Warmii I Mazur Wodnej W Olsztynie

Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich Poznajemy z siedzibą w Giżycku, ul. Nowowiejska 4a PARKI KRAJOBRAZOWE

Przygotowanie i druk przewodnika sﬁ nansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Warmii i Mazur Wodnej w Olsztynie.

ISBN-13: 978-83-933506-0-5

   Wydawca: Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich Mazurskie Centrum Edukacji Ekologicznej 11-500 Giżycko, ul. Nowowiejska 4a tel. 87 428 04 90, 87 428 04 13; fax 87 428 04 91 e-mail: [email protected] www.jeziora.com.pl

Przygotowanie i druk przewodnika sﬁ nansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Poznajemy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie. PARKI Praca zbiorowa pod redakcją Ewy Stajudy.

Wydawca składa serdeczne słowa podziękowania wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji KRAJOBRAZOWE oraz udostępniły swoje teksty i zdjęcia.

ISBN 978-83-933506-0-5 Warmii i Mazur

Zdjęcia na okładce: Andrzej Stachurski (8x) Waldemar Bzura (1x) Zygmunt Gawron (1x)

Przygotowanie:yg Dariusz Brodowski

Druk:Druk: AgencjaAgencja FotoFotogragraﬁ czno – WydWydawniczaawnicza „Maz„Mazury”ury” SSp.p. z o.oo.o.. ul.ul. Wańkowicza 2 A, 10-684 OlsztOlsztyn,yn, tel. +48 89 542 70 4444 e-mail:e-mail: [email protected],[email protected], www.afwmazuwww.afwmazury.com.plry.com.pl

Giżycko 2011 Przedmowa Spis treści

Oddajemy do rąk Czytelnika nową, ciekawą publikację opisującą wszystkie parki krajobrazowe Warmii i Mazur. Jest ich w sumie osiem, pięć z nich leży w całości na terenie Brodnicki Park Krajobrazowy ...... 6 województwa warmińsko-mazurskiego, trzy zlokalizowane są tylko w części. Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy ...... 18 Zgodnie z obowiązującą „Ustawą o ochronie przyrody” park krajobrazowy to obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego ...... 30 krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrówno- ważonego rozwoju. Jest to zatem istotna forma ochrony przyrody, na obszarze której Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich ...... 42 przyroda i człowiek współistnieją ze sobą. Każdy z opisanych w broszurze parków jest inny; jest wśród nich najstarszy i jeden Mazurski Park Krajobrazowy ...... 54 z największych w Polsce – Mazurski Park Krajobrazowy, utworzony wyjściowo już w 1970 r.; Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej ...... 66 jest też jeden z młodszych, utworzony w 1998 roku – Park Krajobrazowy Puszczy Rominc- kiej, znajdujący się w wysuniętym najbardziej na północny wschód krańcu województwa. Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej ...... 76 Jest w końcu wysunięty ku Zalewowi Wiślanemu i Bałtykowi Park Krajobrazowy Wyso- czyzny Elbląskiej. Dwa parki – Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich i Park Krajobrazowy Welski Park Krajobrazowy ...... 86 Pojezierza Iławskiego tworzą Zespół Parków Krajobrazowych z siedzibą w Jerzwałdzie. Różnorodność występujących na terenie naszych parków dodatkowych form ochrony przyrody jest ogromna. Warte poznania są liczne rezerwaty, spektakularne pomniki przyrody, czy cenne obiekty historyczne. Każdy z parków ma bogatą fl orę i faunę, każdy z nich jest szczególny, każdy z nich zachwyca swoją odmiennością i pięknem. Mam nadzieję, że publikacja przybliży Czytelnikowi te wyjątkowe miejsca, pozwoli zidentyfi kować je na mapie województwa i zapozna z ich najcenniejszymi elementami historii, przyrody i krajobrazu. Mam też nadzieję, że broszura będzie nie tylko źródłem informacji, ale przede wszystkim bodźcem do bliższego, samodzielnego poznawania pre- zentowanych terenów . W przygotowaniu broszury wzięło udział wiele osób, głównie pracowników opisywa- nych parków, którym pragnę serdecznie podziękować za, jak zwykle, owocną współpracę, udostępnienie materiałów, zarówno tekstów, jak i zdjęć, a także za poświęcenie swojego czasu na dokonywanie korekt i udzielanie cennych rad. Dziękuję serdecznie Zarządowi Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Go- spodarki Wodnej w Olsztynie za wsparcie i pomoc fi nansową w wydaniu publikacji. Życzę miłej lektury i niezapomnianych wypraw do parków krajobrazowych Warmii i Mazur.

Ewa Stajuda Prezes Zarządu Fundacji Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku 4 5

Mapka parki.indd 1 23-12-11 10:36:22 Brodnicki Park Krajobrazowy

Grzmięca, 87-312 Pokrzydowo tel./fax 0-56 493 90 98 tel.: 0-56 493 94 50 e-mail: [email protected] www.bpk.brodnica.net Dyrektor Parku Marian Tomoń

Informacje o Parku Brodnicki Park Krajobrazowy (BPK) został utworzony w 1985 roku jako 25 park krajobrazowy w Polsce. Siedzi- bą dyrekcji jest Grzmięca koło Pokrzydowa. Powierzchnia BPK wynosi 16 685 ha (w Kujawsko-Pomorskim 12 349 ha i 4336 ha w Warmińsko-Mazurskim), z czego ponad 60% zajmują lasy, a 8,5% – wody. Park położony jest na terenie 6 gmin: Brodnica, Brzozie, Jabłonowo Pomorskie, Zbiczno, Biskupiec i Kurzętnik (dwie ostatnie wchodzą w skład wo- jewództwa warmińsko-mazurskiego). BPK zajmuje central- ną część Pojezierza Brodnickiego. W 2005 r doszło do po- większenia Parku o jezioro Bachotek i tzw. Bagienną Dolinę Drwęcy, która jest cenną ostoją ptactwa wodno-błotnego (Obszar Natura 2000). Celem utworzenia BPK była szeroko pojęta ochrona najbardziej wartościowej pod wzglę- dem przyrodniczym i krajobrazowym części Pojezierza Brodnickiego. Rzeźbę terenu kształtują równolegle przebiegające głębokie rynny subglacjalne (do głębokości około 40 m), rozcinające powierzchnię sandru brodnickiego (rynny: Strugi Brodnickiej i Skarlanki). Występują również formy akumulacji glacjalnej: moreny czołowe (Wichulec, Zbiczno) oraz kemy i ozy (okolice Pokrzydowa). Obszar wysoczyzny morenowej i sandru, poza rynnami subglacjalnymi, urozma- icają różnej wielkości obniżenia wytopiskowe. Na terenie Parku znajduje się około 45 jezior, w więk- szości występujących w rynnach subglacjalnych, układają- cych się w charakterystyczne równoległe ciągi. Sześć jezior

6 7 ma powierzchnię ponad 100 hektarów: wymienić bardzo zróżnicowane zbio- Obok największego polskiego gry- maki (błotniarka, zatoczek, zawójka), rak Wielkie Partęczyny – 324 ha, Bachotek – rowiska roślinności wodnej i bagiennej zonia – bobra, bytuje tu wydra, piżmak, pręgowany i – bardzo rzadko – rak błotny. 211 ha, Sosno – 198 ha, Łąkorek – 162 ha, (szuwary, turzycowiska, zbiorowiska nornica ruda, rzęsorek a także liczni Liczna jest fauna owadów, która wymaga Głowińskie – 131 ha, Zbiczno – 128 ha rdestnic, torfowiska). przedstawiciele nietoperzy. W wodach dokładniejszego zbadania. i Ciche – 110 ha. Niektóre jeziora osiąga- Na terenie BPK znajduje się wiele Parku, oprócz wielu gatunków ryb słod- Poznawanie uroków Brodnickiego ją znaczne głębokości: Zbiczno – 41,6 m, stanowisk rzadkich i chronionych ga- kowodnych, występuje bardzo zróżni- Parku Krajobrazowego umożliwiają licz- Łąkorz – 30,9 m, Wielkie Partęczyny – tunków roślin, w tym m.in.: zimoziołu cowana fauna bezkręgowców: pijawki, ne szlaki turystyki pieszej, rowerowej 28,5 m, Bachotek – 24,3 m. Osią hydro- północnego, zawilca wielkokwiatowe- liczne małże (np. skójka i szczeżuja) i śli- oraz kajakowej. graﬁ czną Parku jest Skarlanka – jeden go, marzanki wonnej, kopytnika po- z bardziej atrakcyjnych szlaków kajako- spolitego, turówki leśnej, pluskwicy wych w Polsce. Wody BPK należą do naj- europejskiej, pełnika europejskiego, WYBRANE POMNIKI PRZYRODY czystszych w regionie. orlika pospolitego, lilii złotogłów, obu- Opis pomnika Rodzaj Dominującym typem zbiorowisk wika pospolitego, storczyka plamistego Określenie Rok pomnika roślinnych są lasy. Wśród zbiorowisk bo- i szerokolistnego, rosiczek, podkolanu obwód wysokość położenia uznania przyrody wiek w latach rowych przeważają bory świeże, rzadziej białego, wawrzynka wilczełyko, widłaka w cm w metrach spotykane są bory suche i mieszane. Lo- jałowcowatego i płaszczonego, goździka Dęby 390 360 24 Grzmięca 1955 kalnie występują również płaty boru ba- piaskowego i kosmatego. Spośród kilku- „Adam i Ewa” giennego (na śródleśnych torfowiskach dziesięciu pomników przyrody wyróżnia Leśnictwo Lipa 461 150 26 1985 w otoczeniu jezior). Interesujące są rów- się aleja klonowo-lipowa nad jeziorem Bachotek nież różne postacie grądów. Najbardziej Zbiczno. przy powszechne są grądy wysokie (dębowo- Wśród fauny szczególnie bogata leśniczówce grabowe). W składzie grądów występują jest awifauna. Naliczono około 130 ga- Skupienie Brzezinki – 576 210 21,23 1988 prawie wszystkie gatunki rodzime drzew tunków ptaków gnieżdżących się na te- 2 lip Grzmięca liściastych: lipy, klony, dęby, buki. Dla renie Parku. Największymi osobliwościa- przy drodze 591 BPK charakterystyczny jest las liściasty mi są: gniazdujący bielik, orlik krzykliwy, polnej z bukiem, objęty ochroną w rezerwacie bocian czarny, bąk, błotniak stawowy Leśnictwo Buk pospolity 298 160 21 1985 „Mieliwo”. W lasach grądowych charak- i zbożowy, kania czarna i ruda, trzmie- Karbowo terystyczne jest bogate runo, rozwija- lojad, myszołów zwyczajny, krogulec, jące się wczesną wiosną. Wśród roślin jastrząb, kobuz, puszczyk, sowa uszata, grądowych wiele jest objętych ochroną. żuraw, perkoz dwuczuby i rdzawoszyi, Przy granicy BPK spotyka się też świe- rybitwa zwyczajna, rybitwa czarna, tlistą dąbrowę (Tama Brodzka). Na te- dzięcioł duży, dzięciołek, sikory, wilga, renach podmokłych (otoczenie jezior, strzyżyk, drozd śpiewak, świergotek dolina Skarlanki i Strugi Brodnickiej) drzewny, dzwoniec, trznadel. występuje łęg olszowy, z olszą czarną Od 1994 roku na terenie Parku jako gatunkiem przeważającym w zbio- prowadzi się reintrodukcję sokoła wę- rowisku. Jako domieszka rośnie olsza drownego. Powodzeniem zakończyła się szara, jesion wyniosły, klon jawor, topo- też reintrodukcja bobra. Z innych grup le, wierzby. Na podobnych siedliskach systematycznych fauny można spotkać występuje ols oraz zarośla łozowe z róż- prawie wszystkie rodzime gatunki pła- nymi gatunkami wierzb. Powszechne są zów (w tym rzadkie, jak traszka grzebie- również łąki świeże i wilgotne. Wśród niasta i rzekotka),gady: żmiję zygzako- zbiorowisk roślinnych należy również watą, jaszczurki.

8 9

ą ,

, o, ę ą ą łą y. h yk otna,

ł ł du, rzoz ą b ą b bia r cyc dzie ą ajow olistn cze g ą cym si ł l ą ty k g cz pusta, z takimi ą r ł g ę y y g ą niank ów, przytulia ów, ie puj wi ł ł ni a or k ę ś m k em buka. ite i.t.p. yg ł y l o u o w skolistna rutewkowat ne k i okr g ć ą ę y otog ą ł ą ciow , pszeniec , pszeniec ś y i tro d zboczow ów wyst ów i pospo g ą k sosn owy, poro owy, r k ą ch o dominacji puje tu ow : lilia z ą k : wawrz g rezerwat y ż ę skolistn te i gajowe te i gajowe nianka w k y ł mszar z prz ł i żą in zdrojówk ą otne z udzia st l y ó y ć g ł ososiowate y o ż , pstr ciowe m.in. z we ciowe ak torfowy ak torfowy aszcz ł w gatun ciowo chronione- kopytnik kopytnik chronione- ciowo owat ł l ś ciast ś d ł ą i marzanka wonn h , we w mi ja ś agiennego z rozwijaj agiennego y ce y ęś ż y l b ł yby yby wid oso ł e i wil i kar R owo- ż nentaln – bia owiskiem przej owiskiem el ochron k oru y f zawi ta, przy ń C p b na spotka ów, cz ów, awszyc ł uskiewnik ró uskiewnik , rosiczk ł ronion ż ę ł k wie ó ą tor k h pospolit ś ż bie

owata, turzyca-sztywna, prosowa, prosowa, turzyca-sztywna, owata, y m, równie ć y h y otog o d rz ł ł ą z g r owanie owanie owiska – podmok owiska otn tanowisko obuwika pospolite tanowisko Torfowisko przej Torfowisko G f h d subkont inami c skolistn wiec S l ą lg runie mo Do najcie ą ć r i ś ac lilia z Kompleks lasów li lasów Kompleks Schultesa, Tor o raz mszar raz w Z G w ł w ro a terenie rezerwatu nale rezerwatu a terenie o K n a ść u ę a t a hni ) ha a c h ci rzeki rz rw ś 71 , e zeki 46 e o , ,38 ha ,84 ha r 2 z g 9,04 ha 33,6 ha 4 0 5 wi 2 11,73 h u re ł onad 200 km. w parku cz d Po ( p a GO ni u e t . . . . . a r 3 r. rz WE szony szony 4 r 3 3 r 8 r. o 8 k rw 8 58 r. 63 r. 6 5 58 r O ę e 9 981 r 9 8 961 r. tw z 1 200 19 19 1 1 1 1 19 u w 19 re owi k RAZ p o R OB J u y y y KRA czn y y y U y n n n ś ś ś st rezerwat e e e y j l l l owiskow f orystyczny or PARK ﬂ ﬂ chtiologiczny tor torfowiskowy torfowiskow i odza O R GO ” KIE u ”

t C y a orze orze no” ca i g ę k” czyny NI k” ” ” rw ez ę e j dow wo” ta z i ą sze ę r e OD ę el etno g r i R iel a Okonek” M „R C B „ „ spa na „Str Las „Bachote zw urawie Ba urawie y „ Ż „Rzeka Drw „Rzeka „ Na „W ATY ATY Wielkie Part W ...... p. 1. 2. 3 4 5 6 7 8. 9 L REZER

Autorzy tekstu: Andrzej Przystalski, Szczepan Burak, Bogdan Chrapkowski, Leon Szymański, Wiesław Tomaszewski, Marian Tomoń, Tomasz Załuski Autor zdjęć: Robert Miklaszewski

10 1212 1313 15 16 Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy

Czarny Bryńsk 1, 87-320 Górzno fax.: (56) 6217310 tel.: (56) 4945814, (23) 6983524 e-mail: [email protected] www.glpk.vot.pl p.o. Dyrektor Marian Tomoń

Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy zajmuje po- wierzchnię 27764,3 ha, w tym: 13901,5 ha położonych w województwie kujawsko-pomorskim, 8632,7 ha po- łożonych w województwie warminsko-mazurskim oraz 5230,1 ha położonych w województwie mazowieckim. GLPK został utworzony w 1990 r. na mocy porozu- mienia pomiędzy Wojewodą Toruńskim i Wojewodą Cie- chanowskim z poniżej wymienionymi przepisami: – Uchwała Nr 58/X/90 Wojewódzkiej Rady Narodo- wej w Ciechanowie z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie utworzenia Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobra- zowego (Dziennik Urzędowy Województwa Ciechanow- skiego nr 8, poz. 67), – Rozporządzenie Nr 1/90 Wojewody Toruńskiego z dnia 11 września 1990 r. w sprawie utworzenia Górz- nieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego (Dziennik Urzędowy Województwa Toruńskiego nr 18, poz. 205). Celem utworzenia Parku jest zachowanie bioróżno- rodności na terenach o nieznacznych zmianach antropo- genicznych pogranicza mezoregionów Garbu Lubawskie- go, Pojezierza Dobrzyńskiego i Równiny Urszulewskiej, ochrona geomorfologicznych form młodoglacjalnych Cały obszar Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Kra- oraz popularyzacja i upowszechnienie tych walorów. Park jobrazowego znajduje się w granicach obszaru funkcjo- stał się naturalną osłoną dla rezerwatów przyrody oraz nalnego „Zielone Płuca Polski”. terenem badań naukowych. Szczególnym celem ochrony Cały obszar Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Kra- Parku jest zapewnienie warunków dla aktywnych form jobrazowego znalazł się w zasięgu ostatniego zlodowa- ochrony i kształtowania środowiska z dopuszczeniem cenia skandynawskiego, dlatego też rzeźba terenu wyka- wyłącznie niekolizyjnych form turystyki krajoznawczej. zuje klasyczne cechy krajobrazu młodoglacjalnego.

18 19 Na terenie Górznieńsko-Lidzbar- „Klonowo” Rezerwat leśny o po- skiego Parku Krajobrazowego znajdu- wierzchni 30,85 ha. Ustanowiony je się siedem uznanych rezerwatów w 1958 r. Przedmiotem ochrony jest las przyrody. mieszany przylegający do południo- „Czarny Bryńsk” – powierzchnia wo-zachodnich brzegów Jeziora Lidz- 13,13 ha. Rezerwat ścisły (torfowiskowy, barskiego. Szatę roślinną rezerwatu ekosystemowy), utworzono dla ochrony tworzą przede wszystkim dwa zespoły: kłoci wiechowatej. Rezerwat obejmuje dominujacy przestrzennie bór miesza- śródleśne, eutrofi czne jezioro, do które- ny i grąd typowy. Wiek drzewostanów go przylega mszarne torfowisko przej- szacuje się na 190 lat. ściowe. Kłoć wiechowata rośnie nad „Mszar Płociczno” Rezerwat tor- brzegami jeziora oraz na torfowisku fowiskowy o powierzchni 182,35 ha. przejściowym. Jezioro ma bogatą roślin- Obejmuje obszar lasu i torfowisko ność wodną, najgłębiej występują tzw. na terenie gminy Świedziebnia i Nadle- „łąki ramienicowe”, utworzone przez śnictwa Skrwilno. Przedmiotem ochrony glony – ramienice. jest roślinność torfowiskowa z licznymi „Jar Brynicy” Przedmiotem ochrony gatunkami chronionymi. Obejmuje naj- jest las mieszany o cechach zespołu natu- większy w tym rejonie kompleks tor- ralnego ze zbiorowiskami lasu mieszane- fowiska przejściowego z zanikającym go (klonowo-lipowego grądu zboczowego jeziorkiem. Całość kompleksu otoczo- i łęgu jesionowo-olszowego), porastają- na jest lasami, wśród których dominują nie ścisłej. Celem ochrony jest zachowanie Pomniki przyrody to pojedyncze cego strome zbocza jaru rzeki Brynicy bory sosnowe i mieszane. W miejscach zbiorowisk leśnych o charakterze natural- twory przyrody żywej i nieożywionej i przylegającej wysoczyzny morenowej. wilgotnych występuje łęg jesionowo- nym z rzadkimi i chronionymi gatunkami lub ich skupiska o szczególnej wartości Brynica na odcinku rezerwatu wcina się olszowy. Występują liczne rzadkie roślin zielnych. Osobliwością przyrodni- przyrodniczej, naukowej, kulturowej, hi- w utwory moreny czołowej, żłobiąc głę- i chronione gatunki roślin np. turzyca czą rezerwatu jest duża nisza źródliskowa, storycznej lub krajobrazowej oraz od- boki na 40–50 m jar o charakterze przeło- strunowa, fi ołek torfowy, bagno zwy- na dnie, której występuje mozaika małych znaczające się indywidualnymi cechami, mu rzecznego. Wiek drzewostanu wynosi czajne, rosiczka okrągłolistna. potoków, wypływających z licznych źródeł wyróżniającymi je wśród innych tworów, około 140–160 lat. „Ostrowy nad Brynicą” Rezerwat le- i miejsc wysięku wody. Miejsca te porasta okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, „Jar Brynicy II” – Rezerwat o po- śny o powierzchni 2,04 ha. Celem ochrony łęg jesionowo – olszowy z obfi cie rosną- wodospady, wywierzyska, skałki, jary, wierzchni 28,27 ha, utworzono dla ochro- jest zachowanie ze względów naukowych cym, kwitnącym w okresie maja, rzadkim głazy narzutowe oraz jaskinie. ny naturalnego lasu grądowego i intere- i dydaktycznych fragmentu lasu miesza- gatunkiem górskim – czosnkiem niedź- Na obszarze Górznieńsko-Lidzbar- sującego geomorfologicznie fragmentu nego z udziałem lipy drobnolistnej oraz wiedzim. Zbocza niszy są bardzo strome, doliny Brynicy. Głównym przedmiotem z bogatym skupiskiem roślin kseroter- skiego Parku Krajobrazowego znajdują porośnięte przez bardzo bogaty gatunko- ochrony jest przełom rzeki Brynicy długi micznych. Rezerwat zajmuje wyniesienie się następujące uznane pomniki przy- wo las klonowo – lipowy, nazywany także na około 3 km, głęboko wcięty w wyso- mineralne w kompleksie zmeliorowanych rody m.in.: grądem zboczowym. Wokół niszy, na sil- czyznę morenową. Zbocza jaru są bar- torfowisk niskich, użytkowanych jako nie pofalowanym terenie, występują lasy dzo strome i osiągają wysokość do 20 m. łąki. Na skutek silnego zacienienia runa – Dąb szypułkowy „Dąb Rzeczypo- Rzeka na tym odcinku jest bardzo kręta leśnego przez drzewostan liściasty, wiele grądowe. Często mżna spotkać rośliny spolitej” o obwodzie 665 cm i wy- i charakteryzuje się dużym spadkiem. rzadkich gatunków ciepłolubnych ustąpi- chronione – wawrzynka wilczełyko i lilię sokości 33 m na terenie leśnictwa Przyległą wysoczyznę porastają grądy ło z terenu rezerwatu. złotogłów. Od strony jeziora Młyńskiego, Buczkowo z drzewostanem grabowo-dębowo-so- „Szumny Zdrój” Rezerwat leśny (fi - w miejscach zabagnionych, występuje – Lipa drobnolistna o obwodzie snowym – drzewa osiągają tu wiek ponad tocenotyczny) o powierzchni rezerwatu kompleks bagiennych lasów olszowych, 477 cm i wysokości 28 m przy dro- 200 lat. 37,04 ha, z czego 4,75 ha podlega ochro- nazywanych olsami. dze Górzno-Bartniczka

20 21 L.p Rodzaj obiektu Lokalizacja Ilość miejsc Uwagi noclegowych

Miasto Górzno woj. kujawsko-pomorskie

1. Siedziba Górznieńsko- Czarny Bryńsk 1 brak – zajęcia dla wszystkich -Lidzbarskiego Parku 87-320 Górzno grup wiekowych Krajobrazowego ,,Eko-Czar” z zakresu edukacji ekologicznej

2. Ośrodek Edukacji Ul. Leśna 12 50 – sala konferencyjna Ekologicznej „Wilga” 87-320 Górzno – restauracja tel. (056) 4989265 – kawiarnia www.wilga.turystyka.pl

3. Schronisko Młodzieżowe ul. Chopina 1 100 miejsc – obiekt czynny przy Zespole Szkół sezonowych w okresie ferii tel. (056)4989107

SZLAKI PIESZE

Szlaki piesze Nr rejestracyjny/ Przebieg Długość Zasięg na obszarze GLPK kolor L.p.

1. TO2213/ Górzno – 44,0 km woj. kujawsko- – Dąb szypułkowy o obwodzie – Świerk pospolity „Kazio” o obwo- niebieski Bachotek -pomorskie 520 cm i wysokości 23 m na tere- dzie 265 cm oraz wysokości 28 m 2. TO2214/ Górzno – 56,0 km woj. kujawsko- nie leśnictwa Borek na terenie leśnictwa Buczkowo, zielony Łąkorz -pomorskie – Grupa 6 drzew (5 lip o obwodzie miejscowość Bryńsk woj. warmińsko- -mazurskie 329-438 cm i wysokości 26–30 m – Głaz narzutowy o obwodzie około oraz klon zwyczajny o obwodzie 10 m oraz wysokości 1,5 m w parku 3. czerwony Bądzyń – 100,0 km woj. kujawsko- miejskim w Górznie. Grunwald -pomorskie 269 cm i wysokości 26 m) w parku Pole Bitwy woj. warmińsko- w Gutowie, -mazurskie Na obszarze Górznieńsko-Lidzbar- woj. mazowieckie – Lipa drobnolistna o obwodzie w trakcie opracowania 432 cm i wysokości 30 m w parku skeigo Parku Krajobrazowego znajdują się dwa specjalne obszary ochrony sie- w Gutowie. TRASY ROWEROWE – Dąb szypułkowy „Bogdan” o obwo- dlisk Natura 2000 PLH 200002 „Osto- Tabela 18 Trasy Nazwa Przebieg Długość Kolor dzie 327 cm oraz wysokości 25 m ja Lidzbarska” oraz PLH 04_13 „Mszar Płociczno”. rowerowe na obszarze /km/ na terenie leśnictwa Buczkowo GLPK L.p.

– Dąb szypułkowy „Bolek” o obwo- woj. kujawsko-pomorskie dzie 414 cm oraz wysokości 25 m 1. „Centralny” Górzno-Fijałki-Czarny Bryńsk- 26,2 niebieski na terenie leśnictwa Buczkowo Bryńsk Szlachecki-Górzno – Dąb szypułkowy „Lolek” o obwo- 2. „Północny” Górzno-Traczyska- Gutowo- 26 pomarańczowy dzie 402 cm oraz wysokości 27 m Fijałki -Górzno na terenie leśnictwa Buczkowo – Dąb szypułkowy o obwodzie 3. „Południowy” Górzno – Bryńsk Szlachecki- 28,2 czerwony Nowy Świat-Wierzchownia- 444 cm oraz wysokości 23 m na te- Górzno renie leśnictwa Buczkowo

22 23 woj. mazowieckie

4. „Wokół Lasu” w południowej części Parku 14,4 czarny

5. „Konopaty” w południowej części Parku 11,2 czerwony

6. „Piotrowski” w południowej części Parku 7,0 niebieski

7. „Na Majdany” w południowej części Parku 11,8 żółty

8. „Śliwkowa w południowej części Parku 9,4 zielony Graniczna”

woj. warmińsko-mazurskie

9. - wokół jez. Lidzbarskiego 8,0 niebieski

10. - Lidzbark jez. Piaseczno- 12,0 czerwony -Lidzbark

11. - Lidzbark-Klonowo-Jar Brynicy 23,0 zielony

Szlaki przyrodniczo-turystyczne Wyznaczanie tras przyrodniczych poza • Do rezerwatu „Czarny Bryńsk” – trasa rolą edukacyjną, czyli zwróceniem uwagi o długości 4 km. Ścieżka prowadzi głównie na obiekty i zjawiska szczególnie intere- przez tereny leśne, m.in. przez Powierzchnię sujące z punktu widzenia przyrodniczego, Badawczo-Dydaktyczną. Punktem docelo- kulturowego, społecznego i gospodarcze- wym jest ﬂ orystyczny rezerwat „Czarny go oraz zapoznaniem z sezonowymi zmia- Bryńsk”, obejmujący swymi granicami jezio- nami przyrodniczymi ro Czarny Bryńsk. Można również wydłużyć zachodzącymi na ścieżce i w jej naj- trasę ścieżki do jez. Tabułka; bliższym otoczeniu, ma również za zada- • Do rezerwatu „Jar Brynicy” – trasa o długości 8 km. W trakcie wędrówki nie ukierunkowanie ruchu turystycznego ścieżką można poznać liczne formy po- w wytypowane miejsca i ochronę pozo- lodowcowe (wał ozowy, sandr, dolinę stałego obszaru Parku przed nadmierną rzeki Brynicy), rezerwat „Jar Brynicy” penetracją turystyczną. oraz największy pomnik przyrody GLPK Na terenie Górznieńsko-Lidzbar- – „Dąb Rzeczypospolitej”; skiego Parku Krajobrazowego wyzna- • „Wokół jeziora Górzno” – trasa o dłu- czone są następujące trasy przyrodni- gości 5,8 km. Ścieżka przeznaczona cze i ścieżki dydaktyczne: głównie dla osób o zainteresowaniach • Do rezerwatu „Szumny Zdrój” – trasa geograﬁ cznych. Przebiega w większości o długości 4,5 km. Ścieżka przeznaczona przez malownicze, polodowcowe tereny dla wycieczek pieszych. Bardzo urozma- bezleśne, co nadaje jej wyjątkowe wa- icona polodowcowa rzeźba terenu (kemy, lory widokowe. jary, wytopiska), nisza źródliskowa – oso- bliwość rezerwatu „Szumny Zdrój”, wiele Teksty: z archiwum GLPK Autorzy zdjęć: Andrzej Stachurski , Piotr Witkowski, gatunków roślin rzadkich i chronionych; z archiwum GLPK

24 25 26 29 Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego

14-233 Jerzwałd 62 tel./fax (89) 7588527 e-mail: [email protected] www.pkwim.pl Dyrektor Krzysztof Słowiński

Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego został utworzony 17 maja 1993 roku w celu zachowania wartości przyrodniczych, kulturowych, rekreacyjnych i zdro- wotnych terenu Pojezierza Iławskiego. Park (25.045 ha powierzchni) i jego Obszar Chronionego Krajobrazu Po- jezierza Iławskiego (18.038 ha) położone są na terenie gmin: Stary Dzierzgoń, Susz, Iława, miasto Iława i Zalewo. Zdecydowanie największa część Parku pokryta jest lasami (15 184 ha – 62%) ciągnącymi się w zachodniej części Parku od okolic Starego Dzierzgonia i Zalewa na północy do Iławy na południu. W granicach Parku i OCHK Pojezie- rza Iławskiego znajdują się 43 zbiorniki jeziorne o łącznej powierzchni 6003 ha (jeziorność 27%) z najdłuższym w Polsce jeziorem Jeziorak (27,5 km). Pod koniec roku 1994 powstał Zespół Parków Kra- Pomniki przyrody jobrazowych Pojezierza Iławskiego i Wzgórz Dylewskich Na terenie Parku Krajobrazowego Poje- z siedzibą w Jerzwałdzie. zierza Iławskiego zatwierdzonych jest 58 pomników przyrody ożywionej. Są to m.in. dęby, buki, cis, Rezerwaty Przyrody sosna, jałowiec. W tym 39 pomników na terenie samego Parku Utworzone są trzy rezerwaty: i 19 w obrębie OCHK Pojezierza Iławskiego. Ponadto, na oﬁ - „Czerwica” – utworzony w celu ochrony kolonii cjalne zatwierdzenie czeka dalszych kilkanaście pomników kormoranów (11). Do ciekawszych zarejestrowanych pomników należą: „Jezioro Gaudy” – chroni miejsca lęgowe ptaków „Gruba sosna” obwód 310 cm, gm. Iława, leśn. Rożek, wodno-błotnych oraz przylegające do jeziora zespoły przy drodze leśnej w oddz. 276 (okolice Tłokowiska), roślinności torfowiskowej „Aleja Napoleona”, kilkadziesiąt sosen rosnących „Jezioro Jasne” – chroni unikalne w kraju jezio- wzdłuż drogi gruntowej wiodącej z Szymbarka w kierunku ro oligotroﬁ czne z bardzo czystą i kwaśną wodą, wraz północnym do szosy Iława – Susz, obwody od 50 do 380 cm, z przylegającymi do niego torfowiskami jeziora Luba. gm. Iława,

30 31 Na terenie Parku Krajobrazowego średnio 1,2 km (szer. max. 2,4 km) przy śred- Charakterystyczną cechą terenów mulacyjne, zbudowane ze żwirów i piasków. Pojezierza Iławskiego znajdują się na- niej głębokości 4,1 m. Południowa część Parku jest ich przejściowość klimatycz- Zostały one usypane przez rzeki proglacjal- stępujące obszary Natura 2000: jeziora ma charakter długiej, wąskiej rynny na, wynikająca ze ścierania się na tym ne, wypływające u czoła lodowca. Pomiędzy Grupa 8 dębów koło Gostyczyna rozdzielonej wyspami i ograniczonej pół- terenie klimatu kontynentalnego z kli- Dzierzgoniem i Iławą znajduje się tzw. sandr (Fabianki, stopień wodny na Liwie), ob- wyspami. W południowej części tej rynny matem morskim. Charakterystyczne iławski, a pomiędzy Morągiem i Ostródą – wody od 377 do 556 cm, gm. Susz. leży największa wyspa Jezioraka – Ostrów tu są: zmienność stanów pogody, waha- sandr ostródzki. Występują one, co najmniej Dąb na rozstajach dróg leśnych k/ Do- Wielki (Wielka Żuława). Rozciąga się ona nia czasu trwania okresu wegetacyjnego na dwóch poziomach -100 i 116 m n.p.m. liny (droga w kierunku Jerzwałdu) o ob- od miasta Iława do zatoki Kraga u wylotu i przesunięcie pór roku. Średnioroczna Sandr iławski nachylony jest z północy ku wodzie 443 cm oraz 3 inne dęby rosnące której znajduje się największe zagłębienie temperatura powietrza wynosi +7°C, południowi. Część północna charaktery- w pobliżu (obwody od 336 do 433cm), misy jeziornej wynoszące 12 m. Północna przy czym najcieplejszym miesiącem jest zuje się bardziej urozmaiconą rzeźbą niż gm. Susz. część jeziora powstała wcześniej, w sta- lipiec (+17,5°C), najchłodniejszym styczeń południowa. dium zlodowacenia pomorskiego i dzieli się (-2,5 do -3,0°C). Okres wegetacyjny trwa Pagórkowatość tego terenu związa- Obszary Natura 2000: na trzy duże, płaskie zatoki, pokryte liczny- około 206 dni, a pokrywa śnieżna zalega na jest z dłuższymi postojami lądolodu, 1. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków mi wyspami. Do większych jezior na terenie przez 70–90 dni. Roczna suma opadów głównie stadium pomorskiego, ponie- „Lasy Iławskie” PLB 280005 Parku można zaliczyć: Płaskie (620,4 ha), Ru- wynosi 600–650 mm, najwięcej w lipcu waż starsze formy w znacznym stopniu 2. Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk cewo Wielkie (218,6 ha, Gaudy (152,5 ha), (102 mm), najmniej w lutym (25 mm), zostały przekształcone. Ślady stadium „Aleje Pojezierza Iławskiego” PLH Bądze (149,9 ha), Januszewskie (104,5 ha), przeciętna wilgotność powietrza waha poznańskiego wyraźnie widoczne są tylko 280051 Rucewo Małe (103,6 ha), a w otulinie: Ewin- się około 81%. Wiatry osiągają tu śred- w południowej części Parku. Moreny czo- 3. Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk gi (490,4 ha), Szymbarskie (165,2 ha), Silm nią prędkość 3–4 m/s i najczęściej wieją łowe na terenie Parku tworzą kilka ciągów „Ostoja Iławska” PLH 280012. (58,9 ha, Mołtawa Wielka(45,2 ha). Charak- z kierunków: południowo-zachodniego przebiegających z południowego- zacho- terystyczną cechą jezior Parku i otuliny jest i zachodniego (najrzadziej z kierunku du ku północnemu- wschodowi. Najwy- Opis Terenu ich stosunkowo mała głębokość, a co za tym północno-wschodniego). raźniejsze wały występują na północny Ważnym elementem krajobrazu PKPI są idzie ich duża podatność na degradację. Rzeźba tego terenu ukształtowana zo- wschód od Karpowa i w okolicach Starego wody powierzchniowe, a w szczególności Do najgłębszych jezior Parku należą naj- stała głównie w plejstocenie, a dokładniej Dzierzgonia. jeziora. Pierwotnie, po ustąpieniu lądolo- częściej małe, śródleśne jeziorka jak: Uro- w czasie ostatniego zlodowacenia bałtyc- Na terenie PKPI występuje przede du, jezior było znacznie więcej, lecz w wy- wiec (31 m), Jasne (19,8 m), Witoszewskie kiego, w fazie recesyjnej stadium pomor- wszystkim morena denna falista, rzadziej niku spłycenia i zarastania część z nich (12,2 m) oraz w otulinie jezioro Szymbarskie skiego. Dalsza ewolucja krajobrazu nastą- spotykana jest płaska i pagórkowata. Wy- zanikła. W Polsce na obszarze ostatniego (25,1 m), Mołtawa Mała (13,7 m). piła po ustąpieniu lądolodu – w holocenie. soczyzna moreny dennej wykształciła się zlodowacenia znikło już ok. 67% pierwot- Istotnym składnikiem Parku są cieki Procesy rzeźbotwórcze zachodzą również głównie w peryferycznych częściach Parku nej powierzchni jezior. Współcześnie na te- wodne, wykształcone w postaci licznych w czasach współczesnych człowiekowi. i w jego otulinie. renie samego Parku znajduje się 31 akwe- rzek i strumieni. Do najważniejszych rzek Krajobraz jest więc stosunkowo młody, li- Ozy i kemy na terenie Parku występu- nów, a w otulinie jest ich 12. Największym należy Osa i Liwa, należące do dorzecza Wi- czy zaledwie kilkanaście tysięcy lat. ją sporadycznie. Największe ozy występu- z nich jest jezioro Jeziorak liczące 3460 ha sły. Charakterystyczną cechą rzek na tym W stadium pomorskim zlodowacenia ją wzdłuż północno-zachodniego brzegu (w tym 240 ha wysp) powierzchni, zajmu- obszarze są wyrównane przepływy w ciągu bałtyckiego lądolód z terenu Polski północ- Jezioraka Dużego, a także w okolicach Ol- jące szóste miejsce na liście największych roku; nie notuje się zarówno katastrofalnych no-wschodniej wycofywał się w kierunku brachtowa i Jeziora Szymbarskiego. Najwy- jezior, a jednocześnie najdłuższe (27, 5 km) wezbrań, jak i długotrwałych niskich stanów. północno-zachodnim, dzieląc się jednocze- raźniejsze kemy występują w okolicy Ol- jezioro w Polsce. Pięknie wkomponowane Do wyrównania przepływów przyczynia się śnie na mniejsze płaty lodowe zwane loba- brachtówka, Olbrachtowa i Gardzienia. w krajobraz, częściowo otoczone lasami, zaj- przede wszystkim bogactwo jezior, duża mi: wiślanym i mazurskim. Z głównego lobu Rzeźbę terenu urozmaicają rynny muje całą wschodnią część Parku od Iławy powierzchnia lasów oraz liczne zagłębie- wiślanego wyodrębnił się lob drugorzędny subglacjalne, doliny oraz różnego kształtu na południu po okolice Zalewa na północy. nia pochodzenia wytopiskowego. Tereny – małdycki. Wpłynął on w znacznym stopniu obniżenia terenu pochodzenia erozyjne- Jeziorak jest jeziorem rynnowym o przebie- Parku obﬁ tują również w liczne strumyki, na morfologię Pojezierza Iławskiego. go lub wytopiskowego. Współcześnie gu południkowym i mimo imponującej dłu- pojawiające się często okresowo, zasilające W granicach Parku znajdują się dwa roz- częściowo wypełnione są wodami je- gości rynna jeziora jest wąska, liczy bowiem liczne zagłębienia bezodpływowe. ległe obszary sandrowe, czyli równiny aku- ziornymi. Na terenie Parku największa

32 33 jest rynna Jezioraka, obejmująca jeziora: skowe i konwalia majowa. Szata roślin wzmacniając stabilność ekosystemów le- gdyż wykorzystuje szerokie spektrum Rucewo Wielkie, Rucewo Małe, Płaskie, tego terenu zawiera wiele gatunków śnych. Podobną rolę spełniają licznie wy- organizmów jako swe ofi ary, począwszy Jeziorak Duży. Stosunkowo duża jest rzadkich i ginących. Wśród gatunków stępujące w krajobrazie rolniczym zarośla od dużych owadów, poprzez ryby, płazy, także rynna siemiańsko-gardzieńska, leśnych i zaroślowych znajdują się m.in. łozowe i niewielkie zabagnienia terenu gady, drobne ssaki na ptakach skończyw- w której znajdują się jeziora: Jasne, Uro- żurawina drobnolistkowa, bażyna czar- z naturalną roślinnością. szy. W związku z tym występowanie tak wiec, Osa i Gardzień oraz rynny Jeziora na, wierzba rokita, olsza szara, kokorycz licznego, zarówno pod względem gatun- Szymbarskiego i jeziora Silm. pusta i fi ołek torfowy. Ten ostatni wpi- Świat zwierząt kowym, jak i ilościowym, ugrupowania W holocenie nastąpił rozwój sieci sany jest do Polskiej Czerwonej Księgi Fauna Parku również wykazuje duże zróż- drapieżników świadczy o dużym zróżnico- rzecznej oraz ewolucja den dolin. Po- Roślin, jako gatunek wymierający. Flora nicowanie gatunkowe, co jest związane waniu i skomplikowaniu układów ekolo- wstały także równiny akumulacji torfowi- zbadanych do tej pory 6 jezior również z różnorodnością siedlisk i bogactwem gicznych oraz ich względnej stabilności. skowej i jeziornej. Największe z nich wy- obejmuje gatunki rzadkie i zagrożone szaty roślinnej, stosunkowo słabo prze- Ze względu na bogactwo ornitofau- kształciły się w okolicach jeziora Gaudy, wyginięciem, m. in. krasnorost z rodzaju kształconej w porównaniu do innych tereny, w której występują liczne gatunki za- a także pomiędzy jeziorami Piotrkowskim Hildebrandtia, ramienica krucha, jezie- nów użytkowanych gospodarczo. Ogółem grożone w skali świata i Europy, teren Par- i Januszewskim. rza morska czy skolochloa trzcinowata. w granicach Parku z kręgowców stwier- ku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, Na obszarze PKPI dominują wyso- Roślinność PKPI składa się z 73 zespo- dzono 11 gatunków płazów (wszystkie w ramach międzynarodowego programu kości 100–120 m n.p.m., najwyżej wznie- łów roślinnych (w Polsce ok. 240) należą- chronione, m.in. ropucha szara i zielona, ochrony obszarów ważnych dla ptaków siony punkt -137,6 m n.p.m. znajduje się cych do 11 klas fi tosocjologicznych (w Pol- traszka grzebieniasta i zwyczajna, kumak prowadzonego przez Birdlife Internatio- na południowy-zachód od Karpowa, zaś sce 37). Najcenniejszymi wśród zbiorowisk nizinny, rzekotka drzewna, grzebiuszka), nal, został zaklasyfi kowany, jako ostoja najniżej – ok. 92,0 m n.p.m., w okolicy je- leśnych są zespoły uzależnione od wyso- 5 gatunków chronionych gadów (żmija, ptaków o randze europejskiej. ziora Gaudy. kiego poziomu wód gruntowych. Wszyst- zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka, kie te zespoły od zarania dziejów ludzkości żyworódka), 135 lęgowych gatunków pta- Edukacja prowadzona w Zespole Par- Roślinność były przekształcane i dewastowane. Jed- ków (116 chronionych) i 32 gatunki ssa- ków Krajobrazowych Pojezierza Iław- Pod względem florystycznym teren nak na terenie PKPI są wciąż stosunkowo ków, w tym 5 chronionych. Wśród licznych skiego i Wzgórz Dylewskich z siedzibą Parku charakteryzuje się wysoką róż- licznie reprezentowane. Są to łęgi i grądy, gatunków chronionych występuje wiele w Jerzwałdzie. norodnością. Głównym składnikiem są cenne również w skali europejskiej, a coraz zwierząt zagrożonych w swym istnieniu Celem zajęć prowadzonych przez zbiorowiska leśne, znaczny jest udział rzadsze ze względu na ubożenie siedlisk zarówno w skali kraju, jak i na terenie ca- pracowników ZPKPI i WD jest przedsta- roślinności wodnej, mniejszy bagien- w związku z ich osuszaniem i przekształca- łej Europy, a nawet świata. Do gatunków no-torfowej, łąkowej i synantropijnej. niem drzewostanów w wyniku gospodarki ptaków zagrożonych globalnie należą wienie walorów przyrodniczo – kultu- Stwierdzono tu 790 taksonów roślin leśnej. Obydwa te zespoły charakteryzują występujące na terenie Parku podgorzał- rowych Parku Krajobrazowego Pojezie- kwiatowych, tj. 35% fl ory Polski. Ochro- się najbogatszym składem gatunkowym ka, derkacz i bielik. Inne, cenne gatunki rza Iławskiego i Parku Krajobrazowego nie całkowitej podlega 29 gatunków, roślin i zwierząt. Innym, bardzo cennym rzadkie i zagrożone w Polsce czy w Euro- Wzgórz Dylewskich. m.in. wawrzynek wilczełyko, wroniec zespołem roślinnym występującym na te- pie to m.in. bąk, bączek, orlik krzykliwy, widlasty, widłak goździsty, goździk renie Parku jest żyzna buczyna pomorska, kania ruda i czarna, rybołów, żuraw, kro- Podstawowe formy pyszny, grzybień biały i północny, grą- której występowanie na terenie Pojezierza piatka, zielonka, samotnik, dzięcioł średni, zajęć edukacyjnych żel żółty, rosiczka okrągłolistna, szereg Iławskiego jest bardzo rzadkie, gdyż osiąga zielonosiwy, muchołówka białoszyja, mu- 1. Zielone lekcje w terenie: storczyków, np. kukułka plamista, ku- ona tutaj kres naturalnego zasięgu wystę- chołówka mała, podróżniczek. Różnorod- Zajęcia te mają miejsce głównie na dydak- kułka krwista, kruszczyk szerokolistny. powania. Z tego względu obszary zajęte ność i żyzność siedlisk odzwierciedla się tycznych ścieżkach przyrodniczych oraz Ponadto 13 gatunków podlegających przez ten zespół na terenie Parku proponuje w bogatym zestawie drapieżników na tym w rezerwatach przyrody: ochronie częściowej, m.in. porzeczka się objąć ochroną rezerwatową. Następnym terenie. Stwierdzono tu po 11 gatunków – Na terenie Parku Krajobrazowego Po- czarna, kruszyna pospolita, bagno zwy- bardzo cennym elementem fl ory Parku są (łącznie 22) drapieżnych ptaków i ssaków. jezierza Iławskiego: czajne, kalina koralowa, paprotka zwy- takie zespoły jak olsy, bory bagienne, ło- Cały zespół dużych drapieżników różnych a. na terenie ścieżki dydaktycznej w Je- czajna, kopytnik pospolity, pierwiosnek zowiska, torfowiska i bagna, które istotnie gatunków wymaga dla swego istnienia ziornie, która prowadzi do rezerwatu lekarski, marzanka wonna, kocanki pia- wzbogacają bioróżnorodność tego terenu dużego zróżnicowania biocenotycznego przyrody „Jasne” (jezioro oligotrofi cz-

34 35 ne), potem zaś do jeziora Czarne (jezio- roślin rosnących na różnych siedliskach. ro eutroﬁ czne). Tutaj również prowadzone są zajęcia b. Obserwacje przyrodnicze w punk- dydaktyczne dla uczniów. Realizacja cie widokowym na kolonię kormora- tematów w ośrodku opiera się najczę- nów i czapli w rezerwacie przyrody ściej na takich formach pracy jak poga- „Czerwica”. danka, prelekcja, pokaz oraz aktywne c. Ponadto realizowane są zajęcia ob- ćwiczenia polegające na samodzielnej jazdowe po miejscach o znaczeniu hi- pracy uczniów. Czas trwania takich zajęć storycznym w Parku tj. Szymbark, Ka- 1–2godziny. mieniec, Fabianki – Gostyczyn. Tematy na w/w zajęciach mają cha- 3. Zajęcia dydaktyczne prowadzone rakter warsztatowy, oznacza to, że ucznio- w szkołach wie pracują w oparciu o własne obser- Pracownicy ZPKPI i WD w Jerzwałdzie wacje. Wykorzystywany jest taki sprzęt prowadzą w szkołach lub innych insty- jak lupy, pudełka do obserwacji żywych tucjach oświatowych prelekcje, poga- owadów, kompasy, lornetki, zestawy edu- danki, odczyty i zajęcia warsztatowe. kacyjne do badania wód, gleb, oraz takie W zależności od wieku i stopnia materiały jak mapy, arkusze pracy dla wiedzy uczestników możliwe jest do- ucznia, przewodniki przyrodnicze. Zada- stosowanie tematów zajęć oraz sposobu nia na ścieżkach są realizowane w oparciu ich przeprowadzenia. o przygotowywane przez Zespół scenariusze zajęć, zawierające aktywne formy Ścieżki dydaktyczne: edukacji ekologicznej, gry dydaktyczne, 1. Ścieżka dydaktyczna „Jasne” samodzielną pracę uczniów z wykorzysta- 2. Ścieżka dydaktyczna „Solniki” niem arkuszy pracy. Czas trwania takich 3. Szlak historyczno – przyrodniczy „Szym- zajęć uzależniony jest od wieku i odbior- bark – Kamieniec”. ców oraz ich stanu wiedzy: 2–4 godziny. 4. Ścieżka dydaktyczna „Silm”.

2. Zajęcia w siedzibie Zespołu W Jerzwałdzie przy siedzibie ZPKPI w Jerzwałdzie. iWD znajduje się Ośrodek Okresowej Re- W siedzibie Zespołu Parków Krajobra- habilitacji Zwierząt Chronionych, w któ- zowych w Jerzwałdzie, znajduje się sala rym rokrocznie przebywa kilkadziesiąt wystawowa prezentująca walory przy- zwierząt – głównie ptaków, które uległy rodnicze Parków Krajobrazowych oraz nieszczęśliwym wypadkom. Po udzieleniu sala dydaktyczna wyposażona w sprzęt pomocy medycznej, rehabilitacji, zwie- audiowizualny. Dzięki temu prowadzone rzęta wypuszczane są na wolność o ile ich są tu zajęcia prezentujące walory przy- stan zdrowotny na to pozwala, w przeciw- rodniczo – historyczne naszych Parków nym wypadku przekazywane są do spe- oraz tematy z zakresu zasad ochrony cjalistycznych ośrodków tj. Ogrody Fauny przyrody w Polsce. Ponadto przy sie- Polskiej, Ogrody Zoologiczne. dzibie ZPK w Jerzwałdzie znajduje się opisany tablicami ogród dydaktyczny, Autorzy tekstów: Mariola Matuszek, Maciej Rodziewicz, Janusz Sokołowski gdzie można zapoznać się z gatunkami Autor zdjęć: Andrzej Stachurski

36 38 3939 41 Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich

14-233 Jerzwałd 62 tel./fax (89) 7588527 e-mail: [email protected] www.pkwim.pl Dyrektor Krzysztof Słowiński

Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich został utworzony 4 stycznia 1994 roku. Urz. Woj. Olszt. Nr 3, w celu zachowania wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych, walorów krajobrazowych i widokowych, naukowo-poznawczych i dydaktycznych obszaru Wzgórz Dylewskich. Powierzchnia parku wynosi 7151,2 ha. Zaś Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórza Dylewskie 14 882,6 ha. Ponad połowa powierzchni Parku pokryta jest lasami (3 519 ha, lesistość 52%), następnie użytkami rolnymi (39%). Powierzchnie OCHK Wzgórza Dylewskie zajmują głównie użytki rolne w ok. 83%. Pod koniec roku 1994 powstał Zespół Parków Kra- w kierunku południowym. Odrębnymi formami są najniżej jobrazowych Pojezierza Iławskiego i Wzgórz Dylewskich położone zagłębienia wytopiskowe i rynny. Większość z siedzibą w Jerzwałdzie. tych form jest zabagniona i bezodpływowa. Przykładem Podstawowymi formami morfologicznymi w grani- formy wytopiskowej jest jezioro Francuskie. cach Parku są pagórki i wzgórza morenowe. Góra Dylew- Geneza Wzgórz Dylewskich nie została w pełni wyja- ska jest właśnie wzgórzem morenowym. Mniejsze wzgó- śniona. Wg. Kondrackiego i Galona powstały one na styku rza i pagórki posiadają najczęściej kształt kopuł. Większe dwóch płatów lodowca w fazie poznańskiej zlodowacenia wzgórza mają na ogół płaskie lub faliste powierzchnie wiślanego. Powstanie działu lodowego było uwarunko- oraz strome, rozczłonowane i pocięte parowami zbocza. wane elewacją podłoża trzeciorzędowego do wysokości Kształt poszczególnych wzgórz jest najczęściej wydłużo- ok. 100 m nad dzisiejszy poziom morza. ny. W północnej części Parku dłuższe osie wzgórz mają Marks w oparciu o przeprowadzone badania wyraża kierunek zbliżony do równoleżnikowego. W pozostałej pogląd, że Wzgórza Dylewskie stanowią zespół moren części wzgórza wydłużone są południkowo. Charakte- czołowych na tle wyniesienia w obrębie wysoczyzny po- rystycznymi formami w obrębie Parku Krajobrazowego lodowcowej falistej. Genezę Wzgórz Dylewskich wiąże on są doliny i rynny wód roztopowych. Biorą one począ- z procesami tektonicznymi lub neotektonicznymi. Churski tek w samym centrum Wzgórz Dylewskich i kierują się uważa, że Wzgórza Dylewskie powstały w wyniku procesów we wszystkich kierunkach na zewnątrz, najczęściej jednak deglacjacji lodowca w streﬁ e martwego lodu. Konﬁ guracja

42 43 terenu powstała na skutek wytapiania się py drzew oraz głazy narzutowe i głazo- gatunkiem z drzew w rezerwacie jest odznacza sie strukturą różnowiekową brył martwego lodu, dzięki czemu utwo- wiska. Do ciekawszych zaliczyć można: buk. Obok buka, pojedynczo występuje i budową wielowarstwową. rzyły się zagłębienia. Kształt i wielkość – G łazowisko koło leśniczówki Napro- tu świerk, o wysokości 35 m, grab, brzoza, „Rzeka Drwęca” – rezerwat o po- poszczególnych form Wzgórz Dylewskich mek – na obszarze ok. 4 arów znajdu- dąb i osika w różnym wieku. Przeźroczy- wierzchni 1888, 27 ha, utworzony jest efektem zarówno akumulacji, jak i wy- je się ponad 40 głazów. Największy stość taﬂ i tego niewielkiego zbiornika w1961 roku. Rezerwat chroni wody tapiania się ogromnych brył lodu. Woda – granit szary z odcieniem różowym wodnego, jakim jest Jezioro Francuskie rzeki Drwęcy, jej dopływy i jeziora, z wytapiających się brył lodu tkwiących ma obwód 6,6 m i wysokość 0,9m; zmienia się w zależności od pory roku. przez które przepływa. Na terenie Par- we Wzgórzach Dylewskich dała początek – Ró żowy granit z wyrytym na powierzch- Największa jest w październiku, najmniej- ku ochroną objęty jest również dopływ dolinom wód roztopowych. We wnętrzu ni prostokąta napisem „Gr. Rose 1918”. sza zaś w lipcu, wiąże się to z rozwojem Drwęcy – Dylewka, natomiast pozostałe Wzgórz są one głęboko wcięte. Wycho- Jego obwód wynosi 10,1 m a wysokość planktonu, złożonego z mikroskopijnych dopływy – Poburzanka, Gizela, Sande- dząc na zewnątrz łączą się w szersze 1,6 m, położony ok. 500 m na północ organizmów roślinnych i zwierzęcych. la, Struga i Wel mają chronione swoje formy i dają początek równinom wód od rezerwatu „Jezioro Francuskie”; Jak głosi legenda, nazwa samego jeziora źródła, a ochroną rezerwatową objęte roztopowych. – Ciemnoszary granit grubokrystaliczny pochodzi stąd, że jeszcze w czasie kam- są ich ujściowe odcinki już za otuliną o obwodzie 11 m i wysokości 1,25 m, panii napoleońskiej miejscowi chłopi Parku. W dorzeczu Drwęcy obserwuje Klimat położony ok. 200 m na północny za- utopili tu kilku Francuzów, mszcząc tym się występowanie wielu gatunków ryb Teren parku cechuje swoisty klimat wyni- chód od wieży telewizyjnej; samym krzywdę wyrządzoną miejscowej typowych dla wód o charakterze tak kający ze wzniesienia ponad poziom ob- – Trzy orzechy mandżurskie o obwodach dziewczynie. podgórskim jak i nizinnym, głównie szaru otaczającego, z pochylenia i wysta- od 130 do 289 cm oraz klon srebrzysty Do rezerwatu można dojść pieszo pstrąga, łososia, troci i certy. wy zboczy, szaty roślinnej, powierzchni o obwodzie 285 cm w północnej części lub dojechać rowerem kilkoma drogami: wód oraz obszarów podmokłych itp. We- parku w Lipowie; z Ostródy, Lubawy lub Dąbrówna. Do- Obszary Natura 2000 dług Kondrackiego Wzgórza Dylewskie – Tulipanowiec o dwóch pniach o obwo- brym punktem wyjściowym do zwie- Na terenie Parku Krajobrazowym Wzgórz różnią się od regionów sąsiednich niż- dach 130 i 200 cm w parku w Glądach; dzania jest miejscowość Wysoka Wieś. Dylewskich wyznaczono Specjalny Ob- szymi o ok. 1°C średnimi temperaturami – Wiąz górski o dwóch pniach o obwo- W niektórych fragmentach trasy do- szar Ochrony Siedlisk „Ostoja Dylewskie i wyższymi o ok. 50 mm rocznymi suma- dzie 460 cm w parku w Bałcynach. strzec można pokryte mchami i poro- Wzgórza” PLH 280043. mi opadów. Brak jest jednak w literaturze stami głazy narzutowe rozsiane między szczegółowego opracowania warunków Rezerwaty przyrody drzewami, po drugiej stronie natomiast klimatycznych Garbu Lubawskiego. Na obszarze Parku znajdują się 3 rezer- głębokie, porośnięte bujną roślinnością Rzeźba terenu Na obszarze Parku występują wa- waty przyrody: parowy i rynny subglacjalne z licznymi Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich runki o znacznej zmienności przestrzen- „Jezioro Francuskie” – rezerwat zabagnionymi obniżeniami terenowymi obejmuje najwyższą część Garbu Lu- nej klimatu, wynikającej z rzeźby i po- ﬂ orystyczny utworzony w roku 1963, lub oczkami wodnymi. bawskiego. Jest to unikalny zespół form krycia terenu. Zmienność ta ma istotne obejmujący śródleśne jezioro położone „Dylewo” – rezerwat ten został w Polsce północnej. Rzeźba jest najważ- znaczenie dla przyrody i gospodarki. w pobliżu Góry Dylewskiej, o powierzch- utworzony w 1970 roku. Ma on na celu niejszym walorem tego terenu. Wśród spotykanych w krajobrazie mło- ni 2,93 ha, oraz przylegający doń las ochronę fragmentu lasu liściastego Obszar Parku usytuowany jest po- doglacjalnym autonomicznych jedno- o powierzchni 10,71 ha. o powierzchni 9,46 ha, reprezentu- wyżej rzędnej 165 m n.p.m., osiągając stek klimatycznych, na rozpatrywanym Jest ono najwyżej położonym jącego zespół buczyny pomorskiej. w najwyższym wzniesieniu – Górze Dy- obszarze szczególny udział mają klima- w woj. warmińsko-mazurskim jeziorem Porasta on wschodnie zbocza Góry lewskiej 312,2 m n.p.m. Najniższe miejsca ty: wzgórz morenowych, obniżeń tere- (247,7 m n.p.m.). Rezerwat został utwo- Dylewskiej. Buczyna ta przedstawia położone są w dolinach cieków wodnych, nowych i obszarów leśnych. rzony w celu zachowania stanowisk ro- 115-letni drzewostan z dominującym np. w dorzeczu Poburzanki 165 m n.p.m. snącej tam wierzby borówkolistnej oraz bukiem zwyczajnym z domieszką ja- Charakterystyczną cechą ukształtowania Pomniki przyrody fragmentu buczyny pomorskiej. Zbocze wora, modrzewia europejskiego, dębu terenu jest wyjątkowo silna dynamika Na terenie Parku i otuliny utworzono południowo-wschodniej części jeziora bezszypułkowego, świerka pospolitego rzeźby terenu, wyrażająca się wielkością 22 pomniki przyrody ożywionej i nie- porasta drzewostan buczyny pomorskiej i jednostkowym udziałem innych ga- lokalnych deniwelacji i intensywnością ożywionej. Należą do nich drzewa i gru- w wieku około 160 lat. Najliczniejszym tunków drzew. Utworzony drzewostan występowania form morfologicznych.

44 45 Deniwelacje 40–60 m są powszech- Gatunki objęte ochroną ścisłą to: lęgowych gatunków ptaków oraz 7 re- i mieniak strużnik mają status gatunków ne, a nierzadko osiągają 80 m. Spadki cis pospolity, wierzba borówkolistna, gularnie zalatujących (wszystkie oprócz narażonych na wyginięcie, a pozostałe: na zboczach często przekraczają 25%. bluszcz pospolity, zimoziół północny, 9 gatunków są chronione). Z ssaków wietek gorczycznik, czerwończyk pło- Obszar parku jest jedynym w woje- pióropusznik strusi, widłak goździsty, stwierdzono 25 gatunków, z tego 9 jest mieniec, rusałka wierzbowiec, rusałka wództwie regionem o tak dynamicznej widłak jałowcowaty, widłak torfowy, chronionych. Łącznie na terenie Parku żałobnik i mieniak tęczowiec zaliczane konfi guracji terenu posiadającym rów- widłak wroniec, orlik pospolity, grzy- wykryto 236 gatunków zwierząt, z tego są do gatunków rzadkich. nocześnie cechy węzła hydrografi czne- bienie białe, grążel żółty, rosiczka okrą- 168 objętych jest ochroną gatunkową. Z ssaków do ciekawych i cennych go. Stąd wody powierzchniowe odpływają głolistna, lilia złotogłów, listera jajowata, Teren Parku jest silnie przekształ- gatunków zaliczyć należy wilka, któ- promieniście w różnych kierunkach. Cieki kruszczyk szerokolistny, podkolan bia- cony rolniczo, z niewielką ilością tere- rego 1 parę stwierdzono w 1993 roku. wodne biorą tu swój początek, a ich źródła ły, storczyk krwisty, storczyk plamisty, nów podmokłych, z silnie porozrywany- Niestety mimo wprowadzonej ochrony zlokalizowane są głównie na obrzeżach storczyk szerokolistny, storczyk Fuksa, mi kompleksami leśnymi. Jednak mimo w maju 1993 roku został zastrzelony Parku i w otulinie. Ciekawostką jest to, gnieźnik leśny. to lista występujących tu gatunków basior i szczenna wadera opuściła ob- że teren Parku i otuliny w całości należy Gatunki objęte ochroną częściową zwierząt jest długa i atrakcyjna. Dotyczy szar Wzgórz Dylewskich. Było to jedy- do zlewni Drwęcy. Jej dopływy przepły- to: bagno zwyczajne, porzeczka czarna, to zwłaszcza motyli dziennych i ptaków. ne w ostatnich latach miejsce dłuższe- wające w granicach Parku to: Dylewka, kruszyna pospolita, kalina koralowa, pa- Spośród gatunków, które występują go przebywania wilków w zachodniej Poburzanka, Gizela, Sandela, Świniarc, protka zwyczajna, kopytnik pospolity, lub niedawno występowały na terenie części regionu. Z innych chronionych pierwiosnka lekarska, marzanka wonna, ssaków na terenie Parku występują: jeż Struga, Mała Wkra. Wzgórz Dylewskich trzy są umieszczone centuria pospolita, kocanki piaskowe, w spisie gatunków zagrożonych w „Pol- wschodni, ryjówka aksamitna i malutka, Szata roślinna konwalia majowa, turówka leśna. skiej Czerwonej Księdze Zwierząt”. Są wydra, gronostaj i łasica. Do ciekawych to: wydra, wilk i orlik krzykliwy. Der- gatunków należy zaliczyć mufl ona, któ- W krajobrazie Parku dominują głównie Świat zwierząt kacz, który prawdopodobnie gnieździ ry został introdukowany na Wzgórzach lasy liściaste – grądy i buczyny (bu- Na terenie Parku występuje wiele cen- się w okolicy Dylewa, Szczepankowa Dylewskich w 1986 roku, a więc jeszcze czyna pomorska i kwaśna) oraz bory nych i ciekawych gatunków zwierząt. i na łąkach nad Gizelą, znajduje się przed utworzeniem Parku. Od momentu mieszane. Na terenie Parku Krajobra- Stwierdzono tu 6 gatunków chronionych na światowej liście zagrożonych pta- wprowadzenia 6 osobników populacja zowego Wzgórz Dylewskich stwierdzo- biegaczy – dużych, drapieżnych chrząsz- ków. Do gatunków zagrożonych w skali rozrosła się i dzisiaj liczy już sobie ok. no występowanie 750 gatunków roślin czy, z których największy, dochodzący europejskiej, występujących na terenie 75 osobników. Mufl ony zasiedlają przede naczyniowych, co stanowi 1/3 fl ory ro- do 4 cm długości to biegacz skórzasty. Parku zaliczamy również: trzmielojada, wszystkim okolice Jagodzin, Wygody, ślin naczyniowych całej Polski. Oprócz Inne gatunki występujące na obszarze orlika krzykliwego, żurawia, zimorodka, Glaznot i Wierzbicy tego oznaczono 92 gatunki mszaków. Parku to biegacz wręgaty, granulowany, dzięcioła czarnego, lerkę, pokrzewkę Wśród roślin naczyniowych są obecne leśny, gajowy i ogrodowy. Z innych owa- jarzębatą, muchołówkę małą, gąsiorka, Użytki ekologiczne gatunki górskie i podgórskie, które za- dów, występujących na terenie Parku srokosza, brzegówkę i pokląskwę. Bar- „Napromek” – powierzchnia 1,72 ha. siedlają zbocza i dna parowów. Wśród warto wymienić chronione trzmiele – dzo ciekawa i cenna jest fauna motyli Zbiornik dystrofi czny otoczony pyłem tor- nich możemy odnaleźć: pióropusznika 5 gatunków, m.in. trzmiel ziemny, leśny dziennych. Spośród 43 stwierdzonych fowym. Miejsce rozrodu płazów i siedlisko strusiego, olszę szarą, bez koralowy, i kamiennik oraz z 43 gatunków występu- gatunków aż 9 umieszczonych jest owadów wodnych; przetacznika górskiego, kokoryczkę jących tu motyli dziennych, 3 chronione na „Czerwonej liście zwierząt zagro- „Szczepankowo” – powierzchnia okółkową, fi ołka trwałego, przytulię – mieniak tęczowiec, mieniak strużnik żonych i ginących w Polsce” w tym do- 1,86 ha. Podmokły nieużytek rolny okrągłolistną, widłaka wrońca, bo- i paź królowej. Z kręgowców stwierdzo- stojka dafne zaliczona jest do gatunków o charakterze torfowiska niskiego, po- dziszka żałobnego, niezapominajkę no 10 gatunków płazów (wszystkie chro- ginących (najwyższy status zagrożenia). rośnięty roślinnością szuwarową, zara- leśną, kosmatkę gajową, mannę ga- nione), m.in. traszkę grzebieniastą i zwy- Na obszarze Parku obserwowano ją stający łozą, młodą brzozą. Wartościowe jową. Stwierdzono również występo- czajną oraz ropuchę zieloną, 4 gatunki w wielu miejscach, co wskazuje na to, miejsce rozrodu płazów, miejsce lęgowe wanie 37 roślin podlegających ochro- chronionych gadów (jaszczurka zwinka że Wzgórza Dylewskie są ważną ostoją ptaków; nie gatunkowej (25 ochronie ścisłej i żyworódka, padalec i żmija zygzako- tego gatunku. Ponadto, kolejne 3 gatun- „Wałdyki” – powierzchnia 6,96 ha. i 12 ochronie częściowej). wata), 105 lęgowych i prawdopodobnie ki – paź królowej, dostojka akwilonaris Podmokły nieużytek rolny o charakterze

46 47 torfowiska niskiego, zarastający łozą, tyczne oraz tabliczki z nazwami drzew młodą brzozą, otoczony wąskim pasem i krzewów. Poza tym można odpocząć użytkowanego pastwiska. Miejsce rozro- w „Zielonej klasie pod kasztanowcem”, du płazów i siedlisko owadów wodnych. gdzie dzieci chętnie korzystają ze znaj- dującego się tam placu zabaw. Turystyka w Parku Obszar Parku jest bardzo atrakcyjny do Ścieżka przyrodnicza „Uroczysko uprawiania turystyki pieszej, rowero- Napromek”. wej i narciarskiej. Istnieje tutaj pieszy Położona jest w bliskim sąsiedztwie szlak turystyczny PTTK tzw. „Grun- leśniczówki Napromek i opisuje cie- waldzki” prowadzący do Pól Bitwy pod kawe fragmenty różnych środowisk Grunwaldem. Długość trasy to 67 km. tam występujących: lasów, łąk, cieków W Obrębie Parku szlak przebiega przez wodnych. Trasę ścieżki opisuje 29 ta- Dylewo- Jezioro Francuskie- Górę Dy- blic informacyjnych. Przy leśniczówce lewską – Pietrzwałd - Naprom. Na trasie jest doskonale zagospodarowany teren warto zwiedzić gotycki kościół, cmen- wypoczynkowy z miejscem na ognisko, tarz ewangelicki oraz pozostałość po można tu zobaczyć stado danieli, dziki zespole pałacowo – parkowym we wsi oraz konie. Dylewo; zabytkowy, drewniany kościół Autorzy tekstów: Mariola Matuszek, w Pietrzwałdzie oraz dwa rezerwaty Maciej Rodziewicz, Janusz Sokołowski przyrody: Dylewo i Jezioro Francuskie. Autor zdjęć: Andrzej Stachurski Wzgórza Dylewskie posiadają bardzo dobre warunki dla uprawiania nar- ciarstwa biegowo – nizinnego. Wpływa- ją na to dobre warunki śniegowe. Śnieg tutaj pojawia się nieco wcześniej i za- nika 1–2 tygodnie później niż w innych częściach regionu. W okresie zimowym czynny jest wyciąg narciarski w miej- scowości Wygoda na Górze Czubatce (279,9 m n.p.m.)

Ścieżki przyrodnicze Na obszarze Parku terenowe zajęcia przyrodnicze realizowane są przez Ze- spół Parków Krajobrazowych w Jerzwał- dzie na terenie ścieżek dydaktycznych:

Ścieżka przyrodnicza „Góra Dylewska”. Ma swój początek na szczycie Góry Dy- lewskiej i zataczając pętlę na Jeziorze Francuskim wraca do początku trasy. Na trasie ustawione są tablice tema-

48 50 51 52 53 Mazurski Park Krajobrazowy

Krutyń, 11-710 Piecki tel./fax (0-89) 742 14 05 e-mail: [email protected] http://parkikrajobrazowewarmiimazur.pl/mazurski/ Dyrektor Włodzimierz Jankowski

Mazurski Park Krajobrazowy został utworzony w grudniu 1977 r. w celu zachowania wartości przyrodniczych, kulturowych i historycznych tego obszaru dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki. W granicach Parku znajduje się największe w Polsce jezioro Śniardwy oraz północ- na część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią. Park położony jest na terenie województwa warmińsko-mazurskiego i obejmuje swoimi granicami części gmin: Piecki, Mrą- gowo, Świętajno, Ruciane Nida, Mikołajki, Orzysz i Pisz, zajmując pogranicze trzech powiatów: mrągowskiego, piskiego i szczycieńskiego. Powierzchnia Mazurskiego Parku Krajobrazowego wynosi 53 655 ha, a jego strefy ochronnej 18 608 ha. Jest to jeden z największych parków krajobrazowych w Polsce. Powiat mrągowski obejmuje 26 814 ha (gmina Piecki – 15 326 ha, gmina Mikołajki – 10 740 ha, gmina Mrągowo – 748 ha). W granicach powiatu Pisz znajduje się 25 486 ha (gmina Ruciane Nida – 14 706 ha, gmina Pisz – 9 270 ha, gmina Orzysz – 1 510 ha). W powiecie szczycieńskim do Parku należy 1 355 ha gruntów z terenu gminy Świętajno. Powierzchnia lasów na terenie Parku wynosi 28 440 ha, rzeki i jeziora zajmują ok. 15,7 tys. ha. Reszta to użytki rolne. W Mazurskim Parku Krajobra- zowym znajduje się 55 jednostek osadniczych, a liczba stałych mieszkańców Parku wynosi ok. 11 tys. Niektóre wsie wyróżniają się oryginalną architekturą i malow- niczym położeniem, jak np. Krutyń, Lipowo, Wojnowo, Gałkowo, Bobrówko, czy Zgon. Siedziba Parku mieści się

54 55 w zabytkowym drewnianym budynku na terenie Parku należą: cis (2 stanowiska), kormoran, łabędź niemy, tracz nurogęś, Pomniki przyrody w centrum wsi Krutyń. 15 gatunków storczyków, m.in. z listerą czapla siwa, rybitwa czarna, bąk, czajka, Do końca 2010 r. uznano za pomniki Charakterystyczne dla Parku są sercowatą, obuwikiem, kruszczykiem błot- dzięcioł czarny i zielony, jarząbek, orze- przyrody na terenie Mazurskiego Parku liczne jeziora z największym w Pol- nym, tajężą jednostronną, czy żłobikiem chówka, krzyżodziób świerkowy, wilga, Krajobrazowego 95 obiektów, w tym sce jeziorem Śniardwy (powierzchnia koralowym, a także rośliny owadożerne gołąb siniak, dudek, barwny zimorodek, 4 głazy narzutowe i 91 drzew lub ich 11 416 ha wraz z jeziorami Kaczerajno – rosiczka okrągłolistna, pływacz zwyczaj- sporadycznie spotykana kraska. Nad grup. Są to najczęściej stare dęby, wy- i Seksty). Dużymi jeziorami są: Beł- ny i średni oraz piękne rośliny związane górną Krutynią i na strumieniu Pierwos, stępujące pojedynczo lub w grupach, dany (941 ha), Mokre (815 ha i 51 m z wilgotnymi łąkami, jak: pełnik euro- w okresie jesienno-zimowym, nierzadko sosny o ciekawych kształtach, malow- głęb.), Łuknajno (692 ha), Mikołajskie pejski, kosaciec syberyjski, mieczyk da- obserwować można pluszcze. Licznym nicze aleje lipowe, a wśród głazów – gra- (498 ha), Warnołty (465 ha), Zdrużno chówkowaty, goździk pyszny. Do reliktów ptakiem na omawianym terenie jest bo- nity i gnejsy. (252 ha) oraz kilkadziesiąt mniejszych. glacjalnych i borealnych na terenie Parku cian biały, który został uznany za symbol Godnymi obejrzenia i łatwymi do od- Ciekawostką przyrodniczą w dorzeczu należy m. in. chamedafne północna (naj- Mazurskiego Parku Krajobrazowego. szukania w terenie są między innymi: Krutyni jest obecność ponad 20 małych, większe stanowisko w Polsce), zimoziół Charakterystycznym zbiorowiskiem 1. „Zakochana Para”, para drzew, gdzie śródleśnych jeziorek dystroﬁ cznych, północny, wielosił błękitny, turzyca stru- roślinnym na terenach morenowych jest dąb obejmuje konarami sosnę – rosnąca charakteryzujących się kwaśną, bru- nowa, turzyca luźnokwiatowa i wierzba tu grąd – wielogatunkowy las liściasty, ok.1km na zachód od wsi Krutyń, przy dro- natną wodą. Zajmują one bezodpływo- borówkolistna. Ta ostatnia rośnie w liczbie w którym drzewostan tworzą przede dze prowadzącej do „Plaży Krutyńskiej” we zagłębienia, najczęściej w terenach około 400 okazów na śródpolnym torfo- wszystkim: dąb szypułkowy, lipa drobnolist- nad Jeziorem Mokrym; dąb szypułkowy – piaszczystych. Oprócz rzeki Krutyni i je- wisku przy północnej granicy Parku. na, grab zwyczajny, klon zwyczajny. W skład obw. 200 cm, wys. 18 m, sosna zwyczajna zior, na omawianym terenie występują Fauna Mazurskiego Parku Krajobra- roślinności zielnej runa, szczególnie pięknej -obw. 275 cm, wys. 27 m, liczne strumienie o czystej wodzie, któ- zowego należy do najbogatszych w Pol- w okresie kwitnienia (kwiecień-czerwiec) 2. „Dąb Krutyński”, dąb rosnący przy re niejednokrotnie mają charakter ma- sce. Dobrze poznane są tu kręgowce, wchodzą m. in. marzanka wonna, gajowiec drodze z Krutyni do Jeziora Mokrego, łych rzeczek. Najbardziej interesujący- natomiast zwierzęta bezkręgowe wyma- żółty, czerniec gronkowy, jaskier kosmaty, w lesie przy szlabanie; dąb szypułkowy mi strumieniami są tu: Blankowa Struga gają opracowania. Do często spotykanych ﬁ ołek przedziwny, gwiazdnica wielkokwia- – obw. 530 cm, wys. 25 m, (strumień wypływający z jeziora Wisko- ssaków należą tu: jeleń, sarna, dzik, zając, towa, kokoryczka wielokwiatowa, zawilec 3. „Mazurski Dąb Bartny”, dąb bartny lisko i uchodzący do jeziora Kaczerajno, wiewiórka, lis, jenot, kuna, łasica, tchórz, gajowy, przylaszczka pospolita, trędow- rosnący na skraju rezerwatu „Zakręt”, ok. które jest odnogą jeziora Seksty; pły- jeż, kret oraz ryjówki i nietoperze. Spotyka nik bulwiasty, żywiec cebulkowy, rzadka 200 m w głąb lasu ścieżką obok „Dębu nie przez malowniczy, leśny i odludny się też łosie, wilki, wydry, gronostaje, bor- kokorycz pełna, pasożytniczy łuskiewnik Krutyńskiego”, pszczoły wymarzły w cza- teren), Pierwos (lewy dopływ Krutyni, suki, bobry, a z drobnych ssaków rzęsorka. różowy, lilia złotogłów, czyściec leśny, złoć sie ostrej zimy w 1979 r.; dąb szypułkowy łączący z Krutynią jeziora Kołowinek Bardzo rzadkie są rysie. W ostatnich latach żółta i wiele innych. W tutejszych grądach – obw. 315 cm, wys. 28 m, i Pierwos. Ostatni odcinek strumienia rozprzestrzeniła się tu norka amerykań- pospolicie występuje chroniony krzew 4. „Dąb nad Mukrem” im. Karola Mał- Pierwos, łączący jezioro Skok z rzeką ska, czyniąc spustoszenie wśród gniazd wawrzynek wilczełyko. łka, rosnący na wschodnim brzegu Je- Krutynią, nazywany jest Garcianką) oraz ptaków środowisk podmokłych. Na tere- Dla terenów sandrowych Parku cha- ziora Mokrego w rezerwacie „Królew- Uklanka (strumień przepływający obok nie Parku występuje wiele rzadkich i giną- rakterystyczny jest bór sosnowy, w któ- ska Sosna”, ok. 1 km od miejscowości osady Uklanka, biorący początek w je- cych ptaków. Do takich możemy zaliczyć rym dominuje sosna zwyczajna, często Zgon, przy drugiej zatoce od Zgonu; ziorze Mojtyny i wpadający od zachodu największego naszego ptaka drapieżnego z domieszką świerka i brzozy, a w runie dąb szypułkowy – obw. 552 cm, wys. do Jeziora Mokrego). – bielika (9–10 par lęgowych), rybołowa występują licznie – borówka czarna, bo- 30 m, Flora Mazurskiego Parku Krajobra- (2–3 pary), orlika krzykliwego (15–20 par), rówka brusznica, mącznica lekarska, po- 5. „Królewska Sosna”, martwa, przy zowego jest stosunkowo dobrze poznana bociana czarnego (1–2 pary), naszą naj- mocnik baldaszkowaty, widłak goździsty drodze biegnącej wzdłuż Jeziora Mokre- (dotyczy to głównie roślin naczyniowych), większą sowę – puchacza (3–4 pary), cie- i spłaszczony. W zbiorowisku tym wystę- go na wschodnim brzegu naprzeciwko bogata jak na warunki Polski północno- trzewia (na granicy wyginięcia). Oprócz puje jałowiec pospolity. ścieżki prowadzącej do „Dębu nad Mu- wschodniej i dobrze zachowana. W tym nich godnymi wymienienia są: kanie – Przez Park przebiega wschodnia gra- krem”, ok. 1 km od miejscowości Zgon; miejscu warto wymienić rośliny chronio- czarna i ruda, trzmielojad, sokół kobuz, nica zasięgu buka i tworzy aż tutaj jeszcze sosna zwyczajna – obw. 360 cm, wys. ne i szczególnie interesujące. Do takich błotniak zbożowy, sowa uralska, żuraw, wysokie drzewostany. 35 m,

56 57 8. „Dąb Diany”, największy dąb w Ma- się tu łabędzie krzykliwe, pluszcze oraz wysokości – 33 m. W runie występuje za rezerwat biosfery (MaB), a w 1978 r. zurskim Parku Krajobrazowym, rosnący wydry pożywiające się na lodzie Jeziora ok. 100 gatunków, z roślin chronionych wpisano je na listę międzynarodowych w grądzie przy północno-zachodnim Krutyńskiego. – lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, rezerwatów Konwencji RAMSAR. Odby- brzegu Jeziora Gardyńskiego; dąb szy- 2. Zakręt – rezerwat leśny, pow. a także konwalia majowa, przylaszczka wa tu lęgi kaczka hełmiatka, gatunek wy- pułkowy – o obw. 610 cm, wys. 29 m, 105,82 ha. Rezerwat chroni 3 jeziorka pospolita, zawilec gajowy. stępujący w rejonie Morza Azowskiego 9. „Dąb Oliwii”, dąb kandelabrowy dystrofi czne z reliktową fl orą torfowisk 5. Pierwos – rezerwat krajobra- i Kaspijskiego. Zobaczyć też można bie- rosnący 1 km na południowy zachód wysokich oraz otaczające lasy sosnowe zowo-fl orystyczno-faunistyczny, pow. lika, błotniaka stawowego, czaplę siwą, od wsi Bobrówko; dąb szypułkowy – z domieszką dębu szypułkowego w wie- 605,48 ha. Rezerwat chroni zróżnico- kormorana, rybitwę czarną, a na wodzie o obw. 440 cm, wys. 29 m, ku ok. 200 lat. Można tu prześledzić za- wane ekosystemy leśne, torfowiskowe łyski, perkozy oraz kaczki płaskonosa i ro- 20. Głaz narzutowy, różowy granit rastanie jezior śródleśnych i tworzenie i wodne. Ochroną objęto płytkie, zara- żeńca. Występuje tu remiz, a w trzcinach na półwyspie Kusnort na południowy się torfowisk z charakterystycznymi pły- stające jezioro Pierwos, strumienie Pier- rzadka wąsatka. wschód od Mikołajek; jest to największy wającymi wyspami (odrywające się frag- wos i Garciankę oraz ujściowy odcinek 9. Jezioro Warnołty – rezerwat głaz narzutowy w Mazurskim Parku Kra- menty kożucha torfowego). Na uwagę rzeki Krutyni, gdzie występują rzadkie krajobrazowo-ornitologiczny, pow. jobrazowym; obw. 1215 cm, wys. 2 m, zasługuje tu fragment boru bagiennego rośliny i zwierzęta. Występuje tu wie- 373,3 ha. Chroni płytkie, zarastające 21. Głaz „Edward”, szary granitognejs z typowymi gatunkami w podszycie, jak le starych drzew, z których na uwagę jezioro, stanowiące odnogę Śniardw. bagno zwyczajne i borówka bagienna. na zachód od osady Zakręt w gminie zasługują dęby (o obw. powyżej 3 m). Jest to obszar lęgowy wielu gatunków Piecki; obw. 680 cm, wys. 1,4 m, Rezerwat jest znanym obiektem dydak- Z rzadkości fl orystycznych wymienić ptaków wodno-błotnych oraz miejsce tycznym, gdzie zobaczyć można rosicz- można: wielosił błękitny – roślinę pół- żerowania rzadkich gatunków ptaków Rezerwaty Mazurskiego kę okrągłolistną, wełniankę pochwowatą nocną oraz bardzo rzadki mech Palu- drapieżnych. Są wśród nich: łabędź nie- Parku Krajobrazowego i wąskolistną oraz żurawinę. W rezerwa- della sąuarrosa. Spotkać tu można tak my, czapla siwa, kokoszka wodna, łyska, 1. Krutynia – rezerwat krajobra- cie gnieżdżą się licznie gągoły, spotkać rzadkie w kraju zwierzęta, jak: bielika, kaczka krzyżówka, perkoz dwuczuby, zowo-leśny, pow. 273,12 ha. Rezerwat tu można bielika i puchacza. orlika krzykliwego, puchacza czy wilka, bielik, kania czarna i ruda. Jest to jezio- chroni Jezioro Krutyńskie i górny odci- 3. Królewska Sosna – rezerwat a w okresie jesienno-zimowym na stru- ro eutrofi czne z dobrze wykształconą nek rzeki Krutyni, wypływającej z tego leśny, pow. 97,42 ha. Chroni ponad mieniu Pierwos zaobserwować można roślinnością wodną, której głównym jeziora oraz przybrzeżne lasy liściaste 200-letni starodrzew sosnowy z do- interesującego ptaka rzek górskich i wy- składnikiem jest trzcina pospolita. Jej i mieszane. Poznać tu można rośliny mieszką dębu szypułkowego, świerka żynnych – pluszcza. skupiska wnikają daleko w obręb po- runa leśnego, jak: przylaszczkę, zawil- i brzozy brodawkowatej oraz 3 jeziorka 6. Czaplisko – Ławny Lasek – re- ca gajowego i żółtego, kokoryczkę wie- dystrofi czne z reliktową fl orą torfowisk zerwat ornitologiczny, pow. 7,62 ha. wierzchni wodnej. Jezioro otaczają lokwiatową i wonną, konwalię majową, wysokich (rosiczka okrągłolistna, mo- Chroniony jest ponad 200-letni drze- skupienia roślinności turzycowej, za- konwalijkę dwulistną, zerwę kłosową drzewnica zwyczajna, bagno zwyczaj- wostan sosnowy, gdzie niegdyś była rośli wierzbowych, a miejscami lasów i skrzyp zimowy, a także pasożytniczą ne). Atrakcją turystyczną jest obumarła kolonia czapli siwej. olszowych. roślinę – łuskiewnika różowego. Przełom w wieku ok. 300 lat pomnikowa sosna 7. Czapliniec – rezerwat ornitolo- 10. Jezioro Lisiny – rezerwat fl ory- rzeki Krutyni wyróżnia się płytką, przej- (360 cm obw.) oraz dąb szypułkowy giczny, pow. 17,10 ha. Rezerwat chroni po- styczny, pow. 15,78 ha. Obejmuje zara- rzystą wodą, w której zobaczyć można (540 cm obw.), nazwany „Dębem nad nad 200-letni drzewostan sosnowy, gdzie stające jezioro śródleśne z silnie zaro- liczne kamienie z krasnorostem Hilde- Mukrem” im. Karola Małłka. W runie wcześniej była kolonia czapli siwej. śniętymi brzegami i stanowiska rzadkich brandtia riuulańs. Występuje też gąbka występują: pierwiosnka wyniosła, goź- 8. Jezioro Łuknajno – rezerwat orni- roślin szuwarowych i wodnych (kłóć wie- słodkowodna Euspongilla lacustris. Spo- dzik piaskowy, sasanka Tekli oraz pną- tologiczny, pow. 709,97 ha. Chroni jedną chowata, jezierza giętka). Zespół trzci- tkać tu można: bielika, dzięcioła czarne- cy się po nadjeziornych olszach, chmiel z największych ostoi łabędzia niemego ny pospolitej okala niemal całe jezioro go, pospolitą sójkę, a na wodzie stale zwyczajny. w Polsce. W okresie letnio-jesiennym pasem równej szerokości. Na skraju tego występującą parę łabędzi niemych, i tra- 4. Strzałowo – rezerwat leśny, przebywa tu do 2 500 łabędzi. Obserwo- zespołu występuje szuwar kłóci wiecho- cze nurogęsi z młodymi. W rezerwacie pow. 14,12 ha. Utworzony dla zachowa- wano w rezerwacie ponad 175 gatunków watej. Na uwagę zasługuje również bo- gnieździ się puszczyk i lelek kozodój. Zi- nia fragmentu lasu mieszanego. Spoty- ptaków, z których 95 gniazduje. W 1977 r. gactwo mchów. Dno jeziora pokryte jest mową porą ujrzeć można zatrzymujące kamy tu sosny o ładnym pokroju i dużej jezioro zostało uznane przez UNESCO warstwą mułu ok. 4 m.

58 59 11. Krutynia – zwany Krutynia uwagi na zmienność osobniczą, para Dolna – rezerwat krajobrazowo-fl ory- krogulców pozwalająca zauważyć dy- styczno-faunistyczny, pow. 969,33 ha. morfi zm płciowy u ptaków drapieżnych. Rezerwat obejmuje dolny odcinek W innej gablocie można zaobserwować rzeki Krutyni, jeziora Gardyńskie, Mali- zmienność dymorfi czną na przykładzie nówko, Dłużec i Smolak oraz przyległe gili, zięb i grubodziobów. Wielką sym- lasy, torfowiska i łąki. W obrębie rezer- patią zwiedzających cieszą się bociany, watu Krutynia ma szerokość ok. 30 m zwłaszcza, gdy poznają historię rato- i głębokość 2–7 m. Charakteryzuje się wania młodego boćka, którego hodo- powolnym prądem i silnie wykształ- waliśmy od pisklęcia – wyrzuconego conymi meandrami. Rezerwat chroni z gniazda – do dużego ptaka. Jednak fragment Parku o najbogatszej fl orze wrodzona wada serca stała się przy- i faunie. Wśród roślin na uwagę zasłu- czyną jego śmierci. Gablota z sowami guje 10 gatunków storczyków z takimi pomaga zapoznać się zwiedzającym rzadkościami, jak listera sercowata, li- z cechami przystosowawczymi tych piennik Loesela, podkolan biały, a także ptaków do nocnej aktywności, a gablota owadożerne rośliny – rosiczka i pływa- z ptakami wodnymi umożliwia pozna- cze oraz efektowne rośliny takie, jak nie cech przystosowawczych do życia pełnik europejski, orlik pospolity, lilia w środowisku wodnym. złotogłów, sasanka łąkowa. Do rzadkich Dobrze prezentowana jest rodzina roślin należą: o stepowym charakterze – krukowatych: kruk, gawron, wrona siwa, zawilec wielkokwiatowy i dzwonek bo- kawka, sójka, orzechówka oraz barwna loński; relikty glacjalne – wielosił błękit- sójka. Dużym zainteresowaniem cieszą ny, turzyce -strunowa i luźnokwiatowa; się kowalik, dzięcioły i pełzacze z po- a także wełnianka delikatna, bagnica wodu różnych sposobów zdobywania torfowa, rdestnica nitkowata. Gnieżdżą pożywienia. Preparaty żmji i zaskrońca się tu rzadkie gatunki ptaków: bielik, ry- uczą odróżniania tych gatunków. Bobry, bołów, orlik krzykliwy, puchacz, żuraw, wydry, a wśród małych drapieżników ry- zimorodek, derkacz i wodniczka. jówka malutka, uświadamiają właściwą Muzeum Przyrodnicze wielkość tych ssaków. W muzeum przedstawiane są też Park posiada Muzeum Przyrodnicze, zlo- prace plastyczne z konkursów o tema- kalizowane w zabytkowej, drewnianej tyce przyrodniczej, uczniów szkół pod- mazurskiej stodole. Kolekcja przyrodnicza liczy ponad stawowych z terenu Parku. 250 eksponatów zwierząt, stale powięk- Muzeum czynne jest od ponie- szając się. Wszystkie eksponaty w naszym działku do piątku w godz. 8.00–15.00, muzeum spreparowane są po mistrzow- a w okresie letnim również w soboty sku przez dr. Janusza Dynowskiego. i niedziele. W kolekcji ptaków drapieżnych Przy Parku działa również ośrodek znajdują się bieliki stary i młody, a tak- rehabilitacji bocianów. że z rozpostartymi skrzydłami, kilka my- Autorka tekstu: Alicja Kruszelnicka szołowów umożliwiających zwrócenie Autor zdjęć: Waldemar Bzura

65 Błędzianka wraz ze swoimi dopły- tilloides, brzoza niska Betula humilis, wami: Żytkiejmską Strugą i Bludzią jest malina moroszka Rubus chamaemorus, Park Krajobrazowy główną rzeką odwadniającą teren Par- wełnianka pochwowata Eriophorum ku. Puszczańskie rzeki cechują się wy- vaginatum, manna litewska Glyceria li- Puszczy Rominckiej sokimi walorami krajobrazowymi. Płyną thuanica lub żurawina drobnolistkowa albo w głębokich dolinach o stromych Oxycoccus maicrocarpus. zboczach albo meandrują na rozległych, Charakterystycznym dla tych ob- płaskich i silnie zatorﬁ onych obszarach. szarów zbiorowiskiem roślinnym są Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej Cały obszar Parku położony jest w do- również torfowiska (wysokie jak i niskie), Żytkiejmy, ul. Szkolna 1, 19-504 Dubeninki rzeczu Pregoły. w tym torfowiska wiszące spotykane tel./fax 87 615-97-27 Rzeźbę terenu puszczy i okolic na zboczach dolin i kopułowe. e-mail: [email protected] www.pkwim.pl urozmaicają obniżenia będące pozo- Czyste powietrze, czysta woda, Dyrektor Jaromir Krajewski stałością po bryłach martwego lodu, duża rozmaitość siedlisk, niewielka obecnie zajmowane głównie przez zbio- antropopresja, to jedne z ważniejszych rowiska torfowiskowe lub jeziora wyto- czynników, dzięki którym fauna Parku Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej położony jest piskowe, takie jak Ostrówek (2,5 ha), Krajobrazowego Puszczy Rominckiej na północno-wschodnim krańcu województwa warmiń- czy Pobłędzie (53 ha). Największe je- jest bogata i różnorodna. Ze wzglę- sko-mazurskiego, w granicach powiatu gołdapskiego, ziora Parku i otuliny to jeziora rynnowe: du na leśny charakter Parku dominują na terenie gmin Dubeninki i Gołdap. Od północy Park Gołdap (234 ha), Czarne (162 ha) i Prze- tu gatunki leśne i eurotypowe (czyli graniczy z Obwodem Kaliningradzkim. Park zajmu- rośl (65 ha). wszędobylskie). Spośród ptaków liczne je powierzchnię 14 620 ha, a obszar otuliny wynosi Puszcza Romincka stanowi zwarty i pospolite są: kowalik, kruk, sójka, orze- 7942 ha. Park Krajobrazowy utworzony został 14 stycz- kompleks leśny zlokalizowany po oby- chówka, kukułka, a także wiele gatunków nia 1998 roku celem ochrony wartości przyrodniczych, dwu stronach granicy o powierzchni cał- dzięciołów, sikor, drozdów, łuszczaków, historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Obejmuje kowitej 35,5 tys. ha, z czego po stronie muchołówek i pokrzewek. Natomiast polską część Puszczy Rominckiej wraz z terenami poje- polskiej znajduje się 12,5 tys. ha lasów. do nielicznych gatunków leśnych należą: ziernymi położonymi na jej południowych i wschodnich Puszcza Romincka jest kompleksem siniak, gołąb gniazdujący w dziuplach, obrzeżach. wyjątkowym w skali kraju ze względu czy sowa włochatka. W składzie fauny na występowanie w jej obrębie gatun- Parku widać pozytywny efekt stosun- Przyroda ków i zbiorowisk charakterystycznych kowo dużej ilości martwego drewna Obszar Parku cechuje urozmaicona rzeźba terenu, dla strefy borealanej. Surowy klimat pozostającego w lesie. Wciąż można charakterystyczna dla obszarów młodoglacjalnych. Pięk- o cechach wyraźnie kontynentalnych tu spotkać rzadkie gatunki chrząszczy ny krajobraz, duże wysokości względne sięgające miej- oraz niezwykle zróżnicowana rzeźba te- kózkowatych, tj. zgrzypik twardokryw- scami 80 metrów oraz licznie występujące wyraźne wzgó- renu są odpowiedzialne za wykształce- ka, zagwoździk brunatny, czy sichrawa rza polodowcowe sprawiły, że region ten nazywany jest nie się zbiorowisk charakterystycznych górska, a także wiele innych gatunków Mazurami Garbatymi. Najwyższe wzniesienia (do 295 m dla lasów Dalekiej Północny. Szczegól- bezkręgowców związanych z próchnie- n.p.m.) zlokalizowane są w południowo-wschodniej czę- nie ciekawym drzewostanem jest świer- jącym i rozkładającym się drewnem. ści Parku i jego otuliny, w rejonie Golubi. W północnej czyna borealna na torﬁ e, dzięki której Puszcza Romincka z licznymi ka- części puszczy wyróżnia się kulminacja Królewskiej Góry Puszcza Romincka może szczycić się nałkami, strugami i naturalnymi zagłę- (217,9 m n.p.m), zaś we wschodniej Wilczej Góry (207,7 m turystycznym mianem „polskiej tajgi”. bieniami terenu jest doskonałym sie- n.p.m.). Na szczególną uwagę ze względów krajobrazo- Spośród drzew dominuje świerk, licznie dliskiem bobrów. Bobry tworząc swoje wych zasługują okolice Maciejowięt, Stańczyk i Będzi- występuje także sosna i dąb. Na uwagę rozlewiska przyczyniają się również szewa, pomiędzy którymi rozciąga się dolina Błędzianki, zasługują borealne relikty polodowco- do ochrony wielu innych zwierząt zwią- będąca głęboką na 40-70 metrów rynną polodowcową. we: wierzba borówkolistna Salix myr- zanych z terenami podmokłymi, w tym

66 67 utworzony w 1973 roku. Obejmuje pół- torakilometrowy odcinek doliny strumienia, któremu zawdzięcza swoją nazwę. Rezerwat ten powołano w celu ochrony naturalnych stanowisk pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris, pa- proci występującej głównie w górach, natomiast na niżu bardzo rzadkiej. „Dziki Kąt” jest rezerwatem le- śnym, zajmującym obszar 35 ha, utwo- rzonym w roku 1973. Porośnięty jest głównie borami mieszanymi, wykazują- cymi cechy charakterystyczne dla lasów naturalnych, tj. układ piętrowy, odno- wienie naturalne. Na szczególną uwa- gę zasługuje fragment wilgotnego boru świerkowego. Jest to typ lasu charakterystyczny dla lasów północy, a w Pusz- czy Rominckiej występuje na południo- Rezerwat leśny „Boczki” utworzo- wo-zachodniej granicy zasięgu. ny w 1974 roku zajmuje powierzchnię Największym rezerwatem w Parku 109 ha. Rezerwat obejmuje zróżnicowa- jest „Struga Żytkiejmska” zajmująca ob- ne siedliska i zbiorowiska leśne. Gatun- szar 467 ha. Rezerwat ten został utwo- kami dominującymi w drzewostanach rzony w 1982 roku. Nazwa rezerwatu są: lipa, klon, jesion, wiąz i świerk, na- jest również nazwą małej rzeczki prze- tomiast w starych drzewostanach bra- pływającej przez jego teren. Żytkiejm- kuje dębu i grabu, typowych gatunków ska Struga wije się w pobliżu granicy gatunków chronionych i ginących m.in.: puszczyki, łasice, kuny, jenoty, a także grądowych. państwowej, przekraczając ją kilkakrot- kumaka nizinnego, traszki grzebienia- już bardzo nieliczne wilki i rysie. Rezerwat „Mechacz Wielki” utwo- nie. Obszar rezerwatu obejmuje dolinę stej, dzięcioła białogrzbietego, bociana rzony w 1974 roku na powierzchni Żytkiejmskiej Strugi wraz z rozległymi czarnego, żurawia, samotnika, smużki, Ochrona przyrody 147 ha obejmuje kompleks torfowisk. szuwarami oraz otaczającymi je lasami czy rzęsorka rzeczka. Rzeki Parku, cho- Wysokie walory przyrodnicze Pusz- Największy obszar zajmuje tu rozległe bagiennymi. ciaż niewielkie, są zamieszkałe przez czy Rominckiej zadecydowały o włącze- torfowisko wysokie porośnięte starymi W 2001 roku na powierzchni 76 ha ciekawe gatunki ryb: pstrąga, głowacza niu jej do Europejskiej Sieci Ekologicznej skarłowaciałymi sosnami. Otacza je bór utworzono rezerwat „Uroczysko Kram- białopłetwego, słonecznicę, różankę, bagienny z charakterystycznymi roślina- Natura 2000. Specjalny Obszar Ochrony nik” – jedyny rezerwat znajdujący się a także przez minogi. mi runa: bagnem zwyczajnym, borówką w otulinie Parku. Obejmuje bagienne Siedlisk „Puszcza Romincka” obejmuje O dobrej kondycji tutejszych eko- czarną, borówką bagienną. Na obrze- zbiorowiska leśne, m.in. bór bagienny, teren pokrywający się z granicami Par- systemów świadczy również boga- żach rezerwatu występują torfowiska subborealną brzezinę bagienną, bore- ty zespół drapieżników. Na terenach ku Krajobrazowego. Z kolei teren otuliny niskie, związane z płynącą granicami alną świerczynę na torﬁ e. Na terenie otwartych polują krogulce, myszołowy, stanowi Obszar Chronionego Krajobra- Czarną Strugą oraz fragmenty torfowisk rezerwatu występuje malina moroszka błotniaki, orliki krzykliwe, a także lisy zu „Puszcza Romincka”. Najcenniejsze przejściowych. Rubus chamaemorus, gatunek typowy i tchórze. Nad większymi rzekami moż- przyrodniczo miejsca w Parku i otulinie „Czerwona Struga” to najmniejszy dla zbiorowisk tundrowych, natomiast na spotkać wydrę, natomiast w lesie – chronione są jako rezerwaty przyrody. rezerwat Parku o powierzchni 3,6 ha, w Polsce będący reliktem glacjalnym.

68 69 Na obszarze Parku Krajobrazowe- kach, liczące 36 m wysokości. Ze wzglę- Na zachodnim skraju Puszczy Ro- leśnym, – „Ptaki Puszczy Rominckiej” go Puszczy Rominckiej i otuliny zloka- du na swoją architekturę zwane bywają minckiej położone jest miasto Gołdap – ścieżka ornitologiczna i „Rechot” – lizowane są 22 pomniki przyrody. Są „Akweduktami Puszczy Rominckiej”. – jedyne uzdrowisko w województwie ścieżka zapoznająca z życiem i biologią to głównie pojedyncze drzewa, ale także Podwójne, ale niższe mosty zobaczyć warmińsko-mazurskim. Leczy się tu płazów. W części wschodniej puszczy 6 grup drzew, 2 aleje oraz 4 głazy narzu- można także w Botkunach i Kiepojciach. schorzenia górnych dróg oddechowych zlokalizowane są ścieżki: – „Na skraju towe. W parku podworskim w Bludziach Wzdłuż dawnego torowiska zachowały oraz choroby narządu ruchu. Gołdap sły- puszczy” poświęcona czynnej ochro- znajduje się pomnikowy dąb szypułko- się ponadto ciekawe budynki dworco- nie jako ośrodek sportów zimowych oraz nie przyrody, – „Puszcza Romincka” wy „Dworzanin”. W Puszczy Rominckiej we: typowe, pruskie, z czerwonej ce- miejsce organizacji słynnych imprez, ta- – opisująca wybrane zagadnienia przy- w oddziale 80 znajduje się grupa 7 bu- gły jak w Żytkiejmach lub stylizowane kich jak: Bieg Jaćwingów, Kartaczewo, rodnicze, – „Niezapominajka” – ścieżka ków, przy zielonym szlaku turystycz- na wiejskie rezydencje w Błąkałach, czy Konkurs Krzyku. W północnej części o znaczeniu ekosystemów leśnych, – nym, a w oddziale 371 przy szlaku roczy Pobłędziu. Gołdapi, na terenie Lasu Kumiecie za- „Golubie – wieś, której nie ma” poświę- werowym „Tropami Rominckich Jeleni” Na obrzeżach Puszczy Rominckiej chowały się pozostałości po kwaterze cona historii nieistniejącej wsi, – „Wokół grupa 12 lip drobnolistnych zrośniętych znajduje się kilka ciekawych obiektów głównej Luftwaff e. W mieście znajduje Jarów Błędzianki” – ścieżka zapoznają- u podstaw. Do najciekawszych alei nale- architektonicznych. W Galwieciach za- się Muzeum Ziemi Gołdapskiej z ekspo- ca z rzeźbą terenu okolic Stańczyk. Nad żą: aleja 229 jarząbów szwedzkich przy chował się klasycystyczny pałac, park zycją historyczną, militarną, etnografi cz- jeziorem Ostrówek przy ścieżce „Re- drodze Błąkały-Stańczyki oraz 19 dębów podworski i cmentarz rodowy. W Zawi- ną i geologiczną. chot” oraz w Będziszewie przy ścieżce szypułkowych przy budynku dawnego szynie znajduje się odbudowany dwór Interesującym obiektem jest także „Na skraju puszczy” znajdują się wieże nadleśnictwa w Żytkiejmach. Najwięk- z XIX w. W Rogajnach zachował się ze- Galeria Rękodzieła i Sztuki Ludowej zlo- widokowe. szym głazem będącym pomnikiem przy- spół pałacowo-parkowy, a w Bludziach kalizowana w Gminnym Centrum Kultu- Duży wybór obiektów noclego- rody jest położony w Białych Jeziorach zabytkowy park podworski. Charakte- ry w Dubeninkach. wych i gastronomicznych o zróżnico- „Tytan” o obwodzie 10,27 m. rystycznym elementem w krajobrazie wanym standardzie i cenach oferuje Na terenie Parku planowane jest są cmentarze ewangelickie, których Zagospodarowanie Gołdap. Poza miastem turysta znajdzie utworzenie dwóch użytków ekolo- jest ponad 60, w tym dwa pochodzące turystyczne nocleg w gospodarstwach agrotury- gicznych: „Torfowiska źródliskowego” z pierwszej wojny światowej – w Dube- Przez teren Puszczy Rominckiej stycznych i domkach letniskowych ze stanowiskiem zarazy bladokwiato- ninkach i Żytkiejmach. przebiegają dwa piesze szlaki tury- zlokalizowanych na obrzeżach puszczy wej Orobanche pallidifl ora i wielosiła Ciekawostką historyczną związaną styczne umożliwiające poznanie róż- w Galwieciach, Pluszkiejmach, Dubenin- błękitnego Polemonium caeruleum oraz z Puszczą Romincką są znajdujące się nych zakątków oraz dotarcie do najważ- kach, Kiepojciach, Błądziszkach, Błąka- „Ślepego jeziorka” obejmującego dys- na jej terenie głazy Wilhelma. Głazy niejszych atrakcji turystycznych. Szlak łach, Stańczykach, Maciejowiętach, Żyt- trofi czny zbiornik wodny z torfowiskiem upamiętniają polowania cesarza Wil- zielony wprowadza turystów w głąb kiejmach i Łysogórze. W Dubeninkach wysokim i borem bagiennym. helma II na rominckie jelenie. Już w XV puszczy, czerwony zaś przebiega jej po- i Stańczykach znajdują się czynne se- wieku puszcza znana była jako dosko- łudniowym skrajem. Głównym szlakiem zonowo punkty gastronomiczne. Walory nały teren polowań. W XIX wieku za- rowerowym biegnącym przez puszczę Autorki tekstów: Anna Naruszewicz, historyczno-kulturowe słynęła wśród wielkich łowczych Prus jest szlak „Tropami Rominckich Jeleni” Magdalena Marzec Obiektem wzbudzającym najwięk- Wschodnich. W roku 1890 utworzono oznaczony kolorem czerwonym. Szlak Autorki zdjęć : Natalia Dorushina, Anna Naruszewicz, Katarzyna Siwak sze zainteresowanie wśród turystów jest tu zamknięty rewir łowiecki dostępny zatacza pętlę długości 88,6 km o po- dawna linia kolejowa przeprowadzona wyłącznie dla cesarza Wilhelma II oraz czątku i końcu w Gołdapi. równolegle do dawnej granicy pruskiej, zapraszanych przez niego gości. Z tego Dokładniejsze poznanie przyrody na skraju Puszczy Rominckiej. Duże okresu pochodzą słynne głazy Wilhel- i historii Puszczy Rominckiej umożliwiają urzeźbienie terenu wymagało wznie- ma, których w polskiej części pusz- liczne ścieżki edukacyjne. W zachodniej sienia kilku przepraw mostowych, obec- czy zachowało się osiem. Na głazach części przebiegają: – ścieżka „Porosty” nie stanowiących interesujące i znane widnieją napisy w języku niemieckim prezentująca różnorodność gatunko- zabytki techniki. Najsłynniejsze z nich mówiące o dacie polowania i wielkości wą porostów, – „Czworolist” – ścieżka to podwójne mosty kolejowe w Stańczy- trofeum. poświęcona ogólnym zagadnieniom

70 71 72 73 74 Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej

Elbląg, ul.Bohaterów Westerplatte 18

Rez. tel./fax 55 611 45 90 Nowinka e-mail: [email protected]

Rez. Dolina www.pkwe.pl Stradanki www.pkwim.pl Dyrektor Alicja Nowak Rez. KadyÒski Las

Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej został utwo- Rez. Buki rzony w 1985 r. w celu zachowania wartości przyrodniczych, Wysoczyzny Elblπskiej historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Powierzchnia Parku wynosi 13.732 ha, a jego otulina wynosi 22.948 ha. Wysoczyzna Elbląska to rozległy płat falistej moreny dennej z zespołami pagórków zwanych drumlinami. Jej północno – zachodnią, stromo opadającą ku Zalewowi Wi- ślanemu krawędź tworzą pozostałości wybrzeża klifowego dawnego morza litorynowego. Znaczna wysokość Wyso-

Rez. Zatoka czyzny, osiągająca na Srebrnej Górze około 199 m n.p.m. Elblπska oraz duże różnice wysokości sprzyjały powstaniu na jej zboczach głębokich wąwozów i jarów. Na obszarze Wysoczyzny Elbląskiej można wyróżnić dwie, wyraźnie odróżniające się strefy geomorfologiczne: wierzchowinową i krawędziową. Pierwsza z nich charakteryzuje się niewielkimi deniwelacjami terenu i dominacją form akumulacyjnych. W tej części wysoczyzny rozpoczy- na bieg większość cieków, które w streﬁ e krawędziowej nadają rzeźbie zdecydowanej dynamiki. Działalność wód płynących spowodowała silne rozczłonkowanie zboczy wysoczyznowych, nadając im niepowtarzalny charakter i urok. Ta część wysoczyzny cechuje się dużymi deniwelacjami terenu. Występujące liczne jary i wąwozy porośnięte są dorodnymi lasami bukowymi. Na zboczach i w dnach wą- wozów można spotkać okazałe głazy narzutowe. Niektóre z nich zostały uznane za pomniki przyrody. To właśnie stre- Inny typ krajobrazu wykształcił się lacyjnym, zabagnione, porośnięte roślin- fa krawędziowa, skupiająca dobrze zachowane elementy w nadzalewowej części parku. Dominują nością szuwarową, która stanowi miejsce przyrodnicze, stanowiła podstawę utworzenia parku. tu tereny równinne o charakterze akumu- lęgowe ptactwa wodnego.

76 77 Flora i fauna Parku Oprócz walorów przyrodniczych obszar rezerwatu przebiega ścieżka przy- gniazdowania i żerowania ptaków wod- Cechą charakterystyczną szaty ro- również walory kulturowe były podsta- rodniczo – historyczna „Kadyński Las”., nych i błotnych. ślinnej na wierzchowinie jest przewaga wą utworzenia Parku. Na budownictwo – Buki Wysoczyzny Elbląskiej (94,02 ha) Na terenie Parku Krajobrazowego pól uprawnych, upraw ogrodowych i sa- Wysoczyzny Elbląskiej duży wpływ miało został utworzony w celu zachowania frag- Wysoczyzny Elbląskiej znajduje się ob- sąsiedztwo Żuław Wiślanych. Świadczą szar Natura 2000 „Doliny erozyjne Wyso- dów, a w streﬁ e krawędziowej – zacho- mentu buczyny pomorskiej i zespołu grą- o tym zachowane, w wielu miejscowo- czyzny Elbląskiej” w ramach europejskie- wanie znacznych powierzchni lasów. du świeżego z czosnkiem niedźwiedzim ściach, domy podcieniowe (Łęcze, Ka- go systemu sieci Natura 2000. Tereny te Lasy zajmują ok. 50% powierzchni Parku. i żebrowcem górskim. Obejmuje pagórko- mionek Wielki, Elbląg – Próchnik, Pagórki) obejmują najbardziej cenne doliny erozyj- Przeważają lasy liściaste bukowe, bukowo waty teren, pocięty licznymi wąwozami, i zagrody holenderskie. Na terenie Parku ne wzdłuż cieków, na których występują – dębowe, dębowo – grabowe oraz lasy dnem których płyną strumienie. 100 let- zachowało się również wiele podmiej- siedliska, rośliny oraz zwierzęta istotne z udziałem świerka. Szczególnie cenne nie buki dorastają do 30 m wysokości. skich dworów, szczególnie w pobliżu z punktu widzenia ochrony różnorodności i dobrze wykształcone jest zbiorowisko W runie najczęściej możemy spotkać: Elbląga (Połoniny, Ostrobrzeg, Bogda- biologicznej Europy. buczyny pomorskiej, ponadto występują przetacznik górski, bluszcz pospolity, niec, Bielany Wielkie, Zajazd i Podgórze). Wysoczyzna Elbląska nie od dziś tu olsy i wilgotne łęgi. Ciekawostką jest czosnek niedźwiedzi, kopytnik pospolity Niestety większość z nich jest obecnie jest wielką atrakcją dla turystów. Jeszcze występowanie gatunków górskiej ﬂ ory, i wiele innych roślin. w bardzo złym stanie. Najcenniejszym za- w XIX wieku zostały powołane do życia rzadkie na północy Polski, jak: tojad dzió- – Dolina Stradanki (119,86 ha) został bytkiem jest zespół pałacowo – folwarcz- liczne towarzystwa turystyczne mające baty, olcha szara, manna gajowa, kosmat- utworzony w celu zachowania unikato- ny w Kadynach, stanowiący na początku propagować walory krajoznawcze tej ka gajowa, tojeść gajowa, lepiężnik biały, wego krajobrazu rzeki Stradanki oraz XX wieku własność cesarza niemieckiego pięknej krainy. Dla jej potrzeb zaadap- ochrony rzadkich i chronionych gatunków żebrowiec górski i przetacznik górski. Inne Wilhelma II. W skład tego zespołu wcho- towano najbardziej atrakcyjne tereny roślin oraz zwierząt, głównie awifauny. rzadkie gatunki występujące w Parku to: dzi: XVII-wieczny pałac, oranżeria, stajnie, leżące głównie w granicach dzisiejszego Sieć głębokich dolin erozyjnych poprze- wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospoli- zabudowania gospodarcze, rozległy park Parku. W celu podniesienia atrakcyjności dzielana wzniesieniami, wysięki i zaba- ty, lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, oraz XVIII-wieczny klasztor oo. francisz- najbardziej charakterystycznym formom gnienia świadczą o walorach tego terenu. wiciokrzew pomorski, szczyr trwały, pió- kanów. Niegdyś znajdował się tu Cesar- terenowym nadawano legendarne i mi- W runie lasu stwierdzono występowanie ropusznik strusi, skrzyp olbrzymi, widłak ski Zakład Majoliki Artystycznej, dzisiaj te tologiczne nazwy, urządzano miejsca wroniec, bez koralowy, czosnek niedźwie- wyroby ceramiczne eksponowane są mię- między innymi następujących gatunków widokowe, budowano domy noclegowe dzi, żywiec cebulkowy, czerniec gronko- dzy innymi w Elbląskim Muzeum Arche- roślin chronionych: wawrzynek wilczeły- i zajazdy. wy, dzwonek szerokolistny, arcydzięgiel ologiczno – Historycznym. W Kadynach ko, bluszcz pospolity, skrzyp olbrzymi, Wędrowców prowadzi po Wysoczyź- litwor, podkolan biały, storczyk plamisty rośnie słynny, jeden z największych i naj- tojad dzióbaty, kruszczyk siny, podkolan nie Elbląskiej pieszy szlak turystyczny oraz kruszczyki szerokolistny i siny. starszych dębów w Polsce – dąb im Jana zielonawy. Kopernikowski, pomyślany jako trasa łą- Urozmaicona jest również fauna Par- Bażyńskiego. Ciekawy zespół zabytków – Nowinka (74,25 ha) został utworzony cząca miejsca pobytu Mikołaja Koperni- ku. Osobliwością jest wschodnioazjatyc- znajduje się w Tolkmicku, zachował się w celu ochrony dolin erozyjnych, wystę- ka w północnej Polsce, międzynarodowy ki jeleń sika, sprowadzony w końcu XIX tu średniowieczny układ miejski, gotycki pujących w nich wysięków i zabagnień szlak rowerowy R1, szlak wokół Zalewu wieku z Azji. Występuje tu również: łoś, kościół, fragmenty murów miejskich oraz oraz porastających je zbiorowisk leśnych. Wiślanego R64 oraz wiele krótszych szla- jeleń, daniel, sarna, dzik, wilk, borsuk, je- liczne stare kamienice. Lasy porastają wzniesienia i głębokie wą- ków rowerowych i pieszych. not i wydra. Do rzadkich ptaków gnieżdżą- wozy. Krajobraz jest bardzo malowniczy Autorka tekstu: Jolanta Marcinkowska cych się w Parku należą: bielik, rybołów, Rezerwaty Parku: ze względu na rzeźbę terenu. Chodząc po Autorzy zdjęć: Zygmunt Garwon, orlik krzykliwy, kobuz, puchacz. Strefa – Kadyński Las (8,11 ha) został utworzony terenie rezerwatu możemy zobaczyć mię- Jolanta Marcinkowska przybrzeżna Zalewu Wiślanego, znajdu- w celu zachowania fragmentu starodrze- dzy innymi kruszczyka sinego i widłaka jąca się w otulinie Parku, stanowi siedlisko wu bukowo – dębowego, z drzewami li- wrońca – rośliny objęte ochroną gatunko- licznych rzadkich gatunków ptaków wod- czącymi często 200 i więcej lat oraz z cen- wą, uznane na terenie Polski za ginące. no – błotnych, jak miedzy innymi: gęgawa, nymi roślinami występującymi w runie, W otulinie parku znajduje się cen- ohar, rożeniec, płaskonos, hełmiatka, bąk, jak: widłak wroniec, przetacznik górski, ny rezerwat ornitologiczny „Zatoka El- błotniak stawowy i wiele innych. czerniec gronkowy i lilia złotogłów. Przez bląska” (420,01 ha) chroniący miejsca

78 79 80 8282 83 84 85 Welski Park Krajobrazowy

Jeleń 84, 13 – 230 Lidzbark. tel/fax: 23 698 10 36

e-mail: [email protected] nica ś

www.parkikrajobrazowewarmiimazur.pl/welski o Dyrektor mgr inż. Krzysztof Główczyński ł Wel

W grudniu 1995 roku utworzono Welski Park Krajobrazowy Gmina P (WPK), głównie dla ochrony rzeki Wel, jej doliny oraz jezior, przez które przepływa. Początkowo utworzono go na obsza-

rze województwa ciechanowskiego, pół roku później – na te- Rybno Gmina renie województwa toruńskiego. Obecnie wchodzi w skład jednego województwa warmińsko-mazurskiego. Obszar Welskiego Parku Krajobrazowego wynosi 20 444 ha, zaś jego otulina rozciąga się na łącznej powierzchni 3 895 ha. Charakterystyczną cechą WPK jest różnorodność cech śro- dowiska przyrodniczego, co uwidacznia się m.in. w bogac- twie ﬂ ory i fauny oraz w zróżnicowaniu krajobrazu. Przez Park przebiegają granice kilku regionów. W przeszłości obszar wokół doliny rzeki Wel podzielony był między różny- mi województwami, a do początków XX wieku przebiegała tu granica pomiędzy Prusami Wschodnimi i Zachodnimi, Lidzbark Gmina a następnie pomiędzy Prusami a Polską. Obecnie obszar Gmina Grodziczno Gmina

ten w całości znajduje się w województwie warmińsko-ma- Wel zurskim i podzielony jest między powiatami: działdowskim i nowomiejskim.

Rezerwaty przyrody Na terenie Welskiego Parku krajobrazowego istnieją 4 rezerwaty przyrody: „Bagno Koziana” – został on utworzony w roku 1991 zajmuje powierzchnię 54,85 ha. Położony jest Mapa granic

na terenie gruntów wsi Jeleń, w gminie Lidzbark. Jest /

to rezerwat ornitologiczny, utworzony dla zachowania Park Welski Krajobrazowy ostoi ptactwa wodno-błotnego. Obejmuje kompleks ba-

86 87 gien i torfowisk, zarastających zachodni niej części rezerwatu. Od 1992 roku ob- wysokiego w południowej części re- tarła ryb łososiowatych, notowany kraniec jeziora Jeleń. Nazwa rezerwatu serwuje się zjawisko ubożenia populacji zerwatu. Ekosystem leśny oraz przyle- jest pstrąg potokowy i troć wędrowna. pochodzi od nazwy bagna, nazywane- różnych gatunków ptaków. Przyczyną gające do niego ekosystemy bagienno- Z rzeką związany jest pluszcz – niewiel- go również „Koziunki”.We wschodniej jest prawdopodobnie powolna, lecz sys- jeziorne Jeziora Tarczyńskiego i Grądy ki ptak bytujący przeważnie w pobliżu i środkowej części rezerwatu teren tematyczna zmiana stosunków wodnych. są wartościowe pod względem orni- potoków górskich. Można też zaobser- ma charakter torfowiska wysokiego, Na teren rezerwatu obowiązuje zakaz tologicznym. „Ostrów Tarczyński” jest wować zimorodka. Na terenie rezerwatu w innych miejscach – torfowiska przej- wstępu w okresie lęgowym ptaków, tj. ostoją 85 gatunków ptaków lęgowych występuje kilkanaście gatunków roślin ściowego i niskiego. W południowo-za- od 1 marca do 1 sierpnia każdego roku. i 9 gatunków zalatujących. W obrębie chronionych, w tym objęte ochroną chodniej części znajdują się wyrobiska Zakaz dotyczy również wędkowania. rezerwatu gnieżdżą się ptaki takie jak: częściową (m.in. kopytnik pospolity, potorfowe. Od kilku lat obserwuje się „Ostrów Tarczyński” – utworzo- krakwa, gągoł, nurogęś, zausznik, sie- marzanka wonna, konwalia majowa, kru- tu stałe obniżanie poziomu wód grun- ny został w 1993 roku na powierzchni weczka rzeczna, bekas kszyk, brodziec szyna pospolita, kocanki piaskowe, tu- towych. Szata roślinna „Bagna Koziana” 108,58 ha. Teren rezerwatu znajduje samotny, brodziec piskliwy, turkawka, rówka leśna i paprotka zwyczajna) oraz ma zarówno charakter naturalny, jak się pomiędzy dwoma jeziorami – Grą- pójdźka, puszczyk, sowa uszata, zimo- ochroną ścisłą (pluskwica europejska, i zmieniony przez człowieka, głównie dy i Tarczyńskim, a od północy oddzie- rodek, dudek, krętogłów oraz cztery ga- wawrzynek wilczełyko, kruszczyk sze- na skutek eksploatacji torfu i wytworze- lony jest od lądu rzeką (tzw. krótka tunki dzięciołów – dzięcioł czarny, duży, rokolistny, bluszcz pospolity, gnieźnik niu mozaiki dołów potorfowych. W wielu rzeka). Dojście do rezerwatu możliwe średni i dzięciołek. Można tu spotkać leśny). Około 30 innych gatunków roślin miejscach następuje naturalna sukcesja jest wyłącznie od strony południowej. myszołowa, kanię rudą, bielika a także uznano za rzadko spotykane w skali re- zarośli i lasu – torfowisko zarasta krze- Położenie i konfi guracja terenu sugeru- rybołowa. Do niedawna gniazdowały gionu lub kraju. wami i drzewami: brzozą omszoną i bro- ją, że w przeszłości uroczysko to było tu: bocian czarny oraz orlik krzykliwy. Najmłodszym spośród znajdujących dawkowatą, sosną zwyczajną, wierzbą półwyspem lub wyspą, a jeziora łączyły „Piekiełko” – jest to rezerwat się w Welskim Parku Krajobrazowym szarą (łozą) i innymi gatunkami. Bogatą się. Celem ochrony tego rezerwatu jest krajobrazowy na terenie gminy Gro- rezerwatów przyrody jest utworzony fl orę reprezentuje m.in. wiele rzadkich zachowanie lasów urozmaiconych pod dziczno. Leży nad rzeką Wel pomię- w 2006 roku rezerwat „Jezioro Neliwa”. gatunków roślin torfowiskowych, np. względem siedlisk i zespołów roślin- dzy miejscowościami Chełsty a Trzcin, Rezerwat ma charakter limnologiczny, narecznica grzebieniasta, rosiczka okrą- nych, będących jednocześnie ostoją w pobliżu siedziby dawnego leśnic- zajmuje powierzchnię 33,16 ha. Celem głolistna, pływacz drobny, jeżogłówka licznych gatunków ptaków. Urozmaicona twa Ostaszewo, zajmuje powierzchnię ochrony w rezerwacie jest eutrofi czne najmniejsza i bagno zwyczajne. rzeźba terenu sprawia, że w rezerwacie około 26,19 ha. Obejmuje przełomowy jezioro wraz z przylegającymi do niego W 1989 roku na obszarze rezerwa- występuje duże zróżnicowanie warun- odcinek doliny rzeki Wel, gdzie wystę- torfowiskami, łąkami i lasami. W obrębie tu stwierdzono występowanie 87 gatun- ków siedliskowych i zespołów roślin- puje niemal podgórska rzeźba terenu. rezerwatu stwierdzono aż 22 zbiorowi- ków ptaków. Wśród nich 61 gatunków nych. Rezerwat obejmuje bór mieszany Długość odcinka przełomowego doliny ska roślinne, spośród rzadkich gatunków uznano za lęgowe, a 26 – za przelotne z fragmentami lasów grądowych. Z ga- liczy około 1,5 km. Dzięki niedostępno- roślin stwierdzono tu m.in. turzycę stru- i zalatujące. Wiele gatunków lęgowych tunków drzewiastych występują: sosna ści tych miejsc dla gospodarki człowie- nową, fi ołka torfowego, jezierzę morską jest uznawanych jako zagrożone w Eu- – 70%, dąb – 11%, brzoza – 8,9%, olsza ka zachowała się na stromych zboczach i kokoryczkę okółkową. Rezerwat „Jezio- ropie. Z bogatej fauny ptaków można – 5,3% i świerk – 4,4%. Najwięcej (około naturalna roślinność leśna, głównie ro Neliwa” stanowi także ostoję ptac- spotkać: rybitwę zwyczajną, perkoza 75%) jest drzewostanów około 100-let- grądy zboczowe. Zwraca uwagę liczne twa, odnotowano w nim występowanie dwuczubego, brodźca krwawodziobe- nich. Bogaty jest także podszyt i runo, występowanie źródeł i miejsc wysięku 41 gatunków ptaków, z czego 20 gatun- go, czajkę, perkozka, łabędzia niemego, zmieniające się w zależności od siedli- wody. Rzeka Wel cechuje się tutaj natu- ków odbywających tam lęgi. żurawia zwyczajnego, błotniaka sta- ska. W runie borów mieszanych rosną ralnością i niemal górskim charakterem. wowego, remiza, gąsiorka, piecuszka, licznie m.in. chronione widłaki (jałow- Ma duży spadek, wartki nurt, kamieni- Pomniki przyrody świergotka łąkowego, potrzosa i rokit- cowaty i goździsty) i konwalia majowa. ste dno i naturalne, kręte koryto. Znaj- na terenie Welskiego niczkę. Gatunkiem dominującym była Urozmaiceniem terenu są zagłębienia duje się tu kilka wysp. Na kamieniach Parku Krajobrazowego do niedawna mewa śmieszka, której ko- terenowe z roślinnością bagienną. występuje krasnorost Hildenbrandia Na terenie WPK znajduje się wiele po- lonia – licząca niegdyś nawet 1400 par Największe i najciekawsze pod tym rivularis – wskaźnik czystych i dobrze mników przyrody. Zdecydowaną więk- – znajdowała się w południowo-zachod- względem jest torfowisko o cechach natlenionych wód. Rzeka jest miejscem szość stanowią pojedyncze drzewa.

88 89 Wśród pomnikowych gatunków drzew zachowująca jeszcze stosunkowo naj- na powierzchni 2,90 ha. Miejsca gniazdo- nia polegające na samodzielnej pracy dominują: lipa drobnolistna i dąb szy- większy stopień naturalności. Liczna we mają tu liczne ptaki wodno-błotne. uczniów. pułkowy. Pierwsza z nich ma swoje sieć rowów przekształciła torfowisko, Spośród rzadkiej fl ory rosną tu: storczy- Ostatnio realizowane tematy: miejsca głównie w parkach podworskich nie mniej jednak swoją ostoję mają ki i koniczyna pagórkowa. Interesującym – „Bioró żnorodność Welskiego Parku (Tuczki, Koszelewki) i w pobliżu kościo- tu spośród rzadkich roślin kruszczyk przyrodniczo jest także strome zbocze Krajobrazowego”, łów (Rumian, Lidzbark). Największy błotny, storczyk szerokolistny i krwisty po wschodniej stronie rzeki, gdzie wy- – „Co w torfi e piszczy? – Czyli, czy bagna okaz lipy drobnolistnej rośnie w Rybnie oraz nasięźrzał pospolity, zaś spośród stępują lasy grądowe z rzadkimi i chro- są nam potrzebne?”, osiągając obwód 530 cm (na wysokości zwierząt – pokrzewka jarzębata, żuraw, nionymi gatunkami roślin. – „Las i jego funkcje”, 1,3 m), nieco mniejszy obwód mają lipy gąsiorek i błotniak stawowy. Rozległe „Torfowisko Wąpiersk” – poło- – „Parki narodowe i krajobrazowe koło kościoła w Rumianie (największa powierzchnie łąk są doskonałym miej- żone jest na północ od wsi Wąpiersk, Polski”, osiąga 423 cm). Spośród dębów szy- scem żerowania dla orlika krzykliwego, po prawej stronie szosy do Koszelew. – „Ptaki wokół nas”, pułkowych aż 7 rośnie w Kostkowie, którego można tu często zobaczyć. Zajmuje powierzchnię 6,50 ha. Obejmu- – “Unikalne tereny bagienne Welskiego największe z nich osiągają obwód „Chełsty” – zajmuje obszar 14,22 ha je torfowisko wysokie z kilkoma dużymi Parku Krajobrazowego – Unique bogs 471 i 391 cm, dorastając do wysokości na północ od Chełst, po obu stronach rze- wyrobiskami potorfowymi. Spośród ga- terrains in Welski Lanscape Park”. 28-32 m. Duży okaz dębu szypułkowe- ki Wel. Obejmuje głęboko wciętą w wyso- tunków roślin charakterystycznych dla go rośnie w Koszelewkach (400 cm ob- czyznę rynnę subglacjalną (podlodowco- tego typu torfowisk rosną tu: żurawina Zajęcia w terenie wodu i 28 m wysokości). Wśród innych wą) z pastwiskami i wilgotnymi, zarastają- błotna, modrzewnica zwyczajna, bagno Zajęcia te mają miejsce głównie na dy- gatunków drzew wymiary pomnikowe cymi łąkami. Można tu spotkać chronione zwyczajne, borówka bagienna, bagnica daktycznych ścieżkach przyrodniczych mają: dąb bezszypułkowy w Kostkowie gatunki roślin – storczyka szerokolistnego torfowa i rosiczka okrągłolistna. oraz w rezerwatach przyrody. Tematy (305 cm obwodu), topola osika w Rybnie i krwistego, kalinę koralową, porzeczkę na w/w zajęciach mają charakter warsz- (415 cm obwodu), dwie sosny pospoli- czarną, a z ptaków – zimorodka. Na odcin- Edukacja przyrodnicza tatowy oznacza to, że uczniowie pracują te w Kostkowie, w tym piękny okaz so- ku tym rzeka płynie leniwie i ma charakter w Welskim Parku w oparciu o własne obserwacje. Wyko- sny pospolitej formy kołnierzykowatej typowej rzeki nizinnej, jednak już kilkaset Krajobrazowym rzystywany jest taki sprzęt jak lupy, lor- rosnący przy szosie Rybno-Kostkowo, metrów dalej (w „Piekiełku”) przekształca Zajęcia realizowane w siedzibie Parku netki, zestawy edukacyjne do badania grusza pospolita w Wąpiersku (410 cm się w wartko płynący potok. W siedzibie Welskiego Parku Krajobra- wody, oraz materiały jak mapy, arkusze obwodu), dwa jałowce pospolite w Tar- „Koszelewki” – obejmuje kompleks zowego w Jeleniu, znajdują się dwa mu- pracy dla ucznia, przewodniki przyrod- czynach (76 cm obwodu) i w Kotach. zmeliorowanego torfowiska niskiego zea – Muzeum Etnografi czne i Muzeum nicze. Zadania na ścieżkach są reali- Najwięcej, bo ponad 300 egzemplarzy z licznie występującymi potorfi ami – miej- Przyrody oraz sala dydaktyczna wypo- zowane w oparciu o przygotowywane drzew znajduje się w pomnikowej alei scami w których niegdyś wydobywano sażona w sprzęt dydaktyczny (mikro- przez pracowników scenariusze zajęć, nad Jeziorem Lidzbarskim w Lidzbarku. torf a obecnie poprzez wypełnienie wodą skopy, mini laboratoria) i mulimedialny. zawierające aktywne formy edukacji Rosną tu lipy, klony. Do pomników przy- siedlisko wielu rzadkich gatunków roślin Dzięki temu prowadzone są tu zajęcia ekologicznej, gry dydaktyczne, samo- rody nieożywionej należą cztery głazy i zwierząt, o powierzchni 516 ha. Znajdują prezentujące walory przyrodniczo – hi- dzielną pracę uczniów z wykorzysta- narzutowe znajdujące się w Dębieniu się tu stanowiska takich roślin jak m.in. storyczne Welskiego Parku Krajobra- niem arkuszy pracy. i Truszczynach. kruszczyk błotny, storczyk szerokolistny zowego oraz tematy z zakresu zasad i krwisty. Ponadto bezpośrednie sąsiedz- ochrony przyrody w Polsce. Ponadto Użytki ekologiczne two stawów rybnych sprawia, że można przy siedzibie Parku w Jeleniu znajduje Lekcje w szkołach Na terenie Welskiego Parku Krajobrazowe- tu zaobserwować m.in. żurawie, czajki, się ścieżka dydaktyczna prezentująca Pracownicy Welskiego Parku Krajobra- go utworzono 5 użytków ekologicznych: kormorany, czaple siwe i białe, bielika, typy skrzynek lęgowych stosowanych zowego prowadzą w szkołach prelekcje, „Bladowo” – obejmuje kompleks a także rybołowa. w naszej okolicy, a także ogrodzony pogadanki, odczyty i zajęcia warszta- zmeliorowanego torfowiska niskiego „Kurojady” – położony jest 3 km plac ogniskowy. Realizacja tematów towe. W zależności od wieku i stopnia z dużym obszarem łąk i wilgotnych la- na północ od Lidzbarka, w głęboko wcię- w siedzibie Parku opiera się najczęściej wiedzy uczestników możliwe jest do- sów, o powierzchni 139,04 ha. Na uwa- tej rynnie Welu. Obejmuje szeroki pas na takich formach pracy jak: pogadanka, stosowanie tematów zajęć oraz sposobu gę zasługuje centralna część torfowiska, szuwarów i łąk wokół meandrującej rzeki prelekcja, pokaz oraz aktywne ćwicze- ich przeprowadzenia.

90 91 Wszystkie realizowane przez Wel- atacji torfu. Zompy Jeglijskie to obszar bystrym prądem oraz dużym spadkiem, Występujące ski Park Krajobrazowy zajęcia są bez- mokradeł obejmujący torfowiska niskie sięgającym na niektórych odcinkach na terenie Parku płatne. Zainteresowane szkoły i inne in- i przejściowe (Rhynchosporion albae) 4 %. Wody rzeki zakwalifi kowano do III Muzea: stytucje prosimy o kontakt telefoniczny z licznymi zarastającymi potorfowymi klasy czystości. Między Lidzbarkiem – Warmińsko Mazurskie Muzeum pod numerem 23 698 10 36 i wcześniej- zbiornikami wodnymi, wilgotne łąki oraz a miejscowością Chełsty rzeka przepły- Pożarnictwa, ul. Nowy Rynek, Lidzbark, sze umówienie terminu oraz miejsca zespoły zarośli łozowych i młodego olsu wa przez tzw. Las Nadwelski. W pobliżu tel. 23 696-17-17, prowadzenia zajęć (osoba do kontaktu: (Alnetae glutinosae) oraz lasów brzozo- doliny rozproszone są bagienka środle- – Przyrody – znajduje się ono w siedzi- Beata Szulc-Wittbrodt). wych. Jezioro Neliwa jest płytkim (mak- śne, z mszarem wysoko- i przejściowo- bie WPK w Jeleniu. Muzeum daje moż- symalna głębokość 1,5 m) naturalnym torfowiskowy. Na pn od miejscowości liwość zapoznania się z bliska z niektó- Obszary sieci Natura 2000 jeziorem eutrofi cznym z podwodnymi Chełsty znajduje się przełomowy odci- rymi elementami Parku. Na ekspozy- w Welskim Parku łąkami ramienic, otoczonym szerokim nek doliny o znacznym spadku i krętym cję składają się wypchane zwierzęta, pasem szuwarów i zarośli. Od południa Krajobrazowym nurcie ze stromymi zboczami doliny, zielniki, fragmenty skał oraz fotografi e jezioro graniczy z lasem, zaś na zachód licznymi bocznymi dolinkami erozyj- z terenu WPK. W granicach Welskiego Parku Krajo- od niego ciągną się podmokłe łąki. nymi i źródliskami, co nadaje temu – Etnogra fi czne – znajdujące się również brazowego znajdują się dwa obszary Łącznie stwierdzono 14 typów siedlisk miejscu podgórski charakter. Poniżej w siedzibie WPK w Jeleniu. To mini włączone do europejskiej sieci ekolo- z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/ przełomowego odcinka rzeka wykorzy- muzeum dające możliwość kolekcjo- gicznej Natura 2000 – Ostoja Welska EWG oraz 14 gatunków z Załącznika II. stuje fragment rynny polodowcowej. nowania i eksponowania tych przed- (PLH_280014) i Przełomowa Dolina Unikatowo wykształcone torfowisko al- Jest to obszar o bardzo zróżnicowanej miotów codziennego użytku, które Rzeki Wel (PLH_280015). kaliczne (siedlisko 7230) w dolinie rzeki młodoglacjalnej rzeźbie, gdzie deniwe- prawdopodobnie bezpowrotnie mogą Ostoja Welska zajmuje ok. 14,35% Wel k. Kopaniarzy stanowi ewenement lacje przekraczają 50 m. Rosną tu lasy ulec zapomnieniu. powierzchni Parku i obejmuje odcinek na skalę krajową. Liczne populacje łęgowe (Fraxino-Alnetum) wilgotne łąki rzeki Wel, jej doliny (włącznie z Torfo- rzadkich, typowych dla mechowisk ga- (Angelico-Cirsietum oleracei, Molinion) Wizyty w Muzeum Przyrody i Etnogra- wiskiem Kopaniarze), wraz z przyległy- tunków roślin, m.in. Saxifraga hirculus, fi cznym po uzgodnieniu telefonicznym i torfowiska (Rhynchosporion albae) mi do niej obszarami bagiennymi tzw. jedyna tak liczna w regionie oraz Liparis 23 698-10-36. związane z potorfi ami i naturalnymi Ostoje Koszelewskie,Zompy Jeglijskie loeselii. Znajdują się tu stanowiska re- jeziorkami w dolinie rzeki i zagłębie- i jezioro Neliwa wraz z otoczeniem. liktów polodowcowych: Betula humilis, Ośrodki edukacji ekologicznej: niami wytopiskowymi oraz kadłubowe W znacznej części są to tereny, na któ- Polemonium coeruleum i Viola epipsila. Stowarzyszenie Wrota Mazur, któ- zbiorowiska muraw kserotermicznych rych zarzucono użytkowanie. Rzeka Oczka wodne Ostoi Koszelewskich i stare powstało cztery lata temu, z inicja- (Festuco-Brometea) na zboczach doli- meandrując, płynie przez częściowo wy rybne przy rzece Wel są istotnym tywy ludzi widzących potrzebę oraz ny i nasłonecznionych stokach wzgórz. przesuszone torfowiska, w dużej części miejscem rozrodu kumaka nizinnego możliwość działania na rzecz lokalnej Rzeka Wel na tym odcinku jest bardzo porośnięte lasem i zaroślami. Pośród Bombina bombina. Sama rzek Wel łą- społeczności, zaspokajania jej elemen- lasów występują większe płaty pod- cząca poszczególne fragmenty obszaru istotną ostoją ichtiofauny typowej dla tarnych potrzeb, zarówno jednostko- mokłych łąk (Cirsio-Polygonetum) oraz jest ważnym biotopem ichtiofauny oraz średniej rzeki krajobrazu młodoglacjal- wych jak i zbiorowych, wraz lub obok alkalicznych torfowisk niskich (Caricion ssaków: wydry i bobra. nego. Szczególne znaczenie ma popula- działań struktur samorządowych. Sto- lasiocarpae, m.in.Menyantho sphagne- Przełomowa Dolina Rzeki Wel zaj- cja głowacza białopłetwego. Unikatowy warzyszenie przyjęło statut, dokonało tum teretis), mechowisk i szuwarów muje około 5,4% powierzchni Welskie- charakter ma występowanie zboczowej wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym, wielkoturzycowych. Ostoje Koszelew- go Parku Krajobrazowego i obejmuje postaci grądu (zboczowy las klonowo- uzyskało osobowość prawną, otworzyło skie to kompleks przyrodniczy suchych odcinek rzeki Wel o naturalnym charak- lipowy - forma siedliska 9170-3). Łącz- swe konta bankowe, mogło w ten spo- i podmokłych lasów, łąk, częściowo terze od Lidzbarku do mostu na rzece nie w obszarze występuje 14 typów sób, jako organizacja pozarządowa, roz- osuszonych mokradeł i nieużytków pomiędzy Grodzicznem a Mroczenkiem. siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady począć swe działanie, stając się jeszcze oraz stawów rybnych i torfowisk z ze- Dno jest piaszczysto-kamieniste, a kory- 92/43/EWG, zajmujących ponad 14% jednym narzędziem do realizacji idei społem kilkudziesięciu różnej wielko- to jest tu bardzo kręte i towarzyszą mu powierzchni oraz 10 gatunków z Załącz- społeczeństwa obywatelskiego, w któ- ści zbiorników pozostałych po eksplo- starorzecza. Rzeka charakteryzuje się nika II Dyrektywy. rym każdy na równi może i ma prawo

92 93 zrzeszać się, robić to co go interesuje, – nowo otwarty Hotel Welski, Cibórz 1C Inne: organizować i pomagać innym, kształ- www.welski.pl, tel. 23 696 30 13 W czasie całego roku Welski Park tować społecznie użyteczne nawyki Krajobrazowy zaprasza również: w wymiarze daleko szerszym aniżeli Pola namiotowe: • na ścieżkę dydaktyczną, przedstawiają- – Pole namiotowe Piaseczno, krąg własnej rodziny. cą budki lęgowe dla ptaków i ssaków; tel. 23 696 15 10, 696 24 35 Siedziba Stowarzyszenia mieści się • do sali edukacyjnej na lekcje przyrod- – Pole namiotowe „Farma Noego” nicze, prowadzone przez pracowników na ul. Główny Dworzec 7 w Lidzbarku. (jazda konna) Kiełpiny 38, Prezesem zarządu jest tel. 23 676 58 38, WPK. Zbigniew Rzeszutko. kom. 606 134 679 – Pole namiotowe Plaża Miejska Dla grup przyjezdnych, gdzie po wcze- Ośrodki wczasowe: Lidzbark, tel. 23 696 13 97. śniejszym uzgodnieniu telefonicznym – Ośrodek Parkowy, ul. Leśniczówka 7, – Nowo otwarty Hotel Welski Cibórz (23 69 81 036), proponujemy: 13-230 Lidzbark, tel. 23 696 11 27, 1c www.welski.pl tel 236963013 kom. 0604 185 106, • trasę rowerową wokół Jeziora Kwatery prywatne: – Ośrodek Wczasowy „LECH” – Rumian, – Renata i Jan Nieścierewicz, • szlak wokół największych jezior Mirosława Lech – Leśniczówka, ul. Jarzębinowa, 13-230 Lidzbark, WPK, 13-230 Lidzbark, tel. 23 696 13 19, tel. 23 696 17 88 • ścieżkę nad Jeziorem Neliwą, 23 696 13 44, kom. 606 851 883, – Piotr Kozłowski, ul. Nowa 27, • trasę rowerową do Piekiełka, – Przedsi ębiorstwo Turystyczno 13-230 Lidzbark, • szlak Lasem Nadwelskim Usługowe „Jędruś” L.A. Bylińscy, tel. 23 696 17 34 • ścieżkę wokół Jeziora Lidzbarskiego. ul. Słoneczna 8, 13-230 Lidzbark, – ul. Akacjowa 24, 13-230 Lidzbark, Ośrodek Danusia (od 1 kwietnia) tel. 23 696 12 55 – Pokoje do wynajęcia, tel. 500 270 522. Dla dzieci organizowane są również ferie tel. 23 696 14 92, Andrzej Byliński zimowe z wieloma atrakcjami. (całą dobę) kom. 604 980 915, Gospodarstwa agroturystyczne: – Ośrodek Wypoczynkowy – Dorota Zalewska, Jeleń 29, – Welski Park Krajobrazowy współpra- „Pod Lipami” Paweł Byliński, 13-230 Lidzbark, cuje także z Przyrodniczym Parkiem ul. Lipowa 46, 13-230 Lidzbark, tel. 23 698 10 57, „Naturpark Droemling”, który istnieje tel. 23 696 12 49, kom. 604 986 285, kom. 509 103 152 od 1998 r. Park ten położony jest oko- – Iwona Małkowska, Jeleń 44, – Ośrodek Wczasowy ło 30 km na północ od Magdeburga. „Dar Serca” Władysław Bielicki, 13-230 Lidzbark, tel. 23 698 10 99 Co roku pracownicy obu Parków wy- ul. Lipowa, 13-230 Lidzbark, – Bożena Rybka, Wąpiersk 40a, mieniają się doświadczeniami podczas tel. 23 696 15 12 (godz. 7.00-15.00), 13-230 Lidzbark, wzajemnych spotkań na terenie Polski tel. 23 696 18 43 (po godz. 15.00), tel. 23 698 10 14 i Niemiec. Współpraca z tym zaprzyjaź- tel. do ośrodka 23 696 13 57, – Bożena i Ludwik Romanowscy, nionym Parkiem przynosi obu stronom – Ośrodek Wypoczynkowy TP S.A. Jeleń 22, 13-230 Lidzbark, wiele radości i korzystnych efektów. Rybno, tel. 23 696 68 89. tel. 23 698 10 60 Hotele: – Krystyna i Jerzy Grabowscy, Tekst i zdjęcia: Krzysztof Wittbrodt – Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynko- ul. Stare Miasto 46, 13-230 Lidzbark, wy w Kurojadach, tel. 23 696 20 00, – Pokoje gościnne Poczty Polskiej, kom. 692 783 515 ul. Dworcowa 8, Lidzbark, – „Zielona chatka nad jeziorem”, tel. 23 696 11 08, Wery 5, ok. 12 km od Lidzbarka, kom. 502 019 270. tel. 23 696 19 83, kom. 501 201 107.

94 9595 Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich ul. Nowowiejska 4a, 11-500 Giżycko tel. 87 428 04 13, 428 04 90; fax 87 428 04 91 www.jeziora.com.pl; e-mail: [email protected]

Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich z siedzibą w Giżycku to ekologiczna organizacja pozarządowa, działająca od ponad 20 lat na rzecz środowiska naturalnego Mazur, która inicjuje, koordynuje i wspiera działania proekologiczne w regionie Wielkich Jezior Mazurskich. Fundacja tworzy warunki organizacyjne i materialne dla realizacji inwestycji proekologicznych na Mazurach, zapewnia doradztwo techniczne gminom, realizuje projekty mające na celu ochronę mazurskiej przyrody i prowadzi szeroko zakrojoną edukację ekologiczną. Została utworzona 8 stycznia 1991 roku, a jej założycielami było kilka samorządów lokalnych, ówcześni wojewodowie – suwalski i olsztyński oraz kilku miejscowych zapaleńców. Fundacja działa w imieniu i na rzecz 29 gmin mazurskich stanowiących obszar 5400 km2 i od lat z powodzeniem realizuje swoje cele statutowe, którymi m.in. są:

– inicjowanie i wspieranie działań na rzecz ochrony regionu Wielkich Jezior Mazurskich, – stymulowanie inicjatyw proekologicznych i tworzenie warunków dla zwiększenia ich skuteczności, – promowanie budowy oczyszczalni ścieków i innych rozwiązań uniemożliwiających dalszą degradację środowiska, – tworzenie warunków organizacyjnych i materialnych dla wdrażania nowych rozwiązań w dziedzinie ochrony środowiska, – propagowanie idei ochrony środowiska i uwzględnianie praw ekologii w rozwoju regionu i kraju.

W ciągu 20 lat działalności Fundacja w Giżycku zainicjowała i przyczyniła się do realizacji wielu cennych przedsięwzięć inwestycyjnych , głównie w gospodarce wodno- 2 -ściekowej, w wyniku których obecnie /3 mieszkańców regionu WJM jest obsługiwanych przez nowoczesne oczyszczalnie ścieków. Fundacja działa też na rzecz wprowadzania właściwej dla środowiska gospodarki odpadowej, a także popiera projekty mające na celu ochronę powietrza i zastosowanie alternatywnych źródeł energii. Od lat jest regionalnym koordynatorem wielu akcji i kampanii ekologicznych, pobudza do aktywności dzieci, młodzież i osoby dorosłe. Prowadzi wieloletnie działania na rzecz ochrony ﬂ ory i fauny Mazur inicjując m.in. tworzenie ścieżek przyrodniczo-edukacyjnych. Wspiera merytorycznie i ﬁ nansowo wszelkie projekty ekologiczne realizowane przez placówki oświatowe regionu i małe lokalne organizacje pozarządowe.