Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti, Tabacakacaka iTaukei ISSN 2414 326X L I A L I A C I Tabana ni Vosa kei na iTovo Vakaviti Tabacakacaka iTaukei Katonimeli 2100, Vale ni Tabacakacaka, Janueri – Maji, 2019 Suva. WAQA VAKAVITI LEWE NI LIALIACI 4 Na Waqa Vakaviti Kelera Tawake 8 Gacagaca ni Waqa Vakaviti 10 iTalanoa ni Bilibili 12 iTukuni 13 Wai Vakaviti 14 Vosavosa Vakaviti 15 Vosa Wirini & Vosa Veisa 6 16 iTaba Vakarautaki 2 Na yaca ni vola taba vakavula tolu qo e yavutaki ena vakasama ni sa vaka e beci ka yali tiko mai na noda itovo kei na vosa. Sa TUKUTUKU NEI EDITA LIU dodonu kina meda liaci keda ena noda vakamareqeta na noda itovo kei na Vosa. Emi Bainimarama - Daereketa Tabana ni Voso kei na iTovo Vakaviti Na Tabana ni Vosa kei na iTo- vo VakaViti, (TVTV) e qarava Ni bula Vinaka na veika me baleta na vosa kei na itovo me baleti keda na itaukei. E maroroa tale ga Na veisau ni gauna kei na veika e salamuria mai ena dredre sara vua e na vei tukutuku se dua me tarova. Ia, sa noda itavi meda dau tuvakarau ka curuma na ma- ivakamacala tale e so me vaka na cakacakaniliga, rau kei na dredre e kauta mai o gauna. meke, veiqaravi vakavanua, vakamau, veivagunuvi kei na E levu na daunivuku era tukuna ni leqa levu duadua sa sotava tiko na somate e so e kilai tani kina e dua na vanua. noda vuravura na revurevu ni draki veisau. Qo na katakata sivia ni dra- ki ni vuravura ka vu mai ena kena cevuraki na kasirara e maliwalala ka Na veitukutuku kece, e dau mai maroroi tu e valenivolav- lai vakavuna me vavaku na ilati ni vuravura. ola me vukei ira na leweniva- nua ena nodra vakadidike. Na leqa qo e vu mai ena kena sa toso sara vakatotolo na veiva- Kevaka oni vakarau donumaka e dua na oga katorocaketaki ka sa lai vakaleqa tale na veikabula e vuravura. Ia, eso vakavanua, sa tu vakarau na na daunivuku era tukuna ni iwali ni leqa ni draki veisau e tiko ga ena nomuni tabana me na lai katona ka tabaka vakai- nodra ivakarau ni bula na itaukei ni vanua se indigenous people. yaloyalo na soqo oni qarava. E rawa ni oni qiri mai ena Na kaboni e dua na mataqali kasirara e lai vakavavakutaka na ilati ni talevoni 3100909 ext 1040 vosa vei Ulaiasi Taoi na vuravura, qo e cevuraki ena gauna e kama kina na bukawaiwai se kilai neitou daunitukutuku se feks levu tu me waiwai ni izini kei na waiwai ni waqa. Na bukawaiwai e va- mai ena 3308761. E rawa tale ga ni oni imeli vei Keasi kayagataki vakalevu ena vanua ni buliyaya kei na veitosoyaki ena va- Vatanitawake ena nua mamaca. keasi.vatanitawake@govnet. gov.fj se volavola vua na iLi- uliu ni Tabana ena katonimeli Me vaka ni sa navuci tiko me vakalailaitaki na cevuraki ni kasirara sa qo: bibi kina meda wilika tale eso na vuku vanua e maroroi tu ena waqa vakaviti ka sega ni vakacacana na iyaubula e vuravura. Daireketa, Au sureti kemuni na lewenivanua moni wilika na cau sa vakarautaki tu Tabana ni Vosa kei na me baleta na waqa vakaviti ka sa tiko na vakanuinui nida na taqomaka iTovo Vakaviti, na noda vuravura, ka vakayagataki na veikila vakavanua eda taukena Tabacakacaka iTaukei, meda maroroa tiko kina na noda iyaubula. Katonimeli 2100, Valenitabacakacaka Vinaka vakalevu. Suva. E rawa ni oni sikova mai na valenivolavola ena 87 Queen Elizabeth Drive, Tabavale ni Matabose ni Lavo Maroroi ni iTaukei, Draiba [toka volekata na lomanibai ni Peresitedi]. E rawa tale ga ni oni sikova na veilawa ni Tabacakacaka ena www.itaukeiaffairs.gov.fj 3 NA WAQANIVITI Kelera Tawake Waqa Vakaviti (Vurevure ni itaba: Domodomo 1984) O ROKOLA- NA MATAISAU LEVU; NA WAQA VAKAVITI: (Vurevure ni tukutuku: FDP, Ratu Maopo Bilo, Nakorotubu, Ra) Ena nodra tawavanua mai na qase, sa le- weniwaqa voli mai o Rokola, na mataisau levu nei Degei ka nodra vu na mataisau ena noda vanua. Me yacova mai nikua, era sa dui tu ena veivanua e Viti o ira na kena kawa. E tukuni ni a taya na nodrau waqa na Ciri o Nakausabaria kei Cirinakaumoli, ena iva- lu levu mai Nakauvadra. Ni sa vakacibi iva- lu o Degei, me rau sa kabai na Ciri ni rau a vakamatea na Toa, na nona ivaka- vakayadra. A taya e dua na waqa o Roko- la, me rau dro bula kina na Ciri. Ia e sega Waqa Vakaviti ni matata se mataqali waqa vakacava; e (Vurevure ni itaba: G. Bennet, Camakakau mai na dei tiko ga na itukutuku ni a taya e dua na Yatu Lau, 1993) nodrau waqa. O Rokola e itukuni ni bulu tiko e Malabi, Wainibuka; ka ra tiko kina eso na kena kawa ena gauna qo. Eso era vakaitikotiko i Narauyaba, kei Vunitivi, ena yasana o Ra. Eso era tiko e Nukutubu Rewa, so tale era tiko e Solotavui kei Mokoisa mai Kadavu. E sega ni okati e ken a kawa vakamataisau tale eso ni noda vanua. E sa roboti Viti na kawa vakamataisau, era qarava na kena itavi, ina veimata vanua era sauvaka. (Kuri ena drainiveva tarava) 4 Na drua e ta mai Muanaicake, Vulaga ena kena lai vakabulabulataki na vuku itaukei ni ta waqa © TVTV (iKuri mai na ika4 ni drainiveva ) damu, o Mosese Kama, e vakaraitaka ni vosa- NA JAFAU KEI NA LEMAKI: vosa “o Lakeba kei na ona vakataukata,” e vakai- balebale ina waqa voce; se waqa vakaviti. Na (Vurevure ni tukutuku: Ripote ni vuli ni Ta waqa vakaviti, e dua e muana levu, dua e muana Waqa e Vulaga, 2019) lailai. Era dau kaya na qase ni Vanuaseu, ni mua- na levu o Vulaga, muana lailai o Ogea. Na kena E vakamacalataka na iliuliu ni yavusa Naividamu, cama o Kabara. E semati rau vata na dago kei na o Mosese Kama, ni o ira na nodratou qase, era daku ni waqa e tolu na kau (ikaso). Na kau e toka kawa vakamataisau, ra vakatokai me Jafau. Era a i loma o Moce, rau yadua na tutuna o Komo kei gole mai Toga matanisiga, ena nodra kerekere Namuka. E kena laca o Ono kei Vatoa. Ni soko tu na Turaga Tui Nayau vei Tui Toga ena gauna ya. na waqa vakaviti, ena cavuti kina na vosa; o Ra vakaitikotiko i Saumua, ena gauna qo era sa Lakeba kei na ona vakataukata- ni kauta tu na vakoro tiko e Naividamu, vua na Turaga Tui Vula- kena veiwekani. ga, mera sauvaka tiko na itikotiko i valelevu vua na Turaga Tui Nayau, na Saunivanua o Lau, na E vakaraitaka o Mosese Vakauta mai Vulaga, ni Vuanirewa. waqa vakaviti e kilai me nona vata ni iyau na Tu- raga Tui Nayau. Ni lalavaki yani na Turaga Tui Eratou a gole tale ga mai na kawa vaka Lemaki, Nayau I Vanuaseu vua na Tui Vulaga; ena vaka- ratou mai vakatikotiko i Kabara, meratou dau ni rautaka na vanua na waqa ni viti (tavaki na waqa ta kumete (tanoa) kei na tara valevakaviti vua na ni viti), sokotaki i Lakeba me baleta na nodra ga- Tui Nayau. Erau veitacini na Lemaki kei na Jafau. gadre na Tui Nayau. Dau kena ivakarau me yara- Ena nona ivakamacala na iliuliu ni yavusa Naivi- taki na waqa ni viti e loma ni rara, mera binia na 5 NA WAQA VAKAVITI Kelera Tawake “Kapikapi” - Na curui ni magimagi ena isema kece ni kau © TVTV Na “ilago”, tolo ni kau e tuvani me yaraki kina na waqa vakaviti © TVTV 6 veimatavanua na nodra iyau ena waqaniviti. E Era vola na daunivakadidike, ni waqa vakaviti na talanoataka na lalavaki vakavanua ena soqo a Drua, e ivakaraitaki ni kilaka ni pasivika, vakabauti qaravi e Bau, a lalavaki kina na Tui Nayau me ta- ni nodra kilaka na lewe ni osiania ena wasewase vaki e dua na waqa ni viti, me iyau ni yasana o e loma (central oceania) kei na veiyanuyanu era Lau i Kubuna vua na Turaga Vunivalu e Bau. okati ina vualiku ni osiania (northern oceania). E vola o Ronald Getty ni dewa mai na kilaka ni ta Sivisivi mai Vulaga waqa mai Samoa, na tocitoci ena waqa e dewa E dau vakayagataki ena gauna eliu na matau me mai Toga, ia e vakayagataki ga na kau dina ta (tavaki) kina na waqaniviti. Ena vuli ni ta waqa mevaka na vesi, e kune vakalevu e Kabara kei Vu- ni viti mai Vanuaseu, Vulaga, era se vakayagataka laga. tiko ga na qasenivanua na matau. Eso na yaca ni Na Drua, e vakamacalataka o Ronald Gatty, ni matau dau vakayagataki na: matausivisivi me sivi dau ta mai Kabara kei Vulaga ena 1800 vakacaca kina na sai ka vakayagoyago vinakataki kina na na yabaki sa oti. E talanoataka na kena ta na Drua loma ni waqa. Matau ni ulaula; qo e dau vakaya- na Ratu Finau ena 1913 -1914. E dua tale na drua gataki me ulati kina na loma ni dago ni waqa. Ma- na Rusa I Vanua, a ta mai Vulaga, qai sokotaki i tau vulaono – na matau e dau vakayagataki ena Lakeba. Na kena balavu e 35 na mita, na raba ni veisiga, me musu kina na kau. Ena gauna qo, sa lomana e 15 na mita vakarivirivi, 6 na mita vaka- vakayagataki na ivarolivaliva me sivi kina na dago baba (15x6m), 1.8 na mita na cere ni waqa qo. Na ni waqa. Ra Marama; a ta mai Somosomo ena nodra lewa Magimagi: - E dau vakayagataki me vakadre kina na Tui Cakau ena gauna oya, o Ratu Golea, ka soli na veigacagaca ni waqa, e sega ni vakayagataki vei Ratu Cakobau me nona iloloma vua na Tui na ivako.