoulos Βουλγαρούδη, Ευαγγελία Παπαδοπούλου, Ιωάννα Photographers: Thomas Tsimpris, Christos Στρατόγλου καθώς και στους: Έλλη Χρυσίδου, Αλεξία Voulgarakis Ξαφοπούλου και Νίκο Μυκωνιάτη. Curator: Vasilis Zografos Special thanks to the Cultural Services of the Ephorate of Antiquities, Thessaloniki Organisation: National Bank of Greece Cultural Ministry of Education and Culture, Cyprus, as well General coordination: Stamatios Th. Foundation as to: Elli Chrysidou, Alexia Xafopoulou, and Nikos Chondrogiannis, dr. archaeologist, head of Ephorate Participating members: Mykoniatis of Antiquities, Thessaloniki Students from the 1st Special Vocational Curator: Maria D. Kagiadaki, dr. art historian Education & Training Workshop of the ΑΝΝΗ ΚΑΛΤΣΙΔΟΥ: ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ Contributors: Zoe Billi, archaeologist municipality of Pylaia-Chortiatis: The Special ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ Maria Miza, architect engineer Vocational Education & Training Workshop at ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ilias Kitsas, dr. of electr. eng. & comp. eng. Panorama is a secondary education school for ANNI KALTSIDOU: VISUAL INTERSECTIONS Ilias Kabas, electrician teenagers with special abilities. Its two workshops AT THESSALONIKI’S ROMAN ΑGORA Roman Agora personnel provide technical training in gardening and pottery/ Στις εγκαταστάσεις της έκθεσης συνεργάστηκαν handcrafting. The main goal of the school is to οι καλλιτέχνες: Γιώργος Λαζαρίδης, Δημήτρης support the socialisation of students. Participating Παλάντζας, Έλενα Πετρίκη, Έλιο Σαμαρά, students: Stavros Anastasiadis, Charoula Ευστράτιος Στεριανός, Φίλιππος Τατάκης, Chaidopoulou, Dinos Fafoutis, Vasilis Giakoumis, Κωνσταντίνος Τσακίρης Elias Kiourtzidis, Dimitra Kolokotroni, Loxandra Περφόρμανς: Άννη Καλτσίδου Loukas, Giorgos Pantzartzis Ερμηνείες τραγουδιών: Δωροθέα Μιχαήλ Artists: Dimitris Ameladiotis, Evangelia (μικρασιάτικα, νησιώτικα), Βαλασία Ντόντουλου Papadopoulou, Ioanna Stratoglou, Popi Voulgaroudi (τούρκικα, ποντιακά), Δάφνη Παπαστρατή (βουλγάρικα, ηπειρώτικα), Ελίνα Σαββουλίδη (αρμένικα, ποντιακά), Σιμώνη Τιάνο (σεφαραδίτικα, εβραϊκά) 284 285

ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ MAIN PROGRAMME PARALLEL PROGRAMME ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΧΡΟΝΗΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ - ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ BETWEEN THE PESSIMISM OF THE INTELLECT CHRONIS PECHLIVANIDIS - A JOURNEY INTO THE ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΣΟΥΦΙΣΜΟΥ AND THE OPTIMISM OF THE WILL WORLD OF SUFISM 23.06.15 -30.09.15 22.05.15 - 20.09.15 23.06.15 -30.09.15 22.05.15 - 20.09.15 Περίπτερο 6 (εντός ΔΕΘ-HELEXPO) Αλατζά Ιμαρέτ Pavilion 6 (TIF-HELEXPO premises) Alatza Imaret

ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΕΦΗ ΣΑΒΒΙΔΗ: TRANSPLANTATION STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART EFI SAVVIDES: TRANSPLANTATION Ο ΚΑΖΙΜΙΡ ΜΑΛΕΒΙΤΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ. 100 23.06.15 - 31.08.15 KAZIMIR MALEVICH AND HIS STUDENTS. 100 23.06.15 - 31.08.15 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ «ΜΑΥΡΟ ΤΕΤΡΑΓΩΝΟ». ΈΡΓΑ Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης (Κάζα YEARS AFTER THE “BLACK SQUARE”. RUSSIAN Municipal Gallery of Thessaloniki (Casa Bianca) ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Μπιάνκα) AVANT GARDE WORKS FROM THE COSTAKIS ΚΩΣΤΑΚΗ ΤΟΥ ΚΜΣΤ COLLECTION OF THE SMCA ANNI KALTSIDOU: VISUAL INTERSECTIONS AT 19.05.15 - 10.10.15 ΑΝΝΗ ΚΑΛΤΣΙΔΟΥ: ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ 19.05.15 - 10.10.15 THESSALONIKI’S ROMAN AGORA Μονή Λαζαριστών ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Moni Lazariston 24.06.15 - 30.09.15 24.06.15 - 30.09.15 Roman Agora ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Ρωμαϊκή Αγορά STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ. ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΡΑΝΙΩΤΗ – RELATIVE MOTIONS. EVANGELIA KRANIOTI – 1st INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ART JULIEN PRÉVIEUX 1ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΘΕΡΑΠΕΙΩΝ ΜΕΣΩ JULIEN PRÉVIEUX THERAPIES 23.06.15 - 30.09.15 ΤΕΧΝΗΣ 23.06.15 - 30.09.15 “LIFE AND ART AS ONE” Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης «ΖΩΗ ΚΑΙ TΕΧΝΗ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ» Contemporary Art Center of Thessaloniki 17.09.15 - 19.09.15 17.09.15 - 19.09.15 Pavilion 6 (TIF-HELEXPO premises) ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Περίπτερο 6 (εντός ΔΕΘ-HELEXPO) STATE MUSEUM OF CONTEMPORARY ART ΤΑΥΤΟΕΤΕΡΟΤΗΤΑ IDENTALTERITY NIKOS PANAYOTOPOULOS 17.06.15 - 31.07.2015 ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ 17.06.15 - 31.07.2015 PENELOPE PETSINI Δημαρχείο Θεσσαλονίκης ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΕΤΣΙΝΗ Thessaloniki City Hall AUFARBEITUNG: THE WALL AUFARBEITUNG: THE WALL 24.09.15 - 17.10.15 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 24.09.15 - 17.10.15 ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF Eirmos Gallery HEL(L)AS! ΠΑΝΤΟΥ! Γκαλερί Ειρμός THESSALONIKI 23.06.15 - 30.09.15 HEL(L)AS! EVERYWHERE! CREATIVE STEREOTYPES ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ 23.06.15 - 30.09.15 27.05.15 - 11.09.15 ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 27.05.15 - 11.09.15 Thessaloniki Centre of MIET ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΜΙΕΤ-Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης MUSEUM OF BYZANTINE CULTURE Villa Kapandji ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Βίλα Καπαντζή TRAVELLING IN THE EASTERN MEDITERRANEAN ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ Θ. ΚΟΡΡΕ (Α.Π.Θ.) THROUGH THE DIGITAL ARCHIVE OF GREEK 23.06.15 - 13.09.15 CULTURE OF TH.KORRES (A.U.TH.) 23.06.15 - 13.09.15 ΤΕΛΛΟΓΛΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΩΝ Α.Π.Θ. ΔΩΡΑ ΤΗΣ ΓΗΣ ΜΕ ΑΝΤΟΧΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ TELOGLION FOUN DATION OF ART, AUTH 18.05.15 - 30.09.15 EARTH’S ENDURING GIFTS 18.05.15 - 30.09.15 4ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΕΡΦΟΡΜΑΝΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 29.06.15 - 9.07.15 4th THESSALONIKI PERFORMANCE FESTIVAL 29.06.15 - 9.07.15 5ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ: ROMANCE 10.09.15 - 30.09.15 5th YOUNG ARTISTS’ WORKSHOP: ROMANCE Γενί Τζαμί 10.09.15 - 30.09.15 Yeni Djami ΣΥΜΠΟΣΙΟ 25.09.2015 SYMPOSIUM Περίπτερο 6 (εντός ΔΕΘ-HELEXPO) 25.09.2015 Pavilion 6 (TIF-HELEXPO premises) LOVE DIFFERENCE TABLE 23.06.15 - 30.09.15 *οι παραπάνω πληροφορίες LOVE DIFFERENCE TABLE *the above information Περίπτερο 6 (εντός ΔΕΘ-HELEXPO) ανταποκρίνονται στην ημερομηνία 23.06.15 - 30.09.15 corresponds to the publishing έκδοσης του καταλόγου Pavilion 6 (TIF-HELEXPO premises) date of the catalogue ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ / WITH THE SUPPORT

ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ / WITH THE PARTICIPATION

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ - ΙΔΡΥΜΑΤΑ / SUPPORTERS - INSTITUTIONS

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ / MEDIA SPONSORS ο καταλογοσ τυπωθηκε το 2015 στη θεσσαλονικη σε 2500 αντιτυπα σε χαρτι velvet 150 γραμμαριων σε σχεδιασμο τησ pad advertising για λογαριασμο τησ cat advertising και εκτυπωση - βιβλιοδεσια τησ thessprint A.E.

ISBN 978-960-9409-27-8