Nieuwe Inzichten in Behandeling Van Chronisch Hepatitis-C Virusinfectie Bij Druggebruikers Stereotactische Borstbiopsie Met B-Fast Naar China

Tijdschrift België-Belgique Toelating - Gesloten verpakking P.B. 3500 Hasselt 1 3500 Hasselt 1 - n° 12/2726 12/2726

Afgiftekantoor: 3500 Hasselt 1 Toelatingsnr. P109087

Tijdschrift van de Wetenschappelijke Raad Ziekenhuis Oost-Limburg, Schiepse Bos 6, 3600 Genk

Jaargang 8 - nr. 30, oktober/november/december 2008 Verschijnt driemaandelijks

Nieuwe inzichten in behandeling van chronisch hepatitis-C virusinfectie bij druggebruikers Stereotactische borstbiopsie Met B-Fast naar China

ZOLarium_2008-4(H).indd 1 28-10-2008 11:18:49 Inhoud

Dossier • Hoe chronische hepatitis-C virusinfectie behandelen bij druggebruikers? 4-7 Officiële In de wachtkamer opening nieuwe • Stereotactische borstbiopsie excellent voor evaluatie kleine letsels 11-13 • Ernstige obesitas: een gewichtig probleem 8-10 Sint-Barbara

Eponiemenkabinet Op vrijdag 3 okto- • Fritz Kahn (1888 - 1968) 14-16 ber werd de ver- nieuwde campus Kort Sint-Barbara van • ZOL schenkt operatiemateriaal aan UHasselt 17 het Ziekenhuis Oost- • Nieuwbouw en renovatie op campus St.-Jan 17 Limburg plechtig • Nieuwe geneesheren 17 ingehuldigd door de heer Steven Vanackere, Vlaams In de kijker minister van Welzijn, Volksgezondheid • Projecten patiëntveiligheid in het ZOL 18-19 en Gezin. • Derde Wereld en infertiliteit 19 De vernieuwing van de operatiekamers in de eerste helft van dit jaar was het laatste in een lange reeks van renovatie- en uitbreidingswerken, die hier op campus St.-Barbara tijdens de voorbije 5 jaar plaatsvonden. Deze - en ook de Buitenuit andere grote investeringsprojecten - • ZOLapothekeres kaderen in een globaal zorgstrategisch met B-FAST naar plan dat 12 jaar geleden bij het begin China 20-23 van de fusie werd opgesteld. Er werd toen gekozen voor een evolutie van drie naar twee campussen, één in Genk en één in Lanaken. Sint-Barbara beschikt vandaag over een ruime polikliniek, een goed uitgeruste chirurgische dagkliniek, een revalida- Dissectiekamer tiecentrum voor ambulante en gehos- • Salivatie 24-25 pitaliseerde patiënten. Mede door zijn integratie in het ruimere kader van Billboard specialistische voorzieningen van het • Programma Wetenschappelijke Raad 30 ZOL kan het nu zijn rol van volwaardig • Opleiding stralingsprotectie 31 basisziekenhuis in de regio ten volle waarmaken.

C o l o f o n

Redactie en samenstelling: Grete Bollen

Werken mee: Redactieadviesraad: Foto’s: Dr. Liesbeth Meylaerts Dr. Hans Verhelst Dr. Jef De Bie Dr. Hubert Vandeput Mine Dalemans Dr. Hubert Vandeput Michèle Vandenheuvel Dr. Jan De Koster Dr. Johan Van Robays ZOL Dr. Johan Van Robays Dr. Willem Ombelet Dr. Luc Verresen

Verantwoordelijke uitgever: dr. H. Vandeput, hoofdgeneesheer Zol, Schiepse Bos 6 - B-3600 Genk Niets uit deze uitgave mag overgenomen of vereenvoudigd worden zonder schriftelijke toelating van de uitgever.

ZOLarium_2008-4(H).indd 2 28-10-2008 11:18:50 Edito

Over moeizame besluitvorming en discussies

aar aanleiding van het prachtige artikel in deze uitgave over ‘Stereotactische Nborstbiopsie’ willen we het even hebben over de aanslepende discussie met de mutualiteit(en) over de facturatie van deze ingreep.

Al wie enigszins betrokken is bij de problematiek van borsttumoren, heeft de spectaculaire evolutie in de diagnose kunnen volgen. Naast de verkre- gen beelden met radiografie, echografie en MRI die een ongekende vooruitgang hebben teweeggebracht, blijft er vaak de vraag naar een harde, ana- Dr. Hubert Vandeput tomopathologisch bevestigde diagnose. Een eenvoudige punctie, al of niet gestuurd via een van bovengenoemde technieken, alhoewel lange tijd een zeer waardevol hulpmiddel, biedt vaak geen uitsluitsel. Daarenboven worden hierbij zeer kleine letsels ter plaatse gelaten zodat dezelfde vraag naar de juiste betekenis zich telkens blijft herhalen.

De stereotactische borstbiopsie biedt een oplossing voor al deze vragen: mits de juiste afspraken tussen de aanvrager en de radioloog krijgt de patiënte een sluitende diagnose in enige dagen. Zelden was de vooruitgang in techniek zo praktisch en waardevol in de dagdagelijkse praktijk. Zoals meestal zijn er ook extra kosten verbonden aan de techniek, zij het dat deze toch een sterke besparing zijn in vergelijking met een opname.

Welnu, deze beperkte, extra kosten zijn oorzaak van een aanslepende discussie met de mutualiteit(en). Deze laatste(n) betwist(en) de aanrekening op basis van onaangepaste nomenclatuurnummers en, erger nog, de combinatie van nummers die nodig zijn om een deel der materiaalkosten te ver- antwoorden. De manier waarop dit gebeurt, stoort het vertrouwen en de relatie tussen de arts en het ziekenhuis met de patiënt. Vermits het hier gaat om een ambulante procedure is een oplossing via de ziekenhuisfactuur niet evident.

Zonder de rol van de mutualiteiten te miskennen, is het onbegrijpelijk dat deze hiervoor geen sluitende oplossing aanreiken, eventueel in een over- gangsfase via een combinatie van bestaande nummers. Voor hoeveel minder belangrijke ingrepen is er intussen niet een oplossing gevonden? Waarom niet in overleg treden met de ziekenhuizen in plaats van het voeren van een briefwisseling die alleen maar het probleem vergroot?

Deze oproep omdat deze ingreep vele andere overstijgt in belang en een definitieve oplossing via het RIZIV al te lang aansleept.

Dr. H. Vandeput Ziekenhuis Oost-Limburg Medisch directeur

ZOLarium 2008/4 3

ZOLarium_2008-4(H).indd 3 29-10-2008 07:50:43 Dossier

Hoe chronische hepatitis C virusinfectie behandelen bij druggebruikers?

Komen chronische hepatitis C-patiënten, geïnfecteerd na intraveneus druggebruik, zal littekens vormen in de lever (fibrose) in aanmerking voor een antivirale behandeling of, bij terminaal leverlijden, voor een en evolueren naar levercirrose. Een tiental levertransplantatie? Amerikaanse en Europese guidelines van eind 20ste eeuw geven jaar later zullen een kwart van deze pati- aan van niet. In zijn doctoraatsstudie, verdedigd op 17 juni aan de KU Leuven, kwam ënten evolueren naar decompenserende dr. Geert Robaeys, gastro-enteroloog, tot nieuwe inzichten. cirrose waarbij ze vocht in de buik ontwikkelen, het bloed niet meer door de lever kan vloeien en zich een weg zoekt in de slokdarm met bloeding en spataders tot De National Institutes of Health (NIH) in vergelijking met bijvoorbeeld patiënten gevolg. Omdat het bloed niet meer geklaard bepaalden in 1997 dat personen die drugs met chronische hepatitis C (CHC), geïn- wordt van toxische stoffen zal de patiënt gebruiken geen behandeling tegen hepatitis fecteerd na een bloedtransfusie.” uiteindelijk evolueren naar een levercoma C-infecties mogen aangeboden krijgen tot en terminaal leverfalen. Anderzijds kun- ze alle druggebruik gedurende minstens 6 U bent voor uw studie vertrokken nen deze patiënten leverkanker ontwik- maanden gestopt hebben. De Europese vanuit de Limburgse situatie? kelen.” (fig. 1) richtlijnen (EASL 1999) hebben dit beleid “In Limburg worden we inderdaad vaak gevolgd. geconfronteerd met CHC bij druggebrui- Hoe verloopt de behandeling van kers. De studie is daarom vanuit Limburg hepatitis C? Dr. Geert Robaeys: “Eind vorige eeuw wer- opgezet maar daarna uitgebreid naar België “De behandeling bestaat uit 2 hoekstenen: den we op de raadpleging gastro-enterolo- en de Benelux. Al snel bleek dat ook daar enerzijds worden antivirale middelen toe- gie geconfronteerd met heel wat patiënten heel wat patiënten waren met dezelfde gediend, anderzijds is een levertransplan- die zich aanmeldden voor een behandeling problematiek. ” tatie noodzakelijk wanneer de werking van met antivirale therapie, na een besmetting de lever uitvalt. De antivirale behandeling met het hepatitis C virus (HCV) via intra- Hoe gebeurt de overdracht van hepa- gebeurt best zo vroeg mogelijk na de infec- veneus druggebruik. Volgens de geldende titis C? tie omdat de klaring van het virus dan het guidelines kwamen ze niet in aanmerking. “In het begin van de vorige eeuw werd makkelijkst is. Deze bestaat uit de com- Nochtans hadden wij de indruk dat er een HCV vooral overgebracht via bloedtrans- binatie van (gepegyleerde) interferon en groep patiënten was die zo gemotiveerd en fusie. Sinds het begin van de jaren 90 wordt Ribavirine en duurt 6 maanden tot een jaar omkaderd was dat ze volgens ons wel tot bloed zo gescreend dat dit praktisch niet naargelang het genotype van het HC-virus behandeling konden komen. Er is daarom meer voorkomt. (HCV). De genotypes 1, 4 en 5 moeten een het plan opgevat om, met akkoord van de In de tweede helft van de 20ste eeuw werd jaar behandeld worden. Voor de genoty- ethische comités, een studie aan te vat- HCV vooral overgebracht door het gemeen- pes 2 en 3 volstaan 6 maanden. De bedoe- ten om na te gaan of deze patiënten toch schappelijk gebruik van naalden, spuiten en ling van de behandeling is het klaren van niet in aanmerking kunnen komen voor mengmaterialen door druggebruikers. Men het virus uit het lichaam (Sustained Viral therapie.” weet dat het overdragen van HCV zeer Response, SVR), 6 maanden na het stop- snel gebeurt. 80 tot 90% van de gebrui- pen van de antivirale therapie.” Waarom konden deze patiënten tot kers zullen besmet worden met het hepa- dusver niet behandeld worden? titis C-virus na enkele contacten met een “De behandeling gaat gepaard met heel “Deze groep patiënten/gebruikers heeft geïnfecteerde spuit.” wat nevenwerkingen: griepaal beeld, spier- vaak problemen van sociale aard, financiële “De besmetting geeft aanleiding tot een pijn, malaise… Na enkele behandelingen en gerechtelijke problemen, persoonlijk- infectie die met zeer weinig klachten gepaard verminderen deze maar na enkele maan- heidsafwijkingen, depressies,…. Ze verto- gaat. Het grootste deel (80%) van de pati- den zal 40% van de patiënten een depres- nen ook heel wat problemen in het kader ënten die geïnfecteerd zijn, zullen een chro- sie ontwikkelen. Hierdoor zijn er in het van ontwenning. Men was van mening dat nische leverontsteking ontwikkelen die een verleden nogal wat antivirale therapieën zij erg moeilijk te behandelen zouden zijn tiental jaren kan aanhouden. 20% hiervan gestopt.”

ZOLarium_2008-4(H).indd 4 28-10-2008 11:18:50 Natuurlijke evolutie Compliance en SVR bij IVDG vs. niet IVDG van HCV infectie Infectie (Acute fase)

80%

Chronisch

20%

Cirrhose

25%

Leverfalen HCC

Figuur 1 Figuur 2

Compliance en SVR Wat heeft u tot deze grootscheepse bij actieve vs. niet actieve IVDG studie aangezet? “Het is belangrijk om na te denken over een behandeling bij deze patiënten. We hebben hier immers te maken met een nieuw probleem uit onze snel veranderende maatschappij. Door een belangrijke toename in druggebruik na de tweede wereldoorlog ontstond wereldwijd een HCV-epidemie. Men schat dat er in de Verenigde Staten Van Amerika en Europese Unie op zijn minst 3 miljoen intraveneuze druggebruikers zijn. We weten dat 40 tot 90%van hen geïn- fecteerd zijn met HCV. Wanneer ze niet behandeld worden, kunnen ze op termijn een terminaal leverlijden ontwikkelen met enerzijds heel veel persoonlijk leed maar anderzijds een grote inzet en kostprijs voor de maatschappij tot gevolg.” Figuur 3

In mijn doctoraatsthesis onderzoek ik de volgende 3 vragen: We hebben daarbij de compliance (thera- SVR en de compliance bij patiënten die • Welke patiënten die geïnfecteerd zijn pietrouw) bestudeerd en de SVR, 6 maan- nog steeds actief drugs gebruiken. Ook met HCV kunnen behandeld worden? den na de behandeling.” hier bleek geen verschil ten opzichte van • Wat is de invloed van depressie op de de patiënten die geen drugs meer gebrui- klaring van het virus? “Uit het onderzoek bleek dat bij de drug- ken. Toch hebben we de indruk dat bij pati- • Kunnen druggebruikers met leverfalen, gebruikers, in vergelijking met de niet-drug- ënten die veel en ongecontroleerd drugs behandeld worden met levertransplan- gebruikers, de compliance even groot was. gebruiken, weinig sociaal omkaderd zijn, tatie? Ook wat betreft de SVR (virale klaring) was … de SVR lager is in vergelijking met zij er geen verschil tussen de 2 groepen.” die geen of beperkte hoeveelheden gebrui- Welke patiënten die geïnfecteerd “Binnen de groep van druggebruikers heb- ken onder goed gecontroleerde omstan- zijn met het HCV kunnen behan- ben we bekeken of er een verschil was in digheden en opgenomen zijn in een multi- deld worden? SVR tussen patiënten opgenomen in een disciplinair ontwenningsprogramma. Deze “We hebben een retrospectieve studie uit- methadone-ontwenningsprogramma en de groep van ongecontroleerde gebruikers is gevoerd bij 454 patiënten waarvan 24% anderen. Dit bleek er niet te zijn.” zeker onderwerp voor verdere studie.” geïnfecteerd is na intraveneus druggebruik. “Daarnaast zijn we gaan kijken naar de (fig. 2, 3, 4)

ZOLarium 2008/4 5

ZOLarium_2008-4(H).indd 5 28-10-2008 11:18:51 Dossier

SVR in MMT vs. niet MMT

Wat is de invloed van depressie op de klaring van het virus? “Om dit uit te zoeken, hebben we een pros- pectieve multi-centrische studie gedaan in België bij 68 patiënten met CHC, geïnfec- teerd na druggebruik en behandeld met antivirale therapie. Hierbij hebben we bijzon- dere aandacht gehad voor het vóórkomen van depressie. De depressie werd klinisch nagekeken, bevestigd door een psychiater en gequoteerd volgens de Zung-schaal.” “88% van de 68 patiënten waren niet depres- Figuur 4 sief bij de start. Zij die depressief waren, werden op de klassieke manier behandeld ROC predictie van depressie op basis van door een psychiater, enerzijds met anti- depressiva, anderzijds met goede onder- vegetatieve Zung schaal op week 4 steunende therapie. Van de patiënten die niet depressief waren, werd 39% depressief tijdens de behandeling met antivirale middelen. Daarvan oordeelde de psychiater dat 66% best behandeld werd met antidepressieve middelen.” “We zagen dat bij patiënten die depressief waren bij de start en hiervoor op de klassieke manier behandeld werden, de SVR niet significant verschillend was in vergelijking met de patiënten die niet depressief waren van bij de start. Hetzelfde wat betreft de patiënten die depressief werden na behandeling met antivirale middelen. Dit betekent dat depressie, als ze goed behandeld wordt, geen effect heeft op de klaring van het virus. Patiënten die depressief zijn of worden, hoeven dus niet uit- gesloten te worden van een behandeling. We zagen ook dat patiënten die vroeger ooit depressief waren, niet per definitie depressief zullen worden bij een antivirale behandeling.” Daarnaast ontwikkelden we een diagnos- tische test waarbij we aan de hand van zeven vraagjes op week 4 van de behan- Figuur 5 deling konden voorspellen welke patiën- ten depressief zouden worden tijdens de “In het verleden had men de neiging deze 2002. De patiënten werden opgevolgd tot antivirale therapie (met positieve predic- patiënten uit te sluiten voor levertrans- 2006. 67 patiënten waren ingesloten in de tieve waarde van 44%). (fig. 5) plantatie. In het derde deel van ons onder- studie en 10% was vroeger geïnfecteerd zoek hebben we een retrospectieve cohorte na intraveneus druggebruik.” Kunnen druggebruikers met lever- studie uitgevoerd bij CHC-patiënten die “We zagen aan de hand van een Kaplan falen, behandeld worden met lever- in België een levertransplantatie onder- Mayer-overlevingscurve dat er geen sig- transplantatie? gingen tussen december 1998 en januari nificant verschil is tussen geïnfecteerde

ZOLarium_2008-4(H).indd 6 28-10-2008 11:18:51 Resultaten na Lever Tx (1)

gesteld werden rond de resultaten van antivirale therapie en levertransplantatie bij CHC-geïnfecteerde druggebruikers, kunnen we nu stellen dat patiënten die vroeger drugs namen of nu een beperkte hoeveelheid drugs op een gecontroleerde manier gebruiken in een substitutie- prgramma, zeker een antivirale therapie mag voorgesteld worden. Ook patiënten die opgevolgd worden voor een depressie of een depressie ontwikkelen onder antivirale therapie moeten niet uitgeslo- Figuur 6 ten worden van antivirale therapie. Deze CHC-patiënten, die geïnfecteerd werden na druggebruik, hoeven ook niet uitgeslo- ten te worden van levertransplantatie bij terminaal leverlijden.” “Het belang van deze studie is dat we nu weten dat patiënten met CHC na druggebruik op een licht verschillende manier moeten aangepakt worden dan andere pati- ënten, bv geïnfecteerd na bloedtransfusie. Zij worden best behandeld in een multidisciplinair programma. Tijdens de therapie is het belangrijk dat er een goede samenwerking is tussen de leverartsen en het multidisciplinair team (substitutie-arts, verpleegkundige, sociaal begeleider, psycholoog, psychiater) en dat de patiënt goed op de hoogte is van de behandeling, de nevenwerkingen, het belang van regelmatig op raadpleging te komen en regelmatig medicatie te nemen. De patiënten worden best goed begeleid, regelmatig gezien en hun compliance opgevolgd.”

Geert Robaeys: The management of chronic hepatitis C viral infection in substance users. Doctoral thesis in Medische Wetenschappen, Leuven, 2008.

druggebruikers die meer dan 6 maanden plantatie. We kunnen besluiten dat er geen met druggebruik gestopt zijn en niet-drug- reden is om CHC-patiënten, geïnfecteerd gebruikers wat betreft patiënt en lever- na druggebruik, een levertransplantatie te transplantoverleving. Er was tevens geen weigeren.” (fig. 6) verschil wat betreft compliance, heelkun- Dr. Geert Robaeys dige complicaties, medische complicaties, Wat is het belang van deze studie? gastro-enteroloog reïnfectie, afstoting en nood aan retrans- “Waar in het verleden heel wat vragen

ZOLarium 2008/4 7

ZOLarium_2008-4(H).indd 7 29-10-2008 07:50:44 In de wachtkamer

Ernstige obesitas: een gewichtig probleem

Velen onder ons zouden wat mager-

der willen zijn. Er bestaat echter een

groep van mensen met belangrijke

obesitas die ernstige gezondheids-

problemen met zich meebrengt. Maar

liefst 49% van de Belgische mannen

en 28% van de Belgische vrouwen lijdt

aan overgewicht. Respectievelijk 14

en 13% lijdt aan zwaarlijvigheid (BMI

meer dan 35). Die percentages zijn

toegenomen en tegen dit tempo zal

binnenkort de helft van de volwas-

senen te zwaar zijn.

BMI (Body Mass Index):

Gewicht (kg) BMI = ------Lengte² (m²)

ZOLarium_2008-4(H).indd 8 28-10-2008 11:18:53 Obesitas leidt tot gezondheidsproblemen gezet worden voor de rest van het leven. moet het gewichtsverlies blijvend zijn. En en kan zelfs leiden tot de dood. In elk geval Sommigen proberen accupunctuur, hyp- ten laatste mag de operatie niet te veel zal de obese patiënt jonger sterven. Veel nose of gedragstherapie maar deze tech- risico’s inhouden. obesitas-gerelateerde problemen zullen nieken werken niet altijd. echter verdwijnen wanneer de persoon Binnen de heelkundige behandelingsmo- er in slaagt te vermageren. Eigenlijk slaagt slechts een minderheid van daliteiten vinden we twee principes terug: de obesen erin om een gewichtsreductie de restrictieve ingrepen zoals de Mason De belangrijkste problemen zijn : via een conservatieve benadering te hand- gastroplastie en de gastric banding die • Diabetes, hoge bloeddruk, hartaanval, haven. Een Zweedse studie kon aantonen een volumereductie van de maag beogen. angor en hoge cholesterol spiegels. Deze dat een groep van ongeveer 2000 patiën- Daarnaast de malabsorptieve ingrepen, ook verhogen de kans op een CVA en vroeg- ten die actief met dieet, sport, kiné en psy- wel bilio-pancreatische ingrepen, die een tijdige dood. Diabetes verhoogt eveneens chische begeleiding aan gewichtsreductie malabsorptie beogen en dus gericht zijn de kans op nierfalen en blindheid. deed, slechts 2 % van hun gewicht kwijt was op verminderde calorie-opname zoals de • Artrose, voornamelijk ter hoogte van na 15 jaar. De groep van ongeveer 2000 Scopinaro en duodenal switch. de rug, heupen, knieën en enkels. patiënten die obesitaschirurgie onderging • Astma of ademhalingsproblemen die voor was na 15 jaar, 20 % van hun gewicht kwijt. Bij de eerste groep ingrepen treedt er soms kortademigheid zorgen en de fysische Heden ten dage zijn de operatietechnieken geen vermagering op of gaat de patiënt na mogelijkheden beperken. verbeterd zodat nu zelfs meer dan 20% een initiële vermagering opnieuw bijko- • Slaapapnoe-syndroom dat voor een rus- gewichtsverlies wordt bereikt. men. Mensen die een reducerende ingreep teloze slaap zorgt, snurken, hoofdpijn en hebben, moeten beseffen dat ze niet meer een risico inhoudt om tijdens de dag in Wie komt in aanmerking voor een ongebreideld kunnen tafelen: eten ze te veel slaap te vallen. operatie? dan moeten ze braken. Bepaalde voedings- • Bij vrouwen: pijnlijke menstruatie, infer- Heelkundig ingrijpen is zowel medisch, ethisch waren zoals vlees en wit brood kunnen ze tiliteit en urinaire incontinentie. als economisch verantwoord vanaf een BMI moeizaam of soms niet eten. Roomijs, fris- • Obesitas verhoogt de kans op kanker: van 35 met minstens één obesitas gerela- drank en mayonaise passeren probleemloos borst, uterus, cervix en ovarium, pros- teerde ziekte. De wetgever heeft echter door de ring zodat de patiënt een zekere taat, colon en rectum. vanaf 1 oktober 2007 een besparingsmaat- discipline aan de dag moet leggen, wil hij regel ingevoerd waarbij hij stelt dat het BMI dat de ingreep effect heeft. Mensen die aan obesitas lijden worden door minstens 40 moet zijn (tenzij bij diabetes, de maatschappij slecht begrepen. Er is een dan volstaat 35), dat de patiënt ouder dan De tweede groep van ingrepen is slechts bij algemene houding als zouden obesen min- 18 jaar moet zijn en dat er minstens één jaar uitzondering te verkiezen aangezien deze der intelligent zijn of problemen hebben een gedocumenteerd dieet werd gevolgd een te hoog risico inhouden. Een nadeel met zelfcontrole. Zwaarlijvige mensen zijn zonder resultaat. Daarnaast is een advies van de verminderde vertering is dat een dikwijls het slachtoffer van wrede grappen, van een psycholoog of psychiater en een aantal belangrijke stoffen te weinig of niet misplaatste humor en zijn soms het slacht- endocrinoloog verplicht. worden opgenomen, voornamelijk vitami- offer van misbruik in publieke plaatsen. nes, magnesium, calcium en ijzer. Ze bren- De medische achtergrond van obesitas is Deze maatregel heeft ervoor gezorgd dat gen tevens storende winderigheid en diar- een complex probleem en kan niet zomaar het aantal patiënten dat behandeld wordt ree mee. Ook het operatierisico bij deze herleid worden tot overmatig eten. De tot op een derde gevallen is. De wetgever ingrepen is zeer hoog. meeste mensen in de Westerse wereld interfereert hier duidelijk met de weten- eten meer calorieën dan nodig maar een schappelijke adviezen. De laatste jaren wordt er een nieuwe ingreep kleine groep gaat elke calorie te veel steeds uitgevoerd die de voordelen en niet de omzetten in vet. Welke ingreep? nadelen van beide principes gaat combi- Er bestaan ongetwijfeld een tiental verschil- neren. Het gaat om de gastric bypass die Er zijn vele manieren om gewichtsreduc- lende soorten ingrepen. Een goede ingreep een combinatie is tussen een maagverklei- tie te bereiken. Voor sommige mensen moet volgens mij aan drie voorwaarden ning en een overbrugging. De vermagering kan een dieet de gewenste vermagering voldoen. Ten eerste moet er zeer zeker is gegarandeerd, is blijvend en het per- en bewerkstelligen maar het dieet moet verder een gewichtsverlies optreden. Ten tweede postoperatieve risico is aanvaardbaar.

ZOLarium 2008/4 9

ZOLarium_2008-4(H).indd 9 28-10-2008 11:18:53 In de wachtkamer

Comorbiditeit Incidentie Genezen of beter Hypertensie 33% 79% Hoe werkt de gastric bypass? Arthritis 55% 87% 1. Doordat er een kleine maagpouch wordt Slaapstoornissen 59% 85% In volgende lijst gevormd, gaat de patiënt per maaltijd Depressie 35% 82% worden enkele minder eten. De patiënt heeft een hon- Urine incontinentie 39% 65% factoren aangeduid gergevoel en geniet van zijn voeding maar die opmerkelijk Diabetes 11% 95% hij is snel verzadigd. Zijn maag ledigt verbeteren of zelfs Slechte fysiek 75% 95% traag waardoor hij slechts na lange tijd verdwijnen na de opnieuw honger krijgt. Slecht zelfbeeld 82% 95% ingreep. 2. Door de overbrugging en met name de Y-constructie die op 150 cm van de maag ingeplant wordt, is de contacttijd tus- zaken voor de obesitas zijn en zorgt voor in vergelijking met iemand zonder overge- sen de voeding en de verteringsenzy- de préoperatieve oppuntstelling. De dië- wicht. Het risico op complicaties wordt mes verminderd waardoor er minder tiste bekijkt het eetgedrag en speelt ook geschat tussen de 5 à 10% maar is gevoelig calorieën worden geabsorbeerd. na de operatie een zeer belangrijke rol. hoger bij heringrepen na voorgaande ver- 3. Wanneer de patiënt te veel onverzadigde De psycholoog heeft een uitvoerig gesprek mageringsingrepen. Sommige complicaties suikers inneemt, heeft hij last van wat met de patiënt om mee het welslagen van kunnen zich voordoen tijdens de operatie we het ‘dumping syndroom’ noemen. De de behandeling te verzekeren. Ook na de of in de periode onmiddellijk na de opera- suikers doen de suikerspiegel zeer snel operatie kan de patiënt psychologisch bij- tie tijdens de ziekenhuisopname. stijgen, er wordt een grote hoeveelheid gestaan worden. insuline vrijgezet waardoor de suiker Nadat de patiënt dit circuit doorlopen De volgende complicaties kunnen zich bij plots naar een dal valt. Dit fenomeen heeft, wordt er multidisciplinair beslist wijze van voorbeeld voordoen: wordt door de patiënt gevoeld onder of de patiënt al dan niet heelkundig kan • een bloeding, de vorm van hartkloppingen, zweten, behandeld worden. • een verwonding aan een buikorgaan, overdreven moeheid, misselijkheid en • een verwikkeling aan de longen (long- darmkrampen. Dit zal hem zodanig con- ontsteking), ditioneren dat hij onbewust suikers zal De ingreep • een hartaanval, vermijden. De patiënt wordt op de dag van de ingreep • een naadlekkage, opgenomen. Een laparoscopische gastric • een obstructie of passagehinder ter hoog- Deze drie effecten - kleinere maaltijden, bypass duurt tussen de 1 à 2 uur. Na de te van het maagdarmstelsel, verminderde absorptie van calorieën en ingreep blijft de patiënt twee dagen nuchter • een ontsteking aan de urinewegen, minder goesting in suikers - veroorzaakt waarna op de derde dag een contraststu- • een wondinfectie, een zeer uitgesproken gewichtsverlies. die van de constructie wordt uitgevoerd. • diepe veneuze thrombose of longembo- Daardoor kan de patiënt opnieuw spor- Indien er geen afwijkingen zijn, kan de pati- lie, ten, wat op zijn beurt calorieën gaat ver- ënt opnieuw beginnen met eten. De eerste Er is een zeer klein (0.3 %) risico op over- branden zodat hij nog meer zal vermageren. drie weken vloeibaar tot half-vast, waarna lijden ten gevolge van complicaties. De patiënt verliest 2/3de tot 3/4de van het geleidelijk aan naar gewone voeding kan overgewicht in het eerste jaar. Uiteindelijk overgeschakeld worden. De voordelen die de patiënt met een BMI kan hij een ideaal gewicht bereiken. De hoger dan 35 haalt uit de operatie wegen medische complicaties van obesitas zul- zeker op tegen de nadelen en risico’s. Het len verdwijnen en sommigen kunnen hun is absoluut duidelijk dat het risico van een diabetesmedicatie zelfs stoppen. gastric bypass vanaf een BMI hoger dan 35 veel kleiner is dan het risico voor de pati- ënt om obees te blijven. In de ZOLpraktijk: Elke kandidaat voor obesitaschirurgie wordt door de chirurg, een endocrinoloog, een diëtiste en een psycholoog gezien. De chirurg bespreekt met de patiënt de heelkun- Dr. Hans Verhelst, dige mogelijkheden en de procedure. De De Gastric Bypass operatie is een vrij grote chirurg abdominale endocrinoloog bekijkt de medische pro- operatie en door het overgewicht heeft de heelkunde blematiek, sluit uit dat er hormonale oor- patiënt een grotere kans op complicaties

ZOLarium_2008-4(H).indd 10 28-10-2008 11:18:53 Stereotactische borstbiopsie excellent voor evaluatie kleine letsels

De incidentie van borstkanker neemt toe. Tussen 1997 en 2003 is er een stijging van nagevraagd bij aanvang van de proce- 5% per jaar bij vrouwen in Limburg volgens de gegevens van LIKAR (Limburgse Kanker dure. Registratie) (1). Dit zou per huisartspraktijk van +/- 1600 patiënten gemiddeld 1 nieu- - Patiënten met ernstige rug- en nekklach- we patiënt met borstkanker betekenen (1). De stereotactische borstbiopsie, voor het ten moeten zich ervan bewust zijn dat eerst gepubliceerd door Parker et al (3) in 1990 en Parker en Burbank (4) in 1996 is de procedure in onze dienst op de buik heden geëvolueerd tot een van de methodes voor het evalueren van klinisch niet pal- gebeurt en het onderzoek gemiddeld 45 peerbare letsels. minuten duurt. Eventueel dient de pati- ënte een pijnstiller in te nemen als buik- 1 vrouw op 10 in Limburg heeft kans op vorm en/of oriëntatie verdacht zijn voor ligging moeilijk is. borstkanker. Daarbij is borstkanker de meest maligniteit, zeker indien ze na een vorig voorkomende vorm van kanker (35,6%) onderzoek ontstaan zijn. In het groten- 4. Hoe verloopt een procedure? (2). De stijging van 5% in aantal borstkan- deel van de gevallen zijn deze microver- De patiënt komt op ambulante basis na kers per jaar hangt niet zozeer samen met kalkingen niet zichtbaar op echografie en een telefonische afspraak (089/32 45 55) het meer screenen naar borstkanker sinds dient er dus een röntgen-geleide biop- en zal ongeveer 2 uur in het ziekenhuis 2001 in Vlaanderen. Het is opmerkelijk dat siename te gebeuren. moeten verblijven. Het onderzoek wordt er bij vrouwen jonger dan 50 jaar, in de - een voor maligniteit verdachte solide uitgevoerd door een hiervoor opgeleide leeftijdscategorie tussen 50 en 69 jaar (de massa die echografisch niet gevisuali- radioloog en verpleegkundige. leeftijdsgroep die wordt opgeroepen voor seerd kan worden. Het toestel waarop het onderzoek wordt het bevolkingsonderzoek), alsook ouder - een distortie in de architectuur van het uitgevoerd is een door onze dienst Medische dan 69 jaar een toename in incidentie is borstklierweefsel die enkel op mammo- Beeldvorming speciaal ontworpen tafel van borstkanker. Borstkanker komt dus grafie aangetoond kan worden. waarop de patiënte op de buik ligt. De gewoon meer voor. Met het opstarten van - een zone van abnormale weefselveran- borst waarin het letsel aanwezig is, wordt het bevolkingsonderzoek worden er meer deringen (bv. asymmetrische, densere doorheen een opening in de tafel gebracht. en meer klinisch occulte borstletsels gede- zone), enkel op mammografie aantoon- Onder de tafel is een röntgenbuis aanwe- tecteerd. De stereotactische borstbiopsie, baar. zig om opnamen van de borst te maken. voor het eerst gepubliceerd door Parker - aanwezigheid van een nieuwe massa of Deze kan rond zijn as draaien en zo onder et al (3) in 1990 en Parker en Burbank (4) zone van calciumdepositie in een vroe- verschillende hoeken opnamen van het let- in 1996 is heden geëvolueerd tot een van ger behandelde zone. sel nemen. de methodes voor het evalueren van kli- Het röntgentoestel van de tafel is een digi- nisch niet palpeerbare letsels. Een andere indicatie is het pre-operatief taal, lage dosis X-stralen systeem, speciaal plaatsen van een reperagenaald in een voor- ontworpen voor borstonderzoeken. Dit 1. Wat is stereotactische heen bewezen maligne letsel met behulp digitaal systeem vervangt de filmcassette (mammografisch geleide) van stereotactische borstbiopsie. door elektrische signalen, die omgevormd borstbiopsie? worden tot beelden en na de opname onmid- Een stereotactische borstbiopsie is een 3. Waaruit bestaat de dellijk visualiseerbaar zijn. Nadat de pati- biopsie of weefselname (diameter 11G, voorbereiding voor de patiënt ënte op de tafel is gepositioneerd, wordt +/- veterdikte) waarbij eerst met behulp bij deze procedure? het letsel door middel van RX-opnamen van RX-opnamen de exacte locatie van het - De patiënt dient een eventuele anti-coagu- opgespoord. Vervolgens worden er twee letsel in de borst wordt bepaald (stereo- latie therapie 5 dagen voor de procedure opnamen onder een verschillende hoek taxie) op een hiervoor ontworpen tafel of te stoppen in overleg met de behande- genomen van het letsel. Met behulp van RX-toestel. Vervolgens worden er, met lende geneesheer en deze 2 dagen na de deze twee opnamen kan de exacte positie behulp van een vacuum-geassisteerde biop- procedure opnieuw te hervatten, even- van het letsel bepaald worden. De coör- sienaald, weefselfragmenten uit het letsel eens onder begeleiding van de behande- dinaten van de positie van het letsel wor- verwijderd. lende geneesheer. den doorgegeven aan een tafelgedeelte tus- - De patiënt hoeft niet nuchter te zijn, maar sen de borst en de röntgenbuis waarop de 2. Wat zijn de meest gebruikte gebruikt best geen uitgebreide maaltijd biopsienaald is gebracht. De huid van de indicaties voor deze procedure? voor het onderzoek. patiënte wordt ontsmet. Vervolgens wor- Bij detectie van een letsel op RX- - Profylactische antibiotica worden nage- den de huid en het traject naar het letsel mammografie: noeg niet toegediend gezien de proce- verdoofd met behulp van lokale anesthe- - microverkalkingen, een kleine cluster van dure steriel wordt uitgevoerd. sie. Na een huidincisie wordt de biopsie- kleine calcium deposities die door hun - Ernstige allergie voor analgetica wordt naald tot op niveau van het letsel gebracht.

ZOLarium 2008/4 11

ZOLarium_2008-4(H).indd 11 28-10-2008 11:18:53 In de wachtkamer

Er worden controle-opnamen genomen geplaatste kussens een zo goed mogelijk borstweefsel. Er is nagenoeg geen effect om te verifiëren of de biopsienaald wel comfort te bieden. van de stereotactische biopsie op follow- degelijk tegenaan/in het letsel gelegen is De prik van de lokale verdoving is onaange- up mammografieën. en vervolgens worden er weefselfragmen- naam maar van korte duur. Sommige pati- - Met stereotactische borstbiopsie kan ten genomen. Het voordeel van de vacuüm ënten melden een lichte druk in de borst een letsel volledig verwijderd worden. geassisteerde biopsienaald is dat het weef- bij het inbrengen van de biopsienaald, maar - De hersteltijd is kort en patiënten kunnen selfragment in de naald gezogen wordt en geen pijn. Indien dit wel het geval is, wordt hun dagelijkse activiteiten snel opnieuw er daarom minder risico op bloedingen is. er wat meer verdoving gegeven. Bij het weg- uitvoeren. Na het wegnemen van een aantal weefsel- nemen van de weefselfragmenten hoort de - De stralingsblootstelling heeft geen neven- fragmenten (meestal een 10-tal) wordt er patiënte een op voorhand gedemonstreerd effecten en is klein. opnieuw een controle-opname genomen geluid van de biopsienaald. - Het grootste nadeel is het risico op bloe- om te verifiëren of er letselfragmenten ding en hematoomvorming. Maar dit risi- verwijderd zijn. Zo ja, dan kan de proce- Na het onderzoek en het uitwerken van co is minder dan 1% (7). Door manuele dure beëindigd worden. Indien het letsel de verdoving kan er bij pijn een pijnstiller compressie en controle na 45 minuten of de microverkalkingen volledig verwij- genomen worden (geen Aspirine – bloedver- wordt dit risico geminimaliseerd. derd zijn, wordt er een clipje geplaatst. dunnend!). Indien er ernstige pijn, zwelling, - Een tweede nadeel is de niet volledige Dit om de locatie van het voorheen aan- bloeding, warmte of vocht uit het wondje terugbetaling van het onderzoek waarbij wezige letsel opnieuw op te sporen als optreedt, dient er direct contact met de de patiënt een deel zelf dient te bekos- het resultaat van het histologisch onder- behandelende arts of onze dienst geno- tigen ondanks de reeds bewezen voor- zoek maligniteit geeft en er een grotere men te worden. Het is normaal dat er een delen. zone operatief moet verwijderd worden. huidverkleuring optreedt zoals bij een huid- - Bij pijn of ongemak na de procedure is Ten slotte wordt er nog een opname van contusie. Indien er een clip is geplaatst een pijnstiller meestal voldoende. de verwijderde weefselfragmenten geno- na volledige excisie van het letsel of de - Het risico op surinfectie waarvoor een men om na te gaan in welke fragmenten microverkalkingen zal dit geen pijn veroor- antibioticabehandeling nodig is, is min- er microverkalkingen of letsels aanwezig zaken, noch verminking van de borst. der dan 1 op 1000 (7). zijn. Vervolgens wordt de biopsienaald uit de borst verwijderd. De patiënte wordt Er wordt gevraagd dat de patiënte geen 7. Wat zijn de beperkingen van de op de rug of zij gedraaid en er wordt nog zware arbeid uitvoert met de arm aan de stereotactische borstbiopsie? een tiental minuten manueel gedrukt op de zijde van de behandelde borst in de twee - Letsels diep in de borst gelegen, tegen resectieloge voor hemostase. De patiënte opvolgende dagen. de thoraxwand of net heel oppervlakkig wordt vervolgens verzorgd en wordt na 45 onder de huid, zijn soms moeilijk bereik- minuten nog eens gecontroleerd op even- 6. Wat zijn de voor- en nadelen? baar met behulp van deze techniek. tuele verwikkelingen zoals een bloeding, - Het grootste voordeel is dat deze pro- - Omdat de biopsiename gelokaliseerd is, voor ze het ziekenhuis kan verlaten. De cedure minder invasief is dan de vroeger kan het de uitgebreidheid van het letsel biopsiefragmenten worden weggebracht uitgevoerde chirurgische biopsie. Ze laat onderschatten. naar de dienst Anatomopathologie en het nagenoeg geen litteken achter en kan in - Tevens blijft het moeilijk om in dens borst- resultaat wordt na 5 werkdagen naar de minder dan 1 uur uitgevoerd worden. klierweefsel een solide letsel af te lijnen aanvragende geneesheer opgestuurd. - Het is een excellente manier om microver- op de gelokaliseerde RX-opnamen. kalkingen of kleine letsels te evalueren - Indien de diagnose onduidelijk blijft na een 5. Wat zal de patiënte gedurende die echografisch niet gevisualiseerd kun- technisch succesvolle procedure is een en na de procedure ervaren? nen worden. chirurgische ingreep nog steeds nodig. Gedurende de gehele procedure is de pati- - Het gaat in se om een eenvoudige proce- ënte bij bewustzijn en ervaart nauwelijks dure die op ambulante basis kan gebeu- ongemak. De meeste vrouwen melden wei- ren. nig tot geen pijn gedurende en na de pro- - Vergelijkende studies geven aan dat de cedure. Na 2 weken is er nagenoeg geen kosten slechts 1/3 zijn van de kosten van litteken van de huidincisie meer zichtbaar. een chirurgische biopsiename (5). Dr. Liesbeth Het grootste ongemak voor de meeste - In het algemeen is de procedure niet Meylaerts, radiologe patiënten is het stilliggen op de buik tijdens pijnlijk en zijn de resultaten even accu- het onderzoek. Hiervoor wordt voor het raat als chirurgische biopsienamen (6). i.s.m. dr. J. Gelin, dr. M. De Proft, dr. M. Horvath, dr. F. starten van de procedure voldoende tijd - Na de procedure is er geen defect in Hadinoto, Dienst Medische genomen om met behulp van strategisch de borst en is er geen distortie van het Beeldvorming

ZOLarium_2008-4(H).indd 12 28-10-2008 11:18:53 1 2 3

4 5 6

7 8 9 Procedure stereotactische borstbiopsie.

10 11

Referenties:

1. http://likas.edm.uhasselt.be/ 11-Gauge Directional Vacuum-Assisted Breast Biopsy. AJR 2. http://likas.edm.uhasselt.be/scripts/php/showdoc.php 2000;175: 53-58. 3. Parker SH, Lovin JD, Jobe WE, et al. Stereotactic breast bio- 6. Riedl CC et al. Lesion Miss Rates and False-Negatieve Rates psye with a biopsy gun. Radiology 1990;176:741-747. for 115 Consecutive Cases of Stereotactically Guided Needle- 4. Parker SH, Burbank F. A practical approach to minimally inva- localized Open Breast Biopsy with Long-term Follow-up. sive breast biopsy. Radiology 1996;200:11-20. Radiology 2005;237,847-853. 5. Liberman L, Sama MP. Cost-Effectiveness of Stereotactic 7. www.radiologyinfo.org

ZOLarium 2008/4 13

ZOLarium_2008-4(H).indd 13 28-10-2008 11:18:55 Het Eponiemenkabinet

Fritz Kahn (1888 - 1968)

Strikt genomen past Fritz Kahn niet in een kommer en kwel verklaard had, werd ver- huis (de lever) opgestapeld. Het pure vet Eponiemenkabinet. Hij heeft geen enkel vangen door de ‘cellulaire pathologie’ van gaat richting vetdepots. ziektebeeld, kwaal of klier op zijn naam Rudolf Virchow (ZOLarium 24). De cel Om het nog aanschouwelijker te maken, geschreven. Toch verdient deze Joods-Duitse was de bouwsteen van het leven en met plaatst Fritz Kahn hier en daar een klein arts een plaatsje in het Walhalla van de hun microscopen zoemden wetenschap- mensje. Aan het uiteinde van de maag staat geneeskunde. Als geen ander wist hij het pers steeds dieper op dat leven in. Louis een poortwachter met spade om de voed- medisch jargon in simpele mensentaal uit Pasteur ontdekte microben in verzuurde selbrij wat sneller door de pyloorspier te te leggen en het glashelder uit te beelden. wijn. Joseph Lister zag ze in veretterde harken. In het beenmerg (links onderaan) Bovendien was hij een van de eersten die wonden en Fleming zou ze straks met peni- zit een homunculus op een drukpers rode anno 1939 een boek durfde te publiceren cilline te lijf gaan. Niets stond de medische bloedcellen te fabriceren. Voor spierbe- over ‘Het seksuele leven van de mens’. wetenschap nog in de weg om de al eeu- wegingen (rechts onderaan) schakelt Fritz wen onbeheersbare grillen van de natuur Kahn een turbinemotor in die via drijfrie- Industriële revolutie te bedwingen en de mens uiteindelijk te men het bewuste lidmaat in de gewenste In veel opzichten waren de jaren 20 van de bevrijden van dodelijke ziekten zoals de stand brengt. vorige eeuw een boeiende tijd. Paarden en cholera en de pest. Al die lichamelijke inspanningen vereisen koetsen werden ingeruild voor een com- Maar de gewone man begreep er bitter wei- energie en die haalt de mens niet alleen uit fortabeler Daimler of T-Fordje. De lang nig van. De kennis over zijn eigen lichaam voedsel. Ook uit de lucht. Voor het trans- gekoesterde droom om in de lucht te zwe- was nihil en bij ziekte of rampspoed vlam- port van zuurstof (rode bolletjes) voorziet ven werd mogelijk door graaf von Zeppelin. de hij nog steeds - zoals in de middeleeu- Kahn een wat lucratiever vervoermiddel dan Thomas Edison verblufte de wereld met wen - kaarsen aan. De snel ontwikkelende een ratelende transportband, namelijk een het weergeven van vervlogen klanken en wetenschap zat in een ivoren toren en de zetellift. In de long wordt de ‘Sauerstoff’ Guglielmo Marconi vond de telegrafie uit. spraakverwarring tussen medici en niet- in het zuurstofarme bloed opgenomen en

Wolkenkrabbers rezen de grond uit en oce- medici was Babylonisch te noemen. Een van uitgewisseld tegen ‘Kohlensaure’ (CO2). aanstomers kliefden door de wereldzeeën. de eerste artsen die dit besefte, en er ook Dit broeikasgas (blauwe bolletjes) gaat via Het sleutelwoord was industriële revolutie iets aan deed, was de Joods-Duitse arts, de zetellift weer omhoog om uitgeademd en de bijklank was euforie. Fritz Kahn. In een tijd waar alles in vijzen te worden. De eerste valse noot in dit groot indus- en moeren uitgedrukt werd, beeldde hij het trieel symfonieorkest klonk in de roman menselijk lichaam uit in metaforen van het Hart en hersenen ‘Brave New World’ van Aldous Huxly. moderne industriële leven. Hij nam buizen, Het orgaan dat al sinds de Azteken en de Daarin liet hij een proefballonnetje op transportbanden, schakelpanelen, elektri- oude Grieken als een tempel der liefde naar waar die technologie en wetenschap sche leidingen en pompen, en tekende er beschouwd werd, blijkt bij nader toezien kon op uitdraaien. Volgens zijn profetie een ‘mechanische mens’ mee. Een beet- een simpele tweetaktmotor te zijn. Met zijn zou de mens terechtkomen in een uto- je te vergelijken met het simpele bouw- twee zuigcilinders pompt het hart het bloed pische wereld waar perfectie de hoogste principe van een Meccanodoos waarmee zo’n kleine honderd jaar lang het lichaam norm zou zijn en iedereen die daar niet aan de jeugd toen windmolens of takeltuigen rond. Zonder haperen, zonder smeerbeurt beantwoordde - rasonzuivere subjecten, ineenknutselde. en zonder het verversen van olie. luiaards en debielen - als een mislukt pro- Maar het meest complexe orgaan is het duct zou afgevoerd worden. De tweede Der Mensch als Industriepalast brein. Om de vele raadselachtige dingen valse noot kwam van Charly Chaplin in Met deze tekening kon de ongeschoolde die zich daar afspelen wat overzichtelijk zijn film ‘Modern Times’. Beklijvend is het leek al aardig wat menselijke anatomie en voor te stellen, splitst Kahn de hersenen beeld waar hij als fabrieksarbeider geklemd fysiologie opdoen. In de mond verbrijzelt op in een reeks kamers, verspreid over raakt tussen een gigantisch raderwerk. Geen een hakselmachine het voedsel. De gema- vier étages. In de onderste verdiepen - het hachelijker situatie om de tegenstelling tus- len spijs komt op een lange transportband reptielenbrein - zinderen de op automa- sen de machtige machine en de broze mens terecht die de volle lengte van het spijs- tische piloot verlopende processen zoals uit te beelden. verteringsstelsel doorloopt. In de maag de regeling van de temperatuur, de adem- voegt een sproei-installatie er maagzuur haling en natuurlijk ook de fluctuaties in Ars Medica aan toe en in de twaalfvingerige darm gal- onze hormonale winkel. Ondertussen drong de technologie ook zouten. Uit de brij destilleren zich in de In het penthouse, helemaal bovenaan, zetelt door in de medische wereld. De leer van dunne darm suikers en vetten. De suiker- het verstand. In de achterkamer zit een de vier lichaamssappen, die al eeuwen alle klontjes (glycogeen) worden in een pak- boekenwurm de godganse dag boeken en

ZOLarium_2008-4(H).indd 14 28-10-2008 11:18:55 tijdschriften te doorbladeren maar boekenwijsheid is slechts één kant van het verstand. Ware intelligentie (Vernunft) ontstaat als boekenwijsheid zich laat bevruchten door eigen ervaring, experiment en gemeenschap- pelijk overleg. Daar zijn in de voorkamer drie wijzen mee bezig in een geanimeerd gesprek. Maar sinds Immanuel Kant het begrip ‘categorisch imperatief’ gelanceerd heeft, weten we dat verstand en vernuft niet volstaan om een ethisch correct han- delend wezen te zijn. Vandaar dat er onder het ‘Vernunft’ een aparte kamer voorzien is voor ‘die Wille’. Het gesprek verloopt er minder geanimeerd en het lijkt alsof de drie ethici zich verbaasd afvragen waarom Fritz Kahn hen slechts op het tweede plan gesitueerd heeft. Weliswaar boven de rep- tielenwinkel maar toch maar op hetzelfde niveau als de Drüsenzentrale (het regelpa- neel voor slijmklieren). Al dat geregel, overleg en gefilosofeer speelt zich af onder een dikke schedel- pan waaronder de meest volstrekte stil- te en duisternis heerst. Om de hersenen te ‘verlichten’ is er vooraan, op de plaats van het oog, een fototoestel ingebouwd. Vandaag zou het oud model Kodak vervangen worden door een digitale filmcamera maar het effect blijft hetzelfde. Kijken en gezien worden. En daarop gepast reageren. Een ander belangrijk communicatiezintuig is het gehoororgaan. Anatomisch correc- ter zou op die plaats een slakkenhuis, een trommelvlies, een stijgbeugel, hamer en aambeeld afgebeeld staan maar Fritz Kahn vond het didactischer die anatomische rom- mel te vervangen door een Marconitoestel met spinnenwebantenne.

Fritz Kahn De man achter ‘Der Mensch als Industriepalast’ wordt op 29 september 1888 in Halle geboren. Al tijdens zijn studies aan het Sophien-Gymnasium te Berlijn blijkt Fritz een rusteloze ADHD-er te zijn die niet in één hokje te vatten is. In zijn eerste boek (‘Das Versehen der Schwangeren ‘Der Mensch als Industriepalast’ is een juweeltje anatomisch en fysiologisch in Volksglaube und Dichtung’) graaft hij tekenwerk geënt op het industrieel-mechanisch denken anno 1920. naar het oude volksgeloof rond de zwan-

ZOLarium 2008/4 15

ZOLarium_2008-4(H).indd 15 28-10-2008 11:18:56 Het Eponiemenkabinet

De grote industriële revolutie. Industrieel geïnspireerd speelgoed voor de jeugd.

gerschap. In zijn volgend boek verkent hij wortels geraakt en verdedigt zich in zijn Engels vertalen en voegt er in 1939 een het oneindig firmament der sterren in:‘Die boek: ‘Die Juden als Rasse und Kulturvolk’. nieuw aan toe: ‘Our Sex Life’. Met dit boek Milchstrasse’(De Melkweg). Wat zou de mensheid zijn zonder musici - dat in talloze talen vertaald zal worden- Tussen die twee uitersten opent hij een als Rubinstein, Bruch en Rachmaninoff? En wordt Kahn een van de meest bekende gynaecologische praktijk in Berlijn. Geboeid wat de wetenschap zonder Karl Landsteiner schrijvers over medische en biologische door de recente ontwikkelingen in de weten- en Einstein? onderwerpen. Als expert wordt hij uitge- schap - vooral de Cellulaire Pathologie van Kort voor Hitler in 1933 aan de macht komt, nodigd op talrijke lezingen in scholen en Virchow - schrijft hij in 1919 ‘Die Zelle’. In dit reist hij naar Palestina en wordt er overwel- op congressen. Zodra de eerste bakelieten boek ontpopt Fritz Kahn zich als een mees- digd door de exotische pracht aan flora en radio’s in de huiskamer verschijnen, grijpt terverteller die een zwaarwichtig onder- fauna. De man die over eender welk onder- hij dit medium aan om zijn boodschap te werp lichtvoetig kan weergeven. Samen met werp weet te schrijven, pent zijn beroering verspreiden. Max Brodel wordt hij een van de eerste neer in ‘Die Naturgeschichte Palestinas’. Terug in Europa schrijft hij nog tal van medische illustratoren. Frank Netter (van Na zijn reis kan Fritz Kahn niet meer terug boeken over geneeskunde en astronomie. de bekende Ciba-reeks) zal enkele jaren naar het jodenonvriendelijke Duitsland en Daaronder ‘Man in structure & function’ en later in hun voetspoor treden. zwerft enige tijd rond in Frankrijk en Spanje. ‘Design of the Universe’. Zijn laatste boek, Van 1922 tot 1932 werkt hij aan zijn meest Daar komt hij in contact met Varian Fry, ‘The Human Body’, verschijnt in 1966. Twee bekende boek: ‘Das Leben des Menschen’ een Amerikaanse journalist die in Berlijn jaar later sterft hij in Lugano (Zwitserland) met de ondertitel: ‘Eine volkstümli- ooggetuige was van de gruwelen tegen het op 14 januari 1968. che Anatomie, Biologie, Physiologie und joodse volk. Zoals Oskar Schindler 1200 Ooit zei John Maeda: “Simplicity is about Entwicklungsgeschichte des Menschen’. In joden uit de handen van de Nazi’s wist te subtracting the obvious, and adding the dit vijfdelig werk probeert Kahn het func- redden zet Varian Fry een ondergronds meaningfull.” In die zin was Fritz Kahn tioneren van het menselijk organisme zo netwerk op dat meer dan 2000 joodse een van de meest geniale tolken die het bevattelijk mogelijk uit te leggen aan de intellectuelen en politieke dissidenten via medisch abracadabra in simpele mensen- niet-medisch geschoolde leek. Spanje naar Amerika zal loodsen. Daaronder taal kon omzetten en schitterend wist te Albert Einstein, Marc Chagall, Alma Mahler illustreren. De jood in Fritz en ook Fritz Kahn. Aldous Huxly had het in zijn ‘Brave New World’ al min of meer voorspeld. Rond de De Nieuwe Wereld jaren 1920 doemt in Duitsland het spook In New York zet Fritz Kahn zijn missiona- van de eugenetica op. Met hun rare neus riswerk verder en probeert ook aan de en vieze manieren worden de Joden als een Amerikanen de wondermooie machine van Dr. Johan Van Robays rasonzuiver en cultuurloos volk gebrand- het menselijk lichaam uit te leggen. Hij laat Anatomo-patholoog merkt. Fritz Kahn voelt zich in zijn diepste zijn eerder geschreven werken naar het

ZOLarium_2008-4(H).indd 16 28-10-2008 11:18:57 Kort

ZOL schenkt operatiemateriaal Nieuwbouw en aan UHasselt renovatie op campus St.-Jan: VIPA 3 Nadat de nieuwe opera- Vanaf augustus 2008 vinden er op campus St.- tiekamers op campus Sint- Jan gedurende ongeveer 2 jaar ingrijpende ver- Barbara in Lanaken afgewerkt bouwingen plaats. Het is een zeer omvangrijke en opnieuw in gebruik zijn, onderneming die meer dan 10 deelprojecten kon het oude operatiekwar- omvat. De meerwaarde van deze uitbreidings- tier op campus Sint-Jan vol- en renovatiewerken zal aanzienlijk zijn. ledig ontmanteld worden Nieuwe inschrijvingsloketten zullen meer pri- voor de verbouwing naar vacy bieden en een nog vlottere dienstverle- een modern, nieuw ver- ning mogelijk maken. Patiënten van de diensten loskwartier. hemodialyse, hartbewaking en hartcatheteri- satie, verloskamers, intensieve zorgen 3, NIC Er werd een operatietafel en N* zullen rechtstreeks de voordelen van met enkele uitrustingsstuk- de vernieuwingen ondervinden maar ook de ken en een hoog/laagblok andere verbouwingsprojecten zullen onrecht- geschonken aan de faculteit streeks bijdragen tot de verbetering van het Anatomie van de Universiteit zorgaanbod. Hasselt. Daarnaast schonk de dienst Neus-Keel-Oren Overlast (NKO) een hoofdlamp en Onvermijdelijk zullen deze bouwwerken een werden de lockers aan de aantal ongemakken met zich meebrengen. Wij universiteit overgemaakt. De verontschuldigen ons hiervoor bij voorbaat. materialen zullen gebruikt Dienst Technische Zaken, die deze werken worden voor de opleiding coördineert, neemt de nodige maatregelen van de studenten. In het om de overlast te beperken en zal de dien- verleden schonk de dienst sten in de overlastzones op de hoogte hou- NKO ook al een microscoop den van evolutie van de werken. zodat de universiteit nu over Meer info: Philip Verheye (manager techni- een mooi opleidingslokaal sche zaken), tel. 089 32 18 21 beschikt.

Nieuwe geneesheren

Dr. Jens Deckers, Dr. Evelien Humblet, Dr. Christy Sempels, neurochirurg gastro-enteroloog geronto-psychiater

Dr. Ludwig Anné, Dr. Kim Eerdekens, Dr. Ingrid Witters, orthopedist pediater gynaecoloog

Dr. Dérize Boshoff, Dr. Tinne Mesens, Dr. Erwin Vanroose, kindercardioloog gynaecoloog neuroloog

ZOLarium 2008/4 17

ZOLarium_2008-4(H).indd 17 28-10-2008 11:18:59 In de kijker

Projecten patiëntveiligheid in het ZOL

Vanuit het verpleegkundig-paramedisch departement, in nauwe samenwerking met andere betrokken diensten, werden in de beleidsplannen van 2007-2008 een aantal projecten opgenomen met betrekking tot patiëntveiligheid. Onderstaand vindt u een kort overzicht van de stand van zaken van enkele van deze projecten. Deze projecten zullen in 2008-2009 verder worden uitgewerkt en opgevolgd.

Project ‘patiëntentransfers’ patiënt en het identificeren van de bloed- Informatieoverdracht is van groot belang buisjes. Ook een juiste identificatie van voor een goed verloop van de transfer medicatievoorschriften en onderzoeksaan- van een patiënt van de ene afdeling naar vragen kaderen binnen dit project. de andere. Het komt voor dat niet alle Het identificatiebandje van de patiënt: noodzakelijke informatie beschikbaar is of In het kader van patiëntveiligheid werd een wordt gecommuniceerd. Dit brengt niet 2-tal jaar geleden beslist om elke patiënt, alleen de continuïteit en kwaliteit van de opgenomen in het ZOL, een identificatie- zorgverlening in het gedrang, maar ook bandje aan te doen. Op deze manier kan de tevredenheid van de patiënt en zijn/ telkens de identiteit worden nagekeken vóór haar familie. Het afgelopen jaar werd een toediening van medicatie, vóór het uitvoe- inventaris gemaakt van situaties die zich ren van een onderzoek of een ingreep. Er (kunnen) voordoen. Aan de hand van deze werden duidelijke afspraken gemaakt met inventaris werd beslist om in een eerste betrekking tot wie het bandje aan doet, fase de patiëntentransfers vanuit de dienst wanneer en wat te doen bij verwijdering Spoedgevallen te optimaliseren. van het bandje. Deze afspraken werden oa. Om een transfer vanuit de dienst via een postercampagne verduidelijkt. In Spoedgevallen goed te laten verlopen werd het voorjaar van 2008 werd een nieuwe beslist om te werken met een checklist. postercampagne gelanceerd om iedereen Aan de hand van deze checklist worden opnieuw te sensibiliseren. Voor de pati- een aantal items gecontroleerd vóór de ënt zelf werd een flyer ontwikkeld met patiënt wordt verhuisd (vb. is het dossier een korte uitleg over de noodzaak van het in orde? Heeft de patiënt een identificatie- identificatiebandje. bandje aan?). Bij aankomst op de afdeling In het najaar zullen we omschakelen naar worden opnieuw een aantal items nagegaan een ander type identificatiebandje, dat aan- (vb. was de afdeling klaar voor de over- genamer is om te dragen, smaller en waar name? Werd er geholpen bij het installe- de gegevens op zullen worden geprint. ren van de patiënt? Werden alle noodza- Identificatie van bloedbuisjes: kelijke items mondeling gebrieft?). Na de Vanuit het labo klinische biologie wordt transfer wordt de checklist op de dienst sedert begin 2008 maandelijks een over- Spoedgevallen verzameld en geregistreerd zicht bijgehouden van de bloedbuisjes die om zodoende mogelijke knelpunten in kaart niet of foutief geïdentificeerd zijn. Deze te brengen. feedback wordt aan de betrokken afde- In juli ging de 1ste testfase van start op cam- lingen bezorgd, zodat de gepaste maatre- pus SJ. Op termijn zal een dergelijke test gelen kunnen worden genomen. uitgebreid worden naar de andere campussen. Ook de mutaties tussen de afdelingen Project ‘ondervoeding’ zullen in een latere fase aan bod komen. Dit project van de federale overheid heeft tot doel om binnen het ziekenhuis een instru- Project ‘patiëntenidentificatie’ ment te ontwikkelen om in disciplinair ver- Dit project bestaat uit meerdere onderde- band de risicopatiënten op ondervoeding len, namelijk het identificatiebandje van de op te sporen en voor hen op een veilige

ZOLarium_2008-4(H).indd 18 28-10-2008 11:19:01 Supplement van ‘Human Projecten patiëntveiligheid in het Zol Reproduction and Embryology’ met een en gecontroleerde manier een optimaal kaftontwerp van nutritioneel beleid uit te werken. Het pro- kunstenaar ject is in het najaar 2007 opgestart en zal Koen lopen tot eind september 2008. Er zijn 40 Vanmechelen. Belgische ziekenhuizen die hieraan deel- nemen en voor het ZOL zijn het vooral de geriatrische afdelingen samen met Intensieve Zorgen1 die hun medewerking verlenen, dr. H Daniëls is de voedingsver- antwoordelijke. Vanuit het tussentijds rap- port dat bij de overheid werd neergelegd in april van dit jaar blijkt dat 34% van de bij ons gescreende patiënten een risico op ondervoeding hebben. Dit komt overeen met de ramingen geformuleerd vanuit de internationale literatuur. De cijfers die uit het onderzoek voortvloei- en, moeten een juister beeld geven van het Derde Wereld en aantal patiënten dat aan ondervoeding leidt in de Belgische ziekenhuizen. Aan de hand van deze resultaten heeft de overheid de infertiliteit mogelijkheid om een actieplan uit te bouwen Begin juli 2008 heeft de jaarlijkse meeting van ESHRE (European Society of en adequaat te reageren op dit probleem Human Reproduction and Embryology) plaats gevonden in Barcelona. Met zijn via de voedingsteams. In november zal op meer dan 8000 deelnemers is dit ongetwijfeld het grootste en meest gewaar- basis van de ingediende eindrapporten een deerde infertiliteitscongres van het jaar. finaal eindrapport gepubliceerd worden en de overheid voorziet een symposium over Naar aanleiding van deze meeting werd een Supplement van het befaamde tijd- dit thema in de loop van 2009. schrift “Human reproduction” verspreid aan alle deelnemers. Deze Monograph (editor: Willem Ombelet) met meer dan 20 wetenschappelijke artikels gaf een zeer Project ‘chemotherapie’ goed overzicht van de lezingen die werden gehouden tijdens de ‘Expert Meeting’ In het voorjaar van 2008 werd op alle afdelin- die werd gehouden van 15 tot 17 december in Arusha, Tanzania. gen waar met chemotherapie wordt gewerkt In Barcelona werd rond dit boek een persconferentie georganiseerd die kon reke- een rondvraag gedaan mbt de werkwijze, nen op een uitzonderlijk grote internationale belangstelling, resulterend in bijna veiligheid en dergelijke meer. Hieruit kon 120 artikels in befaamde tijdschriften wereldwijd zoals Newsweek, de Chicago een overzicht worden opgesteld met de Tribune, de San Francisco Chronicle en “the People’s Daily of China”. positieve punten en werkpunten, met als Zoals reeds vermeld in een vorige editie van het ZOLarium werden wereldex- doelstelling het veilig werken met chemo- perts op het gebied van onvruchtbaarheid aangesproken om mee te werken aan therapie. Aan elke betrokken afdeling zal dit project met als doel: infertiliteitsdiagnose en infertiliteitsbehandeling mogelijk gevraagd worden om een referentiever- maken voor een groot deel van de bevolking in de Derde Wereld. Een grote uit- pleegkundige oncologie af te vaardigen. daging, niet alleen medisch, maar vooral ook socio-cultureel, politiek en gezond- Deze referentieverpleegkundigen kunnen heidseconomisch. op regelmatige basis samen komen om de Verschillende werkgroepen onder leiding van wereldvermaarde infertilteitsspe- aanpak van werkpunten te bespreken, de cialisten, sociologen en ethici zijn op dit ogenblik druk bezig met het uitwerken uniforme werkwijze bij bepaalde technie- van actieplannen en studies. ken en dergelijke meer. Vele politici uit verschillende ontwikkelingslanden hebben reeds interesse getoond en ook de Wereldgezondheidsorganisatie heeft besloten mee te werken aan dit project. De coördinatie van dit project gebeurt vanuit het ESHRE-secretariaat in Brussel en het fertiliteitscentrum van het ZOL. Zorgcoördinatoren ZOL

Zolarium 2008/4 19

ZOLarium_2008-4(H).indd 19 28-10-2008 11:19:04 Buitenuit

1 Leven in het dorp onder plastic sheeting ZOLapothekeres met B-FAST team naar China

Op 12 mei 2008 werd centraal China getroffen door een uiterst zware aardbeving sen, plastic dekzeilen, jerrycans, keuken- (8,0 Richterschaal). De impact van de aardbeving in het bergachtige en dichtbevolkte benodigdheden en lampen. Zij hebben ook provincie Sichuan was bijzonder vernietigend: volledige dorpen worden van de kaart materiaal bij om een Belgisch team van geveegd, huizen en gebouwen liggen in puin, straten en bruggen zijn onbruikbaar. 24 personen gedurende 10 dagen volle- Naar aanleiding van deze enorme ramp stuurde het Belgian First Aid and Support dig onafhankelijk te laten werken (water, Team (B-FAST) personeel en materiaal naar de getroffen regio. voedsel, sanitair). Als ziekenhuisapotheker, met 13 jaar ervaring in het ZOL, werd ik, Michèle Van den Heuvel, geselecteerd om deel uit te maken van deze B-FASTmissie. Na een week hebben de 12 B-Fastleden, samen met een hele groep Chinese vrijwil- ligers en hulp van het Chinese leger, het Eerste missie: Opvangkamp gemeenschap om noodhulp. De Belgische tentenkamp gebruiksklaar. Het is geloka- B-FAST is een snelle interventiedienst van regering reageert hier zeer snel op met liseerd aan de rand van het dorp Shi Gu de Belgische overheid die dringende nood- het uitsturen van een team van 12 logis- op een drooggelegd rijstveld. De getrof- hulp organiseert bij rampen in het buiten- tieke experts. Hun taak is het opbouwen fen dorpsbewoners verhuizen hun inboedel land. Zij rekruteren hun mensen vanuit het van een opvangkamp met sanitaire blok van onder het puin en de geïmproviseer- Rode Kruis en vanuit verschillende ministe- voor 2000 personen in de zwaarst getrof- de woningen naar de tenten. Ze zijn zeer ries zoals Binnenlandse zaken (brandweer fen provincie Sichuan (Shi Gu Town, zo’n inventief met het comfortabel en efficiënt en civiele bescherming), Volksgezondheid 20km van Chengdu). inrichten van hun tent en al snel gaat het (medisch personeel) en Defensie. dagelijks leven en werken van de dorpe- Bij de aardbeving in China eind mei 2008 Hun materiaal bestaat uit 500 tenten, lingen verder, maar nu vanuit het opvang- vraagt de Chinese overheid de internationale 4000 dekens, 40 toiletten en wasplaat- kamp.

ZOLarium_2008-4(H).indd 20 29-10-2008 07:50:47 2 Belgisch tentenkamp ZOLapothekeres met B-FAST team naar China Tweede missie: Ziekenhuis als operatiekamer, de betonnen vleessnij- het veldhospitaal binnen de vier dagen en In het centrum van het dorp Shi Gu stond blokken als verzorgingsplaatsen, primitieve het nadien overdragen aan de lokale medi- vóór de aardbeving een mooi ziekenhuis sanitaire voorzieningen, … sche staf. (capaciteit 140 bedden, te vergelijken met campus St.-Barbara van het ZOL). De Chinese overheid vraagt, na het snel en We vertrekken vanuit Antwerpen, TGV naar De aardbeving heeft dit gebouw volledig efficiënt opbouwen van het opvangkamp Amsterdam, vliegtuig naar Bejing (toen nog onbruikbaar gemaakt. De plafonds in de in het dorp, de Belgische regering om bij- in volle voorbereiding voor de Olympische patiëntenkamers, operatiekwartier en RX komende hulp onder vorm van medische Spelen) en verder naar Chengdu, dan loka- zijn ingezakt en horizontale barsten in de infrastructuur. Een week later staat een le bus en vrachtwagen naar Shi Gu; totale muren duiden op de instabiliteit van het tweede B-FASTteam met materiaal ver- reisduur 24 uur. We worden zeer enthou- ziekenhuis. De ziekenhuisdirectie ziet zich trekkensklaar: 8 personen, een veldhospi- siast begroet door de lokale bevolking bij genoodzaakt om onmiddellijk te verhuizen taal, medisch materiaal, medicatie, dekens onze aankomst in Shi Gu, ook al is het bijna naar een veiligere plaats omwille van de en tenten. Het medisch team bestaat uit 2 middernacht. Gelukkig staat het andere dagelijkse hevige naschokken en het aan- artsen, 4 verpleegkundigen, 1 apotheker Belgisch team ons op te wachten en hebben houdende instortingsgevaar. De vleeshal en 1 logistiek medewerker. zij onze slaaptenten al recht gezet. Eerst van het dorp blijkt groot genoeg en vol- wachten ons echter enkele versnaperingen doende veilig qua stabiliteit om alle pati- Persoonlijke ervaringen vanwege het lokaal gemeentebestuur die ënten onder te brengen. Maar dit is na een Op 28 mei 2008, vijftien dagen na de aard- we uit beleefdheid niet mogen weigeren: week, zowel voor de artsen als voor de beving, vertrek ik als deel van het inter- bonensoep in blik, rijstkoeken met pinda- patiënten, een onhoudbare situatie: plastic ventieteam naar China, met als opdracht noten en droge zandkoekjes met aardbei- dekzeil als afscheidingswand, een partytent het opbouwen en operationeel maken van ensmaak. Daarna ons veldbed opzetten,

ZOLarium 2008/4 21

ZOLarium_2008-4(H).indd 21 29-10-2008 07:50:48 Buitenuit

4 Buitenuit 5

slaapzak en muskietennet installeren en makkelijker dan het is want onze tolk, een vertaling, een gigantisch werk maar van snel slapen. Een korte nacht want tegen 6 student economie, is totaal niet medisch vitaal belang. uur ’s morgens is er al volle bedrijvigheid geschoold dus de medicatie en medische Samen met mijn lokale collega Sylyff richt in het kamp. Mannen vertrekken naar hun terminologie is voor hem allemaal ‘chinees’. ik de apotheektent verder in volgens indi- werk, vrouwen halen jerrycans met water De apothekeres van het oorspronkelijke catie (maagdarm, antibiotica, pijnmedica- aan het waterzuiveringsstation, kookpot- Chinese ziekenhuis in Shi Gu is ook aan- tie, ontsmetting, malaria, infusen, …). Al ten worden klaargezet, tenten worden ver- wezig maar zij spreekt geen woord Engels. snel merken we dat apothekers gelijkaardig lucht en uitgekuist, … Dus we geraken niet verder zonder bij denken ook al werken we aan de andere Onze taak vandaag: de vrachtwagens met komende hulp. Na enig rondvragen blijkt kant van de wereldbol. Het steriel en ander materiaal uitladen, tenten van het hospi- dat in het naburige legerkamp een arts medisch materiaal rangschikken we aan de taal opzetten en medisch materiaal veilig is die gestudeerd heeft in Engeland. De andere kant van de tent op paletten, ook opslaan. Zowel de lokale bevolking als de reddende engel want zonder correcte gelabeld met de gebruiksaanwijzing. Na een Chinese militairen van het naburig kamp vertaling is de 1000kg medicatie die we dag hard werken is ‘ons apotheekse’ klaar zijn zeer behulpzaam, gelukkig allemaal ste- meegebracht hebben onbruikbaar en zelfs om de lokale verpleegkundigen te ontvan- vige mannen want dozen van 50kg over gevaarlijk. Samen met de Chinese arts Liu gen en hen uitleg te geven. een droog rijstveld onder een broeierige en de lokale apothekeres Sylyff overlopen De volgende ochtend om half zeven hoor zon naar de kampplaats dragen, is geen we alle 46 WHO-dozen en voorzien iedere ik gegiechel en gebabbel aan onze zithoek evidentie! verpakking met een label met de Chinese (party-tent). Een groepje enthousiaste en

Na 24 uur is de basisopstelling van het veldhospitaal klaar: administratie, triage, ambulante verzorgingen, operatiekamer met ste- rilisatie, mannenafdeling, vrouwenafdeling, magazijn, apotheek, sanitaire blok en staf- lokaal, in totaal 15 grote tenten. Diezelfde dag vertrekt het eerste B-Fastteam terug naar huis, wij blijven met het medisch team nog enkele dagen ter plaatse om het veldhospitaal operationeel te maken. Alle teamleden werken mee aan het verder inrichten van het hospitaal: verlichting, vloerbedekking, verdelen van het medisch materiaal, inrichten van operatiekamer en sterilisatieplaats, … In de namiddag over- loop ik met onze tolk de medicatielijst en probeer samen met hem de belangrijkste gegevens van het Engels naar het Chinees 3 te vertalen: werkzame stof, therapeuti- sche klasse, gebruik, dosering, … Klinkt Zicht op het geïmproviseerde ziekenhuis in de vleeshal, naast de groentenmarkt.

ZOLarium_2008-4(H).indd 22 29-10-2008 07:50:53 Buitenuit 5 6 7 Uitleg aan de verpleegkundigen Veldhospitaal

gemotiveerde verpleegsters staan in kraak- wordt veel gelachen en ieder babbelt wel Na 7 dagen zit onze B-FAST missie erop net roos uniform te wachten: “We are in zijn eigen taal maar we begrijpen elkaar. en vertrekken we terug naar onze comfor- waiting for Micha for teaching”. Mijn pri- Ik merk dat ze net als wij in het ZOL ook tabele luxe in België. We zijn allemaal zeer mitief ochtendritueel wordt sneller afge- zeer begaan zijn met het kwalitatief ver- moe door de vochtige hitte, de voelbaar werkt dan normaal en ik stap samen met zorgen van hun patiënten. ongezonde smog-lucht en door het weinig de verpleegsters door ons tentenkamp naar Na 5 dagen is het veldhospitaal volledig slapen. Maar we zijn allen tevreden met ons het veldhospitaal. Met enige trots toon ik operationeel en klaar om overhandigd te gezamenlijk behaald resultaat, ook al kon- hen onze apotheek. Het gebruik van het worden aan de lokale medische staf. Op den we maar een klein steentje bijdragen medisch materiaal uitleggen, gaat duidelijk kruissnelheid kan het veldhospitaal zo’n 250 aan de totale internationale hulpverlening vlotter dan de vertaling van de medica- verzorgingen per dag aan. Met het aanwe- na deze zware aardbeving. Het uiteinde- tie. Met handen en voeten – en soms heel zige materiaal kunnen ze autonoom verder lijke resultaat was 70.740 doden, 360.000 mijn lichaam - kan ik hen laten zien waar- werken gedurende 3 maanden. De zieken- gewonden, 5 miljoen huizen vernield. Er voor het materiaal gebruikt wordt, veel huisdirecteur en de hoofdgeneesheer zijn werden 12 miljoen mensen getroffen. De van de producten zijn goed gekend door de zichtbaar tevreden dat ze met hun medi- oppervlakte van het rampgebied in Sichuan Chinese verpleegsters (troussen, sondes, sche staf en patiënten kunnen verhuizen was bijna zo groot als België! leidingen, vleugelnaaldjes, intubatiemate- naar een veilige en hygiënische plaats in Het B-Fast team heeft in de Chinese pers riaal, verzorgings- en hechtingsmateriaal, afwachting van de bouw van een nieuw veel aandacht gekregen omdat de Chinezen …). Het is een aangename voormiddag, er ziekenhuis. het zeer uitzonderlijk vonden dat een klein land als België snel en efficiënt een gigant als China kwam steunen. Dit blijft me uiteindelijk bij van het Chinese platteland en berggebied: iedereen aan ‘t werken, iedereen aan ‘t meehelpen, oprui- men, terug opbouwen, zowel jong als oud, burger als militair, studenten en werkmen- sen, en iedereen met een vriendelijke glim- lach en een niet aflatende ijver en moed. Onze tolk vertaalde nog een spreuk op een spandoek boven een half ingestort huis: “Even after a violent hurricane, the sun reappears.”

8 Michèle Van den Heuvel, apotheker Zicht op het geïmproviseerde ziekenhuis in de vleeshal, naast de groentenmarkt. Medisch materiaal

ZOLarium 2008/4 23

ZOLarium_2008-4(H).indd 23 28-10-2008 11:19:16 De dissectiekamer

Salivatie

Sinds Ivan Pavlov in 1904 de Nobelprijs voorwerp van de proefopstelling: een in gaat branden. Zoals van een goed gestruc- geneeskunde ontving, kent iedereen het wijnsaus geprepareerd en met spek gelar- tureerde dienst informatica mag verwacht verschil tussen speeksel en kwijl. Kwijl loopt deerd haantje. Vanuit die coq au vin stijgt worden, liggen daar ontelbaar veel herinne- ongemanierd uit de mond. Speeksel is te een wolk braadlucht op (1) die door een ringen (goede en kwalijke geurtjes) netjes conditioneren. oud model stofzuigerbuis (2) in de neus en overzichtelijk opgestapeld in gigantische aangezogen wordt. In dit krochtenrijk laby- database bestanden. De computerspecialist Pavlovs experiment was de triomf van de rint brengt een homunculus de braadlucht checkt de inkomende braadlucht op vroe- eenvoud. Hij rinkelde een bel en gaf zijn in contact met diverse olfactorische cellen ger waargenomen geurtjes en als die over- hond een lap vlees. Bij het zien van het vlees van het nasaal mucosaal membraan. In sim- eenstemmen met de braadlucht van een begon de hond te kwijlen en verslond het pele mensentaal vertaald zit daar gewoon coq au vin -en daar eertijds geen gastro- vlees. Een normale fysiologische reactie. een piepklein werknemertje wiens opdracht intestinale krampen mee gepaard gingen- Een normale hond. Maar toen kwam Pavlov erin bestaat de stofzuigerdampen over te stuurt hij een positief signaal door naar de op het idee –een Nobelprijs waardig- zijn hevelen naar de cellen die daar speciaal volgende hersenkamer. hond een toer te lappen. Na de bel gaf hij gevoelig voor zijn. Via een loodgieterbuis hem geen lap vlees meer. En toch kreeg loodst hij de prikkel door naar een eer- In die schakelkamer (6) wacht een andere de hond het speeksel in de mond. Enkel ste hersencentrum (3) waar een tweede homunculus de zware verantwoordelijk- door de bel. Niet normaal. Fysiologisch homunculus de geur op kwaliteit keurt. heid de juiste hendel over te halen. Maar onverklaarbaar. Met de loep in de hand verifieert hij of de na jarenlange ‘trial and error’ (savoureren geurprikkel wel degelijk afkomstig is van een is en blijft een kunst) schakelt die ondertus- Met dit wereldberoemd experiment wekte haantje dat op grootmoederwijze bereid is. sen ervaren schakelmeester de geurprikkel Pavlov anno 1900 niet enkel voor de eerste Indien niet, treden andere reflexen in wer- door naar kamer 7 en 8 waar een batte- keer het naar hem genoemde Pavlov-effect king (hier niet afgebeeld) om het gebraad rij silo’s opgesteld staat. Zo komt de oor- op, maar ook ‘s mensen belangstelling voor met saus en al weg te kieperen. Maar als spronkelijke braadlucht –of wat er nog van een orgaan dat al eeuwenlang schromelijk blijkt dat grootmoeder, of een chef-kok van overblijft- terecht in de glandula sublingualis. verwaarloosd was. In de bijbel, de koran of het kaliber Piet Huysentruyt, het haantje Deze onder de tong gelegen klier sproeit in de Griekse mythologie is mij geen pas- in lekkere wijnsaus heeft laten sudderen, ten slotte een fontein speekselsap (8) in sage bekend waarin de speekselklier een stuurt de homunculus een positief signaal de mond om het haantje, het gelardeerd rol van betekenis speelt. Nochtans is dit door naar het volgend hersencentrum. spek en ook de wijnsaus voor te bereiden slijmproducerend orgaan in onze consump- op de volgende test: de smaakproef. tiemaatschappij nauwelijks weg te denken. In die alchemistenkamer (4) wordt de braad- Wat zou er nog geconsumeerd worden als lucht een tweede maal ontleed. Ditmaal Om niet vooruit te lopen op de volgende het speeksel ons niet in de mond kwam scheikundig. Met retorten en kolven onder- aflevering van de reeks ‘Moeder, hoe ver- te staan bij het zien van bijvoorbeeld een werpt de alchemist van dienst het inko- teren wij?’ kunnen we nu al kwijt dat onze lekker gebraden haantje? mend staal aan diverse chemische proeven. tong niet zomaar een orgaan is dat van alles Ondermeer om te zien of er geen arseen- zwetst en zevert. Naast haar mondaine rol Hoe zo’n gebraad de speekselklier prikkelt luchtje aan hangt in een poging om de niets in roddel en achterklap vervult ze ook een wist Pavlov niet. Het was wachten op de vermoedende gastheer te vergiftigen. Als de niet onbelangrijke rol in de spijsvertering. Joods-Duitse arts, Fritz Kahn, om in 1926 braadlucht geen solfer of andere levensbe- Tussen haar wentelbare spiervezels liggen de verborgen mechanismen achter dit raad- dreigende dampen bevat, stuurt de alche- immers duizenden smaakpapillen. En in elk selachtig fenomeen te ontsluieren. mist de prikkel door naar het geheugen- van die papillen zit een soort mini-alchemist Links onderaan in beeld ligt het lijdend centrum (5) waar een groen LED-lichtje (veel te klein om hier af te beelden) klaar

ZOLarium_2008-4(H).indd 24 28-10-2008 11:19:16 met een soort lakmoesproef. De ene keurt klaar stuk port het ‘culinair genotcentrum’ de coq au vin op zoet, de andere op bitter de tong aan om die inmiddels smaakloos en nog een andere op vetpercentage. Tot geworden vezelige bolus door te zwelgen. ten slotte de zoveelste mini-alchemist zich Wat de tong op commando ook doet. Ze ontfermt over de kwaliteit van de wijn. Als plet de bolus tegen het verhemelte zodat we nu aannemen dat de duizenden smaak- die geen andere uitweg meer ziet dan ach- papillen tot de gezamenlijke slotsom komen terwaarts in het keelgat te verdwijnen. Een dat het gebraad best te savoureren valt, uiterst hachelijke en bijwijlen soms levens- sturen ze die boodschap door naar het bedreigende situatie! Ter hoogte van het hersencentrum dat bij Bourgondische tafel- strottenhoofd komen immers twee diame- schuimers een van de meest geëvolueerde traal zo verschillende stelsels als de ademha- is: het ‘culinair genotcentrum’. ling en de spijsvertering in één buis samen. En het zou de eerste keer niet zijn dat Maar zolang de eerste voedselbolus in de iemand schielijk overlijdt nadat hem een Dr. Johan Van Robays mondholte blijft rondtollen, kan er geen brokje coq au vin in het verkeerde keel- Anatomo-patholoog nieuwe bij. Begerig naar een nieuw hap- gat geschoten is.

ZOLarium 2008/4 25

ZOLarium_2008-4(H).indd 25 28-10-2008 11:19:17 Billboard

Abstracts

 Titel: The use of lumbar epidural steroid injections in lumbar spinal stenosis  Titel: Comparison of the patient popu- (LSS) lation in two multidisciplinary pain centres (MPC), an academic hospital in the Auteurs: Geelen J., Vandenbosch C., Puylaert M., Vanelderen P., De Vooght P., Netherlands versus a regional hospital Van Keer L., Heylen R. ,Van Zundert J. Department of anaesthesiology, critical in Belgium. care and Paintherapy Ziekenhuis Oost Limburg Genk Belgium Auteurs: R. Maiori1,2, G. Degrave1,2, Introduction: Lumbar Spinal Stenosis (LSS), narrowing of the central spinal G. Van Hamme1,3, J. Van Zundert1,4, M. canal, can cause irradiating pain in the lower extremities. There is no consensus Puylaert1,4, W. Schrooten1, N. de Meij5, whether lumbar epidural steroid injections are an effective treatment for symp- A. Köke5, J. Patijn5 tomatic LSS (1) 1 Multidisciplinary Pain Centre, Ziekenhuis Oost Limburg, Genk, Belgium Methods and materials: We reviewed the outcome of epidural injection of 2 Department of Fysiotherapy, Ziekenhuis 40 mg methylprednisoloneacetate and lidocaine 2 % with adrenaline 1/80000 2 Oost Limburg, Genk, Belgium ml in 42 patients with symptomatic LSS. Based on imaging (CT or MRI) LSS was 3 Department of Psychology, Ziekenhuis clacified as moderate or severe, with or without other possible causes for irra- Oost Limburg, Genk, Belgium diating pain (eg. Dischernia / foraminal stenosis) according to criteria by J. Van 4 Department of Anaesthesiology, Ziekenhuis Goethem et al (2). Oost Limburg, Genk, Belgium All patients received minimum 2 infiltrations with 3 weeks interval. A third infil- 5 Pain Management and Research Centre tration was optionalif pain waspersisting. Maastricht Follow up was done 1 month after the last infiltration. Objectives: To compare pain related psy- Results chometric measures in two different out- patient MPC’s at intake. Group 1 Group 2 Moderate Group 3 Group 4 Severe Total Moderate LSS with other Severe LSS LSS with other LSS possible causes possible causes Methods: All patients completed a set of # patients 7 12 10 13 42 questionnaires on demographic variables, VAS before 6,8 7,9 8,1 8,4 Tampa Scale for Kinesiophobia (TSK), Pain Catastrophizing Scale (PCS), and the Hospital VAS after 4,6 4,2 5,0 4,9 1month Anxiety and Depression Scale (HADS). VAS 2,2 3,7 3,1 3,5 A cross sectional study compared 489 con- reduction secutive chronic pain patients of the MPC of a regional hospital in Genk , Belgium (ZOL) to 2248 consecutive chronic pain patients of the MPC of the Academic Conclusions: These data suggest that lumbar epidural steroid injections can Hospital Maastricht, the Netherlands have a beneficial shortterm effect for symptomatic LSS in the 4 subgroups. These (AZM). Only 1020 patients filled in the results justify further (and larger) controlled trials. HADS at AZM. Nonparametric tests (Mann-Whitney U References: and Spearman’s rho) were used to com- (1) Fukusaki M et al pare both sets of data. Symptons of spinal stenosis do not improve after epidural steroid injection The association between PCS and TSK and Clin J Pain, 1998 Jun; 14(2) : 148-51. the association between PCS and HADS (2) Van Goethem J et al was also examined. Spinal Imaging; Springer-verlag Berlin Heidelberg 2007; Ch. 8: 185-209 Results: The ZOL sample consists of 63,0% women with a mean age of 50 years and 6 months. The AZM sample consists of 59,9% women with a mean age of 54 years. For age statistic significance was found.

ZOLarium_2008-4(H).indd 26 28-10-2008 11:19:17 PCS 28,96 (SD 11,72) and TSK 40,60 (SD find changes in VAS (Visual Analog Scale), ate the possible benefits of this treatment 10,45) at ZOL showed no significant differ- GPE (Global Perceived Effect measured on modality. ence with PCS 29,17 (SD 12,53) and TSK a 7-point Likert scale) and MQS (Medication 40,42 (SD 9,30) at AZM. Quantification Scale) scores. Methods: Twenty appendiceal malignan- Significant difference was found between cy patients with peritoneal carcinomatosis HADS 17,56 (SD 8,21) at ZOL and HADS Methods: 11 patients had PRF (45Volt, max. (PC), three appendiceal malignancy patients 15,37 (SD 8,40) at AZM. For both subscales 42°C) for 4 minutes after a positive diag- with direct extension into the pleural cavity, anxiety and depression significant differ- nostic block of the occipital nerves (>50% 20 patients with peritoneal mesothelioma ence was found between HADSANX 8,97 VAS reduction). Target nerves were identi- and one patient with pleural mesothelioma (SD 4,51) and HADSDEP 8,57 (SD 4,55) at fied with the external landmarks described were available for pharmacologic monitor- ZOL and HADSANX 7,77 (SD 4,46) and by Vital and Beçser. Needle position was ing. After intraperitoneal or intrapleural HADSDEP 7,61 (SD 4,72) at AZM. controlled with electrical stimulation at administration of doxorubicin, plasma and For both centres we found a significant cor- 50Hz (threshold<0.5V). Follow up was peritoneal Xuid samples were obtained at relation between PCS and TSK. Positive done at 1,2 and 6 months. 15, 30, 45, 60 and 90 min in all patients. correlation between PCS and anxiety and After intrapleural administration, plasma depression (HADS) was significant at ZOL Results: Initial averageVAS scores (7.18) and pleural Xuid samples were collect- but not at AZM. lowered 53.6 % (3.36) , 54.0% (3.30) ed at similar intervals. Tumor and nor- and 52.6%(3.40) after 1,2 and 6 months mal tissues were obtained when available. Conclusions: This study shows that patients respectively. 63.6%, 60.0% and 50.0% of Doxorubicin concentrations were deter- in both centres who report high on PCS the patients had an improvement in GPE mined by highperformance liquid chroma- also report high on TSK. This is in line of more than 50% after 1,2 and 6 months tography (HPLC). with earlier publications. Chronic pain respectively. patients at ZOL who report high on PCS The initial average MQS score (9.60) low- Results: Intraperitoneal doxorubicin showed also report high on HADS but this positive ered 42.4% (5.50) , 54.4% (4.38) and 55.0% a prolonged retention in the peritoneal cav- correlation was not found at AZM. These (4.32) after 1,2 and 6 months respectively. ity. Doxorubicin concentrations in tumor findings need further investigation. In 4 patients all analgesics were stopped tissue were consistently elevated above We found that chronic pain patients at ZOL at 6 months follow-up. intraperitoneal concentrations from 30 scored higher at both subscales (anxiety through 90 min. For appendiceal malignan- and depression) of HADS than patients Conclusions: Our follow up data sug- cy, the concentrations of doxorubicin were at AZM. gest that PRF is a promising treatment signiWcantly higher in minimally aggressive for occipital neuralgia. PRF of the occipi- mucinous tumors. Pleural chemotherapy tal nerves lowers VAS , GPE and MQS score solutions retained doxorubicin to a greater in patients with occipital neuralgia after 1, extent than peritoneal Xuid.  Titel: Pulsed radiofrequency (prf) for 2, and 6 months. These results justify fur- the treatment of occipital neuralgia: ther controlled trials. Conclusions: Doxorubicin shows charac- 6-month follow up teristics favourable for intracavitary administration with sequestration of doxorubicin Auteurs: Carl Vandenbossche, Pascal in cancer nodules. Vanelderen, Pieter De Vooght, Martine  Titel: A pharmacologic analysis of intra- Puylaert, Jos Geelen, Rene Heylen, Jan operative intracavitary cancer chemo- Van Zundert. therapy with doxorubicin  Titel: HTLV-1 infection is associated Aim of Investigation: According to the Auteurs: Kurt Van der Speeten, O. A. with a history of active tuberculosis International Headache Society, occipital Stuart, H. Mahteme, P. H. Sugarbaker among family members of HTLV-1- neuralgia is a non-throbbing neck pain Verschenen in: Cancer Chemother Pharmacol, infected patients in Peru. spreading ipsilaterally to the occipito-tem- DOI 10.1007/s00280-008-0800-0 poro-frontal area, relieved by injection of Auteurs: Verdonck K, González E, local anesthetics at the level of the great- Purpose: A pharmacologic analysis of intra- Schrooten W, Vanham G, Gotuzzo E. er and or lesser occipital nerve. There is cavitary doxorubicin in the treatment of Instituto de Medicina Tropical Alexander von no gold standard for treatment. We did a patients with intracavitary cancer dissem- Humboldt, Universidad Peruana Cayetano 6-month follow up after PRF treatment to ination was performed to further evalu- Heredia, Lima, Peru. [email protected]

ZOLarium 2008/4 27

ZOLarium_2008-4(H).indd 27 28-10-2008 11:19:17 Billboard

Verschenen in: Epidemiol Infect. 2008 measured by transvaginal ultrasound in the Western societies. Bilateral tubal occlusion Aug;136(8):1076-83. supine and upright positions. due to sexually transmitted diseases and pregnancy-related infections is the most Abstract: The purpose of this study was Results: There was a significant decrease common cause of infertility in developing to assess the association between human in CL in the last 12 days prior to delivery. countries, a condition that is potentially T-lymphotropic virus 1 (HTLV-1) and a life- However, this decrease was small with treatable with assisted reproductive tech- time history of active tuberculosis (TB) substantial variation between individuals. nologies (ART). New reproductive technolo- among relatives of HTLV-1-infected patients. Women with spontaneous onset of labor gies are either unavailable or very costly in We reviewed clinical charts of all relatives of could be divided into three different groups: developing countries. This review provides HTLV-1-infected index cases who attended those with unchanged CL before delivery; a comprehensive survey of all important our institute in Lima from 1990-2004. The those with a fall in CL in the last 2 weeks papers on the issue of infertility in devel- data of 1233 relatives was analysed; 394 prior to delivery; and those with a gradu- oping countries. (32.0%) were HTLV-1 positive. Eighty-one al change in CL starting before the last 2 subjects (6.6%) had a history of active TB, weeks prior to delivery. A single CL mea- Methods: Medline, PubMed, Excerpta including 45/394 (11.4%) HTLV-1-positive surement below 30 mm between 37 and Medica and EMBASE searches identified and 36/839 (4.3%) HTLV-1-negative rela- 38 weeks of gestation predicted spontane- relevant papers published between 1978 tives (P<0.001). On multivariate analysis, ous onset of labor before 41 weeks’ gesta- and 2007 and the keywords used were three factors were associated with TB his- tion with a sensitivity of 46%, specificity the combinations of ‘affordable, assisted tory: HTLV-1 infection (adjusted OR 2.5, of 78%, positive predictive value (PPV) of reproduction, ART, developing countries, 95% CI 1.6-3.9), age (adjusted OR 1.3, 95% 82%, negative predictive value (NPV) of health services, infertility, IVF, simplified CI 1.1-1.5 per 10-year age increase) and 40% in the supine position; and sensitiv- methods, traditional health care’. relation to the index case (adjusted OR ity of 53%, specificity of 72%, PPV of 81%, 2.6, 95% CI 1.3-5.1, for siblings vs. spous- NPV of 40% in the upright position. Results: The exact prevalence of infertility es of index cases). In conclusion, HTLV-1 in developing countries is unknown due to infection may increase the susceptibility Conclusion: Between 37 and 38 weeks’ a lack of registration and well-performed to active TB. In populations where both gestation, spontaneous onset of labor before studies. On the other hand, the implemen- infections are frequent, such an association 41 weeks can be predicted by a CL mea- tation of appropriate infertility treatment is could affect the dynamics of TB. surement, but with low sensitivity and NPV. currently not a main goal for most interna- Inter-individual variations in CL and in CL tional non-profit organizations. Keystones changes are large, which hampers the value in the successful implementation of infer- of single and repeated CL measurements tility care in low-resource settings include  Titel: Sonographic longitudinal cervi- for the prediction of spontaneous onset simplification of diagnostic and ART proce- cal length measurements in nulliparous of labor at term. dures, minimizing the complication rate of women at term: prediction of sponta- interventions, providing training-courses neous onset of labor. for health-care workers and incorporating infertility treatment into sexual and repro- Auteurs: Meijer-Hoogeveen M, Van  Titel: Infertility and the provision of ductive health-care programmes. Holsbeke C, Van Der Tweel I, Stoutenbeek infertility medical services in develop- P, Visser GH. ing countries. Conclusions: Although recognizing the Department of Perinatology and Gynecology, importance of education and prevention, University Medical Center Utrecht, The Auteurs: Ombelet W, Cooke I, Dyer we believe that for the reasons of social Netherlands. Verschenen in: Ultrasound Obstet S, Serour G, Devroey P. Department of justice, infertility treatment in developing Gynecol. 2008 Oct;32(5):652-6. Links Obstetrics and Gynaecology, Genk Institute countries requires greater attention at for Fertility Technology National and International levels. Objective: The aim of this study was to predict spontaneous onset of labor by seri- Verschenen in: Hum Reprod Update. al transvaginal ultrasound measurement of 2008 Sep 26 cervical length (CL) in a homogeneous population of nulliparous women at term. Background: Worldwide more than 70 million couples suffer from infertility, the Methods: 162 nulliparous women with majority being residents of developing coun- singleton fetuses in cephalic presentation tries. Negative consequences of childless- were examined at weekly intervals from ness are experienced to a greater degree in 36 weeks’ gestation to delivery. CL was developing countries when compared with

ZOLarium_2008-4(H).indd 28 28-10-2008 11:19:17  Titel: Assessing patients with a chro- 6 Department of Experimental-Clinical chronic pain syndrome within one spe- nic pain syndrome: a normative study and Health Psychology, Ghent University, cific setting. of widely used pain-related questi- Belgium Methods: 489 consecutive patients from onnaires an out-patient, third-line multidisciplinary Introduction: Questionnaires are widely pain centre, situated in a 830 beds, regional, Auteurs: Van Hamme G.1,2, Maiori R.1,3, used in assessing patients with a chronic pain non-academic teaching hospital filled out De Reuwe, E. 1,2, Claesen K. 1, Schrooten syndrome. Most of these questionnaires a battery of questionnaires on their first W. 1, Vanelderen P. 1,4, De Vooght P.1,4, have proven to be reliable and valid, but in visit to the pain centre: Pain Disability Index Crombez G.5, Van Zundert J. 1,4 practice large discrepancies with clinical (PDI), Tampa Scale for Kinesiophobia (TSK), 1 Multidisciplinary Pain Centre, Ziekenhuis impression are obseved. Furthermore, they SF-36, Pain Catastrophizing Scale (PCS), Oost Limburg, Genk, Belgium seem to be used preferently in measuring and the Hospital Anxiety and Depression 2 Department of Psychology, Ziekenhuis change after treatment, instead of being Scale (HADS). Data were collected from Oost Limburg, Genk, Belgium utilized as a diagnostic tool. Normative 2005 till 2007. 3 Department of Fysiotherapy, Ziekenhuis data on these questionnaires within a Results: 62,6% of the sample are women, Oost Limburg, Genk, Belgium population of pain patients are scarce or with a mean age of 50y6m. The mean 4 Department of Anaesthesiology, even non-existent. Nicholas et al. (2008) duration of pain is 36 months. In table 1 Ziekenhuis Oost Limburg, Genk, published a first great normative study and 2 we present the mean scores, medi- Belgium on pain-related questionnaires. We pre- an and percentile scores on the questi- sent normative data of patients with a onnaires.

PHYSFUN ROLPHYS BODYPAIN GENHEAL VITAL SOCFUN ROLEMO MENHEAL N 431 455 460 451 455 458 455 454 Mean 41,02 14,78 25,58 48,70 45,10 53,14 46,81 58,23 Median 40,00 0,00 22,00 45,00 45,00 50,00 33,33 60,00 Std. Deviation 23,10 27,42 16,02 20,43 20,29 27,11 44,35 20,72 Percentiles 5 5,00 0,00 0,00 20,00 10,00 0,00 0,00 24,00 10 10,00 0,00 0,00 25,00 20,00 12,50 0,00 32,00 25 20,00 0,00 12,00 35,00 30,00 37,50 0,00 44,00 50 40,00 0,00 22,00 45,00 45,00 50,00 33,33 60,00 75 60,00 25,00 41,00 63,00 60,00 75,00 100,00 76,00 90 70,00 50,00 41,00 78,00 70,00 87,50 100,00 84,00 95 80,00 100,00 51,00 87,00 75,00 100,00 100,00 92,00 TABLE 1 : SF-36 Mean, median and percentile scores

Conclusions: By using the self-reported PCS PDI TSK HADS anxiety HADS depression measures from our own specific patient N 446 438 430 472 474 population, we are now capable of posi- Mean 28,96 40,39 40,42 8,97 8,57 tioning a patient within a comparative Median 30 42 40 9 8 sample. Such an approach provides us Std. Deviation 11,72 13,89 9,30 4,51 4,55 relevant information and enhances the Percentiles 5 9,35 15,95 24,30 2,00 2,00 value of the pain-related questionnaires 10 13,00 21,00 28,00 3,00 3,00 as a diagnostic tool. 25 20,58 30,33 35,00 6,00 5,00 50 30,00 41,50 41,00 9,00 8,00 75 37,00 51,00 47,00 12,00 12,00 References: 90 45,00 57,00 53,00 15,00 15,00 Nicholas, M. K., Asghari, A., & Blyth, F. 95 48,00 61,84 56,00 17,00 17,00 M. (2008). What do the numbers mean? 99 52,00 66,31 20,00 21,00 Normative data in chronic pain measu- TABLE 2 : PDI, PCS, TSK and HADS mean, median and percentile scores. res. Pain. Jan; 134(1-2):158-173.

ZOLarium 2008/4 29

ZOLarium_2008-4(H).indd 29 28-10-2008 11:19:17 Billboard

 Titel: A prospective study to evaluate Wetenschappelijke raad - Programma 2008 - 2009 the anatomic and functional outcome of a transobturator mesh kit (prolift anterior) for symptomatic cystocele • Donderdag 20 november 2008 • Donderdag 19 maart 2009 repair. Praktische aanpak van nier- en urine- Acute stroke: urgent? wegproblemen bij het kind (Rubriek 2 Nieuwe invasieve behandelingen en Auteurs: Hinoul P, Ombelet WU, Burger MP, - 2 CP) Aanvang 20u30 het belang van de stroke-unit (Rubriek Roovers JP. Department of Obstetrics and - Hematurie en urineweginfecties bij 2 - 2 CP) Gynaecology, Ziekenhuis Oost-Limburg. het kind: dr. W. Proesmans/Pediatrie Aanvang 20u30 ZOL Programma wordt verzorgd door Verschenen in: J Minim Invasive Gynecol. - Plasproblemen bij het kind: dr. F. volgende diensten van het ZOL: 2008 Sep-Oct;15(5):615-20. Lemmens/Pediatrie ZOL Neurologie, Medische Beeldvorming - Nieuwe tendensen in de kinderurolo- en het Limburgs Vaatcentrum. The objective of this study was to estimate gie: dr. B. Bynens / Urologie ZOL • Donderdag 23 april 2009 the anatomical and functional outcome of - Rol van medische beeldvorming in Opstart Spinecentrum binnen het Prolift Anterior C. All patients present- aanpak van nier- en urinewegproble- ZOL: naar een geïntegreerde aan- ing with symptomatic stage II or greater men bij het kind: dr. L. Meylaerts / pak van chronische rug- en nekpijn. anterior vaginal wall prolapse were consid- Medische beeldvorming ZOL (Rubriek 2 - 2 CP) Aanvang 20u30 ered to enter this prospective observational Inhoudelijk coördinator: dr. J. Van study. Patient characteristics and surgical • Donderdag 15 januari 2009 Zundert/Anesthesiologie - pijnthera- parameters were prospectively document- PSA-screening en nieuwste behande- pie Multidisciplinair Pijncentrum ZOL ed. Anatomical outcome, as measured by lingen van het gelokaliseerd prostaat- the Pelvic Organ Prolapse Quantification carcinoma • Donderdag 14 mei 2009 (POP-Q) score, and functional outcome, (Rubriek 2 - 2 CP) Aanvang 20u30 - Pijn in de temporomandibulaire regio as assessed by the King’s College Health - Zin en onzin van de PSA-screening: (Rubriek 2 - 3 CP) Aanvang 20u Questionnaire, was considered primary dr. H. Goethuys/Urologie ZOL Inleiding: dr. C. Politis/MKA ZOL outcome measures. Complications con- - Endoscopische Extraperitoneale - Triade: pijn, beweging, geluid: dr. C. stituted the secondary outcome measures. Radicale Prostatectomie: dr. B. Politis/MKA ZOL Fifty-one patients met the inclusion criteria, Bynens/Urologie ZOL - Pijn van in het oor: dr. W. Lemmens/ and 48 underwent a transobturator ante- - Brachytherapie: dr. J. Van Nueten/ ORL ZOL rior vaginal wall mesh. Objective cure was Urologie ZOL - Pijn tussen de oren: dr. J. De Bie/ realized in 46 out of 48 (95.8%) patients. Moderator: dr. P. Meylaerts/ Psychiatrie ZOL Postoperatively, 5 out of 48 (10.4%) patients Urologie ZOL - Beeldvorming van het kaakgewricht developed an erosion which required surgical en relatie tot de kliniek: prof. dr. Y. intervention in 2 (4.3%) patients. Subjective • Donderdag 19 februari 2009 Palmers/Medische beeldvorming ZOL cure was achieved in 40 out of 42 (95.2%) Borstkanker in cijfers (Rubriek 2 - 2 - Prothetisch herstel, opbeetplaat- patients. Urgency symptoms persisted in CP) Aanvang 20u30 therapie en het kaakgewricht: dr. L. 3 out of 21 (14%). De novo urgency and - Uitkomst van borstkankertherapie in Vrielinck/MKA ZOL frequency developed in only 1 patient. De het ZOL: 2002 - 2007: dr. J. Vlasselaer - Chirurgische interventies op het novo stress incontinence developed in 4 en dr. G. Van de Putte/Gynaecologie - kaakgewricht: van ‘spuitje’ tot tota- out of 30 (13%). In 9 out of 29 (31%) of verloskunde ZOL le gewrichtsvervanging: prof. dr. S. sexually active patients, dyspareunia due - Het ZOLISTEL transmurale zorgpad Schepers/MKA ZOL to the prolapse was present before sur- borstcarcinoma: prof. dr. E. De Jonge/ gery and disappeared in all; 3 out of 20 Gynaecologie - verloskunde ZOL • Donderdag 18 juni 2009 (15%) reported de novo dyspareunia. In en T. Postelmans/kwaliteitsadviseur Borstprothesen in de Plastische conclusion, we state that transobturator ZOL, Huisarts Heelkunde, méér dan enkel een luxe- anterior vaginal wall mesh kits provide a product surgical tool with an acceptable but real (Rubriek 2 - 2 CP) Aanvang 20u30 morbidity to treat anterior vaginal wall Inhoudelijk coördinator: Dr. N. prolapse with a favorable objective and Verhelle/Plastische chirurgie ZOL subjective outcome.

ZOLarium_2008-4(H).indd 30 28-10-2008 11:19:18 Opleiding stralingsprotectie voorjaar 2009 Publicaties Het KB van 20 juli 2001 (BS 30/08/01) over het gebruik van ioniserende stralen omschrijft in artikel 53§2 dat personen die een actieve hand hebben in radiologi-  Jan Van Zundert, MD, PhD; Koen Van sche stralingstoepassingen op de mens, een attest of getuigschrift dienen te beha- Boxem, MD; Pieter De Vooght, MD; len waaruit blijkt dat zij met vrucht een 50 uren omvattende basisopleiding gevolgd Martine Puylaert, MD; Pascal Vanelderen, hebben met betrekking tot de volgende onderdelen: MD; Maarten van Kleef. Interventional pain management techniques - are they • Fysische grondslagen radioprotectie Evidence Based? In: Highlights in Regional • Wetgeving Anaesthesia 2008. • Radioprotectie • Dosimetrie van patiënten  Wilfried Gyselaers: Hemodynamics of en personeel the maternal venous compartment: a • Medische gevolgen new area to explore in obstetric ultra- • Aangewende technieken sound imaging. In: Ultrasound Obstet • Kwaliteitsborgingsprogramma’s Gynecol 2008; 32: 714–718. • Practicum  Editors: W. Ombelet, P. Devroey, L. Voor de diensten nucleaire geneeskunde en/of radiotherapie dient daarenboven Gianaroli, E. te Velde. ESHRE Special een specifieke opleiding van 10 uur gevolgd te worden. Task Force on ‘Developing Countries and Infertility’. On the occasion of the Om ervoor te zorgen dat zij die een actieve hand hebben in radiologische stra- Arusha-expert meeting on ‘Developing lingstoepassingen aan deze vormingsverplichting kunnen voldoen, werd op initiatief countries and infertility’, held in Arusha, van het Ziekenhuis Oost-Limburg, het Virga Jesseziekenhuis en Universiteit Hasselt 15-17 December 2007. een - door het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle goedgekeurd - opleidingsconcept uitgewerkt.

Dit opleidingsconcept met vermelding van onder andere doelgroep, curriculum, lessenrooster, vrijstellingen en inschrijvingsmodaliteiten kan op de website van het Cursussen Ziekenhuis Oost-Limburg (www.zol.be) onder de rubriek Zorgverleners en Medici geraadpleegd worden. Een infosessie is gepland op vrijdag 9 januari 2009; de opleiding start op 27 januari 2009 in het Virga Jesseziekenhuis.  Peuskens D (ZOL), D’Haens J (UZ Brussel), Grotenhuis J.A. (Nijmegen), Voor bijkomende informatie kan contact opgenomen worden met: Vanormelingen L (UHasselt): Endoscopic transnasal approaches tot the sellar regi- Ziekenhuis Oost-Limburg on. Hands-on course op 30 augustus Sylvain Haekens - organisatieadviseur 2008, UHasselt. Tel: 089.32.17.51 E-mail: [email protected]

Virga Jesseziekenhuis Véronique Clijsters - stafmedewerker vorming Stadsomvaart 11 te 3500 Hasselt Tel: 011.30.90.02 E-mail: [email protected]

ZOLarium 2008/4 31

ZOLarium_2008-4(H).indd 31 28-10-2008 11:19:18 Ziekenhuis Oost-Limburg

Schiepse Bos 6 B-3600 Genk Tel. redactie: 089/32.17.62 E-mail: [email protected]

ZOLarium_2008-4(H).indd 32 28-10-2008 11:19:18