Tabana Ni Vosa Kei Na Itovo Vakaviti, Tabacakacaka Itaukei

Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, Tabacakacaka iTaukei ISSN 2414 326X L I A L I A C I Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti Tabacakacaka iTaukei Katonimeli 2100, Vale ni Tabacakacaka, Janueri – Maji, 2019 Suva. WAQA VAKAVITI

LEWE NI LIALIACI

4 Na Waqa Vakaviti Kelera Tawake

8 Gacagaca ni Waqa Vakaviti

10 iTalanoa ni Bilibili

12 iTukuni

13 Wai Vakaviti

14 Vosavosa Vakaviti

15 Vosa Wirini & Vosa Veisa 6 16 iTaba Vakarautaki

Na yaca ni vola taba vakavula tolu qo e yavutaki ena vakasama ni sa vaka e beci ka yali tiko mai na noda itovo kei na vosa. Sa TUKUTUKU NEI EDITA LIU dodonu kina meda liaci keda ena noda vakamareqeta na noda itovo kei na Vosa. Emi Bainimarama - Daereketa Tabana ni Voso kei na iTovo Vakaviti

Na Tabana ni Vosa kei na iTo- vo VakaViti, (TVTV) e qarava Ni bula Vinaka na veika me baleta na vosa kei na itovo me baleti keda na itaukei. E maroroa tale ga Na veisau ni gauna kei na veika e salamuria mai ena dredre sara vua e na vei tukutuku se dua me tarova. Ia, sa noda itavi meda dau tuvakarau ka curuma na ma- ivakamacala tale e so me vaka na cakacakaniliga, rau kei na dredre e kauta mai o gauna. meke, veiqaravi vakavanua, vakamau, veivagunuvi kei na E levu na daunivuku era tukuna ni leqa levu duadua sa sotava tiko na somate e so e kilai tani kina e dua na vanua. noda vuravura na revurevu ni draki veisau. Qo na katakata sivia ni draki ni vuravura ka vu mai ena kena cevuraki na kasirara e maliwalala ka Na veitukutuku kece, e dau mai maroroi tu e valenivolav- lai vakavuna me vavaku na ilati ni vuravura. ola me vukei ira na lewenivanua ena nodra vakadidike. Na leqa qo e vu mai ena kena sa toso sara vakatotolo na veiva- Kevaka oni vakarau donumaka e dua na oga katorocaketaki ka sa lai vakaleqa tale na veikabula e vuravura. Ia, eso vakavanua, sa tu vakarau na na daunivuku era tukuna ni iwali ni leqa ni draki veisau e tiko ga ena nomuni tabana me na lai katona ka tabaka vakai- nodra ivakarau ni bula na itaukei ni vanua se indigenous people. yaloyalo na soqo oni qarava. E rawa ni oni qiri mai ena Na kaboni e dua na mataqali kasirara e lai vakavavakutaka na ilati ni talevoni 3100909 ext 1040 vosa vei Ulaiasi Taoi na vuravura, qo e cevuraki ena gauna e kama kina na bukawaiwai se kilai neitou daunitukutuku se feks levu tu me waiwai ni izini kei na waiwai ni waqa. Na bukawaiwai e va- mai ena 3308761. E rawa tale ga ni oni imeli vei Keasi kayagataki vakalevu ena vanua ni buliyaya kei na veitosoyaki ena va- Vatanitawake ena nua mamaca. keasi.vatanitawake@govnet. gov.fj se volavola vua na iLi- uliu ni Tabana ena katonimeli Me vaka ni sa navuci tiko me vakalailaitaki na cevuraki ni kasirara sa qo: bibi kina meda wilika tale eso na vuku vanua e maroroi tu ena waqa vakaviti ka sega ni vakacacana na iyaubula e vuravura. Daireketa, Au sureti kemuni na lewenivanua moni wilika na cau sa vakarautaki tu Tabana ni Vosa kei na me baleta na waqa vakaviti ka sa tiko na vakanuinui nida na taqomaka iTovo Vakaviti, na noda vuravura, ka vakayagataki na veikila vakavanua eda taukena Tabacakacaka iTaukei, meda maroroa tiko kina na noda iyaubula. Katonimeli 2100, Valenitabacakacaka Vinaka vakalevu. Suva.

E rawa ni oni sikova mai na valenivolavola ena 87 Queen Elizabeth Drive, Tabavale ni Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei, Draiba [toka volekata na lomanibai ni Peresitedi]. E rawa tale ga ni oni sikova na veilawa ni Tabacakacaka ena www.itaukeiaffairs.gov.fj

3 NA WAQANIVITI Kelera Tawake

Waqa Vakaviti (Vurevure ni itaba: Domodomo 1984)

O ROKOLA- NA MATAISAU LEVU; NA WAQA VAKAVITI: (Vurevure ni tukutuku: FDP, Ratu Maopo Bilo, Nakorotubu, Ra) Ena nodra tawavanua mai na qase, sa le- weniwaqa voli mai o Rokola, na mataisau levu nei Degei ka nodra vu na mataisau ena noda vanua. Me yacova mai nikua, era sa dui tu ena veivanua e Viti o ira na kena kawa. E tukuni ni a taya na nodrau waqa na Ciri o Nakausabaria kei Cirinakaumoli, ena ivalu levu mai Nakauvadra. Ni sa vakacibi ivalu o Degei, me rau sa kabai na Ciri ni rau a vakamatea na Toa, na nona ivaka- vakayadra. A taya e dua na waqa o Roko- la, me rau dro bula kina na Ciri. Ia e sega Waqa Vakaviti ni matata se mataqali waqa vakacava; e (Vurevure ni itaba: G. Bennet, Camakakau mai na dei tiko ga na itukutuku ni a taya e dua na Yatu Lau, 1993) nodrau waqa. O Rokola e itukuni ni bulu tiko e Malabi, Wainibuka; ka ra tiko kina eso na kena kawa ena gauna qo. Eso era vakaitikotiko i Narauyaba, kei Vunitivi, ena yasana o Ra. Eso era tiko e Nukutubu Rewa, so tale era tiko e Solotavui kei Mokoisa mai Kadavu. E sega ni okati e ken a kawa vakamataisau tale eso ni noda vanua. E sa roboti Viti na kawa vakamataisau, era qarava na kena itavi, ina veimata vanua era sauvaka.

(Kuri ena drainiveva tarava) 4

Na drua e ta mai Muanaicake, Vulaga ena kena lai vakabulabulataki na vuku itaukei ni ta waqa © TVTV (iKuri mai na ika4 ni drainiveva ) damu, o Mosese Kama, e vakaraitaka ni vosa- NA JAFAU KEI NA LEMAKI: vosa “o Lakeba kei na ona vakataukata,” e vakaibalebale ina waqa voce; se waqa vakaviti. Na (Vurevure ni tukutuku: Ripote ni vuli ni Ta waqa vakaviti, e dua e muana levu, dua e muana Waqa e Vulaga, 2019) lailai. Era dau kaya na qase ni Vanuaseu, ni muana levu o Vulaga, muana lailai o Ogea. Na kena E vakamacalataka na iliuliu ni yavusa Naividamu, cama o Kabara. E semati rau vata na dago kei na o Mosese Kama, ni o ira na nodratou qase, era daku ni waqa e tolu na kau (ikaso). Na kau e toka kawa vakamataisau, ra vakatokai me Jafau. Era a i loma o Moce, rau yadua na tutuna o Komo kei gole mai Toga matanisiga, ena nodra kerekere Namuka. E kena laca o Ono kei Vatoa. Ni soko tu na Turaga Tui Nayau vei Tui Toga ena gauna ya. na waqa vakaviti, ena cavuti kina na vosa; o Ra vakaitikotiko i Saumua, ena gauna qo era sa Lakeba kei na ona vakataukata- ni kauta tu na vakoro tiko e Naividamu, vua na Turaga Tui Vula- kena veiwekani. ga, mera sauvaka tiko na itikotiko i valelevu vua na Turaga Tui Nayau, na Saunivanua o Lau, na E vakaraitaka o Mosese Vakauta mai Vulaga, ni Vuanirewa. waqa vakaviti e kilai me nona vata ni iyau na Tu- raga Tui Nayau. Ni lalavaki yani na Turaga Tui Eratou a gole tale ga mai na kawa vaka Lemaki, Nayau I Vanuaseu vua na Tui Vulaga; ena vaka- ratou mai vakatikotiko i Kabara, meratou dau ni rautaka na vanua na waqa ni viti (tavaki na waqa ta kumete (tanoa) kei na tara valevakaviti vua na ni viti), sokotaki i Lakeba me baleta na nodra ga- Tui Nayau. Erau veitacini na Lemaki kei na Jafau. gadre na Tui Nayau. Dau kena ivakarau me yara- Ena nona ivakamacala na iliuliu ni yavusa Naivi- taki na waqa ni viti e loma ni rara, mera binia na

5 NA WAQA VAKAVITI Kelera Tawake

“Kapikapi” - Na curui ni magimagi ena isema kece ni kau © TVTV

Na “ilago”, tolo ni kau e tuvani me yaraki kina na waqa vakaviti © TVTV

veimatavanua na nodra iyau ena waqaniviti. E Era vola na daunivakadidike, ni waqa vakaviti na talanoataka na lalavaki vakavanua ena soqo a Drua, e ivakaraitaki ni kilaka ni pasivika, vakabauti qaravi e Bau, a lalavaki kina na Tui Nayau me tani nodra kilaka na lewe ni osiania ena wasewase vaki e dua na waqa ni viti, me iyau ni yasana o e loma (central oceania) kei na veiyanuyanu era Lau i Kubuna vua na Turaga Vunivalu e Bau. okati ina vualiku ni osiania (northern oceania). E vola o Ronald Getty ni dewa mai na kilaka ni ta Sivisivi mai Vulaga waqa mai Samoa, na tocitoci ena waqa e dewa E dau vakayagataki ena gauna eliu na matau me mai Toga, ia e vakayagataki ga na kau dina ta (tavaki) kina na waqaniviti. Ena vuli ni ta waqa mevaka na vesi, e kune vakalevu e Kabara kei Vu- ni viti mai Vanuaseu, Vulaga, era se vakayagataka laga. tiko ga na qasenivanua na matau. Eso na yaca ni Na Drua, e vakamacalataka o Ronald Gatty, ni matau dau vakayagataki na: matausivisivi me sivi dau ta mai Kabara kei Vulaga ena 1800 vakacaca kina na sai ka vakayagoyago vinakataki kina na na yabaki sa oti. E talanoataka na kena ta na Drua loma ni waqa. Matau ni ulaula; qo e dau vakaya- na Ratu Finau ena 1913 -1914. E dua tale na drua gataki me ulati kina na loma ni dago ni waqa. Ma- na Rusa I Vanua, a ta mai Vulaga, qai sokotaki i tau vulaono – na matau e dau vakayagataki ena Lakeba. Na kena balavu e 35 na mita, na raba ni veisiga, me musu kina na kau. Ena gauna qo, sa lomana e 15 na mita vakarivirivi, 6 na mita vaka- vakayagataki na ivarolivaliva me sivi kina na dago baba (15x6m), 1.8 na mita na cere ni waqa qo. Na ni waqa. Ra Marama; a ta mai Somosomo ena nodra lewa Magimagi: - E dau vakayagataki me vakadre kina na Tui Cakau ena gauna oya, o Ratu Golea, ka soli na veigacagaca ni waqa, e sega ni vakayagataki vei Ratu Cakobau me nona iloloma vua na Tui na ivako. E kaukaua na magimagi, ni rawa ni ve- Toga. Tukuni ni waqa qo e sokotaki vakatolu i To- suka na isema ni waqa mevaka na wadrega, ia na ga. E 31 na mita na kena balavu, 5 na mita na ke- ivako, ena rawa ni tacavu kevaka e yavalati na raba. Rauta e 140 na kai mua ni waqa qo. vakalevu na veisema ni waqa. Na drua Ra Marama, e tiko kina e dua na miqa, NA NODRA TUKUTUKU NA DAUVOLAIVOLA: ka rawa ni vavi kina e 100 na uvi lelevu, se vica vata na vuaka. E dau tava toka ena muailiu ni Era dau veisokoyaki na qase ena waqa vakaviti, waqa na miqa. Ni vavi na magiti, ena waqa ena na Drua, Takia, kei na Camakau. Ia, e sega ni ya- loma ni miqa na lovo, a ubi ena draunikau tali lani ga ena noda vanua na veisokoyaki ena waqa, vakavavaku, vakatokai me lepo. era dau vakayagataka tale ga na Toga, kei na Sa- moa. E yacana mai Toga na kalia, alia mai Samoa.

Miqa (Vurevure ni itukutuku: Domodomo, 1984)

7 GACAGACA NI CAMAKAU

Vurevure ni itaba : Camakau mai na Yatu Lau, 1993)

8 VEIMATAQALI WAQA

DRUA Na waqa vakaviti lelevu, e vakacama. E duidui na lelevu ni dago ni drua, ka tu na ivana ena dua na dagona ka sega ena kedrau veimama na dagona. E rawa nira vodo kina e drau na Turaga. Nira vakatarogi na qase e Vanuaseu, Vulaga, ena ibalebale ni vosa na Drua, era vakamacalataka ni vakaibalebale ina 2 na tagani waqa, e dua na dago (kena ko balavu), na tikina e lekaleka e yacana na cama. E rau semavata ena ikasotu, ka tarâ kina na vatavata ni waqa.

CAMAKAU Waqa voce, e lailai mai na Drua. E rawarawa ni sokotaki ina veibaravi, kei na veisokoyaki leleka ga mai na dua na yanuyanu ina dua tale ena veisiko ni veiwekani vakaturaga. Era waqa totolo. Ena lomaloma ni yabaki 1990- 1993, e rauta ni 140 na camakau era veisokoyaki tiko ena yatu Lau. E levu duadua mai Ono-i-Lau, rauta ni 60 na Camakau, Ogea e 14, Moce e 13, kei Namuka e 11 na camakau. E vica tale ga na camakau e kune e Vatoa, Komo, Oneata, kei Tuvuca. Ena 1980, e 52 taucoko na levu ni camakau e kune ena vica na yanuyanu ena yatu Lau; Vulaga e 34, Ogea e 15, Ko- mo e 2, kei Vanuavatu e dua na camakau. Ena vo ni veiyanuyanu ena yatu Lau, era kune tale ga kina na Camakau.

TAKIA: Na takia e waqa totolo, e waqa voce. E dau vakayagataki ena qoli. E dua ga na dagona. E dau caka vakamokomokiti na boto ni dagona, sivi me vakalomana, qai sema na sai me ikuri ni tutuna. Na rara e vata ni cakacaka ka itatarovi ni wai me kua ni curuma na dreke ni takia.

BAVELO Ena ivolavosa vakaViti e vakamacalataki ni Bavelo e dua na waqaniviti, tolonikau vaka -lomana sega ni vaka-cama. E dau kiliraki na tolonikau levu me vakalomana, me rawa nira vodo kina. E dau- voce-taki se kara-taki e uciwai se baravi. Dau vakayagataki vakalevu ena lomanivanua, baravi kei na yanuyanu lalai na waqa qo.

BILIBILI Na bilibili e vakamacalataki ena ivolavosa vakaviti ni dua na mataqali waqa vakaviti; vauvau vata na tabanikau se tolonikau mevaka na bitu. Eso na bilibili e vakavale; e dau vakayagataka o ira mai na ulu ni wai. E dau laurai vakalevu e Wailevu {kilai tiko me uciwai na Rewa ena gauna qo}, ka dau vakayagataki me usana na ivoli ina makete. Ia ena gauna e liu, e dau usa kina na magiti kei na iyau ni Solevu. Era dau vodo tale ga kina na gonebati nira siro sobu i baravi.

9 SERE NI BILIBILI Dr. Asesela Ravuvu

1. Tou mai bau ki veikau Na bilibili me vakarau Bitu dina na walai Tou binia yauta mai Qo na sere ni Biibili vakatokai me “HMS No Come Digitaki Vakamatau Back” . Vola o Doketa Asesela Ravuvu. Talanoataki tiko kina na bilibili. Era dau vakayagataka na tiko e Me rauta na ivakarau loma ni vanua me vakacirimi sobu kina na kakana me lai volitaki ena makete. iTaletale HMS no come back Yaca ni Waqa oqo

2. Tou viria me qaqa Na kena isema kece ga Kolokolo na buturara Ki batina tou tuva De ni bilibili e ra Na kena ivau me dei tuga

3. Ciri sobu vakamalua Sa usa bi ka vakaivua Na doa sa votu mai Tou levea se kilu i wai Siga vica yaco ki ra Sobu na ivoli ni basa

4. Kele e Suva me tudei E kena vale me maroroi Me saravi me qoroi Vei ira na dui kaikai Yaga ni waqa me kilai Me ka ni vuli e daidai

10 VEIMATAQALI WAQA ENA PASIFIKA

Waqa ni Maori Camakau ni Viti

iRairai ni Waqa ni Samoa Waqa ni Tahiti

Waqa ni Yatu Maikronisia (Federate State Vaka ni Solomoni of Micronesia)

11 iTALANOA – O SUVA MAKAWA Colman Wall, 1919, vakadewataka o Sekove Bigitibau, Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, 1998 (iKuri mai na ilavelave sa oti) drauniwalai. Ena gauna ni soqo e nira tamata vakavakaitamera na

dau biu na drauniwalai, e kena kaicolo, rerevaki sara nodra E kainaki ni talai ira na kai Viwa o isosomi na co duiroka, ra qai veikanikani, ra qai sega tu ni Ratu Cakobau me itotogi nira sa vakaitekiteki, ra vakasalusalu, sa vakaisulu. A kuria o na italatala ni lotu, ia qo e sega ni dina; nira sa o koya sara ga oya na nodra isulu a talai e dua na mata mai Rewa i sega ni vakaitavi ena ivalu, e yaga ni soqo. Ba, a yaco rawa i Ba, ia na levu ga mera vakayagataki tale ena dua ni nona domobulataka na veika e na ka. Nona saqata na lotu e ya- Ni sa vakavuai oti o Rewa ena sota kaya ena nona lako, sa mani vutaki ga ena ka vakavanua. O ira 1846, era sa qai tiko sautu tale, tu vakadua kina mai Ba me yaco- mada ga na kai Vugalei kei na kai ra sa veisukayaki tale na kai va ni sa qai dro rawa mai Rewa Nukui era salavata qo era se ta- Veisari, Lami kei Tamavua ina ena dua na waqa. Ena gauna oya walotu me vakataki ira na kai Su- nodra dui koro. o ira sara mada ga na itaukei era va. E rairai nona inaki levu ga me dau tukuna ni vanua rerevaki o tauyavutaka e dua na koronivalu Ni sa visa oti o Rewa, bale tale ga Ba. e dakui Rewa me vakaogai ira, kina o Ro Banuve na Rokotui me yacova sara ni sa buturaki Dreketi kei na lewe va na drau, sa Na duidui ni vosa e baravi kei na Rewa vakadua. qai dro o Qaraniqio, o koya sara vosa mai na loma ni colo e qai ga a tekivuna na ivalu, a meca kilai vakavinaka ena itukutuku ni E muri era sa qai tara na kai Suva levu kei Bau me yacova nona ma- veilewai ni sa oti na ivalu mai Co- e dua na koro lailai, se itikotiko ni te. A dro mada i Vuniveilakau lo ena 1874, ni ratou qai kauta yadra lailai mai Bawalai, volekati ena wai o Samabula, nodra koro mai na turaga ni Bau era Tamavua, me qarauni ira toka na kai Lomaivuna, qai dewa yani i vakailesilesi ni matanitu e dua kina na kai Lomaivuna. Coloisuva. me mai vakadewavosa me maca- la kina nodra itukutuku na Nodra mai vakacoko tale na kai E levu na kaivalagi era nanuma vakadinadina. Ia nodra vosa na Suva, sa qaravi sara ga e liu na cala ni o Naitasiri e tiko sara e lewei colo kei Vitilevu e vosa teitei. Nira waraka tiko na vul- loma ni colo. A vola o Misi Otausi makawa ga ni vanua oqo. E aimatua, era a qai lele ina tai ni (Waterhouse) nira a sega ni kau maumau sara ni sega ni mani toba ina ulunivanua o Korobaba, rawa i Rewa na bokola era moku tauri me vosa volai, ni a vinakati ra lai taya kina e rua na damanu mai Tacirua ni sa rui yawa. Ni se gona me vosanivanua ga e bara- lelevu, ra tataka sara kina e rua vakaitikotiko o Misi Kakili mai vi, sa qai tauri kina na vosa vaka- na drua lelevu. Rewa, sega mada ni ono na maile Bau. mai Navuso, a vola ni o Naitasiri Ni rau sa tavo na drua qo sa qai e matanitu lailai ena colo kei Vi- Ena dua na gauna, a vaka mera usa mai na vonu, dalo kei na uto, tilevu. Sa rauta me cala na sa rere na qara kakana mai na kai sa qai kau yani i Bau me ka ni bu- nodratou vakacacataka na veiya- Lomaivuna ena vanua vakaSuva, la vei Cakobau kei ira na turaga ni waki ni vanua o ratou na volavola ia rauta na 1850, qo na gauna au Bau. Na nodra lai veisolevuti qo qo baleta ni se sega sara ga ni nanuma ni volekata duadua yani era kau tabua tale mai kina, kei dua na kaivalagi se itaukei e va- na siga a yaco kina na leqa qo, na rua na katudrau. Qo e rairai se koro e baravi me kila vakavinaka qai matai ni masi me laurai e Su- na lomai Vitilevu se o Vanualevu ratou a gole yani kina e lewe vitu, va, mai yaga sara, me vaka nira ena gauna oya. ratou siro beka yani i sega ni dau vakaisulu vinaka sara Vuniveilakau kei Kinoya, ratou lai tu e liu, era dau vakamalo tu ga E talanoataka o Misi Wiliame (o canu kaikoso sara ena gusu ni na tagane ena kuli ni mako, na koya e dokai vakalevu na veika e wai o Vatuwaqa. yalewa e vivi ga e gaudra na wa vola baleti Viti e liu) nira dau sala qai ciqimaki e liu na vakabauta tu na itaukei e baravi (Ena qai kuri yani ena itabataba tarava) 12 WAI VAKAVITI Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti

Qo e so na wai vakaViti ka tauri mai na kena ivakamacala ena ivola, Na Wai VakaViti.

Batimadramadra Samaloa

1. MATANAILOMA/MATANATUILOMA -m bō Matameiraqiqi n m kau levu toka, drau ni kete tubu loma, vuce, sega ni vakamatana, damudamu matailalai, vua lalai; tv ibokonigwata vutu vakalevu. [Vatulele], lagakali lewakalou [Lau];

1. Vusoi vakalevu na drau ni quawa ena waibata- Batimadramadra n m co kune vakalevu ena iteitei batā, gunuvi ena mataka kei na yakavi. kei na yasa ni vale, se dromodromo lalai tubu 2. Kari na tolo ni matameiraqīqī, vuloni,vusoi qaseqase, se oti qai mate na vuna; tv bulubulusi- ena waibatabatā, gunuvi ena mataka kei na mahoko [Nadroga], matuakamate, matuako- yakavi. mate [Lau], sanikitu [Vuda, Vatulele]; 3. Vusoi vakalevu na batimadramadra, gunuvi e veimataka. Sasaqilu n m kau toloilailai, kunei ena baravi kei na lomanivanua; na drauna e dravia qai tabakid- 2. PENIDIKI -m mate ni kete, mosimosi na yasa- ua, oya me balavu e dua na yasana lekaleka e dua da imatau, ni sā kaukaua sara ga na kena mosi, na yasana, na sena e vulavula matailalai qai boi- mo sā osi vata kaya, oyā sā voleka ni kacabote vinaka, na vuana e lalai qai momoto na muana, drokadroka ni se vou - damudamu ni sa dreu; tv 1. Kari na waka ni sāsāqilu kei na kuli ni sa- madamada [Vuda], qiqila [Kadavu, Wainibuka, maloa, vusoi, gunuvi ena mataka kei na yaka- Verata, Gau, Ovalau, Vanualevuiloma], tavolali vi ni vakarau moce. [Nadroga, Vatulele], vakaruruniyavou [Yayayasabeqa]; iVakamacala ni Kau : Quawa n m kau levu toka tubu vakaveitalia e lo- Samaloa n m kau ni vanua sigasiga, tolona e ma ni vanua, na tolona e dravia, oriori dravudravu loaloa, tabana e teba, drauna e drokadroka, se damudamu qai dau tatavocivoci, na drauna e lele- vulavula matailalai. Rawa ni kau ni nita ni mama- vu toka vaka na drau ni iboronidani, na sena e vul- da; tv evuevuloa [Vanuabalavu], iviiviloa avula lalai, na vuana e moqimoqili lelevu, [Vatulawa], keilo [Vuda], sama [Yasayasamoala], drokadroka ni se vou, dromodromo ni sa dreu; tv samala [Ovalau], samalo [Wainibuka], taqalito kuawa [Lau]; [Lau];

13 VOSAVOSA VAKAVITI

Tu na inima luvu na waqa Na iliuliu ni dua na mata tamata ni cakava e dua E dau cavuti ena dua na ka e tu ga vakarawarawa na ka. Ni yali ga na kena dau e na ca se sega ni na kena iwali/iwali ni leqa qai sega ni vakayaga- caka vinaka na cakacaka se na ka e caka tiko ni yali taki, qai mani yaco kina na leqa. na kena dau. Ni vakamacalataki na inima qo na iyaya ni waqa Na qalu yacana raraba na vakalolo. Qo me vaka ni vakalomana me dau nimati kina na waqa. E liu e dau caka na caka vakalolo ke na yali o kena dau e dau sivi na kau mamada, ena gauna oqo sa vaka- na caka vaka ca na vakalolo se qalu. yagataki vakalevu na qaloni se kava. Ni dua na cakacaka e dau caka, ni yali ga na kena Ke sega ni vakayagataki na inima ka sa levu na wai dau. ena luvu dina ga na waqa. E cavuti na ivosavosa oqo ni dau tu ga vakara- Nimanima na voka warawa na iwali ni noda leqa, da qai sega ni raica Na waqa vakawai, maca ga na wai sa voka. da qai oga tiko ga vakalevu. Na voka ni sa maca sobu na wai se sa mati. Ni dua na waqa e mimi ni lako tu iwai e da na nima tiko Roboti koya tale na nona Karikari ga. O koya gona na dede ni noda nima tiko oya qai Sauti koya tale na nona ivalavala. maca ga na wai ni sa voka. Na karikari na gacagaca ni waqa ni Viti, na kau ni laca. Na karikari tu na kena e cake, karikari sila na Vakaucuucu ni Cama: kena e rā dau vakauta na waqa ni robota na laca Nona wale na rogo vinaka ena nodra buno na tani. na cagi. Ke sega ni o qaqarauni na nomu taura na Na cama ena waqa ni viti e tu wale tu ga me vukea sila e rawa ni roboti iko na karikari, o qai mavoa na cici ni waqa. kina. O koya gona meda kua ni rawata na noda bula mai Ni dua gona e sauti koya tale na nona ivalavala e vei ira na tani me vaka na cama ni waqa ni Viti ena qai tau vua na ivosavosa qo, tautauvata qo kei na kena tu wale tu ga.

ivosavosa lauti koya na sui ni kena. Soro sila Vodo i Cama Vaka baubau se vakawiliwili wale tu ga, toka wale Waqa kece ga e bera e soqova na loa ka vakarorogo. O koya e bera e sota kaya na kena ca. Na cama e gacagaca ni waqa ni Viti e vukea na ke- Ena kena ivakamacala na loa e kena ibalebale na na nawa se cici vakadodonu. Ni da vodo eda vodo ca. E vakaibalebaletaki ena nodra soko voli na ena dago ni waqa ni Viti e sega nida vodo ena waqa e wai, mera qai donumaka ni sa uku mai na cama. Na cakacaka kece ni soko ena caka ga ena loaloa, ni vakarau me tau na uca se me dua na dagoni waqa ni Viti. ni dua e vodo i cama e draki ca. Na loaloa gona oqo e ivakatakilakila ni vakawiliwili wale tu ga ena soko, toka wale toka ga dua na draki ca. ka vakarorogo vei ira era cicivaka tiko na waqa. O koya gona ena gauna ga era na raica kina ni sa Ni dua gona e vodo e cama e sega ni cakava na uku mai na loaloa, era na sasaga vakatotolo sara cakacaka ni soko, e vodo wale tiko ga. mera yaco i vanua, ka me kua ni donumaki ira na uca, se draki ca. Ni dua gona e bera ena qai tau Luvu mai na nomu waqa vua na ivosavosa oqo: ‘Waqa kece ga e bera ena Cavuti vua e dua e via taura tiko ga e dua na ka soqova na loa.’ ena vanua o vulagi kina (qo mo lai taukena se taura) Vakanadaku o Rokola, sa ca na qalu Ni luvu na nomu waqa o sega ni nakita. Ia ni dua e Na ivosavosa cava e kena ibalebale sa ca se veile- luvu ena lomani, ni sa taukei ga e sa na cakacaka cayaki na cakacaka ni yali na kena dau. nona sara. O lomani sa mai levu sara na ka o caka- O Rokola na nodra iliuliu na Mataisau na dau ta va, qai cavuti kina na ivosavosa qo: Luvu mai na iyaya me vaka na waqa kei na veika tale e so. nomu waqa.

14 VOSA WIRINI & VOSA VEISA

VOSA VEISA (B) (A)

Wirina na veivosa era: Sorosila Domodomo Drua 1. Drua - _____ iVana 2. Bavelo - _____ iVakavakarewa 3. Bilibili - _____ Karikaritu 4. Camakau - _____ iTuku Tawake (iSau ni vosa veita ena itabataba sa oti) iVatoto iLoba iKaso Magimagi iSua Sai Ulaula Save Rara iNima Vosa Veisa 1. c Vuga 2. a Teka 3. b