Łukasz Guzowski 13(2011)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
STUDIA EŁCKIE ŁUKASZ GUZOWSKI 13(2011) DZIEJE MIEJSCOWOŚCI I KOŚCIOŁA W WIELICZKACH Wstęp Wieliczki to nieduża miejscowości leżącą na ziemi oleckiej. To niewielka wieś, ale z bardzo bogatą historią, nie posiadająca jeszcze monografii. Mimo, iż Wieliczki od najdawniejszych czasów znajdowały się na terenach Prus Wschodnich, pod niemieckim panowaniem, mieszkali tu sami Polacy. Przez wiele wieków tutejsi mieszkańcy wal- czyli o utrzymanie swego ojczystego języka i obyczajów, z którymi tu przybyli jako osadnicy. Naznaczeni wieloma katastrofami wojennymi jak napad tatarski czy I i II wojna światowa oraz klęskami żywiołowymi jak choćby dżuma. Kościół w Wieliczkach jest szczególną pamiątką przeszłości, która i jego nie oszczędzała pozostawiając na nim ślady różnych tragedii (główki tatarów rzeźbione w ambonie). Świątynia ta jest jednym z naj- cenniejszych zabytków na Mazurach. Mimo upływu wieków jako jedyna we wsi nie uległa zmianie i stanowi po dziś dzień żywą księgę dziejów Wieliczek. Znajdujące się w niej dzieła sztuki są najznakomitszymi owocami duszy ludzkiej. To miejsce napełnione Bogiem świadczy o wielowiekowych korzeniach chrześcijańskich: protestanckich, a od 1945 roku i rzymsko-katolickich. Celem tej krótkiej pracy jest próba nakreślenia przeszłości histo- rycznej Wieliczek i okolic od pierwszych śladów bytowania tu człowie- ka, z uwzględnieniem historii zabytkowego kościoła i z jego wystrojem. Motywacją do podjęcia tego tematu było zamiłowanie do historii ziemi oleckiej oraz pragnienie utrzymania odziedziczonej spuścizny minionych wieków, z których każdy dokładał coś od siebie ubogacając tę miejsco- wość i region. Praca obejmuje trzy paragrafy. Pierwszy został poświęcony prze- szłości historycznej Wieliczek i najbliższego regionu. Paragraf drugi przedstawia nazwę wsi, jej pochodzenie i zmiany. Ostatni paragraf trak- tuje o samym kościele parafialnym, o jego historii, wystroju wewnętrz- Łukasz Guzowski; alumn Wyższego Seminarium Duchownego w Ełku; adres do korespondencji: ul. Kościuszki 9, 19-300 Ełk. ŁUKASZ GUZOWSKI nym i zewnętrznym oraz o prowadzonych pracach remontowo- konserwatorskich. Przeszłość wsi i regionu Pierwsze ślady pobytu człowieka na ziemi oleckiej, na której znaj- dują się Wieliczki pochodzą z około 11 tysięcy lat przed Chrystusem. Tereny te zamieszkiwały ówcześnie plemiona kultury lyngbijskiej. Świadczą o tym znalezione: obozowisko w Puchówce oraz narzędzia pracy w Cimochach1 w gminie Wieliczki. Dzisiejsze Mazury były obsza- rem ciągłego przemieszczania się różnych plemion. W połowie I tysiąc- lecia przed Chrystusem przywędrowali tu Bałtowie, plemię z którego wywodził się lud Jaćwingów zamieszkujących teren Wielkich Jezior Mazurskich i jego okolic. W połowie XIII wieku Jaćwingowie musieli zmierzyć się z naporem z Rusi, Mazowsza i Krzyżaków. Ostatecznie zostali całkowicie opanowani przez Zakon w latach 1277-12832. Przez cały wiek XIV toczyły się walki o ziemie pojaćwieskie. Skończył je układ zawarty nad jeziorem Melno w 1422 roku, na mocy którego prawie wszystkie tereny Jaćwingów znalazły się w granicach Litwy oprócz Ełku, Gołdapi i Olecka, które przypadły Krzyżakom. Ustalona granica przetrwała do 1945 roku3. Na przełomie wieku XV i XVI rozpoczął się proces osadnictwa na ziemi oleckiej, gdy komtur pokarmiński nadał zasadźcom przywileje w celu założenia wsi. Przybywała tu szczególnie ludność z północnego Mazowsza. W tym czasie powstały między innymi: Sobole w 1471 roku, Gąsiorowo w 1475 roku, Babki Gąseckie i Niedźwiedzkie w 1476 roku, majątek ziemski w Jelitkach i Kleszczewie w 1486 roku, Bartki, Szeszki i Wilkasy w 1508 roku. Obszar ten jednak do czasów reformacji dalej pozostawał słabo zaludniony jako teren Wielkiej Puszczy. Po sekulary- zacji Zakonu Krzyżackiego w 1525 roku oraz po ciężkiej wojnie z Pol- ską nastąpił duży wzrost osadnictwa na obszarach starostw mało zasie- 1 W pobliżu Cimoch znaleziono w ubiegłym stuleciu trzy motyki oraz dwa to- pory wykonane z kamienia. Ślady te pochodzą z okresu wczesnej epoki żelaza (700 p.n.e. - 300 p.n.e.), zob. M. Kowalewski, Historia Gminy Wieliczki, www.ugwielicz- ki.internetdsl.pl, z dn. 15. 04. 2011 r. 2 R. Demby, Z dziejów ziemi oleckiej, w:Ziemia olecka na początku XXI wieku, red. J. Krajewski, W. Guzewicz, „Episteme” 36(2004), s. 9-13. 3 Zob. W. Guzewicz, Chrystianizacja Europy Środkowej, „Studia Ełckie”, 9(2007), s. 383-404. 98 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI I KOŚCIOŁA W WIELICZKACH dlonych, szczególnie okolic Olecka. Świadczyć może o tym fakt, że za czasów świeckiego księcia Albrechta utworzono na ziemi oleckiej 87 nowych wsi i majątków szlacheckich4. Jedną z nich były właśnie Wieliczki, powstały już w 1540roku jako wieś czynszowa na prawie chełmińskim5.Chłopi osiedlili się na 40 włókach, o czym dowiadujemy się z dokumentu ówczesnego starosty straduńskiego Christopha von Glaubitza z 1554 roku. Potwierdza on sprzedaż Janowi Mażowi jednego łanu oraz zobowiązuje go do zasiedlenia dodatkowo 10 włók poza tymi 40 wcześniejszymi. Sołtys zobowiązany był również stawić jedną służbę zbrojną6. Tak jak wszystkie wsie nowego osadnictwa tak prawdopodob- nie i Wieliczki posiadały już od początku zabudowę ulicówki. Nowi mieszkańcy musieli płacić czynsz oraz odprowadzać dziesięcinę7. Całe Mazury po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego stały się pro- testanckie. W 1552 roku założono w Wieliczkach parafię ewangelicko- augsburską, a więc wieś musiała być już całkiem spora. Pierwszym pro- boszczem został szlachcic, pochodzący z Polski Stanisław Rybiński, który po przyjęciu wyznania luterańskiego osiadł w Prusach Książęcych i za zgodą margrabiego Albrechta został ustanowiony przez ówczesnego biskupa Sperato proboszczem w Wieliczkach. Jeszcze przed jego przy- byciem prawdopodobnie wybudowano tu pierwszy kościół w 1552 ro- ku8. Przed reformacją nie było tu parafii katolickiej, a wieś należała do parafii w Kalinowie9. Wkrótce po założeniu parafii protestanckiej powstała przy kościele szkoła10, jej rektorem został Szymon Barwik. Nauczano w niej w języku polskim, katechizmu, czytania i pisania, ra- chunków oraz śpiewu11. Jak dowiadujemy się ze spisu z 1600 roku 4 R. Demby, Z dziejów ziemi oleckiej, s.18-22; A. Wakar, Zarys historyczny, w: Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, red. A Wakar, Olsztyn 1974, s. 67n.; B. Kumor, Historia Kościoła. Czasy nowożytne. Rozłam w chrześcijaństwie zachodnim, cz. 5, Lublin 1984, s. 130n. 5 R. Demby, Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia, Olecko 2000, s. 203. 6 D. Bogdan, Olecko w latach 1560-1800, w: Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010, s. 180. 7 R. Demby, Z dziejów ziemi oleckiej, s. 24. 8 Tenże, Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia, s. 69. 9 Rocznik diecezji warmińskiej, Olsztyn 1985, s.333; D. Bogdan, Olecko w la- tach 1560-1800, s. 180. 10 R. Demby, Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia, s. 203. 11 D. M. Brozio, Organizacja i dzieje duszpasterstwa katolickiego w Wielicz- kach w latach 1945-1992, Ełk-Warszawa 1997 [mps BWSD], s. 11. 99 ŁUKASZ GUZOWSKI mieszkali tu sami Polacy12. Krytyczne momenty przeżyli mieszkańcy wsi w 1656roku, kiedy to towarzyszący hetmanowi polnemu Wincentemu Gosiewskiemuw bitwie pod Prostkami Tatarzy, po zwycięstwie nad woj- skami Prus Książęcych13, najechali na Wieliczki. Spalili kościół, domy pastora i diakona, szpital i prawdopodobnie całą wieś14. Nieznane są liczby zamordowanych ani wziętych do niewoli wiadomo tylko, że jeden z duchownych diakon Jan Gallini został wzięty w jasyr, a pastor Michał Gizewiusz uciekł. W Kukowie, Rosochackich, Krupinie, Wieliczkach, Jurkach, Baranach, Czuktach, Sokółkach i Kilianach-razem było zasie- dlonych 71 włók, a pustych 243. Niemal wszystkie okoliczne wsie zo- bowiązane do szarwarku15 w folwarku książęcym w Sedrankach zostały zniszczone, dowiadujemy się o tym z rejestru z 1664 roku16. Wkrótce po najazdach tatarskich na początku XVIII wieku Olecko i jego okolice dotknęła epidemia dżumy. Niemal całe miasto i wsie wy- marły. Prawdopodobnie w samych Wieliczkach zmarło 69osób, a w całej parafii 552 osoby17. Źródła podają, że w całym starostwie mogło zginąć prawie 10 tys. osób. Rozpoczęto więc nową akcję osiedleńczą sprowa- dzając tym razem ludność z samych Niemiec18. Wieliczki mimo tego dalej jednak były zamieszkałe przez osoby głównie pochodzenia pol- skiego. W 1833 roku z dzieci, które uczęszczały do szkół na terenie para- fii ewangelickiej tylko 23 było Niemcami, a 613 Polakami, natomiast w 1890 roku z 4692 osób należących do parafii, 3979 osób było Polaka- 12 Historia, http://new.wieliczki.pl, z dn. 15. 04. 2011 r. 13 Podczas wojen polsko-szwedzkich elektorzy pruscy, którzy byli pod lennem Polski, zwrócili się przeciw Koronie podpisując układy ze Szwedami i wraz z nimi najechali na Polskę „wtedy Polacy, chcąc zrobić dywersję na tyłach niemiecko- szwedzkich, wysłali do Prus Książęcych silny oddział sprzymierzonych Tatarów pod wodzą hetmana Gosiewskiego”. M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Olsztyn 1991, s. 30. 14 M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pru- skiej, Olsztyn 1998, s. 226. 15 Szarwark (z niemieckiego) to początkowo przymusowe świadczenia ludności chłopskiej w dawnej Polsce, w robociźnie, w XIX w. zamieniany na opłaty pieniężne, zob. Nowa Encyklopedia Powszechna, t. VI, red. G. Boguta, J. Kofman, B. Petrozolin- Skowrońska, Warszawa 1997, s. 167. 16 R. Demby, Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia, s. 56, 70. 17 S. Filis, Dżuma na Mazurach i Warmii w latach 1708-1711, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4(1960), s. 491n. 18 R. Demby, Z dziejów ziemi oleckiej, s. 32nn. 100 DZIEJE MIEJSCOWOŚCI I KOŚCIOŁA W WIELICZKACH mi. W powiecie,