Soinu-tresna batzuk Euskal Herri musikan (Some instruments in Basque popular music)

Beltran, Juan Mari Eusko Ikaskuntza Miramar Jauregia - Miraconcha, 48 20007 Donostia

Alboka: Albokaren aurkezpen orokorra. Tresnaren zatiak, afinazioa, arnasketa eta emisioaren teknika. Jotzeko erak: mordenteen erabilera, noten pikatua, funtzio tonalak eta erritmo-jokoak. Azken berrikuntzak albokak egiterakoan, jotzeko erak, funtzioa eta erre- pertorioa. : Aldaerak Euskal Herrian (tresna eta interpretazio erak). Laneko erritmoetatik, laneko erritmo jokoetatik eta lan tresnez egindako joaldietatik musikara: Borra-jotzea, Idaurrak-trailua, ote-jotzea, kirikoketa, ttinbilin-ttanbalan, toberak, txalaparta.

Giltza-Hitzak: . Txalaparta. Euskal Herriko herri musika. Soinu-tresna. Erritmoa.

Alboka: Presentación general de la alboka: Partes del instrumento, afinación, técnica de respiración y emisión. Formas de eje- cución: utilización de mordentes, "picado de notas, funciones tonales, juegos polifónicos y juegos rítmicos. Ultimas novedades en la construcción, formas de ejecución, función y repertorio. Txalaparta: variantes en el País Vasco (instrumento y formas de interpreta- ción). De los ritmos de trabajo, los juegos rítmicos durante el trabajo y los toques con herramientas de trabajo a la música: Borra- jotzea, Idaurrak-trailua, ote-jotzea, kirikoketa, ttinbilin-ttanbalan, toberak, txalaparta.

Palabras Clave: Alboka. Txalaparta. Música popular vasca. Instrumento. Ritmo.

Alboka: Présentation générale de la alboka: Parties de l’instrument, accordement, technique de respiration et émission. Formes d’exécution: utilisation de mordants, “staccato”, fonctions tonales, jeux polyphoniques et jeux rythmiques. Dernières nouveautés dans la construction, formes d’exécution, fonction et répertoire. Txalaparta: Variantes dans le Pays Basque (instrument et formes d’inter- prétation). Des rythmes de travail, les jeux rythmiques durant le travail et les coups avec des outils de travail à la musique: Borra- jotzea, Idaurrak-trailua, ote-jotzea, kirikoketa, ttinbilin-ttanbalan, toberak, txalaparta.

Mots Clés: Alboka. Txalaparta. Musique populaire basque. Instrument. Rythme.

XV Congreso de Estudios Vascos: Euskal zientzia eta kultura, eta sare telematikoak = Ciencia y cultura vasca, y redes telemáticas = Science et culture basque, et réseaux télématiques = Basque science and culture, and telematic networks (15. 2001. Donostia). – Donostia : Eusko Ikaskuntza, 2002. - P. 317-319. - ISBN: 84-8419-949-5.

317 Beltran, Juan Mari

ALBOKA bezala, albokak ere soinua handiagotzeko adar handia du. Askotan, goialdeko alboe- – Aurkezpen orokorra tan belarri gisako zuloak izaten ditu. Gehie- netan adarraren irteerako ertzaren buelta Klarinete bikoitza bat da. Bere tutuen egitura osoan zerra hortzen moduko bukaera iza- bereziak (5 eta 3 zulo) joko harmonikoak egiteko ten dute. aukera ematen ditu. Jotzeko arnasketa teknika berezia erabiltzen da, etengabe haizea botatzen Alboka zahar batzuetan, adar txikia eta (albokari zaharrek “haizeari buelta emanez” esaten handia apaindurik daude grabatutako dute), arnasketa diafragmatikoa eginez, hots iraun- marrazki geometrikoekin. korra emanez xirolarru baten gisa. 5. Uztarria. Zurezko erdizirkularra izaten da Errepertorioa bereziki -jota, arin arin- eta bera da albokaren euskarria. Zati guz- porrue, eta martxaz osatzen da. Nahiz eta doinu tiak lotzen ditu eta berak gorpuzten ditu. ezagunak eta jakinak jo, albokariek jotzerakoan Heldulekua ere uztarria da. Askotan, albo- interpretatzeko joera librea izan dute eta bakoitzak kariak uztarria lantzen eta apaintzen saia- bere estilo eta gustuko ukitua ematen zion, horre- tzen dira, tailatzen eta barrutik ere forma gatik gaur doinu bakoitzeko hamaika bariante eza- desberdinak ematen. Batzuetan apaintzeko gutzen dugu. Albokaren musika tradizionala bere uztarriaren bi aldeetan letoizko burua duten eskalaren sei notekin egiten da (la-fa#). Panderoak iltzeak sartzen dituzte. laguntzen du dantza horietan erritmoa markatzen eta doinu gehienek badute koplak kantatzeko zati 6. Katea. Alboka zaharretan adar handia estu- berezi bat. estu doiturik uztarriaren atzeko muturrean sartzen zen eta bukatutakoan albokariak – Soinu-tresnaren zatiak eta bakoitzaren fun- soinu-tresna gordetzeko adar handia askatu tzioa: fitak, tutuak, ahokadura, kanpaia, uztarria eta egiten zuen. Jotzean askatzeko arriskua katea. zegoen, eta lurreraino eror ez zedin, uztarria eta adar handia lotzen zuen katea ipintzen Albokaren zatiak eta bakoitzaren zeregina: zitzaion.

1. Fitak. Bi ditu albokak. Gutxi gorabehera 6 – Afinazioa: bi tutuak batera ongi afinatu behar cm luze eta 7’5 mm lodiko kanabera. dira unisonoak eta zati polifonikoak modu egokian Honek duen begiaren kanpoaldetik mozten eman ahal izateko. da, mutur hori itxia eta bestea irekia utzirik. Mutur itxi horretatik 6 mm-ra trabeska eba- – Jotzeko erak eta joerak: keta bat egin eta hautsi ez dadin kontu handiz, labanarekin kanabera-tira bat (bibra- Arnasa buelta emateko teknika: Alboka jotzera- tu behar duen fita) ebaketa egin dugun alde koan, haizea botatzeko teknika berezia behar da, horretatik altxatzen da. Bere mihiaren bibra- etengabe bota behar da, hotsa iraunkorra emanez, zioaren eraginez sortzen da hotsa. Fita kornamusa edo “xirolarru”ak egiten duen bezala. bakoitza, albokak dituen bi kanaberetako Baina albokak ez du haize zaku edo poltsarik eta batean sartzen da, haren luzapen bezala. albokariak sudurretik haizea hartzen duen bitarte- an jarraitu behar du haizea botatzen arnasketa tek- 2. Tutuak-Kanaberak. Gutxi gorabehera 13 zm- nika berezi hori erabiliz. ko luzera eta 1eko lodierako bi ditu albo- kak. Tonu-aldaketarako ezkerraldekoak (fita Mordenteen erabilera: segidan nota bera erre- aldetik begiratuz) 4-5 mm. diametroko bost pikatzen denean nota bakoitza “pikatzeko” edo zulo ditu eta eskuinaldekoak hiru. markatzeko, erritmoa markatzeko, funtzio tonak emateko. 3. Ahokadura-Adar txikia. Ahoskatzekoaren zeregina du. Kanaberen puntak eta uztarria- – Bi tutuen bitartez egiten diren joko polifoniko- ren muturra behealdetik sartzen zaizkio eta ak. Gipuzkoako albokarien joerak (Zegamako Gorro- bere barruan gelditzen diren bi fitak babes- txategitarrak), Bizkaiko albokarienak (Leon Bilbao, ten ditu. Jotzeko ezpainak bere kontra jar- Txilibrin). tzen dira. – Joko erritmikoak: sinkopa, errepertorio tradi- Gipuzkoako ekialdean eta Nafarroako zionalean konpas barruan ematen diren azentuazio Urbasa aldean, uztarriaren zurezko zati aldaketak. beretik osatzen da zurezko adar txiki gisako zatia. Uztarria, kanaberak eta adar txikia- Azken garaietako ekarpenak: ren artean gelditzen diren tarte ireki horiek argizariarekin ixten dira haizea gal ez Soinu-tresna bera. dezan. Joera berriak: modo nagusi eta minorrean 4. Kanpaia-Adar handia. Haizezko beste soinu- jotzea, errepertorio berria (adaptazioak eta pieza tresna askok haize-irteeran duten kanpaia berriak), polifonia joera berriak.

318 Soinu-tresna batzuk Euskal Herri musikan

TXALAPARTA zabal eta sei zentimetro lodi den ohol bat. Euska- rriak, gutxi gorabehera ohol-muturretik bosten bate- – Aurkezpen orokorra: Lan erritmoetatik, lan ra kokatzen dira. egitean egiten diren joko erritmikoetara, lan-tresne- kin egiten diren “musika” saioetara eta hauetatik Jotzeko lau makila. Hauen luzera eta itxura des- txalapartaren musikara: Borra-jotzea, Idaurrak-trai- berdina izaten da tokiaren arabera: Luzera, Lasarte- lua, ote-jotzea, kirikoketa, ttinbilin-ttanbalan, tobe- ko Zuaznabartarrenak 52 zentimetro, Astigarragako rak, txalaparta Goikoetxeatarrenak 60 zentimetro eta Billandegiko baserrietakoak 88 zentimetro. Hiru kasuetan maki- Ohitura, musika egiteko era edo soinu-tresna lak kono-enbor formakoak dira. hau izen eta itxura ezberdinekin agertzen da gure herri kulturan. Beti festa giroan eta gehienetan “Toberak” izenarekin (toki batzuetan txalaparta auzolanean egindako lanen bukaerako ospakizune- izenarekin) ezagutzen den aldaera horretan zurezko tan. Bi izaten dira joleak. Hasteko batek oinarrizko oholen ordez, altzairuzko palankak kolpeatzen erritmoa markatuko du eta besteak aurrekoak utzi- dituzte, makilen ordez burniziriak erabiliz. tako hutsunetan sartuko ditu bere kolpeak hasiera- ko erritmoa desegitea saiatzen. Bien artean egiten – Txalapartarekin musika egiteko joera tradizio- dute musika. Tokian tokiko jole bakoitzak bere izen- nala: erritmoa egite-desegitea, esaldi erritmikoak, dapena hartzen du betetzen duen funtzio erritmiko- tempo, hotsa edo bolumena, poliritmia eta polito- aren arabera, halako bikoteak osatuz: nalitatea. “ttakuna-errena”, “tukutuna-urguna” edo “bia-pika- tzailea/ bata”. – Jotzeko era eta erritmo tradizionalak: ote- jotzea, kirikoketa, toberak, txalaparta. Bikoak, hiru- Izen hauek adierazten duten bezala, jole bakoi- koak, laukoak, seikoak,… tzak bere funtzioa du. Batek ordena-oreka jartzen du eta besteak lagunak jarritakoa hausten, desor- – Txalapartari belaunaldi berrien ekarpenak: denu-desoreka sortuz. Horrela, joaldian zehar errit- materialak, erritmoak, polifoniak, doinuak,… moa egin eta deseginez. Txalaparta tradizionalean gero eta azkarrago jotzen ordena-oreka hautsiezi- Txalapartari berriek zura eta altzairuz gain nezko batera iritsi arte. harriak, marmolak eta bestelako materialak erabil- tzen dituzte hots tinbrikaren aukera zabalduz. Ikusten denez, txalaparta tradizionalak baditu jotzeko zenbait arau. Arauok ez dute sormena Gaur egun, betikoak jotzeaz gain, erritmo mugatzen, are gehiago, askatasun handia ematen berriak erabiltzen dira, euskal herri musikatik hartu- diete jotzaileei bat-batean joaldiak asmatzeko ahal- takoak, bestelako musiketatik hartuak edo asmatu- mena erabil dezaten. takoak.

– Soinu-tresna bera: osaketa, itsura eta mate- Txalapartaren ohol, harri, palankak eta bestela- rialak txalapartari zaharren eskuetan: ko materialek ematen dituzten aukerak erabiliz, gero eta gehiago erabiltzen dira tonoak polifonia Txalapartaren itxura ez da beti eta toki guztie- eta melodia jojuak egiteko. tan berdina izan. Txalaparta tradizionalean itxurari buruz, gehien azaltzen zaiguna honakoa da: – Txalaparta musika taldeetako soinu-tresna: modu horretan zer irabazten duen eta zer galtzen Bi euskarri; otarreak edo saskiak ahoz behera duen. Taldeetan jotzea eta bakarka jotzen jarrai- jarririk, aulkiak edo bankuak. Hauen gainean, isola- tzea, bi joerak mantentzeko komenientzia. tzen duen zerbait; arto-hostoa (artorria), belar ido- rra, zaku zaharrak,... Gainean horizontalki jarririk, gutxi gorabehera bi metro luze, hogei zentimetro Oiartzun, 2001-11-21

319