AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI TARİX İNSTİTUTU ELMİ ƏSƏRLƏR 2011, cild 39 SCIENTIFIC WORKS OF THE INSTITUTE OF HISTORY NAS OF AZERBAIJAN 2011, volume 39 ТРУДЫ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ НАН АЗЕРБАЙДЖАНА 2011, том 39 1947-ci ildən Nəşr olunur Азярбайcан Милли Елмляр Академийасы А.А.Бакыханов адына Тарих Институту Елми Шурасынын гярары иля чап олунур Баш редактор: Йагуб МАЩМУДОВ АМЕА-нын мцхбир цзвц Redaksiya heyəti: Акад. Наиля ВЯЛИХАНЛЫ, акад. Теймур БЦНЙАДОВ, акад. Исмайыл ЩАЖЫЙЕВ, АМЕА-нын мцхбир цзвц Nərgiz AXUNDOVA, т.ü.е.д. Ирадя БАЬЫРОВА, т.ü.f.d. Жяби БЯЩРАМОВ (баш редактор мцавини), т.ü.е.д. Həsən ƏLİBƏYLİ, Ирадя ЯЛИЙЕВА (бурахылыша мясул), т.ü.е.д Шащин ФЯРЗЯЛИЙЕВ, т.ü.е.д. Гасым HАЖЫЙЕВ, т.ü.f.d. Щажы ЩЯСЯНОВ, r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, т.ü.е.д. Ədalət QASIMOV, т.ü.f.d. Ниэар МАКСВЕЛЛ, т.ü.е.д. Адил МЯММЯДОВ, т.ü.f.d. Эющяр МЯММЯДОВА (мясул катиб), т.ü.f.d. Елмар МЯЩЯРРЯМОВ, т.ü.е.д. Тофиг МУСТАФАЗАДЯ, t.ü.f.d. Tofiq NƏCƏFLİ, т.ü.е.д. Мярйям СЕЙИДБЯЙЛИ, т.ü.е.д. Kərim ŞÜKÜROV ISBN © AMEA Tarix İnstitutu, 2011 YUNAN-ROMA VƏ ORTA ƏSR GÜRCÜ MƏNBƏLƏRİNİN MÜQAYİSƏSİNDƏ BUNTÜRKLƏR Ellada Bəkirova* [email protected] Azərbaycan xalqının soykökündə özünəməxsus rolu olan tayfalardan biri buntürklərdir. Cənubi Qafqazın orta əsrlər sakinlərindən hesab olun- salar da, əslində, ərazinin ən qədim aborigenlərindən olmuşlar. Orta əsr gürcü mənşəli mənbələrdə buntürklərin adı miladdan öncəki IV əsr hadisələri ilə bağlı əbəs yerə çəkilmir. Tədqiqatçıların bir qrupu, xüsusilə, gürcü tədqiqatçıları onların miladdan öncəki hadisələrdə, məhz indiki Gürcüstan torpaqlarında xatırladılmasını anaxronizm hesab etsələr də, fik- rimizcə, bu bəzi əhəmiyyətli məqamları gözardı etməklə məsələyə qərəzli yanaşmadan başqa bir şey deyil. Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün ilk növbədə “buntürk” etnoniminə baxaq. Etnonim “bun-türk” olaraq iki komponentdən ibarətdir. Sözün ikinci hissəsi aydın olduğundan, əsasən birinci hissə üzərində dayanacağıq. Buradakı “bun” komponentini tədqi- qatçılar müxtəlif cür izah edirlər. İlk dəfə bu termini M.Brosse izah etmiş- dir. O, həm bu termini “primitiv türklər” olaraq tərcümə etmiş, həm də onları Keyxosrov tərəfindən qovulan türklər, yəni “Şahnamə”də adı keçən turanlılarla bağlamışdır [19.33]. Buntürklərin “Şahnamə”dəki turanlılar olması fikrinə E.Takaişvili də qismən qatılmışdır. Lakin terminin əvvəlin- dəki “bun” komponentini qədim erməni dilindəki mizraq sözü ilə bağla- mış, sözü “mizraqlı türklər” olaraq tərcümə etmişdir [16.1-2]. Lakin bun- türk etnoniminin erməni dilində izah olunması fikri ağlabatan görünmür. N.Marr, N.Canaşia onun bu fikrini haqlı olaraq tənqid etmişdilər [10.3]. N.Marr buntürklər terminini avtoxton türklər olaraq açıqlayır. L.Melikset-bek isə termindəki “bun” hissəciyini orfoqrafik xəta hesab edərək, buntürklər deyil, huntürklər olduğunu düşünür[14.16; 15. 709- 715]. Q.Melikişvili də bir yerdə onları prototürklər, digər yerdə huntürklər olaraq izah etmişdir [10.4]. V.Qabaşvili bu barədə iki mülahizə irəli sürür, birinci mülahizə L.Melikset-bekin nəzəriyyəsini təkrarlayır, ikinci mülahi- zəsi isə buntürkləri Göytürk xaqanı Bumın xaqanla bağlayır [10.4]. Ellada Abubəkir qızı Bəkirova– AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix institutunun dissertantı 3 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu Buntürk terminini G.Tsulaya etnik termin olaraq, yerli, əsl türklər olaraq izah edir, o da “Şahnamə”dəki turanlılarla əlaqələndirməni doğru qəbul edir [2.59-60]. M.Seyidov isə “bun” hissəciyini kuman-qırğız- qaraqırğız-kazantatar türkcələrinə kuşak-nəsil mənasını verən “bun” sözü ilə bağlayır ki, bu iddia da kifayət qədər maraqlı və ağlabatan görünür. S.Əliyarlı isə bu etnonimi bunalmış, digər türk tayfalarından ayrı düşmüş kimi izah edir [12.298]. Qədim türk abidələri olan “Kitab-i Dədə Qorqud” dastanında, göytürk abidələrindən Gültiginin abidəsində “bun” hissəciyi təqribən eyni məna çalarlarında işlədilmişdir. “Kitab-i Dədə Qorqud”da “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”da Təpəgözə yemək bişirməsi üçün Bunlu qoca və Yapağlu qoca verilir [8. 99]. “Bəkil oğlu İmran boyu”nda ovda yaralanan Bəkil oğluna belə müraciət edir: “Bəylər bəyi Qazan xanın əlini öpgil, ağ saqqallı babam bunlu degil” [8. 107]. Kültiginin abidəsində isə belə bir ifadə var: “...(Türk xalqı), Ötükəndə oturub karvanlar göndərsən heç bir bunuğ yox (dərdin olmaz)” [9. 218]. T.Hacıyev və E.Əzizov da bu termini “Kitab-i Dədə Qorqud” dastanı ilə bağlamış, lakin bir qədər fərqli şəkildə açıqlamışlar [7. 32]. Müəlliflərin fikrinə görə, buradakı “bun” hissəciyi qədim türk dili lüğətlərində “sağır n” ilə yazılan “bon/bön” (dolu, yoğun, qalın) sözüdür. Bu mənada termini “Kitab-i Dədə Qorqud”dakı Qalın oğuzlarla əlaqələndirirlər [7.32-33]. Müəlliflərin fikrinə görə, dastanda Qalın oğuzların yaşadığı ərazi buntürklərin yaşadığı ərazi ilə üst-üstə düşür [7.33]. Beləliklə, buntürk etnoniminin türk dilinin ən qədim lüğətləri ilə etimologiyası göstərir ki, bu ən qədim türk etnoslarından biri olmuşdur. Bəs bu etnos Cənubi Qafqazda qəfil necə peyda oldu və gürcü tədqiqatçılarının onların antik dövr hadisələri ilə bağlı xatırladılmasını anaxronizm hesab etməsi doğrudurmu? Əvvəlcə mənbələrə nəzər salaq. XI əsr gürcü müəllifi Leonti Mrovelinin “Kartli çarlarının həyatı” əsərində belə bir məlumat var: “O vaxt ki, çar Aleksandr lot törəmələrini qarşısın- dan qaçmağa məcbur etdi və onları yarıqaranlıq ölkəyə göndərdi, onda o, ilk dəfə Kür çayı sahilindəki dörd şəhər və onun ətrafında yaşayan qəzəbli buntürk tayfalarını gördü. Bu şəhərlər Sarkine, Kaspi, Urbnisi, Odzraxe şəhərləri idi. Qalaları isə, böyük qala Sarkine, idarəçi qalası Kaspi, Urbni- si və Odzraxe qalaları idi... Çar onlarla mübarizə aparmağın mümkün ol- madığını görüb oradan uzaqlaşdı. Bu vaxt isə buraya xaldeylərdən 4 Elmi əsərlər 34-cü cild aralanan döyüşkən hon tayfaları gəldilər və buntürklərin başçısına vergi ödəmək qarşılığında məskən istədilər və Zanavidə məskən saldılar. Onlar əvəzində vergi ödədikləri yeri idarə etdilər və bura Xerki adlanırdı” [5. 9; 4. 24]. Mənbədə adı çəkilən dörd şəhər Kür çayı sahilində yerləşirdi və əhalisi də buntürklər olaraq göstərilmişdir. Hal-hazırda da həmin ərazidə, dəqiq desək, Kür çayının sol sahilində, Tiflisdən 48 km şimal-qərbə doğru Kaspi adlanan şəhər qalmaqdadır. Bu sözsüz alban-kaspilərə aid olan şəhər olmuşdur. Bu tayfaların Qara dəniz sahillərinədək geniş bir əraziyə yayıldıqları barədə antik mənbələrdə məlumatlar var [13. 393]. Bəzi təd- qiqatçıların fikrinə görə, e.ə.V əsrə aid arxeoloji materiallara əsaslansaq, ərazidə kaspilərin çoxluğunu düşünmək imkanımız var. Ə.Ələkbərovun fikrinə görə, bu alban-kaspilər əslində sonrakı türk-xəzərlərdir [13. 393]. Əslində, “Kaspi” və “Xəzər” coğrafi adlarının sinonim olması da təsadüf deyil. Ə.Ələkbərov kaspilərin və xəzərlərin balıqdan yapışqan hazırlaması haqqında antik və orta əsr müəlliflərinin məlumatlarına da diqqət çəkmiş və xəzərlərin tarix səhnəsində yalnız VII əsrdən etibarən peyda olmaları haqqında nəzəriyyəyə yenidən baxılmalı olduğunu vurğulamışdır [13.393]. Beləliklə, Böyük İsgəndərin Qafqazda olub-olmaması məsələsi mübahisəli olsa belə, bu orta əsr gürcü mənbəsində diqqət çəkən cəhət müəllifin haqqında danışdığımız bölgədə gürcü deyil, türk əsilli xalqın ya- şadığının göstərilməsidir. Həm “Gürcüstanın dönüşü”, həm də “Kartli çarlarının həyatı” salna- mələrində bu ərazilərdə buntürklər və honların yaşadığı göstərilir. “Kartli çarlarının həyatı” əsərində isə, bir yerdə Makedoniyalı İsgəndərin geri qa- yıtması, üç aylıq mühasirədən sonra Sarkineni ələ keçirməsi təsvir olunub [3 .27]. Ardınca qeyd olunur ki, “...buntürklər qayalarda açdıqları lağımla mühasirədən çıxıb Şərqə çəkildilər...İsgəndər Sarkineni özü ilə gəzdirdiyi Arian-Kartli şahzadəsi Azaya bağışladı...”[3 .28]. Məhz bu Şərqə çəkilmə prosesini K.Məmmədli Tiflisətrafı ərazi ilə əlaqələndirir, hətta Tiflis şəhə- rinin buntürklər tərəfindən salına biləcəyi ehtimalını da irəli sürür [20]. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, buntürklər yaşayan ərazilərdə Armaz şəhəri salınması da e.ə. IV əsrdə yaşamış Azonun xələfi Farnavazla (e.ə. 302-e.ə. 237) əlaqələndirilir [5. 10]. L.Mrovelinin müəllifi olduğu digər bir gürcü mənbəsində də Msxeta və ətraf ərazilərin yenidən inşası məhz çar Farnavazla əlaqələndirilib. 5 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu Xatırladaq ki, gürcülərin çar Farnavaza qədərki hökmdarlarının de- mək olar ki hamısı əfsanəvi xarakter daşıyır. Buna görə də ehtimal etmək olar ki, iberlərin Msxeta ətrafına gəlib çıxması məhz çar Farnavazın hakimiyyəti illərindən sonra başlamışdır. İberlər orta əsr gürcü mənbə- lərində buntürklər olaraq qeyd olunan xalqın Şərqə istiqamət götürməsin- dən sonra bu əraziləri mənimsədilər. Bu ərazilərin arxeologiyasının, Sam- tavro, Qomareti, Bebnisi, Dvanidən əldə olunmuş antropoloji nümunələrin məhz bu səbəbdən iberlərlə, müasir gürcülərlə bağlılığı yoxdur. Burada yenə də “buntürk” ifadəsinin özünə qayıtmaq lazımdır, bu dəfə “türk” his- səciyinə. Tədqiqatçılar antik dövrdə bu ərazidə türk etnosunun və türk ifadəsinin mövcudluğunu inkar etsələr də, qeyd etmək vacibdir ki, antik dövr mənbələrində türk ifadəsinə rastlanması səbəbindən (Böyük Plinin, Pomponi Melanın əsərlərində “tyrkae”, “tirk” şəklində), bu dövrdə bu əra- zilərdə türklərin yaşaması ehtimalı da mümkündür. Gürcü qaynaqların- dakı “türk” kəlməsinə də əslində bugünkü mənası ilə baxmaq lazımdır. Ş.Mesxia türklərin Kartlinin əhalisinin bir hissəsini təşkil etməsi barədə bir mənbə əldə etmiş, lakin onların mənşəyi barədə açıqlama verməmiş, bu barədə susmuşdur [10.6-7]. G.Tsulaya da bununla qismən razılaşaraq “islamöncəsi türklərin