Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny Opracowanie Zamówione Przez Ministra Ś R O D O W I S K A

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SKARLIN (247)

Warszawa 2007 Autorzy: PAWEŁ BRYTAN*, JACEK GRUSZECKI*, GRAśYNA HRYBOWICZ**, ANNA BLIŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, IZABELA BOJAKOWSKA***, STANISŁAW WOŁKOWICZ***

Główny koordynator MGśP: M. SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: ELśBIETA GAWLIKOWSKA*** we współpracy z MARKIEM CZERSKIM*** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA***

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2007 Spis treści:

I. Wstęp – Paweł Brytan ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Paweł Brytan ...... 3 III. Budowa geologiczna – Paweł Brytan ...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – Jacek Gruszecki ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jacek Gruszecki...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Jacek Gruszecki...... 12 VII. Warunki wodne – Paweł Brytan...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 16 1. Gleby – Anna Bliźniuk, Paweł Kwecko ...... 16 2. Osady – Izabela Bojakowska...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 21 IX. Składowanie odpadów – GraŜyna Hrybowicz ...... 24 X. Warunki podłoŜa budowlanego – Paweł Brytan...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Paweł Brytan ...... 31 XII. Zabytki kultury – Paweł Brytan ...... 38 XIII. Podsumowanie – Paweł Brytan...... 39 XIV. Literatura...... 40

I. Wstęp

Arkusz Skarlin Mapy Geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Dziale Ochrony Środowiska i Dokumentowania Kopalin Przedsiębiorstwa Geolo- gicznego we Wrocławiu PROXIMA SA zgodnie z Instrukcją (2005). Za podkład posłuŜyła mapa topograficzna M-34-87-D w układzie 1942. Wykorzystano materiały archiwalne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Skarlin (Król, 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpa- dów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w Centralnym Archiwum Geologicz- nym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Kujawsko-Pomorskim Urzędzie Wojewódzkim i Urzędzie Marszałkowskim, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Toruniu, Regionalnej Dyrekcji Lasów w Toruniu, Regionalnej Dyrekcji Lasów w Olsztynie oraz Instytucie Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano równieŜ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urzędach gmin, zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóŜ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Skarlin wyznaczają współrzędne geograficzne 53°20’ i 53°30’ szeroko- ści geograficznej północnej oraz 19°15’ i 19°30’ długości geograficznej wschodniej.

3 Administracyjnie obszar arkusza Skarlin naleŜy do województwa kujawsko-pomorskiego, powiatu brodnickiego (gminy Jabłonowo Pomorskie, Zbiczno) oraz do województwa warmińsko-mazurskiego, powiatu nowomiejskiego (gminy Biskupiec, Nowe Miasto Lubaw- skie i Kurzętnik). Omawiany teren według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) połoŜony jest w obrębie makroregionu Pojezierze Iławskie, mezoregionu Pojezierze Iławskie, oraz me- zoregionów: Pojezierze Brodnickie i Dolina Drwęcy, które są częścią makroregionu Pojezie- rze Chełmińsko-Dobrzyńskie (fig. 1).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Skarlin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica makroregionów, 2 – granica mezoregionów, 3 – większe jeziora Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Iławskie Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Makroregion: Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie Mezoregiony Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego: 315.11 – Pojezierze Chełmińskie, 315.12 – Pojezierze Brod- nickie, 315.13 – Dolina Drwęcy, 315.14 – Pojezierze Dobrzyńskie, 315.15 – Garb Lubawski, 315.16 – Równina Ur- szulewska

Pojezierze Brodnickie znajduje się na północ od Doliny Drwęcy, na wschód od Pojezie- rza Chełmińskiego, na południe od Pojezierza Iławskiego i na zachód od Garbu Lubawskiego.

4 Pojezierze Brodnickie zajmuje prawie cały obszar omawianego arkusza. Jest to przewaŜnie równina sandrowa z licznymi jeziorami rynnowymi, zgrupowanymi w cztery łańcuchy. Dzię- ki lesistości i malowniczym jeziorom jest atrakcyjne pod względem wizualno-krajobrazowym i turystycznym. Utworzono tutaj Brodnicki Park Krajobrazowy, w którym znajdują się rezerwaty leśne, torfowiskowe i florystyczne. Sandr brodnicki łączy się na północy z sandrem iławskim, który na terenie arkusza występuje w północno-zachodniej części (Pojezierze Iław- skie). Pojezierze Iławskie jest odpowiednikiem Pojezierza Wschodniopomorskiego, do które- go było poprzednio zaliczane. Lodowiec fazy pomorskiej zanikał tu stopniowo w kierunku północno-zachodnim. Południową granicę Pojezierza Iławskiego stanowi zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego i dolny bieg rzeki Osy, a na wschodzie częściowo Do- lina Drwęcy. W południowo-wschodniej części omawiany teren połoŜony jest w Dolinie Drwęcy. Arkusz Skarlin leŜy w regionie klimatycznym Chełmińsko-Toruńskim (Woś, 1999). W porównaniu do innych regionów charakteryzuje się nieco większą częstością występowa- nia dni z pogodą bardzo ciepłą z duŜym zachmurzeniem (dni takich w roku jest ponad 16), jak równieŜ stosunkowo najliczniejszymi dniami ciepłych z duŜym zachmurzeniem bez opadu (średnio 5) i z opadem (średnio 11). TakŜe tutaj z największą częstością notuje się dni przy- mrozkowe bardzo chłodne, z duŜym zachmurzeniem, bez opadów. Jest ich w roku średnio 7. Zwarte kompleksy leśne stanowią około 60% powierzchni arkusza (w tym kompleksy leśne o wysokich walorach przyrodniczych zajmują około 30% omawianego obszaru). Obszar arkusza jest słabo uprzemysłowiony i ma charakter rolniczo-leśny. Rolnictwo rozwinięte jest na glebach wysokich klas bonitacyjnych, które zajmują około 25% powierzchni arkusza. Uprawiane są zboŜa, ziemniaki, warzywa oraz hodowane jest bydło i trzoda chlewna. Obok rolnictwa źródłem utrzymania ludności jest turystyka i drobna wytwórczość. Przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin nie odgrywa większej roli w gospodarce tego regionu. Na omawianym obszarze jest eksploatowane tylko jedno złoŜe. Układ komunikacyjny jest słabo rozwinięty. Przez obszar arkusza przebiega jedynie sieć dróg lokalnych. W północno-zachodniej części omawianego obszaru przebiega linia kole- jowa relacji Toruń - Olsztyn.

5 III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna arkusza Skarlin została przedstawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej polski w skali 1:50 000, arkusz Skarlin wraz z objaśnieniami (Lichwa, Wełniak, 2003, 2005). Obszar arkusza połoŜony jest w syneklizie perybałtyckiej będącej częścią platformy wschodnioeuropejskiej. Do najstarszych rozpoznanych utworów naleŜą osady paleogenu (paleocen, eocen, oligocen) i neogenu (miocen). Paleocen reprezentowany jest przez margle piaszczyste glaukonitowe ze śladami fauny. Skały te znane są z wiercenia w Hermanowie, gdzie występują pod osadami oligocenu i miocenu. Na pozostałym obszarze występują one pod osadami eocenu, a w północno-wschodniej części arkusza bezpośrednio pod osadami czwartorzędowymi. Osa- dy te nie zostały przewiercone. Ich miąŜszość wynosi ponad 100 m. Na omawianym terenie iły i mułki eoceńskie stwierdzono na arkuszu Kisielice, sąsiadującym z omawianym arkuszem od północy, stąd teŜ ich obecność na arkuszu Skarlin jest prawdopodobna. Oligocen wy- kształcony jako piaski, piaski glaukonitowe i iły o miąŜszości od 6,5 do 34,7 m, stwierdzono w otworach w Tomaszowie, w miejscowości Koń oraz w Hermanowie. Osady mioceńskie, reprezentowane przez iły, mułki, piaski kwarcowe, piaski węgliste i węgiel brunatny, stano- wią podłoŜe czwartorzędu w północno-zachodniej części opisywanego terenu, w rejonie Lipi- nek i Hermanowa oraz na południu w okolicach miejscowości: Tomki, Zbiczno i Gaj- Grzmiąca. MiąŜszość tych osadów w rejonie Hermanowa wynosi 37,2 m, natomiast w rejonie Tomek i Zbiczna osadów tych nie przewiercono. Przypuszczalna ich miąŜszość wynosi od 100 do 120 m. W rejonie miejscowości Koń stwierdzono występowanie duŜej kry o miąŜszo- ści 62,9 m. Zbudowana jest ona z pakietów piasków, mułków, iłów i węgla brunatnego. Kra ta została prawdopodobnie pobrana z rejonu miejscowości Tomki przez lądolód stadiału dolnego zlodowacenia odry. Na arkuszu Skarlin na powierzchni terenu odsłaniają się jedynie osady czwartorzędu – plejstocen i holocen (fig. 2). MiąŜszość czwartorzędu wynosi od 100 m w północno- zachodniej części omawianego obszaru do 218,5 m w Tomaszowie. Jedynie w obrębie elewa- cji Rypina, na południu arkusza, miąŜszość jest mniejsza i waha się od 35 do około 50 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Skarlin na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorzęd, holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 3 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 4 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 5 – piaski i Ŝwiry kemów, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 8 – kemy; 9 - ozy; 10 – drumliny; 11 – moreny czołowe; 12 – zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 13 – zasięg zlodowacenia wisły; 14 – większe jeziora

Plejstocen zaczyna się osadami interglacjału augustowskiego (podlaskiego). Są to utwory jeziorne - piaski, mułki i iły o miąŜszości 13,6 m, których strop zalega na rzędnej 74,9 m n.p.m. Utwory te występują jedynie w południowo-wschodniej części arkusza w okolicach miejscowości Tomaszew. Bezpośrednio na nich zalega seria zastoiskowa – mułki, piaski i iły stadiału dolnego zlodowaceń południowopolskich, zlodowacenia nidy. MiąŜszość tej serii wynosi 18,8 m. Iły przechodzą ku stropowi w mułki i piaski. Omawiane osady leŜa w środkowej i wschodniej części arkusza. W rejonie Tomaszewa zostały przewiercone gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia nidy. Są to gliny piaszczyste ze Ŝwirem o miąŜszo- ści 7,6 m. Występują one w północnej i środkowej części arkusza w obrębie depresji Kisieli- ce-Lidzbark Welski. W Tomaszewie stwierdzono równieŜ występowanie glin zwałowych

7 stadiału górnego. Są to gliny piaszczyste o miąŜszości 12,1 m. Występują one takŜe w północnej i środkowej części arkusza. Interglacjał małopolski reprezentowany jest przez piaski rzeczne wypełniające dolinę główną o przebiegu SSE – NNW w rejonie Konia oraz dolinę o nieznanym przebiegu w rejonie Tomaszewa. W okolicy miejscowości Tomaszew są to piaski drobnoziarniste o miąŜszości 3 m, natomiast w rejonie Konia są to piaski drobnoziarniste, niekiedy średnioziarniste, o miąŜszości 28,9 m. Serię rzeczną kończą mułki facji pozakorytowej o miąŜszości 1,2 m. Zlodowacenia sanu 2 reprezentują piaski i mułki zastoiskowe o miąŜszości 15 m, gliny zwałowe o miąŜszości od 5,5 m (Hermanowo) do 8 m (Tomaszewo) oraz wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem o miąŜszości do 5,6 m. Osady te występują w północno-zachodniej, środkowej i we wschodniej części arkusza. Osady zlodowacenia sanu 2 kończą iły i mułki zastoiskowe o miąŜszości 5,6 m. Osady interglacjału mazowieckiego wykształciły się jako piaski, miejscami piaski ze Ŝwirem pochodzenia rzecznego. Zostały one nawiercone w Koniu, ich miąŜszość wynosi 30,1 m. Zlodowacenie Liwca reprezentują gliny zwałowe nawiercone w Koniu i Hermanowie, o miąŜszości do 10,5 m. Osady zlodowaceń środkowopolskich występują na terenie całego arkusza. Wykształ- cone są jako: dwa poziomy glin, piaski i piaski ze Ŝwirem, mułki zastoiskowych zlodowacenia odry oraz trzy pokłady glin, wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem, mułki zastoiskowe zlodowacenia warty. Zlodowacenia te rozdzielają osady interglacjału lubelskiego wy- kształcone jako piaski i mułki jeziorne. Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane są na omawianym obszarze przez zlodowacenie wisły. Stadiał dolny reprezentują mułki i piaski zastoiskowe o miąŜszości 5,8 m oraz gliny zwałowe o maksymalnej miąŜszości 5,2 m. Do interstadiału zaliczono piaski ze Ŝwirem pochodzenia rzecznego, stwierdzone w rejonie miejscowościach Tomki i Koń. Stadiał środkowy reprezentują mułki i iły zastoiskowe oraz gliny zwałowe tworzące zwartą pokrywę na całym obszarze, o miąŜszości 20,0 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe występujące we wschodniej części arkusza charakteryzują się miąŜszością w granicach od 3,9 do 23,0 m. Sta- diał górny wykształcony jest jako wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry oraz gliny zwałowe o miąŜszość do 25,0 m. Akumulację osadów stadiału górnego kończą drobnoziarniste piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 12,0-18,0 m n.p. rzeki. Czwartorzęd nierozdzielny reprezentują piaski pyłowate zwietrzelinowe (eluwialne) tworzące niewielkie płaty w zachodniej części opisywanego terenu, piaski i gliny deluwialne

8 wypełniające zagłębienia, suche doliny i dolinki denudacyjne oraz piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach występujące w postaci pól piasków przewianych i słabo wykształconych wydm. Holocen reprezentowany jest przez piaski i Ŝwiry tarasów zalewowych 1,0-1,5 m n.p. rzeki Osy, piaski rzeczne występujące w dolinach Osy, Skarlanki i innych mniejszych cie- ków, mułki, piaski i iły jeziorne towarzyszące jeziorom Łąkarz, Osetno, Sosno i Sumówko, oraz osady organiczne takie jak piaski humusowe i namuły piaszczyste, namuły torfiaste, kre- da jeziorna, gytie oraz torfy.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Skarlin udokumentowano dwa złoŜa kopalin pospoli- tych – piasków i Ŝwirów „Wichertowo” oraz „Osetno” (tabela 1).

ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Wichertowo” udokumentowano w kat. C2 (Medyńska, 1988) w trzech polach bilansowych o łącznej powierzchni 22,4 ha. Dodatkowo na części kaŜdego z pól złoŜowych (9,35 ha) obliczono zasoby pozabilansowe. Na mapie zaznaczono granice złoŜa z zasobami bilansowymi i pozabilansowymi. Piaski i Ŝwiry występują tu pod nakładem gleby, piasków i gliny piaszczystej o grubości od 0,2 do 6,3 m, średnio 2,9 m. Są one przydatne na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Parametry poszczególnych pól zestawiono w tabeli 2. ZłoŜe jest częściowo zawodnione.

ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Osetno” udokumentowano w kat. C1 na powierzchni 3,85 ha (Kokociński, 2002). MiąŜszość złoŜa wynosi od 4,1 do 8,2, średnio 6,53 m. W nadkładzie występuje gleba, piaski gliniaste, piasek, glina. Grubość nadkładu wynosi od 0,2 do 2,7 m, średnio 0,75 m. Stosunek N/Z jest równy 1,93. Zawartość ziarn o średnicy poniŜej 2 mm wynosi od 61,9 do 73,3%, średnio 68,92%, a ziarn o średnicy poniŜej 4 mm od 70,4 do 89,5%, średnio 77,36%, zawartość pyłów mineralnych waha się od 1 do 2,1%, średnio 1,6%, a zawar- tość ziarn słabych i zwietrzałych wynosi od 3,7 do 7,9%, średnio 5,57%. W piaskach i Ŝwi- rach nie stwierdzono zanieczyszczeń obcych i organicznych. Zawartość siarki całkowitej wynosi średnio 0,102%. Kruszywo naturalne przydatne jest na potrzeby budownictwa i drogownictwa. ZłoŜe jest suche. ZłoŜa kruszywa naturalnego „Wichertowo” i „Osetno” ze wzglądu na ochronę środowi- ska uznano za małokonfliktowe.

9 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz ich klasyfikacja

Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złóŜ złoŜa konfliktowości na złoŜa kopaliny litologiczno- (tys. t) złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Wichertowo pŜ Q 2419 C2 N - Skb, Sd 4 A - 2 Osetno pŜ Q 441 C1 G -* Skb, Sd 4 A - Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorzęd;

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych - C1, C2; Rubryka 7: złoŜe: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane; 10 10 Rubryka 8: * - wg wizji terenowej złoŜe jest eksploatowane; Rubryka 9: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Rubryka 10: złoŜe: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoŜe: A – małokonfliktowe,

Tabela 2 Parametry geologiczno złoŜowe i jakościowe złóŜ piasków i Ŝwirów „Wichertowo” Nazwa pola Parametr I II III min. max. śr. min. max. śr. min. max. śr. Powierzchnia (m2) 87750 68750 67500 Parametry geologiczno-górnicze Grubość nadkładu (m) 1,2 6,3 4,08 1,3 3,2 2,54 0,3 6,3 1,98 MiąŜszość złoŜa (m) 2,0 7,2 4,460 4,0 9,6 5,80 2,1 8,3 5,79 Stosunek N:Z - - 0,91 - - 0,44 - - 0,34 Parametry jakościowe

Punkt piaskowy (%) 36,7 68,4 54,3 46,9 65,3 58,0 41,4 74,4 60,0

Zawartość pyłów mineralnych (%) 1,1 2,7 2,0 0,8 3,3 2,2 1,3 5,0 2,3

11 11 Zawartość ziarn słabych i zwietrza- 2,6 6,4 5,2 4,1 9,3 6,4 2,9 7,9 5,1 łych (%) Zawartość zanieczyszczeń obcych brak (%) Zawartość zanieczyszczeń orga- barwa jaśniejsza od wzorcowej nicznych (barwa) Zawartość siarczanów rozpuszczal- nych w wodzie (%) 0,0012 0,0020 0,0015 0,0007 0,0019 0,0014 0,0006 0,0021 0,0015 Zawartość siarki całkowita (%) 0,027 0,089 0,051 0,038 0,087 0,057 0,043 0,074 0,061

Mrozoodporność 3,4 3,8 3,5 7,3 9,1 8,4 2,4 5,5 4,2

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Skarlin jest eksploatowane obecnie jedynie złoŜe piasków i Ŝwi- rów „Osetno”. Koncesję na wydobycie kruszywa naturalnego waŜną do 31.07.2008 r. posiada osoba prywatna. W 2003 r. utworzono obszar górniczy o powierzchni 0,66 ha i teren górniczy o powierzchni 1,48 ha. Kopalina sprzedawana jest odbiorcom bez przeróbki. Na obszarze arkusza na niewielką skalę jest prowadzona niekoncesjonowana eksploata- cja kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Mierzyn i Wichertowo.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

W granicach arkusza Skarlin wytypowano dwa obszary perspektywiczne dla kruszywa naturalnego i trzy obszary prognostyczne torfów. Obszary perspektywiczne związane są z występowaniem czwartorzędowych pia- sków i Ŝwirów. Oba obszary perspektywiczne, w rejonie miejscowości Ostrowite oraz Skar- lin, zostały wyznaczone na podstawie archiwalnych otworów wiertniczych (Surma, Solczak, 1983). W rejonie Skarlina nawiercono lokalnie serię piaszczysto-Ŝwirową o miąŜszości bilan- sowej, jednak pod znacznym nadkładem (4,5-5,3 m) i przy niekorzystnym współczynniku N/Z, wynoszącym 0,55-1,0. W rejonie połoŜonym koło Ostrowitego, w sześciu otworach nawiercono serię piasków i Ŝwirów o miąŜszości 2,9-10,0 m, nadkładzie 0,3-3,5 m i punkcie piaskowym od 27,6 do 75,0% oraz zawartości pyłów średnio 2,4%. Obszary prognostyczne występowania torfu zlokalizowane są we wschodniej części obszaru arkusza (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Są to obszary spełniające kryteria potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny, nieposiadające Ŝadnych ograniczeń: przyrodniczych, hydrolo- gicznych i rolniczo-gospodarczych. Wszystkie obszary obejmują torfowiska typu niskiego. Obszar prognostyczny nr I połoŜony jest na wschód od miejscowości Wawrowice i obejmuje torfowisko mechowiskowo-turzycowiskowe. Kolejny obszar (nr II) połoŜony jest na połu- dniowy wschód od miejscowości Wawrowice i obejmuje torfy rodzaju szuwarowo- olesowego. Ostatni rejon prognostyczny (nr III), połoŜony na wschód od Otręby, obejmuje torf mechowiskowo-turzycowiskowy. Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe torfów z obszarów prognostycznych zestawiono w tabeli 3. Na arkuszu zaznaczono takŜe pięć obszarów o negatywnych wynikach poszukiwań pia- sków i Ŝwirów oraz cztery obszary poszukiwań kredy jeziornej. Pierwszy obszar poszukiwań piasków i Ŝwirów znajduje się na południe od Lipinek.

12 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Wiek kompleksu Nr Średnia Zasoby Zasto- Powierz- kompleksu Parametry litologiczno- obsza- Rodzaj grubość w kat. sowanie chnia litologiczno- jakościowe surowcowego ru na kopaliny nadkładu D kopali- (ha) surowcowe- (%) od-do 1 mapie (m) (tys. m3) ny go średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność - 15,0 - I 4,0 t Q stopień rozkładu - - 116 Sr 4,17 40,0 popielność - 15,7 - II 3,5 t Q stopień rozkładu - - 154 Sr 2,28 43,0 popielność - 15,0 - III 1,0 t Q stopień rozkładu - - 8 Sr 1,55 40,0

Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Stwierdzono tu występowanie piasków gliniastych i pylastych oraz glin i glin zwało- wych, glin piaszczystych a takŜe piasków średnioziarnistych i drobnoziarnistych z pojedyn- czymi ziarnami Ŝwiru. Drugi obszar negatywnych poszukiwań kruszywa naturalnego połoŜo- ny jest w rejonie miejscowości Skarlin. Nawiercono tu piaski róŜnoziarniste, piaski gliniaste i pylaste oraz gliny piaszczyste i zwałowe. Trzeci obszar znajduje się w rejonie miejscowości Ostrowite. Występują tu piaski róŜnoziarniste gliniaste i pylaste, gliny, gliny zwałowe pylaste i piaszczyste. Czwarty obszar połoŜony jest na zachód od Jeziora Łąkorz. Odwiercone otwory wskazywały zaleganie gliny, gliny piaszczystej i zwałowej, piasków pylastych i gliniastych oraz sporadycznie piasków drobno- i średnioziarnistych (Surma, Solczak, 1983). Ostatni z obszarów znajduje się w okolicy miejscowości Tomki (Marciniak, 1971). Stwierdzono tu występowanie gliny zwałowej i piasków z małymi soczewkami i przerostami pospółki, wy- stępujących na glinach. Badania geologiczno-poszukiwawcze kredy jeziornej prowadzone w ramach prac poszukiwawczych w rejonie Babalic, Tomaszewa i Wielkich Bałówek oraz Jeziora Łąkorz, oka- zały się negatywne, ze względu na stwierdzony niską jakość kopaliny (Gurzęda, 1993). W jedynej pozytywnej sondzie (zlokalizowanej na terenie parku krajobrazowego) nawiercono kredę jeziorną o miąŜszości 4,8 m.

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Skarlin połoŜony jest w zlewni Wisły. Głównymi ciekami są rzeki Osa, Skarlanka, Brodniczanka (Struga Brodnicka). Osa przepływa w północno-zachodniej części arkusza, Skarlanka w części centralnej wykorzystując południową rynnę glacjalną, natomiast Struga Brodnicka wykorzystuje rynnę glacjalną brodnicką. Omawiany teren charakteryzuje się znaczną ilością jezior, które wraz z w/w rzekami i ich dopływami, tworzą sieć hydrogra- ficzną. Pod względem hydrograficznym obszar ten naleŜy do środkowej części dorzecza Drwęcy, a jego północno-zachodni fragment do dorzecza Osy. W zachodniej i północnej czę- ści omawianego terenu przebiega dział wodny II rzędu, rozdzielający zlewnię Osy i Drwęcy. Przez teren arkusza przebiegają takŜe działy wodne III rzędu. Na terenie arkusza znajduje się około 50 jezior o powierzchni powyŜej 1 ha. Do największych naleŜą Wielkie Partęczyny (324 ha), Skarlińskie (293,8 ha), Sosno (198 ha), Łąkorz (162 ha), Głowińskie (130 ha), Zbiczno (128,9 ha) oraz Ciche (110,8 ha). Są to głównie jeziora rynnowe o wydłuŜonych kształtach, stromych brzegach i głębokości dochodzącej do 20 m. Jakość wód w ciekach powierzchniowych na omawianym obszarze w 2005 r. była mo- nitorowana jedynie na rzece Skarlanka (Ślachciak, Goszczyński (red.), 2006). Wody Skarlan- ki badane były powyŜej jeziora StraŜym i odpowiadały II klasie jakości (jakość zadowalająca) (Rozporządzenie…, 2004). Na omawianym obszarze monitoring czystości wód w jeziorach prowadzony jest od kilkunastu lat. Ostatnie badania z 2005 roku (według klasyfikacji z 1991 r.) prowadzone były w 3 jeziorach w województwie kujawsko-pomorskim i w 2 jeziorach w województwie war- mińsko-mazurskim (Krajewski, 2006). Wody II klasy czystości posiadają jeziora: Małe Partę- czyny i StraŜym. Wody III klasy czystości posiadają jeziora: Kakaj i Lekarty. Wody występu- jące w Jeziorze Ostrowite są pozaklasowe. W 2004 r. przebadano wody w jeziorach: Zbiczno i Strzemuszczek. Wody II klasy czystości posiada jezioro Zbiczno, natomiast jezioro Strze- muszczek charakteryzuje się wodami III klasy. W 2003 r. II klasę czystości stwierdzono w jeziorach: Ciche i Sosno, natomiast w 2002 r. przebadano wody jeziora Głowińskiego stwierdzając III klasę czystości wód.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne terenu arkusza Skarlin zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Skarlin (Krawiec, 2002).

14 Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych (Paczyński i in., 1995) omawiany arkusz połoŜony jest w makroregionie północno-wschodnim, w regionie mazo- wieckim. W obrębie arkusza Skarlin rozpoznano uŜytkowe piętra wodonośne w osadach czwarto- rzędowych i neogeńskich (południowo-wschodnia części arkusza). Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z międzymorenowymi poziomami czwartorzędowymi i występuje najczęściej na głębokości od 20 do 50 m. Wody występują tu w róŜnoziarnistych piaskach i Ŝwirach, przewaŜnie pod ciśnieniem. W obrębie tego poziomu zaznacza się wyraźne zróŜni- cowanie parametrów hydrogeologicznych. Znacznie lepsze warunki występują w północnej i wschodniej części omawianego arkusza. MiąŜszość poziomu czwartorzędowego wynosi przewaŜnie od 5 do 20 metrów, maksymalnie 25 m w rejonie Zastawia. Wydajność typowego otworu studziennego wynosi tu średnio od 10 do 70 m3/h, przy depresji od 2 do 8 m. Współ- czynnik filtracji wynosi od 10 do 30 m/dobę. W części południowo-zachodniej zarówno miąŜszość jak i współczynnik filtracji osiągają znacznie mniejsze wartości. Wydajność typowego otworu studziennego wynosi średnio od 10 do 30 m3/h, przy depresji od 4 do 15 m, a średnia miąŜszość warstwy wodonośnej wynosi 11 m. Średnia wartość współczynnika filtracji wynosi 9m/dobę. W rejonie miejscowości Gaj-Grzmiąca w utworach czwartorzędowych brak jest poziomu wodonośnego o charakterze uŜytkowym i eksploatowany jest poziom trze- ciorzędowy. Poziom ten wykształcony jest w postaci piasków średnio- i drobnoziarnistych oraz mułków. Utwory te występują jedynie w południowej części arkusza i nie tworzą ciągłe- go poziomu. Średnia miąŜszość warstwy wodonośnej wynosi od 10 do 22m, a wydajność typowego otworu studziennego waha się od 30 do 70 m3/h, przy depresji dochodzącej do17 m. Współczynnik filtracji wynosi od 4 do 9 m/dobę. Wody tego poziomu zaliczono do wód średniej jakości, wymagających prostego uzdatniania. Zasilenie warstw wodonośnych odbywa się bezpośrednio poprzez infiltrację wód opa- dowych w rejonach, gdzie nie występuje warstwa izolująca w postaci glin zwałowych. Po- ziomy podglinowe i śródglinowe zasilane są na skutek przesączania się wód przez warstwy słaboprzepuszczalne. DrenaŜ wód podziemnych omawianych poziomów wodonośnych odbywa się w dolinie Drwęcy oraz w rynnach jezior Pojezierza Brodnickiego. Spływ wód podziemnych odbywa się ku południowemu zachodowi, a w części północno-zachodniej arkusza ku zachodowi. Na omawianym terenie znajduje się czternaście ujęć wód podziemnych o znacznej wy- dajności, eksploatujących wody piętra czwartorzędowego. Są to w przewadze wody średniej jakości, o podwyŜszonej zawartości Ŝelaza i manganu, wymagające prostego uzdatniania

15 Na obszarze arkusza nie ustanowiono stref ochrony pośredniej dla ujęć wód podziemnych. W granicach arkusza Skarlin nie występują główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) posiadające dokumentacje hydrogeologiczne (Kleczkowski, 1990) (fig. 3).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Skarlin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 − większe jeziora. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 210 − Zbiornik Iławski, czwartorzęd (Q); 214 − Zbiornik Działdowo, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 paździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt-

16 kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 247 – Skarlin, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

17 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 247- dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Skarlin bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 247- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Skarlin Metale

N=7 N=7 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa 1) <1 mm Grupa A Głębokość (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15-36 29 25 Cr Chrom 50 150 500 2-6 3 5 Zn Cynk 100 300 1000 11-43 17 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-8 3 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 7-11 8 8 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 247-Skarlin 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikają- ce ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 247-Skarlin do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości pierwiastków: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, rtęci i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do

18 wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą war- tość mediany wykazuje jedynie zawartość baru. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowie człowieka. W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiają- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego po- ruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowiązujące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL.

19 Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporządzenie MŚ* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

20 Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady siedmiu jezior: Zbicz- na, StraŜym, Cichego, Głowińskiego, Retna, Sosna i Robotna. Osady jezior Zbiczno, Cichego i Głowińskiego charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiast- ków, za wyjątkiem ołowiu, którego zawartość jest podwyŜszona w porównaniu do wartości jego tła geochemicznego. W osadach pobranych z jezior StraŜym, Retno i Sosono odnotowano nieznacznie podwyŜszone zawartości chromu, kadmu i ołowiu. W osadach jeziora Robotno stwierdzono występowanie podwyŜszonych zawartości wszystkich oznaczanych pierwiastków. Jednak we wszystkich zbadanych osadach nie stwierdzono występowania potencjalnie szkodliwych pierwiastków w stęŜeniach wyŜszych od ich dopuszczalnych według rozporządzenia Mi- nistra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6). Tabela 6 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Zbiczno StraŜym Ciche Głowińskie Retno Sosno Robotno Pierwiastek 2004 r. 2005 r. 2003 r. 2002 r. 1997 r. 2003 r. 1999 r. Arsen (As) <5 6 <5 <5 5 5 15 Chrom (Cr) 5 9 3 7 15 14 10 Cynk (Zn) 40 94 44 73 78 80 121 Kadm (Cd) 0,5 0,7 <0,5 0,6 1 1,4 2 Miedź (Cu) 4 12 5 8 7 10 9 Nikiel (Ni) 3 8 4 6 11 11 8 Ołów (Pb) 27 41 23 38 43 34 76 Rtęć (Hg) 0,06 0,14 0,06 0,07 0,09 0,10 0,15

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

21 stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego są silnie zróŜni- cowane i wahają się w granicach od około 20 do ponad 40 nGy/h. Sporadycznie w pojedyn- czych punktach notowano wartości bardzo niskie (5-10 nGy/h) lub podwyŜszone, sięgające 55 nGy/h. Średnia wartość dawki na tym profilu wynosi około 35 nGy/h, jest więc zbieŜna ze średnią dla Polski wynoszącą 34,2 nGy/h. RównieŜ wzdłuŜ profilu wschodniego wartości dawki promieniowania gamma są silnie zróŜnicowane i wahają się w granicach od około 20 do prawie 50 nGy/h. Na opisywanym obszarze najniŜszymi wartościami dawki promieniowania gamma, wynoszącymi około 20 nGy/h, charakteryzują się piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe budujące rozległe obszary w centralnej części arkusza, występujące w postaci szerokiego pasa o przebiegu południkowym. WyŜsze wartości dawki promieniowania, wyno- szące od 30 do prawie 50 nGy/h, związane są z obecnością glin zwałowych zlodowaceń pół- nocnopolskich. Budują one całą północno-zachodnią i wschodnią część arkusza. Występują równieŜ na południu w okolicach Zbiczna. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w granicach od 0,5 do 4,5 kBq/m2. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości te są nieco wyŜsze i wahają się w granicach od około 1 do 6 kBq/m2. Generalnie są to wartości niskie, charakte- rystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

22 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Skarlin (na osi rz osi (na Skarlin arkuszu na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 247W PROFIL ZACHODNI 247E PROFIL WSCHODNI

opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis

23 23

ę dnych - - dnych

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyŜej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wierceń, których profile geologiczne dokumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami

24 wyłączeń bezwzględnych, których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równieŜ na MGśP - plansza B. Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów MiąŜszość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Skarlin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krawiec, 2002). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodo- nośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyj- ności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Skarlin bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości skła- dowania odpadów podlegają: - zabudowa miejscowości gminnej Zbiczno, - obszar objęty ochroną prawną w systemie NATURA 2000 „Ostoja Brodnicka” (ochrona siedlisk) – Shadow List, - obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, porastające około 60% terenu obję- tego arkuszem, - torfowiskowe, leśne i florystyczne rezerwaty przyrody „Kociołek”, „Łabędź”, „śurawie Bagno”, „Mieliwo”, „Wyspa na jeziorze Wielkie Partęczyny”, „Stręszek”, „Okonek”, „Bagno Mostki” i „Retno”, - obszary (do 250 m) wokół licznych jezior, zajmujących na omawianym terenie znaczne powierzchnie, głównie w części południowej i centralnej,

25 - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek Osy, Młynówki, Skarlanki, Kakaja, Cichówki, Czerwonki, Godziszki, Brodniczanki i mniejszych cieków, - obszary podmokłe, bagienne oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego, - tereny o spadkach przekraczających 100.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej, niŜ 2,5 m p.p.t. Pod składowanie odpadów obojętnych wyznaczono miejsca powierzchniowego wystę- powania glin zwałowych zlodowacenia Wisły. Utwory te pokrywają znaczną część terenu objętego arkuszem. Budują one wysoczyznę morenową na jego północnym zachodzie i pół- nocnym wschodzie oraz w części południowej. Strop glin zwałowych połoŜony jest na wyso- kości 145-175 m n.p.m., ich miąŜszość jest bardzo zróŜnicowana i wynosi od 0,5 do 25,0 m. Jest to ciemnoszara, zwięzła glina ilasta. Stropowa część glin wskutek wietrzenia ma barwę brązową, brązowo-szarą i brunatną. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów obojętnych wyznaczono na terenie gminy Biskupiec w rejonach Podlasek–Biskupiec–Mierzyn–Lipniki i Rywałdzik-Ostrowite– Osetno oraz w rejonie Łąkorza i Łękorka. Na terenie gminy Jabłonowo Pomorskie wyznaczone obszary znajdują się w rejonach Buk–Góralski–Górek i w rejonie Konojadów. W gminie Zbiczno obszary wyznaczono w rejonach Ładnówko–Podbrodnica, Godziszka–Sosno Szla- checkie oraz Zarośli, Zbiczna i Zastawia. W gminie Nowe Miasto Lubawskie obszary wyznaczono między Brzezinami, Śluską i Skarlinem, a w gminie Kurzętnik w rejonach Wawrowi- ce–Mikołajaki–Tereszewo. W miejscach, gdzie gliny zwałowe zlodowacenia Wisły przykryte są piaskami i glinami deluwialnymi, zwietrzelinowymi piaskami pylastymi (eluwialnymi) oraz piaskami, Ŝwirami i głazami lodowcowymi lub wodnolodowcowymi warunki geologiczne obszarów uznano za mniej korzystne (zmienne). Osadami deluwialnymi są ciemnoszare, szare i brunatne piaski zailone i zaglinione, z wkładkami glin lub gliny ilaste z wkładkami substancji organicznej. Osady te mają niewiel- ką miąŜszość, w obrębie wyznaczonych obszarów nie przekraczają na ogół 1,5-2,0 m (Li-

26 chwa, Wełniak, 2003, 2005). Eluwia piaszczyste glin zwałowych tworzą niewielkie płaty. Ich miąŜszość wynosi na ogół 0,5-1,5 m i tworzą je piaski róŜno- i drobnoziarniste, zaglinione, pylaste z domieszką Ŝwirów i głazików. W spągu, bez wyraźnej granicy przechodzą stopniowo w gliny zwałowe. Osady lodowcowe to niesegregowane piaski róŜnoziarniste ze Ŝwirem i głazikami, niekiedy zaglinione, a osady wodnolodowcowe to piaski róŜnoziarniste, w stropie z głazikami i Ŝwirem. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji składowisk odpadów jest połoŜenie w granicach Brod- nickiego Parku Krajobrazowego oraz w granicach Obszarów Chronionego Krajobrazu: Skarlińskiego, Dolina Drwęcy, Dolina Osy i Gardęgi oraz zabudowa Zbiczna (siedziby Urzędu Gminy).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych W strefie głębokości do 2,5 m p.p.t. osadami, które mogą stanowić naturalną barierę geologiczną dla składowania odpadów komunalnych są osady zastoiskowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły. Są one wykształcone są w postaci iłów, mułków i piasków. W stropie występują na ogół iły szarobrązowe, beŜowe i czekoladowe. MiąŜszość ich wynosi na ogół od 3,0 do 5,0 m. Strop tych osadów zapada w kierunku zachodnim i północnym od około 90 do 85-83 m n.p.m., tak więc ich miąŜszość z 7,0 m w rejonie Bielic zmniejsza się ku zachodowi do 2-5 m. Obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych w miejscach powierzchniowych wystąpień iłów zastoiskowych wyznaczono na terenie gminy Biskupiec w rejonach: Bielic, Lipinek–Czterech Włók i Sędzic. Warunki geologiczne określono jako mniej korzystne ze względu na niejednolite wykształcenie litologiczne i nieregularne rozprzestrzenienie poziome. Decyzję o lokalizacji składowisk odpadów komunalnych w tych rejonach powinny poprzedzić badania geologiczne, które pozwolą ustalić parametry izolacyjne oraz pionowe i poziome rozprzestrzenienie naturalnej bariery geologicznej. Obszary wyznaczone pod skła- dowiska odpadów komunalnych nie mają ograniczeń warunkowych. W kilku otworach wiertniczych nawiercono gliny zwałowe o duŜych miąŜszościach lub gliny podścielone iłami czwartorzędowymi. W Ostrowitem nawiercono 22,6 m glin zwałowych podścielonych 1,5 m warstwą iłów, a w Lipinkach pod 1,5 m warstwą glin 29,5 m warstwę mułków i iłów. W Sędzicach pod 2,0 m warstwą iłów nawiercono 18,0 m glin. Po wykonaniu dodatkowych badań geologicznych, które pozwolą na określenie roz- przestrzenienia miąŜszych warstw gliniastych oraz gliniasto-ilastych i ich właściwości izola-

27 cyjnych tereny w bezpośrednim sąsiedztwie wykonanych otworów mogą okazać się przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Gminne składowisko odpadów komunalnych dla gminy Biskupiec Pomorski funkcjonu- je w Łąkorzu. Wysypisko jest wyłoŜone folią PEDH, posiada drenaŜ zbierający odcieki, ma wykonany przegląd ekologiczny, zatwierdzoną instrukcję eksploatacji i jest systematycznie monitorowane. Na terenie gminy Biskupiec, na południe od Bielic znajdowało się gminne składowisko odpadów. Zostało ono zlikwidowane przez zasypanie i moŜe stanowić zagroŜe- nie dla wód podziemnych.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w obrębie obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów obojętnych są bardzo korzystne. Gliny zwałowe, które mają stanowić naturalną barierę izola- cyjną mają duŜe miąŜszości i rozległe rozprzestrzenienie. Są moŜliwości lokalizowania skła- dowisk odpadów w odpowiedniej odległości od zabudowy. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów komunalnych w obrębie wychodni osadów zastoiskowych zlodowacenia Wisły wymagają przeprowadzenia dodatkowych badań geologicznych w celu ustalenia wykształcenia litologicznego osadów, faktycznej miąŜszości i właściwości izolacyjnych. Strop warstwy wodonośnej w osadach czwartorzędu zalega na głębokości poniŜej 15 m p.p.t. Jest ona dobrze izolowana od powierzchni osadami słaboprzepuszczalnymi. Warunki hydrogeologiczne w obrębie większości wyznaczonych obszarów są korzystne, stopień zagroŜenia wód głównego uŜytkowego poziomu jest niski. Jedynie obszary wyznaczone w rejonie Biskupca–Bielic–Czterech Włók, Sumina, Górali i Wielkich Bałówek są połoŜone na terenach o średnim stopniu zagroŜenia wód głównego poziomu uŜytkowego (Krawiec, 2002).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie udokumentowano dwa złoŜa kruszyw naturalnych (piasków ze Ŝwirem): „Wichertowo” i „Osetno”. ZłoŜe „Wichertowo” znajduje się na terenie bez- względnie wyłączonym z moŜliwości składowania odpadów, a złoŜe „Osetno” jest połoŜone na terenie pozbawionym naturalnej izolacji. Po zakończeniu eksploatacji złoŜa „Osetno” wyrobiska moŜna będzie wykorzystać jako niszę do składowania odpadów. ZłoŜe udokumentowano w trzech polach. Po zakończeniu wydobycia powstaną rozległe suche wyrobiska, które juŜ na etapie eksploatacji moŜna kształtować pod składowanie odpadów. Jednak w takim

28 przypadku konieczne będzie wykonanie specjalistycznych badań w celu określenia sztucznych zabezpieczeń dna i skarp ewentualnych składowisk. Pod kątem składowania odpadów moŜna rozpatrywać równieŜ suche wyrobiska niekon- cesjonowanej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne znajdujące się na północ od Rywał- dzika w gminie Biskupiec oraz w rejonie Wichertowa (poza terenem udokumentowanego złoŜa). Są to obszary pozbawione naturalnej izolacji, konieczne będą dodatkowe, sztuczne uszczelnienia dna i boków ewentualnych składowisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Skarlin warunki podłoŜa budowlanego określono z pominięciem terenów leśnych i rolnych w klasie I-IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zurbanizowanych (miastowości Skarlin i Lekarty), złóŜ kopalin, zbiorników wodnych i Brod- nickiego Parku Krajobrazowego. W tak określonych wydzieleniach, analizą objęto około 25% powierzchni arkusza, wy- róŜniając obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo.

29 Obszary o warunkach korzystnych występują na gruntach spoistych: zwartych, półzwar- tych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych zagęszczonych i średniozagęszczo- nych, w których głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. W granicach arkusza Skarlin warunki korzystne dla budownictwa występują na terenach, gdzie podłoŜe stanowią grunty niespoiste, średniozagęszczone i zagęszczone związa- ne z występowaniem piasków, pospółek i Ŝwirów z domieszką głazików, piasków i Ŝwirów rzecznych tarasów nadzalewowych oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych pochodzą- cych z okresu zlodowaceń północnopolskich. Utwory te zalegają szerokim pasem, południ- kowo w centralnej części arkusza, przewaŜnie na niewaloryzowanych obszarach Brodnickie- go Parku Krajobrazowego. Korzystne warunki podłoŜa budowlanego wyznaczono równieŜ w obrębie występowania gruntów spoistych. NaleŜą do nich małoskonsolidowane, piaszczyste gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz piaski gliniaste, powszechnie wy- stępujące w całym pasie wschodnim, budując wysoczyznę Pojezierzy: Iławskiego i Brodnic- kiego. Grunty spoiste zlodowaceń północnopolskich wykazują niski stopień skonsolidowania i związane z tym obniŜone wartości parametrów geotechnicznych (Kaczyński, Trzciński, 2000). W otworach wiertniczych w tym rejonie spotykano zaburzenia strukturalne, które moŜna in- terpretować jako glacitektonicznej (Ber, 2006). Na obszarach tego typu wymagane jest spo- rządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej, która pozwoli na ocenę warunków posa- dowienia planowanych obiektów budowlanych. Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa połoŜone są w rejonie Lipinek, Łą- korza oraz w pasie pomiędzy Wawrowicami, a Tereszewem. Niekorzystne warunki geologiczno-inŜynierskie na omawianym obszarze arkusza wy- stępują głównie w sąsiedztwie dolin rzek i cieków oraz w najbliŜszym otoczeniu jezior, gdzie poziom wód gruntowych znajduje się w strefie 0-2,0 m głębokości p.p.t. Związane są one z gruntami słabonośnymi, do których naleŜą grunty organiczne, miękkoplastyczne i plastyczne spoiste oraz luźne grunty niespoiste. Grunty organiczne stanowią torfy oraz namuły, występujące w formie licznych, choć niewielkich płatów, zarówno na wysoczyznach jak i na sandrze. Wypełniają one zagłębienia wytopiskowe lub zarośnięte misy jeziorne i osiągają miąŜszość do kilku metrów. W obszarze akumulacji organicznej istnieje moŜliwość wystę- powania wód agresywnych względem betonu i stali. Słabonośne grunty spoiste to iły, mułki i gliny występujące w dolinach rzecznych, jako utwory holoceńskiej akumulacji rzecznej. Mają one niewielkie rozprzestrzenienie ograniczone do doliny Osy, połoŜonej w północno- zachodniej części obszaru arkusza. Nieco większy udział mają miękkoplastyczne i plastyczne grunty spoiste i luźne. NaleŜą do nich holoceńskie osady jeziorne wykształcone jako iły, muł-

30 ki, piaski i kredy jeziorne. Największy obszar o niekorzystnych warunkach budowlanych po- łoŜony jest w północnej części arkusza, w rejonie między Babalicami, Lipinkami i Bielicami. Występują tu piaski i mułki jeziorne powstałe w okresie zlodowacenia wisły. Ze względu na urozmaiconą morfologię analizowanego obszaru spotyka się tu stoki o nachyleniu powyŜej 12%, szczególnie na obszarze połoŜonym na wschód od jeziora Stawek oraz na południowym brzegu Jezior: Skarlińskiego, Lękarty i Mierzyn. DuŜe nachylenie sto- ków moŜe stwarzać zagroŜenie powstaniem ruchów masowych i jest niekorzystne dla lokalizacji obiektów budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Skarlin zwarte kompleksy leśne występują w centralnej jego części i stanowią około 60% omawianego obszaru. Są to przewaŜnie lasy sosnowe. Gleby chronione dla rolniczego uŜytkowania występują głównie w rejonie miejscowości Babalice, Lipinki, Łąkorz, Ostrowite, Łąkorek, Górale, Ciche, Konojady, Sumówko, Zbiczno, Skarlin oraz Wawrowice. Natomiast gleby na łąkach pochodzenia organicznego połoŜone są w rejonie miejscowości Babalice, Bielice, Lipinki, Łąkorek, Konojady oraz Tomaszewo. Występują one głównie w najbliŜszym otoczeniu jezior oraz w lokalnych zagłębieniach terenu. W części południowej obszaru arkusza znajduje się Brodnicki Park Krajobrazowy. Zo- stał utworzony w 1985 roku na powierzchni 13 674 ha, w celu ochrony walorów krajobrazo- wych części Pojezierza Brodnickiego o wysokich wartościach przyrodniczych i kulturowych. Dominuje tu krajobraz młodoglacjalny z duŜą liczbą jezior, bogatą szatą roślinną i fauną. Znajduje się tu wiele stanowisk rzadkich i chronionych gatunków roślin zielnych. Wśród awi- fauny największymi osobliwościami są: zalatujący okresowo bielik oraz gatunki lęgowe orlik krzykliwy, bocian czarny, błotniaki, kania ruda, krogulec, Ŝuraw, sokół wędrowny i wiele innych. Liczne są bobry, a takŜe wszystkie rodzime gatunki płazów. Z Brodnickim Parkiem Krajobrazowym mają powiązania przestrzenne obszary chronionego krajobrazu obejmujące tereny o bardzo duŜych wartościach przyrodniczych i krajo- brazowych i stanowiące jego otulinę. Do zachodnich granic Brodnickiego Parku Krajobrazo- wego przylega Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Osy i Gardęgi” o całkowitej powierzchni 16 355 ha, natomiast do wschodnich – powstały w 2003 r. Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Drwęcy” o całkowitej powierzchni 56 848 ha oraz powstały w 2005 r. Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Dolnej Drwęcy” o całkowitej powierzchni 17 427,4 ha. Północną jego otulinę stanowi powstały w 2003 r. Skarliński Obszar Chronione- go Krajobrazu o całkowitej powierzchni 6 349 ha.

31 Na arkuszu Skarlin utworzono 9 rezerwatów przyrody (tabela 8), wśród których domi- nują rezerwaty torfowiskowe „Kociołek”, „Łabędź”, „Okonek”, „Stręczek”, „śurawie Bagno” oraz „Bagno Mostki”. Chronione są w nich zespoły roślinności bagiennej takiej jak turzycy wysokiej, turzycy bagiennej, sosny karłowatej, rosiczki okrągłolistnej i Ŝurawiny drobnolist- nej. Rezerwaty leśne „Mieliwo” i „Retno” obejmują stanowiska lasów grądowych z wieko- wymi okazami sosny, buka, dębu, grabu i bogatym runem. W niewielkim, ale interesującym rezerwacie florystycznym „Wyspa na Jez. Wielkie Partęczyny” ochronie podlega stanowisko storczyka: obuwika pospolitego. Znajdują się tu teŜ liczne pomniki przyrody, spośród których wymienić moŜna efek- towne okazy takich drzew jak dęby, lipy, buki, sosny, modrzewie, daglezje i Ŝywotniki (tabela 8). Odrębną formę ochrony stanowią uŜytki ekologiczne. Są to przewaŜnie obszary bagien, oczek wodnych i śródleśnych łąk (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwierdze- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie nia 1 2 3 4 5 6 Biskupiec T - „Łabędź” 1 R Bielice, Krotoszyny 1958 nowomiejski (10,61)* Biskupiec T - „Kociołek” 2 R Krotoszyny 1958 nowomiejski (7,44) Kurzętnik T - „śurawie Bagno” 3 R Otręba, Tomaszewo 1958 nowomiejski (5,84) Zbiczno L - „Mieliwo” 4 R Ostrowite 1958 brodnicki (11,73) Fl - „Wyspa na Jeziorze Kurzętnik 5 R Tomaszewo 1958 Wielkie Partęczyny” nowomiejski (0,38) Zbiczno T - „Okonek” 6 R Ciche 1963 brodnicki (9,04) Zbiczno T - „Stręszek” 7 R Ciche 1963 brodnicki (4,46) Zbiczno, Kurzętnik T - „Bagno Mostki” 8 R Czyste Błota, Kąciki brodnicki, nowomiej- 1996 (135,05) ski Zbiczno L - „Retno” 9 R Gaj-Grzmiąca 1981 brodnicki (33,60) Biskupiec 10 P Babalice - park 1985 PŜ - lipa drobnolistna nowomiejski Biskupiec 11 P Sędzice - park 1985 PŜ - dąb szypułkowy nowomiejski Biskupiec 12 P Lipkie 1996 PŜ – klon srebrzysty nowomiejski Biskupiec 13 P Lipowa Góra 1996 PŜ – 62 daglezje, modrzew nowomiejski

32 1 2 3 4 5 6 Biskupiec 14 P Wardęgowo 1994 PŜ - modrzew nowomiejski Biskupiec 15 P Ostrowite 2000 PŜ – Ŝywotnik zachodni nowomiejski Biskupiec 16 P Łąkorek 1993 PŜ - dąb nowomiejski Biskupiec 17 P Łąkorek 1983 PŜ - dąb nowomiejski Biskupiec 18 P Łąkorz 1988 PŜ - buk pospolity, sosna nowomiejski Biskupiec 19 P Łąkorek 1983 PŜ - dąb nowomiejski Zbiczno 20 P Zarośle 1955 PŜ - dąb brodnicki Zbiczno 21 P Zarośle 1955 PŜ -dąb brodnicki Zbiczno 22 P Zbiczno - leśnictwo 1995 PŜ - dąb brodnicki Zbiczno 23 P Zbiczno - leśnictwo 1995 PŜ - dąb brodnicki Zbiczno 24 P Zarośle 1995 PŜ - dąb brodnicki Zbiczno 25 P Gaj-Grzmiąca 1955 PŜ - dąb brodnicki Zbiczno 26 P Tomki - park 1957 PŜ - 2 dęby brodnicki Zbiczno 27 P Tomki - park 1957 PŜ - 2 lipy, świerk brodnicki PŜ - aleja drzew pomniko- Zbiczno 28 P Zbiczno - leśnictwo 1988 wych: 14 jaworów, 8 klonów, brodnicki 9 lip, 2 dęby Biskupiec bagno 29 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,66) Biskupiec bagno 30 U Bielice 2004 nowomiejski (0,42) Biskupiec bagno 31 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (1,14) Biskupiec bagno 32 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,38) Biskupiec bagno 33 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (4,86) Biskupiec bagno 34 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,33) Biskupiec bagno 35 U Bielice 2004 nowomiejski (0,56) Biskupiec bagno 36 U Bielice 2004 nowomiejski (0,29) Biskupiec bagno 37 U Bielice 2004 nowomiejski (0,51) Biskupiec bagno 38 U Bielice 2004 nowomiejski (0,30) Biskupiec bagno 39 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,56) Biskupiec bagno 40 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,53)

33 1 2 3 4 5 6 Biskupiec bagno 41 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (2,65) Biskupiec bagno 42 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,40) Biskupiec bagno 43 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,29) Biskupiec bagno 44 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,54) Biskupiec bagno 45 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,55) Biskupiec bagno 46 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,34) Biskupiec bagno 47 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,35) Biskupiec bagno 48 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,54) Biskupiec bagno 49 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (1,75) Biskupiec bagno 50 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (6,40) Biskupiec bagno 51 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (2,08) Biskupiec bagno 52 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,33) Biskupiec bagno 53 U Krotoszyn 2004 nowomiejski (0,27) Biskupiec bagno 54 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,43) Biskupiec bagno 55 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,26) Biskupiec bagno 56 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,40) Biskupiec bagno 57 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,32) Biskupiec bagno 58 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,23) Biskupiec oczko wodne 59 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,92) Biskupiec bagno 60 U Łąkorz 2004 nowomiejski (2,04) Biskupiec bagno 61 U Lipinki 2004 nowomiejski (5,30) Biskupiec oczko wodne 62 U Lipinki 2004 nowomiejski (1,09) Biskupiec bagno 63 U Lipinki * nowomiejski (1,42) Biskupiec bagno 64 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,73) Biskupiec bagno 65 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,33) Biskupiec bagno 66 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,27) Biskupiec bagno 67 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,51) Biskupiec bagno 68 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,38)

34 1 2 3 4 5 6 Biskupiec bagno 69 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,27) Biskupiec bagno 70 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,02) Biskupiec bagno 71 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,34) Biskupiec bagno 72 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,18) Biskupiec bagno 73 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,60) Biskupiec łąka śródleśna 74 U Łąkorz 2004 nowomiejski (9,83) Biskupiec bagno 75 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,30) Biskupiec łąka śródleśna 76 U Łąkorz 2004 nowomiejski (2,49) Biskupiec bagno 77 U Łąkorz 2004 nowomiejski (2,92) Biskupiec bagno 78 U Lipinki 2004 nowomiejski (1,00) Biskupiec bagno 79 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,5) Biskupiec bagno 80 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,27) Biskupiec bagno 81 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,29) Biskupiec bagno 82 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,77) Biskupiec bagno 83 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,25) Biskupiec bagno 84 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,48) Biskupiec bagno 85 U Lipinki 2004 nowomiejski (2,75) Biskupiec bagno 86 U Lipinki 2004 nowomiejski (0,81) Biskupiec bagno 87 U Lipinki 2004 nowomiejski (2,0) Biskupiec bagno 88 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,31) Biskupiec bagno 90 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,26) Biskupiec bagno 91 U Łąkorz 2004 nowomiejski (5,57) Biskupiec bagno 92 U Łąkorz 1996 nowomiejski (3,75) Biskupiec bagno 93 U Łąkorz 2004 nowomiejski (4,09) Biskupiec bagno 94 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,09) Biskupiec bagno 95 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,60) Biskupiec bagno 96 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,69) Biskupiec bagno 97 U Łąkorz 2004 nowomiejski (1,28)

1 2 3 4 5 6 Biskupiec bagno 98 U Łąkorz 2004 nowomiejski (3,12) Biskupiec bagno 99 U Łąkorz 2004 nowomiejski (2,10) Biskupiec bagno 100 U Łąkorz 2004 nowomiejski (0,76) Biskupiec bagno 101 U Łąkorz 1996 nowomiejski (1,15) Biskupiec bagno 102 U Łąkorz 1996 nowomiejski (0,30) Zbiczno bagno 103 U Ostrowite 2004 brodnicki (3,98) Zbiczno bagno 104 U Ostrowite 2004 brodnicki (0,31) Zbiczno bagno 105 U Ostrowite 2004 brodnicki (0,33) Jabłonowo Pomorskie bagno 106 U Górale 2004 brodnicki (0,79) Jabłonowo Pomorskie bagno 107 U Górale 2004 brodnicki (1,18) Jabłonowo Pomorskie bagno 108 U Górale 2004 brodnicki (2,25) Jabłonowo Pomorskie bagno 109 U Górale 2004 brodnicki (1,10) Zbiczno bagno 110 U Ciche 2004 brodnicki (1,69) Jabłonowo Pomorskie bagno 111 U Górale 2004 brodnicki (0,27) Zbiczno bagno 112 U Jezioro Sośno 1996 brodnicki (1,48) Zbiczno bagno 113 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (3,61) Jabłonowo Pomorskie bagno 114 U Górale 2004 brodnicki (0,61) Zbiczno bagno 115 U Sumowko 2004 brodnicki (0,51) Zbiczno bagno 116 U Jezioro Sośno 1996 brodnicki (1,13) Zbiczno bagno 117 U Jezioro Robotno 1996 brodnicki (5,70) Kurzętnik bagno 118 U Kąciki 1996 nowomiejski (60,04) Zbiczno bagno 119 U Jezioro Cieche 2004 brodnicki (2,84) Zbiczno bagno 120 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (0,98) Zbiczno bagno 121 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (5,28) Zbiczno bagno 122 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (0,40) Zbiczno bagno 123 U Rytebłota 2004 brodnicki (0,48) Zbiczno bagno 124 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (1,22) Zbiczno bagno 125 U Jezioro Dębno 2004 brodnicki (0,25)

36 1 2 3 4 5 6 Jezioro Zbiczno bagno 126 U 2004 Strzemiuszczek brodnicki (8,13) Zbiczno bagno 127 U Jezioro Zbiczno 2004 brodnicki (10,73) Zbiczno bagno 128 U Gaj-Grzmiąca 1996 brodnicki (0,58) Zbiczno bagno 129 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (2,97) Zbiczno bagno 130 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (0,28) Zbiczno bagno 131 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (0,91) Zbiczno bagno 132 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (0,32) Zbiczno bagno 133 U Zbiczno 1996 brodnicki (0,56) Zbiczno bagno 134 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (0,65) Zbiczno bagno 135 U Gaj-Grzmiąca 2004 brodnicki (0,25) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy, L – leśny, Fl – florystyczny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, * - częściowo poza obszarem arkusza

Według systemu ECONET (Liro, 1998) przez północną część terenu arkusza przebiega obszar węzłowy o znaczeniu krajowym Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego. Natomiast rozległa powierzchnia w centrum i na południu znajduje się w granicach korytarza ekologicz- nego o znaczeniu krajowym Drwęcy. PołoŜenie arkusza na tle mapy systemu ECONET ilu- struje figura 5. W granicach omawianego arkusza znajduje się projektowany obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 („Shadow List”) specjalnej ochrony siedlisk Ostoja Brodnicka (PLH040024). Celem i przedmiotem ochrony są róŜne gatunki i siedliska, w tym stanowiska aldrowandy pęcherzykowatej i obuwika pospolitego. Przez obszar arkusza przebiega fragment europejskiego długodystansowego szlaku pie- szego E11 o całkowitej długości 2100 km, który łączy Holandię, Niemcy, Polskę i Litwę.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Skarlin na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski; 2 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 8K – Pojezierza Chełmińsko- Dobrzyńskiego; 3 − korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 6m – Pojezierza Iławskiego; 4 − korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 18k – Drwęcy; 20k – Górnej Wkry; 5 –większe jeziora.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Skarlin najstarsze ślady dawnych kultur pochodzą z neolitu i po- czątków epoki brązu (kultura łuŜycka), a takŜe z okresu halsztackiego oraz lateńskiego, aŜ po czasy historyczne (okres rzymski i średniowiecze). Stanowiska archeologiczne stanowią gro- dziska, osady i ślady osadnictwa. Grupują się one w większości na obszarach wzniesień terenu i większość ma charakter wielokulturowy. Na mapie zaznaczono te o duŜym znaczeniu kulturowym i poznawczym. Na omawianym terenie znajdują się zabytkowe obiekty sakralne objęte ochroną. NaleŜą do nich kościoły wraz z cmentarzami przykościelnymi w Skarlinie (z około 1350 r.) i Lipin- kach (z około 1330 r.) oraz kościoły w Łąkorzu (z początku XIV w.) i Ostrowitem (z około 1330 r.). Znacznie młodszy kościół z XVIII w. zachował się w Biskupcu. W Łąkorzu zacho-

38 wał się takŜe wiatrak holenderski, z przełomu XIX i XX wieku. Zabytkowy obiekt architek- toniczny stanowi równieŜ połoŜony w miejscowości Łąkorek zespół pałacowo-folwarczny z XIX/XX w., w skład którego wchodzą pałac, park oraz folwark ze spichrzem, stajnią, owczarnią, oborą, stodołą, lodownią, budynkiem gospodarczym oraz dwoma domami miesz- kalnymi. Zespół pałacowo-parkowy i folwarczny z połowy XIX w. znajduje się takŜe w miej- scowości Ostrowite. W jego skład wchodzi pałac oraz park z zabudowaniami folwarcznymi. W miejscowości Wardęgowo znajduje się zespół dworski z XIII/XIX w. z parkiem. Nato- miast w Tomkach zachował się zespół dworski z XIX w. (dwór, stodoła). W miejscowościach Babalice i Sędzice zachowały się parki podworskie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Skarlin połoŜony jest na pograniczu województw kujawsko-pomorskiego oraz warmińsko-mazurskiego. Znajduje się on w obrębie makroregionu Pojezierze Iławskie, mezoregionu Pojezierze Iławskie oraz mezoregionów: Pojezierze Brodnickie i Doli- na Drwęcy, które są częścią makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie. Pod względem gospodarczym ma on charakter rolniczo-leśny. Lasy stanowią około 60% jego powierzchni, a gleby chronione dla rolniczego uŜytkowania (klas I-IVa) około 25%. Rejon ten jest słabo uprzemysłowiony i mało zurbanizowany. Przemysł wydobywczy kopalin nie ma obecnie większego znaczenia. Obszar arkusza Skarlin charakteryzuje się na ogół korzystnymi warunkami budowla- nymi. Jedyny większy obszar o niekorzystnych warunkach budowlanych połoŜony jest w pół- nocnej części arkusza, w rejonie między Babalicami, Lipinkami i Bielicami i związany jest z występującymi tu piaskami i mułkami jeziornymi powstałymi w okresie zlodowacenia wi- sły. Cały ten teren połoŜony jest w zlewni Wisły. Odwadniają go cieki: Osa, Skarlanka oraz Struga Brodnicka. W granicach arkusza występuje jedynie czwartorzędowe oraz trzeciorzę- dowe piętro wodonośne. Ujęte z nich wody są na ogół dobrej i średniej jakości i wymagają tylko prostego uzdatniania. Na terenie objętym arkuszem Skarlin wytypowano obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych i obojętnych. Pod kątem składowania odpadów komunalnych rozpatrywano miejsca wychodni osa- dów zastoiskowych zlodowacenia Wisły, wykształconych w postaci iłów, mułków i piasków. RównieŜ tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów wiertniczych wykonanych w Sędzi- cach, Ostrowitem i Lipinkach, w których nawiercono gliny podścielone iłami czwartorzędo-

39 wymi, po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego mogą okazać się przydatne dla składowania odpadów. Odpady obojętne moŜna składować w miejscach powierzchniowych wystąpień glin zwałowych zlodowacenia Wisły i w miejscach, w których gliny występują pod niewielkim (do 2,0 m) nadkładem wyznaczono obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów obojęt- nych. Wyznaczono je na terenie gmin: Biskupiec, Jabłonowo Pomorskie, Zbiczno, Nowe Miasto Lubawskie i Kurzętnik. Warunki hydrogeologiczne są korzystne, przewaŜająca część obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów znajduje się na terenach o niskim stopniu zagroŜenia wód uŜytko- wego poziomu wodonośnego. Pod kątem składowania odpadów moŜna rozpatrywać takŜe suche wyrobisko po zakoń- czonej eksploatacji złoŜa „Osetno” oraz suche wyrobiska poeksploatacyjne kruszyw na potrzeby lokalne znajdujące się w rejonie Rywałdzika i Wichertowa. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Arkusz Skarlin odznacza się szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajoznawczymi. Chroniony jest tu: naturalny krajobraz a takŜe rzadka roślinność i fauna. Znaczna część tego obszaru leŜy w granicach Brodnickiego Parku Krajobrazowego, a takŜe objęta jest obszarami chronionego krajobrazu, stanowiącymi jego otulinę. W przyszłości o rozwoju gospodarczym omawianego rejonu moŜe decydować zarówno nowoczesne rolnictwo i związane z nim przetwórstwo jak i wykorzystanie walorów przyrodniczych tego regionu poprzez rozwój turystyki i rekreacji.

XIV. Literatura

BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1:1 000 000. Państw. Inst. Geol., War- szawa. GURZĘDA E., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej we wschodniej części woj. toruńskiego. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, delegatura w Bydgoszczy. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państw. Inst. Geol., Warszawa.

40 KACZYŃSKI R., TRZCIŃSKI J., 2000 − Geologiczno-inŜynierska charakterystyka glin lo- dowcowych fazy pomorskiej. Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Międzyzdroje. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KOKOCIŃSKI M., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego (piasku,

piasku ze Ŝwirem, Ŝwiru) „Osetno” w kat. C1. Arch. Warmińsko-Mazurskiego Urzę- du Marszałkowski w Olsztynie. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRAJEWSKI Z. red., 2006 - Raport o stanie środowiska województwa warmińsko- mazurskiego w 2005 roku. WIOŚ w Olsztynie. KRAWIEC A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Skarlin wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KRÓL J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 wraz z objaśnie- niami. Arkusz Skarlin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M, WEŁNIAK A., 2003– Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Skarlin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M, WEŁNIAK A., 2005– Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Skarlin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w powiatach: Świecie, Chełmno, Grudziądz, Brodnica, Rypin woje- wództwo bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MEDYŃSKA K., 1988 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Wichertowo”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK O., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ-

41 nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 00. Państw. Inst. Geol., Warszawa PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2004 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 LUTEGO 2004 roku (Dz. U. Nr 32, poz. 284), Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SURMA D., SOLCZAK E. 1983 - Sprawozdanie z wykonanych badań geologiczno-zwia- dowczych w rejonie Nowego Miasta Lubawskiego. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowski w Toruniu. ŚLACHCIAK W., GOSZCZYŃSKI J. red., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. WIOŚ w Bydgoszczy. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa.