Meritum, Tom I, 2009
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MERITUM Tom I Koło Naukowe Doktorantów-Historyków Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Olsztyn 2009 MERITUM ROCZNIK KOŁA NAUKOWEGO DOKTORANTÓW-HISTORYKÓW UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE Rada Programowa Grzegorz Jasiński, Andrzej Kopiczko Rada Redakcyjna Anna Kostrzewa (redaktor naczelny) Michał Swędrowski (zastępca redaktora) Marta Zbrzeźniak (sekretarz) Marek Pacholec (redaktor techniczny) Recenzenci Norbert Kasparek, Maria Korybut-Marciniak Tłumaczenie streszczeń na język angielski Mariusz Mieczkowski Projekt okładki Marek Pacholec ISSN 2080–4547 Adres: Koło Naukowe Doktorantów-Historyków Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydział Humanistyczny Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn tel./fax: 089 527 36 12 e-mail: [email protected] SŁOWO OD REDAKCJI Z wielką przyjemnością oddajemy w ręce Czytelników pierwszy numer czasopisma Koła Naukowego Doktorantów-Historyków Instytutu Historii i Sto- sunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olszty- nie. Edycja własnego czasopisma umożliwi młodym doktorantom przedstawie- nie zagadnień znajdujących się w kręgu zainteresowań, związanych z ich roz- prawami doktorskimi. Zakładamy, że na łamach czasopisma będą publikowali nie tylko przedstawiciele olsztyńskiego środowiska młodych historyków, ale także doktoranci z innych ośrodków akademickich i naukowych. Na łamach „Meritum” planujemy zamieszczać materiały pogrupowane w następujące działy: artykuły, recenzje, omówienia, źródła i materiały. Jedno- cześnie zapraszamy do współpracy doktorantów z ośrodków naukowych w całej Polsce. Liczymy i oczekujemy na wszelkie uwagi kierowane pod adresem Re- dakcji. Będą stanowić dla nas nieocenione źródło informacji o potrzebach Czy- telników oraz wartości samego czasopisma. Promocja pierwszego numeru będzie miała miejsce podczas XVIII Po- wszechnego Zjazdu Historyków Polskich, który odbędzie się w Olsztynie w dniach 16–19 września 2009 roku. Dzięki temu doktoranci Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM będą mieli możliwość zaprezentowania swoich dotychczasowych dokonań oraz zainteresowań naukowych znacznej liczbie odbiorców, spośród polskiego oraz zagranicznego środowiska historycz- nego. „Meritum” stanowi owoc młodzieńczego zapału i fascynacji historią. Ma- my nadzieję, że Czytelnik doceni nie tylko wartość merytoryczną tekstów, ale również szczere pragnienie dotarcia do genezy wydarzeń, dostrzeżenia punktu krytycznego poplątanych losów pojedynczych jednostek i całych zbiorowości. Jesteśmy pełni nadziei, że „Meritum” zdobędzie szerokie grono odbiorców (nie tylko wśród doktorantów), a także znajdzie trwałe miejsce wśród polskich pe- riodyków historycznych. Redakcja ARTYKUŁY I ROZPRAWY Szymon Mich PRZYCZYNEK DO BIOGRAFII WINCENTEGO GOSIEWSKIEGO Wincenty Gosiewski był jedną z najważniejszych osób w Wielkim Księ- stwie Litewskim w połowie XVII wieku. Ogromna władza, jaką zgromadził w swych rękach (a dokładniej jaką powierzył mu król) sprawiała, że mógł stać się godnym przeciwnikiem przedstawicieli największych rodów litewskich, a tocząca się wojna była okazją do pokazania swoich talentów militarnych i zdobycia sławy. Wincentemu Gosiewskiemu nie udało się osiągnąć tych celów. Niniejszy artykuł ma na celu zarysowanie biografii Wincentego Gosiew- skiego ze szczególnym uwzględnieniem najciekawszych jej momentów. Z zało- żenia ma on charakter przyczynkarski i pokazuje kierunki moich przyszłych ba- dań nad tą postacią. Jak dotąd nie powstała pełna biografia Wincentego Gosiew- skiego, opublikowano jedynie krótkie biogramy1. Badacze zajmowali się tą po- stacią tylko przy okazji badania poszczególnych zagadnień dotyczących historii Rzeczpospolitej. Jedynie militarną działalność hetmana w latach 1656–1657 szczegółowo opracował Sławomir Augusiewicz2. Ojciec Wincentego, Aleksander, brał udział w pertraktacjach i walkach z Moskwą. Zdobył spore doświadczenie, pełniąc m.in. funkcję regenta kancelarii wielkiej, a w 1625 roku został mianowany wojewodą smoleńskim3. Urząd ten objął po jego śmierci syn, Krzysztof, starszy brat Wincentego. Matką Wincente- go była Ewa z Paców, podkomorzanka brzeska. Nie ma zbyt wielu informacji dotyczących młodości Gosiewskiego. Nie znamy nawet roku jego urodzenia. Wiemy, że studiował w Wilnie, Wiedniu, Rzymie i Padwie4. 1 A. Przyboś, Wincenty Gosiewski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, Wrocław etc. 1959– 1960, s. 343–347; A. Rachuba, Wincenty Korwin Gosiewski herbu Korwin (zm. 1662), [w:] Hetmani Rzeczpospolitej Obojga Narodów, red. M. Nagielski, Warszawa 1995. 2 S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656–1657, Olsztyn 1999. 3 Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku: spisy, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 109, 175, 177. 4 A. Przyboś, op. cit., s. 343. Meritum, t. I, Olsztyn 2009, s. 7–19 8 Szymon Mich Dzięki poparciu Albrychta Stanisława Radziwiłła w 1646 roku otrzymał Wincenty Gosiewski urząd stolnika W. Ks. Litewskiego (chociaż Radziwiłł sta- rał się o nadanie mu chorążostwa)5. Doświadczenie wojskowe zdobywał pod dowództwem Janusza Radziwiłła. Walczył z powodzeniem między innymi w bi- twie pod Łojowem 31 lipca 1649 roku6. Na sejmie 1650 roku został wybrany marszałkiem, a na początku roku 1651 mianowany generałem artylerii. Był jed- nym z komisarzy w czasie rokowań pod Białą Cerkwią, co zresztą przypłacił poważnymi stratami materialnymi7. 11 listopada 1652 roku zmarł podskarbi litewski Gedeon Tryzna8. Król po- stanowił wykorzystać okazję i obsadzić wakujący urząd swoim stronnikiem. Wybrał właśnie Wincentego Gosiewskiego9. Decyzja ta miała szczególne znaczenie. Główny litewski opozycjonista – Janusz Radziwiłł był hetmanem polnym i silną pozycję zawdzięczał m.in. po- parciu armii. Dzięki dużym umiejętnościom militarnym zdobywał ogromną po- pularność. Nie było też tajemnicą, że stanowisko dowódcy dawało ogromne możliwości wzbogacenia się, dzięki przeróżnym malwersacjom. Sam Janusz Radziwiłł nie miał wątpliwości co do zamiarów królewskich. Nie bez wpływu na dalszy rozwój wydarzeń miał fakt, że urząd podskarbiego był szykowany przez stronnictwo sapieżyńskie dla Pawła Sapiehy – późniejszego hetmana wielkiego litewskiego i przeciwnika Gosiewskiego10. Początkowo jednak Wincenty Gosiewski nie zagrażał pozycji Radziwiłła. Hetman wielki, w myśl konstytucji sejmowej, miał prawo pełnej kontroli zacią- gu11. 5 A. S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, oprac. A. Przyboś i R. Żel, t. II, Warszawa 1980, s. 490–491. 6 W. Biernacki, Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648–1649, Zabrze 2006, s. 197–199. 7 Sekretny a prawdziwy diariusz od jm. pana Miastkowskiego stolnika halickiego jm. księdzu kancle- rzowi posłany, ekspedycyjej kontynuowanej kozackiej spod Beresteczka pod Białą Cerkiew, [w:] Re- lacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem”: (1648–1651), oprac. M. Nagielski, Warszawa 1999, s. 292–293. 8 A. S. Radziwiłł, op. cit., t. III, s. 365. 9 Wincenty Gosiewski należał do stronnictwa dworskiego, o czym świadczy jego postawa na pierw- szym sejmie 1652 roku. W czasie tego sejmu odbył się jego ślub z Magdaleną Konopacką, damą z fraucymeru królowej. W ceremonii zaślubin brał udział sam monarcha, a sakramentu udzielił nun- cjusz papieski Pietro Vidoni – W. Czapliński, Dwa sejmy w roku 1652, Wrocław 1955, s. 81; A. S. Radziwiłł, op. cit., t. III, s. 332–333; K. Targosz, Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646– 1667), Wrocław-Gdańsk 1975, s. 349–350. 10 A. Rachuba, Paweł Jan Sapieha herbu Lis (ok. 1609–1665), [w:] Hetmani Rzeczpospolitej, s. 498. 11 Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. IV, Petersburg 1860, f. 404. Przyczynek do biografii Wincentego Gosiewskiego 9 Specyfika armii W. Ks. Litewskiego decydowała o pozycji hetmanów. Przede wszystkim, oprócz załóg Smoleńska, Dyneburga, Połocka i Wilna, nie istniała żadna stała siła zbrojna12. Wobec tego hetmani litewscy w czasie pokoju nie mieli praktycznie żadnej władzy. W czasie wojny ich prerogatywy, choć bar- dzo szerokie, były ograniczone głównie brakiem władzy finansowej. Pieniądze otrzymywali od podskarbiego na określony cel, taki jak żołd czy furaż13. W 1654 roku Jan Kazimierz został niejako zmuszony do rozdania wakują- cych buław. Po nieudanej próbie ograniczenia prerogatyw hetmańskich, która doprowadziła do zerwania sejmu, musiał wreszcie ulec naciskom opozycji. Władca nie odważył się pominąć kandydatury Janusza Radziwiłła do buławy wielkiej litewskiej, ale jako kolegę wyznaczył mu podskarbiego W. Ks. Litew- skiego Wincentego Gosiewskiego. Było oczywiste, o czyje interesy miał zadbać nowo mianowany hetman polny. W zaistniałej sytuacji uchwalone przez posłów litewskich latem 1654 roku podatki nie mogły poprawić sytuacji armii litewskiej. Ciekawe jest zachowanie Gosiewskiego w tym okresie. Hetman polny w ogóle nie pojawił się na Litwie aż do końca sierpnia 1654 roku14. Oznacza to, że przybył do Wilna już po dwóch najważniejszych bitwach tej kampanii – pod Szkłowem i pod Ciecierzynem. Głównym zmartwieniem Gosiewskiego było zbudowanie swojej pozycji w ar- mii. Dlatego wydał wcześniej uniwersał wzywając do siebie pospolite ruszenie. Po przyjeździe do Wilna wysłał swego sługę, Franciszka Medekszę, z misją do- kładnego policzenia oddziałów podległych Januszowi Radziwiłłowi. Miał on także wybadać nastroje wśród żołnierzy i przeciągnąć starszyznę na stronę Go- siewskiego15. Nic dziwnego, że Janusz Radziwiłł poczuł się zagrożony. Zagro- żeni poczuli się także jego