Arkusz WIELICZKI (146)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Zbigniew Złonkiewicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp Zbigniew Złonkiewicz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Zbigniew Złonkiewicz ...... 4 III. Budowa geologiczna Zbigniew Złonkiewicz ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin Zbigniew Złonkiewicz ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Zbigniew Złonkiewicz ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Zbigniew Złonkiewicz ...... 20 VII. Warunki wodne Zbigniew Złonkiewicz ...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska...... 28 1. Gleby Paweł Kwecko ...... 28 2. Osady Izabela Bojakowska ...... 31 3. Pierwiastki promieniotwórcze Hanna Tomassi – Morawiec ...... 34 IX. Składowanie odpadów Małgorzata Marczak, Jerzy Król ...... 37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego Zbigniew Złonkiewicz ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Zbigniew Złonkiewicz ...... 45 XII. Zabytki kultury Zbigniew Złonkiewicz ...... 51 XIII. Podsumowanie Zbigniew Złonkiewicz, Małgorzata Marczak, Jerzy Król ...... 52 IV. Literatura ...... 54

I. Wst ęp

Arkusz Wieliczki (146) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w latach 2011-2012, w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologiczne- go – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Kielcach (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ń- stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wieliczki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Ró Ŝański, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A przedstawia dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą, nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego, a tak Ŝe do geologów dokumentuj ących zło Ŝa kopalin. Ana- liza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń Ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, Prawa ochrony środowiska oraz Prawa geologicznego i górniczego, a tak Ŝe wyda- nych do nich rozporz ądze ń szczegółowych. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficz-

3 nych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych oraz opracowa ń publikowanych. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urz ędzie Mar- szałkowskim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, starostwach powiatowych w Augustowie, Ełku, Olecku i Suwałkach oraz w urz ędach gminnych w Bargłowie Ko ściel- nym, Ełku, Kalinowie, Olecku, Raczkach i Wieliczkach. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zebrane materiały archiwalne zostały zweryfikowane w terenie we wrze śniu 2011 r. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy Geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wieliczki wyznaczaj ą współrz ędne 22º30´–22º45´ długo ści geograficznej wschodniej i 53º50´–54º00´ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 305 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza, w wi ększo ści poło Ŝony jest we wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego w powiecie oleckim (gminy: Olec- ko i Wieliczki) i ełckim (gminy: Ełk, Kalinowo). Niewielki obszar w północno-wschodnim naro Ŝu mapy nale Ŝy do gminy Raczki w powiecie suwalskim, a południowo-wschodnie naro- Ŝe arkusza nale Ŝy do gminy Bargłów Ko ścielny w powiecie augustowskim województwa podlaskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2001) obszar arkusza niemal w cało ści znajduje si ę w obr ębie mezoregionu Pojezierza Ełckiego (fig. 1), nale Ŝą cego do makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Jedynie jego północno-wschodnia cz ęść znalazła si ę w zasi ęgu mezoregionu Pojezierza Zachodniosuwalskiego oraz Równiny Augustowskiej, wchodz ących w skład makroregionu Pojezierza Litewskiego. Pojezierze Ełckie jest rozci ągaj ącą si ę wysoczyzn ą morenow ą urozmaicon ą licznymi pagórkami, subglacjalnymi rynnami lodowcowymi, powierzchniami sandrowymi oraz dolinami rzek. Obszar ten odznacza si ę bogactwem jezior pochodz ących z ostatniego zlodowacenia.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wieliczki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842)

Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: Pojezierze Zachodniosuwalskie (842.72), Pojezierze Wschodniosuwalskie (842.73), Równina Augustowska (842.74) Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: Wzgórza Szeskie (842.85), Pojezierza Ełckie (842.86)

Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843) Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: Kotlina Biebrza ńska (843.32)

Ukształtowanie współczesnej powierzchni arkusza związane jest z działalno ści ą l ądolo- du zlodowacenia wisły oraz wód fluwioglacjalnych i zastoiskowych. Wysoczyzny morenowe stanowi ą najwy Ŝej wzniesione obszary na badanym terenie, w rejonie Olecka Małego osi ąga- jące wysoko ść 186,6 m n.p.m. Obszary sandrów na równinie w rejonie Skom ętna połoŜone s ą na wysoko ściach 126,2–133,5 m n.p.m. Na badanym obszarze najni Ŝsze wysoko ści odnotowano na brzegach jezior Skom ętno (121, 6 m n.p.m.) i Gołubskiego (128,8 m n.p.m.), w dolinie Legi w rejonie G ąsiorowa (około 130 m n.p.m.) i w południowo-zachodnim naro Ŝu arkusza w s ąsiedztwie jeziora Selm ęt Wielki (129,3 m n.p.m.).

5 Omawiany obszar poło Ŝony jest w regionie klimatu mazursko-podlaskiego, który nale- Ŝy do zimniejszych w Polsce. Klimat ten charakteryzuje si ę: dług ą zim ą i krótkim latem, bardzo krótkim okresem wegetacji (około 190 dni), długim okresem zalegania pokrywy śnie Ŝnej (około 130 dni). Średnia roczna temperatura w tym rejonie wynosi 5,3°C, za ś roczna suma opadów 593 mm (Kondracki, 2001). Obszar arkusza stanowi region typowo rolniczy, z większymi kompleksami le śnymi w cz ęś ci centralnej i północno-wschodniej. Gleby wysokiej jako ści (III-IV klasa bonitacyjna) wyst ępuj ą w dwóch pasach wschodnim i zachodnim. Ogółem pokrywaj ą one 40% powierzchni arkusza. W północnej i północno- wschodniej cz ęś ci s ą to głównie gleby pseudobielicowe. W południowo-zachodniej cz ęś ci wyst ępuj ą gleby wykształcone z glin lekkich, typu brunatnego wła ściwego. Produkcja rolna jest ukierunkowana na upraw ę zbó Ŝ: Ŝyta, owsa i j ęczmienia oraz hodowl ę trzody i bydła. Kompleksy le śne stanowi ą 19% powierzchni obszaru arkusza. Są to lasy b ędące wła- sno ści ą Skarbu Pa ństwa oraz lasy prywatne. Najwi ększe skupisko le śne, tzw. Bór Kleszczew- ski, znajduje si ę mi ędzy Wieliczkami a Skom ętnem Wielkim. S ą to głównie bory, niekiedy bory mieszane sosnowo świerkowe. Gospodark ą le śną na terenie arkusza zawiaduje Regio- nalna Dyrekcja Lasów Pa ństwowych w Białymstoku. Dominuj ąca cz ęść arkusza nale Ŝy do nadle śnictw: Ełk i Olecko, za ś jego wschodnie naro Ŝa znajduj ą si ę w granicach nadle śnictw: Augustów i Szczebra. Badany obszar jest stosunkowo mało zaludniony. Wi ększe miejscowo ści: Wieliczki i Kalinowo, b ędące siedzibami gmin, pełni ą rol ę ośrodków administracyjno-usługowych dla terenów rolniczych. Na terenie arkusza znajduj ą si ę osady w miejscu dawnych PGR-ów, natomiast nie powstały dot ąd wi ększe zakłady przemysłowe. Cały obszar posiada dobrze rozwini ętą sie ć drogow ą z fragmentem drogi krajowej nr 16 Sejny – Augustów – Olsztyn oraz drogami wojewódzkimi nr 661 i 655. Na północy i północ- nym zachodzie arkusza przebiegają linie kolejowe: Suwałki-Olecko oraz Olecko-Ełk, które przed kilkunastu laty przestały by ć eksploatowane.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą omawianego obszaru przedstawiono na podstawie arkusza Wie- liczki Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ber, 2008a, b). Obszar bada ń le Ŝy w zasi ęgu wyniesienia mazursko – suwalskiego, w obr ębie platformy wschodnioeuropejskiej. Informacje o budowie podło Ŝa plejstocenu pochodz ą z s ąsiednich arkuszy. Podło Ŝe prekambryjskie, którego strop stwierdzono na gł ęboko ściach do 600 m,

6 zbudowane jest głównie z gnejsów, migmatytów i amfibolitów (Kubicki, Ryka, 1982). Przy- krywaj ą je utwory mezozoiku, reprezentowane przez jurajskie mułowce, piaskowce, iłowce, wapienie oraz margle (Krzywicki, 1987). Mi ąŜ szo ść tych utworów nie przekracza 200 m. Na nich osadziły si ę kredowe piaski glaukonitowe oraz wapienie o mi ąŜ szo ści ponad 150 m. Profil osadów kenozoicznych rozpoczynaj ą utwory paleogenu dolnego. Wykształcone są w postaci margli i gez mułowcowo–piaszczystych, zawieraj ących m. in. faun ę otwornico- wą montu (dolnego paleocenu). Ich mi ąŜ szo ści wynosz ą około 100 m. Powy Ŝej nawiercano piaski glaukonitowe, zaliczone do eocenu górnego. Ich niepełne mi ąŜ szo ści si ęgaj ą do 15,4 m. Sp ąg utworów plejstocenu i holocenu na omawianym terenie stwierdzano na rz ędnych 16,0–30,2 m p.p.m. Tworz ą one ci ągł ą pokryw ę o mi ąŜ szo ściach od 166,0 m w Krzy Ŝewie do 194,3 m w Marcinowie. Najstarszymi utworami plejstoce ńskimi s ą gliny zwałowe zlodowacenia narwi, zalegaj ące bezpo średnio na zró Ŝnicowanej hipsometrycznie powierzchni osadów paleogenu. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 3,7 m w Sobolach do 16,8 m w Krzy Ŝewie. W południowej cz ęś ci arkusza le Ŝą na nich utwory jeziorne interglacjału augustowskiego, wykształcone w postaci piasków, mułków i iłów, o mi ąŜ szo ści do 12,1 m w rejonie Mar- cinowa. Powy Ŝej stwierdzono dwa poziomy utworów glacjalnych, o mi ąŜ szo ściach: 2,5–11,4 m i 4,8–10,5 m, zaliczone do zlodowace ń południowopolskich nidy i wilgi (sanu2). Wykształ- cone s ą one w postaci glin zwałowych z wkładkami mułków i iłów. Lokalnie, w Sobolach, gliny ni Ŝszego poziomu pod ścielone s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o mi ąŜszo ści 3,6 m, powstałymi podczas transgresji l ądolodu nidy. W Gołubiu, Krzy Ŝewie i Marcinowie poziomy glacjalne rozdzielone s ą piaskami, mułkami i iłami jeziornymi, o mi ąŜ szo ści 4,2– 6,4 m, zaliczonymi do interglacjału ferdynandowskiego. Profil interglacjału mazowieckiego rozpoczyna seria osadów jeziornych, wykształco- nych w postaci: gytii, torfów, piasków, mułków i iłów. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 4,6 m w Krzy Ŝewie do 18,0 m w Gołubiu. Udokumentowana palinologicznie sekwencja osadów z Krzy Ŝewa mo Ŝe być traktowana jako profil reperowy interglacjału mazowieckiego w pół- nocno-wschodniej Polsce i obszarach s ąsiednich (Ber, 1996, 2006). Powy Ŝej, w Marcinowie i Gołubiu przewiercono warstw ę (mi ąŜ szo ści do 13,5 m) glin zwałowych zlodowacenia liwca. Utwory zlodowace ń środkowopolskich odry i warty reprezentowane s ą przez kilka po- ziomów glin zwałowych, rozdzielonych utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi, a tak Ŝe rzecznymi i jeziornymi, uznanymi za interglacjalne. Profil tych osadów rozpoczyna kompleks, o mi ąŜ szo ści do 53 m (w Gołubiu), zaliczony do zlodowacenia odry. Tworz ą go

7 gliny morenowe, z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mułków, iłów i piasków zastoiskowych. Strop tych utworów znajduje si ę na rz ędnych 70–73 m n.p.m. Lokalnie, w Sobolach, utworów zlodowacenia odry nie stwierdzono. Do interglacjału lubawskiego zaliczono nieudokumentowane palinologicznie rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirami, o mi ąŜ szo ści 12–65,3 m, przewiercone w Sobolach i północno- wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie ich strop stwierdzono na rz ędnych około 60–70 m n.p.m. Utwory interglacjalne mog ą by ć reprezentowane tak Ŝe przez torfy, piaski, mułki i iły jeziorne, rozpoznane poza granicami arkusza w rejonie Augustowa. Młodsze utwory zlodowace ń środkowopolskich, zaliczone do zlodowacenia warty, maj ą bardziej urozmaicone rozprzestrzenienie. Wykształcone są jako gliny zwałowe oraz utwory zastoiskowe i wodnolodowcowe. Na badanym terenie mułki, iły, piaski zastoiskowe dolne tworz ą ci ągły poziom o mi ąŜ szo ści do 35,0 m (w Marcinowie). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 22,5 m i wyst ępuj ą lokalnie (Krzy Ŝewo, Gołubie), wypełniaj ąc obni Ŝenia w osadach zastoiskowych. Gliny zwałowe, przykrywaj ące utwory zastoiskowe i wodnolodowcowe, wyst ępuj ą nieregularnymi płatami o miąŜ szo ści do 5,0 m. Profil wie ńcz ą piaski, mułki i iły zastoiskowe górne o mi ąŜ szo ści do 22 m (Gołubie), wypełniaj ące zagł ębie- nia na powierzchni glin zwałowych. Ponad utworami zlodowace ń środkowopolskich zalegaj ą osady zlodowacenia wisły, które w cało ści pokrywaj ą powierzchni ę obszaru arkusza (fig. 2). Wśród nich dominuj ą: gliny zwałowe, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 30 m; oraz utwory wodnolodowcowe, o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej 56 m, reprezentowane przez piaski gruboziarniste, b ądź ró Ŝnoziarniste, ze zró Ŝni- cowan ą (zazwyczaj niewielk ą) domieszk ą materiału Ŝwirowego. Z tymi utworami zwi ązane są udokumentowane na obszarze arkusza zło Ŝa kruszywa naturalnego. W zale Ŝno ści od przyj ętych koncepcji utwory zlodowacenia wisły zaliczane s ą do jednego etapu (fazy maksymalnej) (Marks i in. (red.), 2006) lub trzech etapów (faza leszczy ń- sko-pozna ńska, subfaza wigier, faza pomorska) (Ber, 2008a, b) rozwoju tego zlodowacenia. Przez teren arkusza biegn ą granice zasi ęgu dwu młodszych etapów (sensu – Ber, 2008a, b), na badanym terenie maj ące kierunek WSW-ENE. Rozległa południowo-wschodnia i południowa cz ęść obszaru pokryta jest utworami fazy leszczy ńsko-pozna ńskiej. W jej obr ębie przewa Ŝaj ą obszary moreny dennej. W rejonie Wysokiego i zwłaszcza na wschodzie w rejonie Kalinowa i Krzy Ŝewa, obserwuje si ę strefy moren czołowych, przewa Ŝnie spi ętrzonych oraz strefy moren martwego lodu, z charaktery- stycznymi systemami wałów i pagórków. Buduj ą je silnie urozmaicone osady piaszczysto- Ŝwirowo-gliniaste, o zaburzonej strukturze wewn ętrznej, cz ęsto przykryte glin ą zwałow ą. Od

8 Iwasiek, przez Skom ętno Wielkie, poza południow ą granic ę arkusza, obszary morenowe fazy leszczy ńsko-pozna ńskiej rozdzielone s ą w ąsk ą stref ą piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, wypełniaj ących doliny wód roztopowych. S ą to zazwyczaj piaski ró Ŝnoziar- niste, których mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ą 10,0 m. Lokalnie powstały kemy, zbudowane z po- ziomo warstwowanych piasków drobnoziarnistych z wkładkami Ŝwirów i mułków.

Fig. 2 Poło Ŝenie arkusza Wieliczki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (red.), 2006 CZWARTORZ ĘD; Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach. Czwartorz ęd: plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny morem czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000. Północno-wschodni i środkowo-zachodni obszar arkusza pokryty jest utworami subfazy wigier (Ber 2008a, b). Jego północno-wschodni ą cz ęść (rejon Wierzbowa, Cimochów, Wasi-

9 lówki) stanowi rozległa monotonna morena denna z morenami martwego lodu w pobli Ŝu Marcinowa. Cz ęść centraln ą (mi ędzy Starostami, Wilkasami, Dorszami, Iwa śkami, Zaboro- wem), b ędącą zagł ębieniem wytopiskowym, pokrywa piaszczysto-Ŝwirowa równina sandro- wa. Za ś cz ęść zachodni ą (w rejonie Zatyków, Kleszczewa, Jeziora Golubskiego) zajmuje obszar morenowy, urozmaicony pagórkami moren czołowych i szczególnie licznych moren martwego lodu. Wały kemów mo Ŝna spotka ć lokalnie w rejonie Wierzbowa oraz w zachodniej cz ęś ci, w rejonie Gr ądzkiego Ełckiego i Jeziora Golubskiego. Maj ą form ę przewa Ŝnie niewy- sokich, wydłu Ŝonych wzgórz, pokrytych na zboczach piaszczystymi glinami spływowymi. Północno-zachodni ą cz ęść terenu arkusza (na północ od Kolonii Kukowo, Wieliczek i Wilkasów), rozci ęty rynn ą jeziora Oleckie Małe, pokrywaj ą utwory fazy pomorskiej (Ber 2008a, b). Przewa Ŝaj ą tu gliny moreny dennej i piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste utwory moren czołowych. W bezpo średnim, sąsiedztwie wspomnianej rynny le Ŝą utwory wodnolodowcowe równin sandrowych. Na wschód od rynny urozmaicaj ą je wzniesienia piaszczysto-Ŝwirowych ozów, a dalej na powierzchni wysoczyzny, powstały liczne wzniesienia kemów. Na powierzchni sandrów usypane zostały nagromadzenia piasków eolicznych o niewielkiej mi ąŜ szo ści do 3 m. Ich tworzenie rozpocz ęło si ę u schyłku plejstocenu i z ró Ŝnym nat ęŜ eniem trwało do wczesnego holocenu. Najmłodszymi utworami wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza s ą holoce ńskie torfy, na- muły, gytie, mułki, iły oraz piaski i Ŝwiry rzeczne. Wyst ępuj ą w licznych zagł ębieniach wytopiskowych, z których cz ęść wypełniona jest jeziorami (Skom ętno i Golubskie) oraz w rynnach subglacjalnych i dolinach rzek roztopowych, wykorzystywanych przez rzeki (głównie w dolinie rzeki Legi).

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Wieliczki znajduje się 8 złó Ŝ kruszywa naturalnego: „Małe Olecko” (Sadowski, 1990), „Starosty” (Liwska, 1991), „Sobole” (Sadowski, 1992a), „Olecko Małe” (Tulska, 1978), „Długie” (Sadowski, 1982), „Skom ętno Wielkie” (Sadowski, 1992b), „Wieliczki II” (Ceckowski, Tatarata, 2010), „Starosty I” (Kuczy ński, 2006). Zło Ŝa obejmuj ą nagromadzenia piasków i piasków ze Ŝwirem, b ędących utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1, za ś parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Ponadto szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych.

10 Zło Ŝe piasków „Małe Olecko” znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza w Obszarze Chronionego Krajobrazu Jezior Oleckich. Obejmuje soczewkowe nagromadzenie piaszczysto-Ŝwirowych utworów moren spi ętrzonych w strefie morenowej, zwi ązanej z rynn ą subglacjaln ą jeziora Oleckie Małe. W cz ęś ci obszaru seria zło Ŝowa przykryta jest glinami, które wraz z powierzchniow ą warstw ą gleb stanowi ą nadkład o mi ąŜ szo ściach zazwyczaj poni Ŝej 1 m. Kopalin ą udokumentowan ą w zło Ŝu jest piasek, któremu towarzyszy domieszka materiału Ŝwirowego. Kopalina spełnia kryteria stawiane komponentom piasków do zapraw budowlanych i do produkcji betonów oraz surowcom do budowy i konserwacji lokalnych dróg gminnych o nawierzchni Ŝwirowej. Zło Ŝe sklasyfikowano jako suche. Zło Ŝe „Starosty” znajduje si ę w północnej cz ęś ci arkusza, na obszarze którego powierzchnia pokryta jest piaskowo-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi. Zajmuje ono teren s ąsiaduj ący z Obszarem Chronionego Krajobrazu Dolina Legi. Przy zachodniej granicy oraz w centralnej cz ęś ci zło Ŝa na powierzchni terenu mo Ŝna spodziewa ć si ę obecno ści torfowisk. Ponadto w zachodniej cz ęś ci udokumentowanego obszaru, lokalnie odnotowano czę- ściowe wyklinowanie utworów wodnolodowcowych i zaleganie utworów morenowych na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Kopalin ą główn ą s ą piaski ze Ŝwirem o zró Ŝnicowanej mi ąŜ- szo ści, a kopalin ą towarzysz ącą piaski. Silnie zró Ŝnicowany jest udział domieszek materiału Ŝwirowego i zawarto ść pyłów mineralnych. W bilansie (Szuflicki i in., 2011) zasoby zło Ŝa

„Starosty”, udokumentowanego w kategorii C 2 podane s ą łącznie z zasobami zło Ŝa „Staro- sty I”, udokumentowanego na tym terenie w kategorii C 1. Omawiane zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, zwłaszcza w cz ęś ci północnej i zachodniej, przylegaj ącej do obszarów torfowisk. Kopaliny wyst ępuj ące w zło Ŝu mog ą by ć wykorzystywane do celów drogownictwa, a kopalina główna ponadto do budownictwa oraz budownictwa kolejowego. Zło Ŝe „Sobole” zlokalizowane jest w północnej cz ęś ci arkusza. Znajduje si ę ono na roz- ległym obszarze pokrytym piaszczysto-Ŝwirowymi utworami wodnolodowcowymi, którego północna granica odpowiada kraw ędzi doliny Czarnej. Kopalin ą główn ą s ą piaski ze Ŝwirem, a kopalin ą towarzysz ącą piaski. W podło Ŝu serii zło Ŝowej le Ŝą zazwyczaj utwory piaskowo- Ŝwirowe. Na wi ększo ści obszaru zło Ŝe jest suche. Przy północnej granicy zło Ŝa w podło Ŝu serii zło Ŝowej lokalnie stwierdzono mułki, na których gromadzi si ę woda, co sprawia, Ŝe w tej cz ęś ci zło Ŝe jest zawodnione. Kopalin ę główn ą (piaski ze Ŝwirem) charakteryzuj ą parametry korzystne do jej wykorzystania w budownictwie jako mieszanki piaskowo-Ŝwirowe, pospółki i Ŝwiry oraz w drogownictwie jako Ŝwiry i pospółki. Kopalina towarzysz ąca (piaski) mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie jako kruszywo drobne.

11 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Nr Wiek geologiczne Kategoria Stan Wydobycie Zastosowa- Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania zagospodarowa- (tys. t) nie Klasyfikacja złó Ŝ konfliktowości na zło Ŝa kopaliny litologiczno- nia zło Ŝa kopaliny (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Małe Olecko p Q 23 C1* Z – Sb, Sd 4 A -

2 Starosty pŜ, p Q 57 567 C2 N – Sb, Sd 4 A -

3 Sobole pŜ, p Q 141 C1* Z – Sb, Sd 4 A -

4 Olecko Małe pŜ Q 18 571 C2 N - Sd 4 A -

5 Długie p Q 74 C1* Z – Sb 4 A -

6 Skom ętno Wielkie pŜ, p Q 320 C1* Z - Sd 4 A -

7 Wieliczki II pŜ Q 101 C1 G 3 Sb, Sd 4 A - 8 Starosty I pŜ Q 217 C G 16 Sd 4 A - 12 12 1

Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, C 2; zło Ŝa zarejestrowane – C 1* (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: A – zło Ŝa mało konfliktowe

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasków i piasków ze Ŝwirem oraz parametry jako ściowe kopaliny Parametry górniczo-geologiczne Parametry jako ściowe kopaliny Punkt Gęsto ść Zawarto ść Nr Mi ąŜszo ść Grubo ść piaskowy nasypowa pyłów Wska źnik zło Ŝa Rodzaj Powierzchnia kopaliny nadkładu (zaw. ziaren w stanie Nazwa zło Ŝa Stosunek mineralnych uziarnienia na kopaliny zło Ŝa od–do od–do do 2 mm) zag ęszczonym N/Z od–do od–do mapie (ha) śr. śr. od–do od–do śr. śr. (m) (m) śr. śr. (%) (%) (kg/m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 4,9-6,2 0,2 –1,6 63,8–86,3 5,5–9,5 1 810–1 980 1 Małe Olecko p 0,49 0,03-0,33 brak danych 5,4 1,0 78,0 7,4 1 880 2,0-13,7 0,2 –4,0 0,02–1,35 39,5–79,6 0,1–6,0 65,6–89,2 1 850–2 150 pŜ 6,2 1,2 0,29 63,79 1,61 80,77 1 990,23 2 Starosty 454,73 2,0-6,1 97,5–100,0 0,1–3,9 42,7–94,1 1 740-1 800 p brak danych brak danych 3,34 99,34 1,6 76,42 1 742,84 13 13 2,1-3,9 0,3 –0,8 0,08–0,28 53,0–79,0 1,5–4,0 2,4–2,87 1 860–2 090 pŜ 3 Sobole 2,54 2,9 0,5 0,19 71,0 2,9 2,64 1 940 p śr. 2,1 śr. 1,5 śr. 0,71 śr. 82,0 śr. 2,9 brak danych śr. 1 850 2,4-11,6 0,2–5,2 0,01–1,04 30,5–68,1 * 1 920–2 130 4 Olecko Małe pŜ 166,43 brak danych brak danych 6,1 1,5 0,21 54,6 1 953 3,9–6,0 0,2–0,9 0,03–0,16 78,8–95,4 2,4-4,0 1 670–1 870 5 Długie p 0,80 brak danych 5,2 0,07 0,18 87,7 3,3 1 790 2,8-5,9 0,2 –1,7 0,07–0,36 59,0–75,0 3,9-8,0 1 860–2 040 pŜ Skomętno 3,9 0,9 0,23 69,8 5,2 1 950 6 4,34 brak danych Wielkie 2,1-3,8 73,0-85,0 4,2-7,1 1 830-1 910 p brak danych brak danych 3,0 78,4 6,1 1 870 0,6–11,7 0,3–1,5 0,03-3,2 50,9-86,5 1,1-2,2 1 760-1 890 7 Wieliczki II pŜ 1,05 brak danych 5,55 1,25 0,9 65,5 1,5 1 850 11,6-11,8 0,2-0,4 0,02–0,04 55,5-71,3 0,3–1,4 1 750–1 820 8 Starosty I pŜ 1,19 brak danych 11,7 0,3 0,03 62,5 0,8 1 780 Rubryka 3: p – piaski, p Ŝ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 8: * – w przypadku zło Ŝa „Olecko Małe” podano zawarto ść frakcji do 2,5 mm; Rubryka 10: wska źnik uziarnienia – wska źnik ró Ŝnorodno ści (zawarto ści odczytane z krzywej składu ziarnowego)

Zło Ŝe piasków ze Ŝwirem „Olecko Małe” znajduje si ę w północnej cz ęś ci arkusza, na obszarze wychodni piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i morenowych. Zło Ŝe zlokalizowane jest w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Legi, ponadto w jego granicach znajduj ą si ę lasy ochronne. We wschodniej cz ęś ci utwory te przykryte s ą torfami. Stosunkowo znaczny jest udział Ŝwiru; zawarto ść frakcji poni Ŝej 2,5 mm wynosi 30,5–68,1% (średnio 54,8%), za ś zawarto ść ziaren powy Ŝej 40 mm wynosi 0,0–24,7% ( średnio 8,2%). Zró Ŝnicowany jest udział pyłów mineralnych. Na wi ększo ści obszaru zło Ŝe jest suche, za ś w terenach obni Ŝonych zawodnione. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie. Zło Ŝe piasków „Długie” znajduje si ę w południowej cz ęś ci badanego terenu. Obejmuje nagromadzenie piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, które le Ŝą w śród torfowisk zwi ązanych z dolin ą Kalinki. Jest to zarazem teren przeznaczony do zalesienia, znajduj ący si ę w Obszarze Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodzkich. Seria zło Ŝowa przykryta jest niewielk ą warstw ą nadkładu, reprezentowanego przez gleby, ewentualnie tak Ŝe przez lekko zaglinione piaski. W zło Ŝu udokumentowano piaski z niewielk ą domieszk ą materiału Ŝwirowego, o niewielkiej zawarto ści pyłów mineralnych. Wykonane analizy okre śliły kopali- nę jako piaski nieklasyfikowalne, z których dzi ęki uszlachetnianiu (odsianiu frakcji Ŝwiro- wej), mo Ŝna otrzyma ć mieszanki piaskowe oraz Ŝwiry. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie. Zło Ŝe „Skom ętno Wielkie” le Ŝy w południowej cz ęś ci arkusza i przylega do granicy Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodzkich. Jest to zarazem obszar wychodni piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych. Od południa teren zło Ŝa ograniczony jest wzniesieniem kemowym, od północy i wschodu torfowiskami, które wypełniaj ą zaba- gnione doliny i obni Ŝenia. Przy zachodniej granicy spod serii zło Ŝowej wynurza si ę wzniesie- nie moreny dennej, wcinaj ące si ę w obszar zło Ŝowy. Kopalin ą główn ą s ą piaski ze Ŝwirem, a kopalin ą towarzysz ącą piaski o zró Ŝnicowanej zawarto ści pyłów mineralnych. Kopalina główna (piasek ze Ŝwirem) mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie. W niewielkiej cz ęści zło Ŝa surowiec w stanie rodzimym spełnia wymogi frakcji grubej do produkcji betonów, a surowiec z wi ększo ści zło Ŝa b ędzie spełniał te kryteria po uszlachetnieniu (cz ęś ciowym usuni ęciu frakcji piaszczystej i pyłowej). Kopalina towarzysz ąca (piaski) stanowi ć mo Ŝe surowiec do budowy i konserwacji dróg Ŝwirowych. Zło Ŝe jest suche, poniewa Ŝ jego sp ąg przy- jęto 0,3 m ponad zwierciadłem wód gruntowych. Piaski i Ŝwiry le Ŝą ce poni Ŝej sp ągu złoŜa s ą zawodnione. Zło Ŝe „Wieliczki II” udokumentowano w północnej cz ęś ci arkusza. Kopalin ą s ą piaski ze Ŝwirem. Nale Ŝą one do utworów piaskowo-Ŝwirowych, tworz ących jeden z izolowanych

14 pagórków kemowych, które urozmaicaj ą wysoczyzn ę moreny dennej. Zło Ŝe le Ŝy na brzegu obszaru, wyznaczonego na podstawie bada ń terenowych (Andrzejak, 1973) uznanego za nieperspektywiczny dla wyst ępowania złó Ŝ kruszywa naturalnego. Kopalin ę charakteryzuje silne zró Ŝnicowanie miąŜ szo ści oraz niewielki i mało zró Ŝnicowany udział domieszki pyłów mineralnych. Zło Ŝe jest suche. W wyrobisku w zachodniej cz ęś ci zło Ŝa seria zło Ŝowa jest rozdzie- lona glinami, których nieci ągła warstwa o mi ąŜ szo ści do około 1,5 m zapada ku południowe- mu zachodowi. Surowiec mo Ŝe by ć wykorzystywany w budownictwie (po przesianiu) oraz w drogownictwie. Zło Ŝe piasków ze Ŝwirem „Starosty I” le Ŝy w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, na terenie wychodni utworów wodnolodowcowych. Le Ŝy w granicach rozległego obszaru, udokumentowanego jako zło Ŝe „Starosty”, a zarazem w odległo ści około 1 km od granicy Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Legi. Zło Ŝe charakteryzuje du Ŝa, stała mi ąŜ szo ść serii zło- Ŝowej oraz niewielka grubo ść nadkładu. Znaczna jest zawarto ść frakcji Ŝwirowej o średnicy powy Ŝej 31,5 mm, która wynosi 10,3–17,1% ( średnio 13,8%), przy stosunkowo niskiej zawarto ści pyłów mineralnych. Zło Ŝe jest suche. Kopalina mo Ŝe by ć szeroko wykorzystywana w stanie rodzimym i po przesianiu, w drogownictwie do budowy nasypów drogowych i kole- jowych oraz w budownictwie jako materiał słu Ŝą cy do wymiany gruntów przy posadowieniu obiektów budowlanych. Zło Ŝa udokumentowane na badanym terenie nale Ŝą do powszechnych, licznie wyst ępuj ą- cych i łatwo dost ępnych, małokonfliktowych z punktu widzenia ochrony środowiska (tabela 1). Lokalizacja złó Ŝ, zalegaj ących w warstwie przypowierzchniowej terenu, w słabo zurbanizowanych obszarach rolniczych, cz ęsto na terenach nieu Ŝytków, przy racjonalnej eksploatacji nie będzie stwarzała zagro Ŝeń. Rozmieszczenie złó Ŝ oraz budowa geologiczna wskazuj ą, Ŝe nie nale Ŝy obawia ć si ę zagro Ŝeń dla obszarów gleb chronionych, b ądź zanieczyszczenia wód podziemnych. Nale Ŝy natomiast liczy ć si ę z lokalnym przekształceniem powierzchni terenu na niewielk ą skal ę, co jednak nie b ędzie miało wi ększego znaczenia. Spo śród obecnie eksploato- wanych 2 złó Ŝ Ŝadne nie znajduje si ę w granicach jakichkolwiek obszarów chronionych, ani w bezpo średnim pobli Ŝu akwenów, b ądź rzek. Na obszarach chronionego krajobrazu, b ądź w ich bliskim s ąsiedztwie, znajduj ą si ę jedynie zło Ŝa zaniechane, b ądź niezagospodarowane.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Wieliczki przemysł wydobywczy rozwini ęty jest na skal ę lokaln ą i ogranicza si ę do eksploatacji złó Ŝ piasku i piasku ze Ŝwirem (tabela 3). Eksploatacja wi ęk- szo ści złó Ŝ, cz ęsto nieudokumentowanych, rozpocz ęła si ę kilkadziesi ąt lat temu, a nie rzadko

15 w czasach przedwojennych. W wi ększo ści punktów wykazanych w inwentaryzacjach (Ma- chej, 1987a-d) eksploatacja jest dawno zaniechana. W efekcie napotyka si ę liczne ślady pozyskiwania kopalin, przy czym najbardziej rentowna część zło Ŝa została ju Ŝ wybrana. Spo śród 8 udokumentowanych złó Ŝ kopalin koncesjonowana eksploatacja prowadzona jest obecnie w 2 złoŜach piasków ze Ŝwirem; „Starosty I” i „Wieliczki II”. Na badanym terenie s ą to jedyne zło Ŝa, dla których wyznaczone zostały granice obszarów i terenów górni- czych. W obu przypadkach pokrywaj ą si ę one z granicami złó Ŝ. Natomiast 4 zło Ŝa s ą zaniechane, za ś 2 zło Ŝa; „Olecko Małe” i „Starosty”, udokumentowane przed blisko 30 laty, dotychczas nie zostały zagospodarowane i nie podj ęto w nich eksploatacji. Na terenie zło Ŝa „Olecko Małe”, znajduje si ę niewielkie, nieczynne wyrobisko, w którym bez koncesji wydo- bywano Ŝwiry piaszczyste i piaski ze Ŝwirem. Wydobycie kopalin prowadzi si ę od wiosny do jesieni przy u Ŝyciu koparek i spychaczy, a urobek na bie Ŝą co wywo Ŝony jest z wyrobiska. Zazwyczaj urobek nie jest selekcjonowany. W wyrobisku „Starosty I” otoczaki ponadnormatywnej wielko ści okresowo gromadzone s ą w formie hałdy, za ś w „Wieliczkach II” urobek jest frakcjonowany (przesiewany) bezpo śred- nio po wydobyciu. Zło Ŝe „Wieliczki II” udokumentowano w 2010 r. Jest ono uŜytkowane przez Zakład In- stalacyjno-Remontowo-Budowlany INTREX, nale Ŝą cy do Stanisława Morusiewicza z Wieli- czek. Trwa stałe wydobycie na podstawie koncesji, której wa Ŝno ść wyga śnie 31.08.2020 r. Ustalono obszar górniczy, którego granice pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa (1,05 ha) oraz teren górniczy (1,5 ha). Nie sporz ądzono odr ębnego projektu zagospodarowania zło Ŝa, a wskazówki dotycz ące tej tematyki zawarto w dokumentacji. Eksploatacja (stan z wrze śnia 2011 r.) odbywa si ę selektywnie na obszarze około 85 x 40 m, w kilku wyrobiskach stokowo- wgł ębnych i wgł ębnych, w ścianach o ró Ŝnym przebiegu, o długo ściach 15–40 m i wysoko- ściach 2–8 m. Pozwala to na wst ępne kontrolowanie składu ziarnowego kopaliny. Na miejscu prowadzone jest przesiewanie urobku, w celu wzbogacenia zawarto ści frakcji Ŝwirowej, co pozwala na wykorzystywanie w budownictwie. W obszarze górniczym znajduje si ę pryzma wyselekcjonowanych otoczaków o ponadnormatywnych rozmiarach. Zło Ŝe „Starosty I” jest eksploatowane na podstawie dokumentacji z 2006 r. oraz koncesji na wydobycie, której wa Ŝno ść upływa 31.05.2022 r. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Gospodar- stwo Rolno-Usługowe Bogumił Wojnowski z Wieliczek. Obszar górniczy pokrywa si ę ze zło Ŝem (1,19 ha), za ś teren górniczy obejmuje powierzchni ę (1,51 ha). Eksploatacja ci ągła (stan z wrze śnia 2011 r.) odbywa si ę w wyrobisku stokowym, o rozmiarach około 75 x 75 m, w dwu ścianach eksploatacyjnych; ścianie głównej o wysokości do 6–7 m, okalaj ącej całe

16 wyrobisko oraz w ścianie o długo ści około 20 m i wysoko ści do 4 m, le Ŝą cej w południowej cz ęś ci wyrobiska. W centrum wyrobiska znajduje si ę pryzma wyselekcjonowanych otocza- ków o ponadnormatywnych rozmiarach. Istnieje mo Ŝliwo ść poszerzenia zło Ŝa w poziomie ku północy, wschodowi i południowi. Zło Ŝe znajduje si ę w obszarze udokumentowanym w kategorii C 2 jako zło Ŝe „Starosty”. Zło Ŝe „Małe Olecko” udokumentowano w 1990 r. i od tego samego roku było ono eksploatowane przez Urz ąd Gminy Wieliczki. Koncesja na wydobycie wygasła 25.01.2002 r. Ze wzgl ędu na niewielk ą powierzchni ę zło Ŝa, pomimo zró Ŝnicowania kopaliny (ró Ŝne warto ści punktu piaskowego), nie wydzielano w jego granicach odr ębnych pól zło Ŝowych piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych. W granicach zło Ŝa kopalina została w znacznym stopniu wybrana i wydobycie wstrzymano. Pozostało wyrobisko stokowo-wgł ębne, z jednym poziomem eksploatacji, w kształcie czworoboku o bokach 65 x 70 m i ścianach wysoko ści do 6–9 m. W dnie wyrobiska le Ŝą gliny, pod ścielaj ące seri ę zło Ŝow ą, na których obecnie gromadzi si ę woda. Od 2002 r. zło Ŝe nie jest eksploatowane. Obserwacje terenowe, przeprowadzone we wrze śniu 2011 r. wskazuj ą, Ŝe udział frakcji Ŝwirowej w zło Ŝu jest silnie zró Ŝnicowany. Po- twierdza to równie Ŝ obserwacja w wyrobisku zlokalizowanym nieco dalej na zachód, poza obszarem zło Ŝowym, gdzie trwa niekoncesjonowana eksploatacja. Wyrobisko ulega samore- kultywacji. Dotychczas nie przeprowadzono rekultywacji (m. in. złagodzenia skarp i dowie- zienia gruntów organicznych, nie pó źniej ni Ŝ 2 lata po zako ńczeniu eksploatacji) przewidzia- nej w dokumentacji (Sadowski, 1990). Obszar, na którym znajduje si ę zło Ŝe, został przeznaczony pod upraw ę. Zło Ŝe „Sobole” udokumentowano w 1992 r. i było ono eksploatowane przez Urz ąd Gminy Wieliczki na podstawie koncesji, która wygasła 25.01.2002. Eksploatacj ę prowadzono na podstawie uproszczonego projektu zagospodarowania zło Ŝa, zawartego w karcie rejestra- cyjnej zło Ŝa. Zostało ono w cz ęś ci wybrane i obecnie jego eksploatacja jest zaniechana. Pozo- stało owalne wyrobisko stokowe, o wymiarach około 90 x 40 m i ścianach o wysoko ści do 3 m, wydłu Ŝone zgodnie z osi ą doliny. Wyrobisko ulega samoistnej rekultywacji, w cz ęś ci jest okresowo podbierane. Ze wzgl ędu na jako ść surowca, zło Ŝe mo Ŝe by ć traktowane jako perspektywiczne. Zło Ŝe „Długie” udokumentowano w 1982 r. i było ono eksploatowane przez prywat- nych u Ŝytkowników. Pierwotnie przewidziano mo Ŝliwo ść eksploatacji zło Ŝa przez okres 36,5 roku. Wydobycie wstrzymano jeszcze w latach 80. XX wieku. Pozostało wyrobisko wgł ębne, zalane wod ą, obecnie zaro śni ęte lasem olchowym i ro ślinno ści ą bagienn ą, przez co trudno jest oceni ć jego wielko ść i kształt.

17 Zło Ŝe „Skom ętno Wielkie” udokumentowano w 1992 r. Dotychczas nie ubiegano si ę o koncesj ę na wydobycie surowca. Eksploatacja prowadzona była na podstawie decyzji z 12.01.1993. We wschodniej cz ęś ci zło Ŝa kopalina w wi ększo ści została wyeksploatowana i obecnie zło Ŝe jest zaniechane. Pozostało rozległe owalne wyrobisko wgł ębne, o wymiarach około 330 x 260 m i ścianach do 4–6 m, wydłu Ŝone w kierunku N–S oraz pomniejsze wyrobiska o średnicy kilkudziesi ęciu metrów. Wyrobiska ulegaj ą samoistnej rekultywacji, w cz ęś ci południowej zło Ŝe jest podbierane. Kopalina jest podbierana w dnie wyrobiska oraz w jego południowej ścianie. Na terenie arkusza istniej ą liczne punkty niekoncesjonowanego pozyskiwania piasków i piasków ze Ŝwirem. W cz ęś ci punktów eksploatacja została zarzucona przed laty, w wielu kopaliny s ą podbierane. Oprócz poboru kopalin w zło Ŝach nieudokumentowanych, obserwuje si ę równie Ŝ podbieranie kopaliny w udokumentowanych zło Ŝach obecnie zaniechanych. Nie- czynne wyrobiska stopniowo ulegaj ą samoistnej rekultywacji, polegaj ącej na zapełzywaniu ścian oraz zarastaniu drzewami i krzewami. Na niewielk ą skalę do cz ęś ci wyrobisk wywo Ŝo- ne s ą śmieci i odpady, pochodz ące z gospodarstw rolnych. W 2011 r. podbieranie kopaliny na niewielk ą skal ę odnotowano w zaniechanych udokumentowanych zło Ŝach: „Sobole” i „Skom ętno Wielkie”. Ślady te widoczne s ą na zdj ęciach, doł ączonych do kart informacyjnych złó Ŝ. Ponadto na badanym terenie w 2011 r. zinwentaryzowano 17 punktów, w których widoczne s ą ślady nielegalnej eksploatacji na wi ększ ą skal ę. W cz ęś ci z nich prowadzony jest okresowy pobór kopalin. Dla tych punktów wykonano karty informacyjne, z doł ączonymi zdj ęciami, a na mapie zaznaczono je jako punkty wyst ępowania kopaliny i oznaczono odpo- wiednim numerem. Skupisko wyrobisk (10) znajduje się w obszarze morenowym w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Krzy Ŝewa, Gr ądzkiego Ełckiego i Dud- ków. Pozostałe rozsiane s ą w obszarze wyst ępowania utworów morenowych i wodnolodowcowych, w okolicach: Olecka Małego, Wieliczek, Nied źwiedzkich, Wilkasów, Iwasiek oraz Skom ętna Wielkiego. Szczególnie okazałe wyrobiska, w których s ą świe Ŝe ślady eksploatacji, znajduj ą si ę w rejonie Olecka Małego (w tym jedno s ąsiaduje ze zło Ŝem Małe Olecko) oraz Gr ądzkiego Ełckiego i Dudków.

18 Tabela 3 Zagospodarowanie i stan formalno-prawny złó Ŝ na arkuszu Wieliczki Zagospodarowa- Nr nie zło Ŝa Termin Powierzchnia (ha) UŜytkownik zło Ŝa zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa lub wa Ŝno ści Uwagi Koncesjobiorca mapie rok zako ńczenia koncesji obszaru gór- terenu górni- eksploatacji niczego czego 1 2 3 4 5 6 7 8 Zło Ŝa piasków zło Ŝe zaniechane, obecnie eksploatacja okreso- zaniechana nie ustano- nie ustano- 1 Małe Olecko były: Urz ąd Gminy Wieliczki 25.01.2002 wa w niekoncesjonowa- w 2002 r. wiono wiono nym wyrobisku za zachodni ą granic ą zło Ŝa nie obowi ązy- zło Ŝe zaniechane, zalane zaniechana w nie ustano- nie ustano- 5 Długie nie ustalono; o koncesj ę nie ubiegano si ę wała w okresie wod ą, na obszarze chro- latach 80. XX w. wiono wiono eksploatacji nionego krajobrazu 19 Zło Ŝa piasków ze Ŝwirem eksploatacja nie ustano- nie ustano- 2 Sobole były: Urz ąd Gminy Wieliczki zaniechana w 25.01.2002 wiono wiono latach 90. XX w. nie obowi ązy- eksploatacja nie ustano- nie ustano- zło Ŝe okresowo podbie- 3 Skom ętno Wielkie Urz ąd Gminy Kalinowo; o koncesj ę nie ubiegano si ę wała w okresie zaniechana wiono wiono rane nie niewielką skal ę eksploatacji INTREX Zakład Instalacyjno-Remontowo- eksploatacja 4 Wieliczki II 31.08.2020 10 476 14 981 Budowlany Stanisław Morusiewicz, Wieliczki ci ągła Gospodarstwo Rolno-Usługowe Bogumił Wojnowski, eksploatacja 6 Starosty I 31.05.2022 11 900 15 130 Wieliczki ci ągła

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Prace penetracyjne i poszukiwawcze, prowadzone na obszarze arkusza Wieliczki w latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych ubiegłego wieku dotyczyły mo Ŝliwo ści udokumen- towania wyst ąpie ń zło Ŝowych piasków i piasków ze Ŝwirem oraz torfów. W latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych ubiegłego wieku na północ i północny zachód od Wieliczek były prowadzone prace poszukiwawcze za kruszywem naturalnym, głównie grubym. Przedmiotem poszukiwa ń były piaski ró Ŝnoziarniste, tworz ące nagromadzenia w obr ębie utworów morenowych (Andrzejak, 1973; Machej, 1987e). W profilach wykonanych wówczas sond poszukiwawczych i w odkrywkach nie stwierdzono nagromadze ń ma- teriału piaskowo-Ŝwirowego o znaczeniu przemysłowym, a jedynie lokalne koncentracje, w formie gniazd, przewarstwie ń i czap na kulminacjach terenu. Nagromadzenia te mog ą mie ć znaczenie co najwy Ŝej dla potrzeb miejscowych. W jednym z nich udokumentowano zło Ŝe piasków ze Ŝwirem „Wieliczki II”. Na podstawie obserwacji, przeprowadzonych pod k ątem wyst ępowania złó Ŝ kruszyw naturalnych, za nieperspektywiczne uznano tak Ŝe utwory wodnolodowcowe i morenowe, le- Ŝą ce na terenie gminy Kalinowo, w rejonie Gr ądzkiego Ełckiego (Skwarczy ńska, 1970; Sa- dowski, 1989), czyli w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W ramach poszukiwa ń kruszywa naturalnego, w wi ększo ści otworów nawiercono gliny zwałowe, w zwi ązku z czym ten rejon uznano za negatywny. Jednak udokumentowanie w latach 1980-2010 złó Ŝ piasków i piasków ze Ŝwirem w rejonie Wieliczek, Starostów i Dorszów oraz ich koncesjonowana i niekoncesjonowana eksploatacja w okolicy Wieliczek, Soboli i Gr ądzkiego Ełckiego wskazuje na potrzeb ę weryfikacji tych ocen. Na tej podstawie oraz korzystaj ąc z danych zawartych na SMGP oraz uzyskanych podczas obserwacji terenowe na badanym terenie wyznaczono 1 obszar perspektywiczny pia- sków i 2 obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem. Surowiec b ędzie mógł by ć wykorzystywany w budownictwie i drogownictwie. Na północny zachód od Wieliczek wyznaczono obszar perspektywiczny piasków. Sta- nowi on kontynuacj ę obszaru wyznaczonego na przyległym arkuszu Olecko (Gieł Ŝecka, Woj- tyna, 2012). Perspektywiczne dla poszukiwa ń kopalin okruchowych na tym terenie s ą utwory wodnolodowcowe oraz utwory akumulacji szczelinowej zlodowacenia wisły (Ber, 2008a, b). Utwory wodnolodowcowe zalegaj ą pod nadkładem gleby o grubo ści 0,2 m. Ten sam obszar we wcze śniejszych badaniach uznany został za nieperspektywiczny dla piasków ze Ŝwirem (Andrzejak, 1973). W odkrywkach oraz wykonanych otworach poszukiwawczych nie osi ą-

20 gni ęto sp ągu osadów piaszczystych. Mo Ŝna jednak spodziewa ć si ę nagromadzenia surowca w przypowierzchniowej warstwie, licz ącej co najmniej 8 metrów grubo ści, pod ścielonej glinami morenowymi. W przypadku osadów akumulacji szczelinowej, przez analogi ę do zło Ŝa „Wieliczki II” (Ceckowski, Tatarata, 2010), nale Ŝy przyj ąć mo Ŝliwo ść wyst ępowania złó Ŝ, zajmuj ących stosunkowo niewielk ą powierzchni ę, w których kopalina osi ąga ć mo Ŝe zró Ŝni- cowane mi ąŜ szo ści (maksymalnie przekraczaj ące 10 m) oraz ró Ŝną zawarto ść domieszki Ŝwi- rowej (punkt piaskowy około 50-90%). Ponadto nale Ŝy spodziewa ć si ę obecno ści nadkładu lub przewarstwie ń płonnych, w postaci glin i piasków pylastych. Na południe od Nied źwiedzkich oraz na wschód od Wilkasów i Soboli wyznaczono 2 obszary perspektywiczne piasków ze Ŝwirem zlokalizowane na rozległej wychodni utworów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (Ber, 2008a, b). Na południe od Nied źwiedzkich, mi ędzy udokumentowanym zło Ŝem „Starosty”, a zwartym kompleksem le śnym, wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni kilkudziesi ęciu hektarów. Przez analogi ę z obszarami sąsiaduj ących złó Ŝ, mi ąŜ szo ść kopaliny na tym terenie, mo Ŝna oceni ć na kilka-kilkana ście metrów. W nadkładzie wyst ępuje gleba o grubo ści do 0,3m. Mo Ŝna przyj ąć , Ŝe parametry charakteryzuj ące kopalin ę, odpowiada ć b ędą parametrom złó Ŝ „Starosty” i „Starosty I”. Pozo- stały rozległy obszar wychodni utworów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (Ber, 2008a, b), na którym równie Ŝ wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirem, zgodnie z instrukcj ą (2005) został uznany za nieperspektywiczny, ze wzgl ędu na pokrycie zwartym kompleksem le śnym, zlokalizowanym na obszarze chronionego krajobrazu. Na północno-wschodnim brzegu Czarnej w rejonie Soboli i Wilkasów wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni blisko 2 km2. Analogie ze zło Ŝem „Sobole” pozwalaj ą spodziewa ć si ę nagromadzenia kopaliny o mi ąŜ szo ści kilku metrów, przykrytych niewielk ą warstw ą nadkładu w postaci gleby. Mo Ŝna przyj ąć , Ŝe parametry jako ściowe kopaliny na tym obszarze b ędą podobne do charakteryzuj ących surowiec w zło Ŝach „Sobole”, „Starosty” i „Starosty I”. Zapotrzebowania na surowce budowlane i drogowe wzbudziło zainteresowania zło Ŝami, o stosunkowo niewielkiej powierzchni, w tym zło Ŝami z gniazdow ą lub soczewkow ą akumu- lacj ą kruszywa naturalnego o genezie morenowej lub szczelinowej. Ten typ złó Ŝ na obszarze arkusza reprezentuj ą „Wieliczki II” (tabela1, 2), w których obecnie prowadzony jest pobór kopalin. Wspomniane formy wyst ępuj ą licznie na terenie arkusza (Ber, 2008a, b) i w wielu z nich kopalin ę eksploatowano okresowo. Ich koncentracja przypada na rejon Wieliczek, Olecka Małego, Mikołajek, Wysokiego, Wierzbowa, Kalinowa i Gr ądzkiego Ełckiego. Ze wzgl ędu na charakter sedymentacji, budowa wewn ętrzna poszczególnych form, a tym samym

21 parametry zło Ŝa i jako ść surowca, s ą silnie zró Ŝnicowane. Poszczególne zło Ŝa mog ą zajmo- wa ć powierzchni ę poni Ŝej 1 ha. Wydaje si ę jednak, Ŝe w przyszło ści formy te b ędą stanowi ć obiekt zainteresowa ń surowcowych. Ze wzgl ędu na znaczn ą powierzchni ę zajmowan ą przez utwory morenowe, a zarazem mał ą powierzchni ę poszczególnych form, potencjalnie stwarza- jących perspektywy zło Ŝowe, zrezygnowano z ich graficznego przedstawiania w prezentowa- nym opracowaniu. W opracowanej przez Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych w Falentach (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) charakterystyce złó Ŝ torfów, zostały wytypowane obszary prognostyczne na terenie le Ŝą cym pomi ędzy miejscowo ściami Zatyki i G ąsiorowo oraz w pobli Ŝu Gołubia, Wy- sokiego, Zaborowa, Kalinowa i Milewa. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie olesowe, rzadziej wyst ępuj ą torfowiska mechowiskowo-olesowe czy mechowiskowe (rejon Wysokiego, Zabo- rowa). Za prognostyczne przyj ęto zło Ŝa o powierzchni co najmniej 3 ha. Dominuj ą torfowiska małe (do 12 ha), wyj ątek stanowi obszar II o powierzchni 37 ha. Średnie mi ąŜ szo ści torfu wahaj ą si ę w granicach 1,5–2,5 m. Szacunkowe zasoby torfów wynosz ą od 62 do 796 tys. m 3. Podstawowe parametry kopaliny przedstawia tabela 4. Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych torfów Grubo ść kom- Numer Po- Wiek kom- Średnia pleksu litolo- Rodzaj Zasoby Zastosowa- obszaru wierzch pleksu litolo- Parametry jako ścio- grubo ść giczno- kopali- w kat. D nie kopalina nia giczno- we nadkładu surowcowego 1 ny [tys. m 3] ny mapie [ha] surowcowego [m] śr ; max [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 14,6 % I 12,0 t Q stopie ń - 1,57 ; 2,0 178 E, Sr rozkładu 40 % popielno ść 12,3 % II 37,0 t Q stopie ń - 2,26 ; 2,80 796 E, Sr rozkładu 45 % popielno ść 14,4 % III 5,0 t Q stopie ń - 2,14 ; 2,60 99 E, Sr rozkładu 45 % popielno ść 13,0 % IV 3,2 t Q stopie ń - 1,91 ; 2,20 62 E, Sr rozkładu 35 % popielno ść 23,0 % V 4,0 t Q stopie ń - 2,04 ; 2,40 82 E, Sr rozkładu 50 % popielno ść 23,0 % VI 6,0 t Q stopie ń - 1,67 ; 1,90 100 E, Sr rozkładu 50 % popielno ść 11,6 % VII 3,0 t Q stopie ń - 2,54 ; 2,60 76 E, Sr rozkładu 40 %

22 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 14,0 % VIII 3,2 t Q stopie ń - 2,45 ; 3,0 77 E, Sr rozkładu 40 % popielno ść 11,50 % IX 9,5 t Q stopie ń - 2,21 ; 2,70 210 E, Sr rozkładu 50 % popielno ść 7,0 %

X 5,0 t Q stopie ń - 2,04 ; 4,0 99 E, Sr rozkładu 29 % popielno ść 13,6 % XI 8,5 t Q stopie ń - 2,18 ; 3,40 174 E, Sr rozkładu 50 % popielno ść 20,3 % XII 6,0 t Q stopie ń - 2,05 ; 2,30 120 E, Sr rozkładu 52 % Rubryka 3 t – torfy Rubryka 4 Q – czwartorz ęd Rubryka 9 E – energetyczne; Sr – rolnicze VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Wieliczki le Ŝy w dorzeczu Wisły. Nale Ŝy on do zlewni (IV rz ędu) dwóch prawobrze Ŝnych dopływów Biebrzy: Legi oraz Rospudy-Netty. Zlewnia Rospudy- Netty, płyn ącej poza obszarem arkusza, zajmuje niewielki fragment północno-wschodni. Po- została cz ęść badanego terenu nale Ŝy do zlewni Legi. Lega wypływa z jeziora Oleckie Małe. Płynie ku południowi i południowemu zachodowi, dolin ą wykorzystuj ącą obni Ŝenia wytopiskowe i doliny wód roztopowych, wci ętą w wysoczyzny polodowcowe, niekiedy meandruj ąc w śród bagien i torfowisk. Lega przekracza zachodni ą granic ę obszaru arkusza w pobli Ŝu G ąsiorowa. Czarna, lewobrze Ŝny dopływ Legi, wypływa z rozległych, pokrytych torfowiskami obszarów wytopiskowych, poło Ŝonych przy północnej granicy arkusza oraz na obszarze przyległego arkusza Olecko. Wraz z bezi- miennymi ciekami odwadnia północn ą, północno-wschodni ą i centraln ą cz ęść obszaru arkusza. Wody z południowej cz ęś ci obszaru arkusza odprowadzane s ą przez rzeki: Kalink ę- Pietraszk ę, Przepiórk ę, Krzywk ę i Pancerniak. W terenach zlewni Rospudy-Netty, przyle- głych do wschodniej granicy arkusza, sie ć hydrograficzna jest słabo rozwini ęta i w znacznej mierze s ą to obszary bezodpływowe. Sie ć hydrograficzn ą na badanym obszarze dopełniaj ą jeziora oraz liczne podmokłe obni Ŝenia terenu, wypełnione torfowiskami. Obecne s ą tu trzy jeziora: 1. Oleckie Małe (pow. 220,8 ha, gł ęb. do 38,3 m), które niemal w cało ści znajduje si ę w granicach obszaru arkusza, w jego północno-zachodnim naro Ŝu; 2. jezioro Golubskie (pow. 83,4 ha, głęb. do 4,2 m) w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza; 3. jezioro Skom ętno (pow. 209,63 ha, gł ęb.

23 do 3,5 m) przy południowej granicy obszaru arkusza. Pod wzgl ędem genezy jeziora te nale Ŝą do polodowcowych zbiorników rynnowych i rynnowo-wytopiskowych (jez. Skom ętno). Na badanym terenie stwierdzono obecno ść jednego wi ększego źródła, wypływaj ącego na brzegu cieku wodnego, na zachód od Skom ętna (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004a, b) oraz 10 źródeł pomniejszych (Ber, 2008a, b). Źródłami zanieczyszcze ń rzek i jezior s ą bezpo średnie zrzuty ścieków bytowych z nie- skanalizowanych obszarów oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych. Główna rzeka Lega jest odbiornikiem ścieków przemysłowych i komunalnych Olecka (le Ŝą cego poza arkuszem) oraz Kleszczewa, G ąsiorowa. Wpływ na jako ść wód ma tak Ŝe ruch turystyczny oraz ośrodki wypoczynkowe wokół jezior. Na terenie arkusza zlokalizowano dwa punkty pomiarowo-kontrolne, nale Ŝą ce do sys- temu monitoringu regionalnego, operuj ącego w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowi- ska. Znajduj ą si ę one na Ledze w Nowym Młynie oraz na jeziorze Oleckie Małe. Stan czysto ści wód płyn ących w ramach monitoringu regionalnego był analizowany w 2000 r. na Ledze w Nowym Młynie. Przeprowadzone badania jako ści wykazały, Ŝe wody rzeki Legi odpowiadały III klasie czysto ści wód. Wska źnikiem decyduj ącym o klasie czysto- ści wód była ogólna zawarto ść fosforu i fosforanów (Raport..., 2002). W Raporcie o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2004 r., wody jeziora Oleckie Małe poddane analizom w 1996 r., oceniono jako nieodpowiadaj ące nor- mom (Raport..., 2005). Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporz ą- dzenie..., 2004) wody Legi zbadano w 2005 r. w punkcie kontrolnym w Nowym Młynie (Ra- port..., 2006). W przyj ętej pi ęciostopniowej skali, spełniały one kryteria IV klasy jako ści. Zdecydowały o tym: barwa, ChZT-Cr i ChZT-Mn, OWO (ogólny w ęgiel organiczny) i chlo- rofil „a”, ponadto liczba bakterii coli typu kałowego, a tak Ŝe BZT 5. Porównanie z wynikami analiz z lat poprzednich (od 1993) w koncentracji niektórych zanieczyszcze ń stwierdzono spadkow ą tendencj ę; np. zawarto ść zawiesiny ogólnej zmniejszyła si ę z 10,8 mg/l do 4,5 mg/l. W 2008 r. przeprowadzono badania w Nowym Młynie, w którym usytuowano punkt monitoringu operacyjnego. Stan ekologiczny wód (Raport..., 2009) okre ślono jako umiarkowany, o czym zdecydował wska źnik OWO. Natomiast jako dobry oceniono stan chemiczny wód w punktach monitoringu diagnostycznego, znajdujących si ę poza granicami obszaru arkusza, w jeziorze Oleckim Wielkim, le Ŝą cym powy Ŝej Nowego Młyna oraz w Sędkowie, le- Ŝą cym poni Ŝej tego punktu pomiarowego.

24 Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska (Rozporz ądzenie..., 2008) w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, w 2009 r. na przekroju w No- wym Młynie przeprowadzono badanie stanu jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych (JCWP) Legi od wypływu z jeziora Oleckie Małe do ujścia do jeziora Selm ęt Wielki. Stan ekologiczny wód Legi w punkcie kontrolnym w Nowem Młynie okre ślono (Raport..., 2010) jako umiarkowany, z uwagi na tlen rozpuszczony (4,1 mg O 2/l w sierpniu) i azot Kjeldahla

(2,78 mg N/l w maju). W granicach II klasy mie ściły si ę: odczyn (7,6 – 8,7 ), BZT 5 (5,4 mg

O2/l), ogólny w ęgiel organiczny (13,1 mg C/l), a pozostałe parametry odpowiadały klasie I. Średnia roczna warto ść chlorofilu „a” mie ściła si ę w granicach dobrego stanu ekologicznego (20,6 g/l). Stan chemiczny wód oceniono jako dobry. Ocena stanu ekologicznego (umiarkowany) i stanu chemicznego (dobry), ł ącznie wskazuje na zły stan jednolitej cz ęś ci wód Legi na badanym terenie. W ocenie podatno ści na degradacj ę jezioro Oleckie Małe zaliczono do II kategorii (Ra- port..., 2010). Na podstawie bada ń, przeprowadzonych w 2009 r. pod k ątem stanu ekologicznego jednolitej cz ęś ci wód, opieraj ąc si ę na danych biologicznych i fizykochemicznych, stwierdzono, Ŝe wody jeziora odpowiadały IV klasie jako ści wód, o słabym stanie ekologicz- nym. Analiza substancji priorytetowych nie wykazała przekroczenia warto ści granicznych przez którykolwiek ze wska źników chemicznych. Badana jednolita cz ęść wody osi ągała stan chemiczny dobry. Ocena stanu ekologicznego (słaby) i stanu chemicznego (dobry), ł ącznie wskazuje na zły stan jednolitej cz ęś ci wód jeziora Oleckiego Małego. W 2010 r. (Raport..., 2011) nie przeprowadzono oceny stanu ekologicznego wód Legi w punkcie kontrolnym w Nowym Młynie. Natomiast stan fizykochemiczny okre ślono jako poni Ŝej stanu dobrego, ze wzgl ędu na zawarto ść azot Kjeldahla i OWO. Nie przeprowadzono równie Ŝ bada ń stanu ekologicznego jednolitej cz ęś ci wód jeziora Oleckie Małe, natomiast wskazano du Ŝą eutrofizacj ę jego wód, ustalon ą w badaniach z lat 2007–2009.

2. Wody podziemne Według podziału jednostek Jednolitych Cz ęś ci Wód Podziemnych Polski obszar arkusza Wieliczki połoŜony jest w prowincji Wisły i naleŜy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (JCWPd nr 34 sensu – Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). Zgodnie z regionalizacj ą hydroge- ologiczn ą zwykłych wód podziemnych Polski, południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza, obejmuj ąca jedynie okolice Gołubia i Wysokiego, nale Ŝy do regionu mazowieckiego (I), za ś pozostała cz ęść zaliczona jest do regionu mazursko-podlaskiego (II) (Paczy ński, 1993, 1995).

25 Warunki hydrogeologiczne badanego obszaru arkusza scharakteryzowano na podstawie arkusza Wieliczki (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004a, b) Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Wody podziemne na tym terenie związane s ą głównie z kilkoma poziomami utworów piaszczystych pi ętra czwartorz ędowego, w śród których wyró Ŝniono dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne; pierwszy – zwi ązany z utworami wisły i warty, które lokalnie ł ącz ą si ę ze sob ą, tworz ąc jeden wspólny poziom wodono śny oraz drugi – lokalny, zwi ązany z utworami zlodowacenia odry i interglacjału lubawskiego. Pierwszy poziom wodono śny tworz ą piaski ró Ŝnoziarniste zlodowacenia wisły, wyst ę- puj ące na całym obszarze bada ń oraz piaski drobnoziarniste zlodowacenia warty, stwierdzone tylko w północno-wschodniej i wschodniej cz ęś ci terenu. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi od kilku metrów w Iwa śkach do ponad 40 m w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W stropie poziom ten izolowany jest warstwą glin zwałowych o mi ąŜ szo ści od kilkunastu do ponad 20 m (maksymalnie do 60 m w Cimochach). Na północy i w centralnej cz ę- ści obszaru arkusza, w rejonie wyst ępowania pokryw sandrowych, mi ąŜ szo ść warstwy izolu- jącej maleje do około 10 m, a lokalnie w Nied źwiedzkich, w ogóle jej brak. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty, tylko wyj ątkowo w Nied źwiedzkich swobodny. Parametry hydrogeologiczne tego poziomu s ą silnie zró Ŝnicowane. Przewodno ść hydrauliczna poziomu mie ści si ę zazwyczaj w granicach 200–500 m 2/24h, lokalnie maleje do 130 m 2/24h, b ądź wzrasta do 1500 m 2/24h. Wydajno ść potencjalna waha si ę zazwyczaj od 50 – 70 m 3/h, przybieraj ąc war- to ści ekstremalne 30–120 m 3/h. Czynne uj ęcia komunalne o najwi ększej wydajno ści, eksplo- atuj ące ten poziom, znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Nied źwiedzkie (114,0 m 3/h przy depresji 2,0 m), Wierzbowo (111,0 m 3/h przy depresji 6,5 m) i Cimoszki (93,0 m 3/h przy depresji 5,3 m). Czynne uj ęcia komunalne s ą tak Ŝe w Kole śnikach (84,0 m 3/h przy depresji 11,0 m), śydach (76,5 m 3/h przy depresji 4,4 m), Wysokich (53,0 m 3/h przy depresji 3,0 m), Mikołaj- kach (70,0 m 3/h przy depresji 6,0 m), G ąsiorówkach (90,0 m 3/h przy depresji 11,0 m), Bart- kowskim Dworze (57,0 m 3/h przy depresji 11,0 m), Norach (80,0 m 3/h przy depresji 3,6 m), Milewie (54,0 m 3/h przy depresji 9,0 m) oraz Kalinowie (74,0 m 3/h przy depresji 2,1 m). Drugi poziom wodono śny tworz ą piaski ró Ŝnoziarniste i Ŝwiry interglacjału lubawskiego oraz piaski drobnoziarniste ze Ŝwirem i piaski ró Ŝnoziarniste zlodowacenia odry. Utwory interglacjału lubawskiego, o mi ąŜszo ściach do około 60 m rozpoznano na północy arkusza, gdzie wyst ępuj ą na gł ęboko ściach poni Ŝej 60 m. Utwory wodono śne zlodowacenia odry wyst ępuj ą na wi ększo ści terenu, ich miąŜ szo ści dochodz ą do kilkunastu metrów, a gł ęboko ści zalegania si ęgaj ą ponad 100 m. Na badanym terenie nie ujmowano wód z tego poziomu wodono śnego, st ąd brak jest informacji o jego przewodno ści i wydajno ści potencjalnej.

26 Wody pi ętra czwartorz ędowego są wodami wodorow ęglanowo-wapniowo- węglanowymi o średniej mineralizacji 400 mg/dm 3. Jako ść wód podziemnych tego pi ętra charakteryzuje si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą Ŝelaza i manganu, dzi ęki czemu s ą to wody średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania. Du Ŝe znaczenie gospodarcze maj ą wody pierwszego poziomu wodono śnego, który jest łatwo dost ępny i stanowi podstawowe źródło zaopa- trzenia w wod ę pitn ą. Eksploatowane s ą przede wszystkim wody z utworów wyst ępuj ących na gł ęboko ści 15–20 m. Wody drugiego poziomu nie maj ą wi ększego znaczenia gospo- darczego. Na omawianym obszarze nie wyznaczono głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990) GZWP (fig. 3).

Fig.3. Poło Ŝenie arkusza Wieliczki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrzy, czwartorz ęd (Q)

Wody głównych poziomów u Ŝytkowych na badanym terenie charakteryzuje zró Ŝnico- wany stopie ń zagro Ŝenia, od wysokiego po bardzo niski (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004a, b).

27 Uzale Ŝnione to jest od stopnia izolacji poziomów utworami nieprzepuszczalnymi na powierzchni terenu, obecno ści ogniska zanieczyszcze ń oraz obszarów o ograniczonej dost ępno- ści. Wykonane analizy nie stwierdziły istnienia zanieczyszcze ń wód podziemnych na badanym terenie. W strefie wysokiego zagro Ŝenia znajduje si ę południowa cz ęść obszaru arkusza w rejonie Kalinowa i Mazurowa (dawniej śydów) ze wzgl ędu na lokalizacj ę gospodarstw hodowlanych, oczyszczalni ścieków, zrekultywowanego wysypiska i wylewiska odpadów komunalnych oraz stacji paliw. Wysokim poziomem zagro Ŝenia charakteryzuj ą si ę te Ŝ okolice wsi Nied źwiedzkie, pozbawione warstwy izoluj ącej poziom wodono śny, a w których zlokalizowano oczyszczalni ę ścieków i wysypisko gminne. Średni stopie ń zagro Ŝenia okre ślono dla terenów w północnej, południowo-wschodniej oraz centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to okolice wsi: Nowy Młyn, Nory, Guty, Wierzbo- wo, gdzie zlokalizowano gospodarstwa hodowlane, osiedlowe oczyszczalnie ścieków i stacje paliw oraz rejony. Ponadto zaliczono tu rejony, w których mi ąŜ szo ść warstwy izoluj ącej poziom wodono śny jest niewielka, ale równocze śnie ograniczona jest dost ępno ść poziomu u Ŝyt- kowego (np. południowy brzeg jeziora Skom ętno). Niski stopie ń zagro Ŝenia obejmuje mały fragment obszaru arkusza, na południe od jeziora Oleckie Małe, gdzie warstwa izoluj ąca si ęga ponad 20 m, a równocze śnie jest to obszar chronionego krajobrazu. Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia charakteryzuje rejon Cimochów, za wzgl ędu na du Ŝą mi ąŜ szo ść warstwy izoluj ącej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 146 – Wieliczki, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

28 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść Warto ść przeci ętnych to ści w glebach przeci ętnych (median) w glebach na arkuszu 146 – (median) w obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Wieliczki glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 146 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Wieliczki

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11 –61 32 27 Cr Chrom 50 150 500 2 –11 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 18 –94 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 –0,7 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 –4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 3 –17 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 –10 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4 –23 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 –0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 146 – Wieliczki 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanyc h gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 146 – Wieliczki do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

29 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci; przy czym wzbogacenie w nikiel jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych.

30 Z uwagi na zbyt nisk ą gęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyni- ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

31 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

32 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawartości wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Garba ś i Olec- kiego Małego. Osady charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego (tabela 7). Odnotowane zawar-

33 to ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Oleckiego Ma- łego s ą porównane z przeci ętnie spotykanymi zawarto ściami WWA w osadach jezior. Stwier- dzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Garba ś Parametr 2007 r. Oleckie Małe 2009 r. Arsen (As) <5 5 Chrom (Cr) 7 8 Cynk (Zn) 63 90 Kadm (Cd) 0,25 <0,5 Mied ź (Cu) 10 16 Nikiel (Ni) 6 8 Ołów (Pb) 20 22 Rt ęć (Hg) 0,076 0,228 * WWA 11 WWA n.o. 2,302 ** WWA 7 WWA n.o. 1,731 PCB *** n.o. 0,001

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i stęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

34 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 10 do około 57 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 44 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 33 do około 62 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 48 nGy/h. Na omawianym arkuszu najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (45– 62 nGy/h) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz – zalega- jące na nich lokalnie i zwi ązane z tym samym okresem zlodowacenia – osady kemów (piaski, mułki, iły i Ŝwiry), osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) i utwory moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy leszczy ńsko-pozna ńskiej. Ni Ŝsze dawki promieniowania (ok. 30–40 nGy/h), zarejestrowane w obu profilach pomiarowych, s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia północnopolskiego, holoce ńskimi aluwiami (mady, mułki, piaski i Ŝwiry) oraz z torfami. Najni Ŝsza warto ść promieniowania gamma pomierzona w profilu zachodnim (ok. 10 nGy/h) pochodzi najprawdopodobniej od osadów moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy pomorskiej zlodowacenia. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,3 do 4,8 kBq/m2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,7 do 7,2 kBq/m2.

35 146 W PROFIL ZACHODNI 146 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5981213

5976118 m m 5974842 5973993

5972174

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 36 36 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5981213

5976118 m m 5974842 5973993

5972174

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wieliczki (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Tabela 8 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

37 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 8; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Wieliczki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Wieliczki około 65% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: − tereny poło Ŝone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 280037 „Torfowisko Zocie”; − otoczenie jezior, w odległo ści 250 m od linii brzegowej nast ępuj ących jezior: Oleckie Małe, Golubskie, Skomętno i kilku mniejszych; − tereny źródliskowe w rejonie: Cimoszek, Nor, G ąsiorowa, śydów oraz na zachód od Skom ętna Wielkiego;

38 − obszary pokryte utworami holoce ńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym towarzysz ą namuły torfiaste, gytie, piaski, iły i mułki jeziorne, piaski humusowe i namuły piaszczyste den dolinnych, jak równie Ŝ piaski i gliny deluwialne. Osady te wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i w zagł ębieniach wytopiskowych; − obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wył ączo- nych bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m. Zajmuj ą one bezodpływowe obni- Ŝenia terenu oraz obni Ŝenia zwi ązane z dolinami cieków powierzchniowych; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego (południowa cz ęść arkusza – okolice śydów), gdzie obecno ść zwierciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez infiltracj ę wód opadowych) stwierdzono na gł ęboko ści do 5 m (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Poziom ten wykazuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − tereny zwartej zabudowy miejscowo ści gminnych: Wieliczki i Kalinowo; − obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi, obejmuj ące zbocza doliny Legi, poni Ŝej wypływu z jeziora Oleckie Małe (Grabowski (red.), 2007); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 35% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą tereny posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 8). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Ber, 2000). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowiska odpa- dów oboj ętnych. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, na powierzchni odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Z reguły s ą to gliny br ązowe i brunatnobr ązowe, miejscami szarobr ązowe, piaszczyste, przypuszczalnie silnie zwietrzałe. Tworz ą one ci ągły poziom, który w strefach marginalnych jest zaburzony glacitektonicznie. W strefach niezaburzonych gliny te osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 6 metrów (Ber, 2008), natomiast w miejscach wyst ępowania deformacji ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 20 m. Analiza przekroju geologicznego wskazuje, Ŝe na północ od Wieliczek osi ągaj ą one mi ąŜ-

39 szo ść 17 m. W ich sp ągu wyst ępuj ą tam starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe tego samego zlodowacenia, tworz ąc pakiet osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści około 27 m. We wschodniej i zachodniej cz ęś ci arkusza, na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe dolne stadiału górnego zlodowacenia wisły. Podobnie jak gliny poziomu górnego, s ą one równie Ŝ zaburzone glacitektonicznie. Przewa Ŝnie s ą to gliny br ązowe, piaszczyste, miejscami jedynie ilaste. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienna i waha si ę od 4 – 8 m (Marcinowo, Krzy Ŝe- wo), 14 – 18 m (Wierzbowo), do 20 m (na północ od Kalinowa). Bardzo cz ęsto pod ścielone są one starszymi glinami stadiału środkowego zlodowacenia wisły. Taki kompleks utworów słabo przepuszczalnych osi ąga mi ąŜ szo ść od 12–16 m (Marcinowo), 32 m (Krzy Ŝewo), 38 m (na północ od Kalinowa) do 44–48 m (Wierzbowo). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych, tworz ących naturaln ą barier ę izolacyj- ną wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe utwory lodowcowe i wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści nie- przekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tym rejonie b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1– 2 metrowej warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów lodowcowych, morenowych (moreny czołowe, spi ętrzone oraz martwego lodu), eolicznych, rzecznych, wodnolodowcowych (w tym kemowych, ozów oraz akumulacji szczelinowej), o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Lokali- zacja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe główne u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (Oficjalska, Krawczy ńska, 2004). Zwi ą- zane jest ono z utworami sandrowymi zlodowacenia wisły i warty, wyst ępuj ącymi na gł ębo- ko ści od kilku do 84 metrów. Stopie ń jego zagro Ŝenia w granicach wi ększo ści POLS jest średni. W rejonie miejscowo ści Wasilówka, Cimoszki, Zanie oraz Milewo, gdzie GPU wyst ępuje na gł ęboko ści ponad 60 m wskazano bardzo niski stopie ń jego zagro Ŝenia. Stopie ń wysoki wskazano lokalnie w rejonie Nied źwiedzkich oraz w południowej i południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza (Szczudły, Laski Wielkie, Wysokie, Gołubka, Kulesze, Skom ętno Wielkie, Długie, Krzy Ŝewo, Gr ądzkie Ełckie), ze wzgl ędu na niewielk ą izolacj ę b ądź jej brak oraz wyst ępowanie ognisk zanieczyszcze ń. Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Wieliczek oraz Kalinowa wyznaczono ob- szarowe ograniczenie warunkowe wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowości

40 gminnych. Przestrzenne ograniczenie z uwagi na ochron ę przyrody wskazano w zachodniej, centralnej i wschodniej cz ęś ci arkusza (Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Legi, Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Oleckich, Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Rajgrodz- kich, Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Rospudy, Obszar Chronionego Krajobrazu Jeziora Rajgrodzkie). Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu roz- poznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza Wieliczki nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Osadów tego typu brak w strefie przypowierzchniowej. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie inwestycji wykazuj ącej niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne, umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istnie- jącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowa- nia dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby rozpa- trywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜszo ści, a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Jednak z uwagi na bezpo średnie s ąsiedztwo obszarów o du Ŝych walorach przyrodniczych, lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska nie jest wskazane. Na obszarze arkusza zlokalizowane jest czynne składowisko odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), zlokalizowane na północ od Nied źwiedzkich.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpo średniego lokalizowania skła- dowisk jedynie odpadów oboj ętnych. Nie stwierdzono obecno ści osadów o wła ściwo ściach umo Ŝliwiaj ących składowanie odpadów komunalnych.

41 Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania tego typu odpadów wskaza ć nale- Ŝy w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły, gdzie naturalna bariera geologiczna jest najlepiej wykształcona i tworzy wspólny kompleks z glinami zwałowymi stadiału środkowego. Warunki takie istniej ą w rejonie Wierzbowa, gdzie mi ąŜ szo ść takiego pakietu osi ąga 44–48 metrów. Korzystne warunki istniej ą równie Ŝ w rejonie Kalinowa, gdzie mi ąŜ szo ść utworów słabo przepuszczalnych mo Ŝe osi ąga ć około 38 m. Wskazane obszary znajduj ą si ę na terenach średniego zagro Ŝenia głów- nego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe w rejonie Kalinowa istnieje ograniczenie wynikaj ące z s ąsiedztwa zabudowy.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano cztery wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego) w granicach udokumentowanych złó Ŝ oraz trzyna ście wyrobisk po eksploatacji niekoncesjonowanej, które mogłoby spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów. Wi ększo ść wyrobisk po- ło Ŝonych jest na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Jedynie wyrobisko w rejonie Grodzkiego Ełckiego znajduje si ę na obszarze z izolacj ą w postaci glin zwałowych. Wskazane na mapie wyrobiska mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Dla wi ększo ści wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bliskim s ąsiedztwem obiektów zabudowy (Wieliczki, Olecko Małe, Nied źwiedz- kie, Sobole, Gr ądzkie Ełckie, Dudki). Dla wyrobisk poło Ŝonych w granicach złó Ŝ: „Małe Olecko”, „Wieliczki II”, „Starosty I” oraz „Sobole” istnieje równie Ŝ ograniczenie wynikaj ące z konieczno ści ochrony zasobów złó Ŝ kopalin. Ponadto wyrobiska zlokalizowane w rejonie Olecka Małego znajduj ą si ę na obszarze obj ętym ochron ą przyrody.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Wieliczki opracowano na podstawie arkusza Wieliczki Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ber, 2008a, b), ponadto map topograficznych w skali 1:10 000 (dla wybranych rejonów) oraz obserwacji terenowych. Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ę- powania ruchów masowych (Grabowski (red.) i in., 2007).

42 Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Na mapie, zgodnie z instrukcj ą, wyró Ŝniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary udokumentowanych złó Ŝ kopalin mineralnych, lasów, gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zbiorniki wodne. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniające) dla budownictwa. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, w granicach arkusza Wieliczki uznano rejony, w których na powierzchni terenu występuj ą: 1. rodzime grunty niespoiste (sypkie), reprezentowane przez utwory wodnolodowcowe: średniozag ęszczone i zag ęszczone piaski ró Ŝnoziarniste i Ŝwiry, miejscami w przystro- powej warstwie z domieszk ą utworów pylastych lub gliniastych; 2. rodzime grunty spoiste, w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym, reprezentowane przez nieskonsolidowane i mało skonsolidowane grunty morenowe: gliny, gliny piaszczyste i gliny pylaste, ponadto tworzone przez utwory morenowe lub wodnolodowcowe: piaski gliniaste, Ŝwiry gliniaste. Grunty o wła ściwo ściach korzystnych do posadowienia obiektów wyst ępuj ą na obszarach wychodni utworów sandrowych i szczelinowych, kemów, ozów oraz w obszarach wysoczyzn moreny dennej, obszarach moren spi ętrzonych i drumlinów, powstałych podczas zlodowacenia wisły. Grunty te pokrywaj ą wi ększo ść badanego terenu, lecz nie w cało ści są to obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa. Zgodnie z instrukcj ą z klasyfikacji wył ączono obszary morenowe, b ędące zarazem terenami wyst ępowania gleb wysokiej klasy bonitacyjnej (I-IVa) oraz obszary równin sandrowych pokryte kompleksami leśnymi. Nieregularne i o zró Ŝnicowanej powierzchni obszary o korzystnych warunkach budowlanych, przy wskazaniu których brane s ą wy Ŝej wymienione czynniki, rozrzucone s ą po powierzchni całego arkusza. Największe obszary o warunkach korzystnych koncentruj ą si ę w rejonie Wieliczek i Skowronków przy północnej granicy obszaru arkusza, sk ąd si ęgaj ą po okolice Olecka Małego w pobliŜu jeziora Oleckie Małe. Dalej na wschód ł ącz ą si ę z obszarem o warunkach korzystnych w rejonie Nied źwiedzkich, Wilkasów i Soboli. W porównaniu z nim mniejsze obszary o korzystnych warunkach przebiegają mi ędzy Szeszkami i Dorszami oraz mi ędzy Dudkami a Gr ądzkim Ełckim. Wyst ępuj ą tu zarówno grunty spoiste, jak i nie-

43 spoiste. Ponadto izolowane obszary wyst ępowania gruntów o korzystnych wła ściwo ściach, o powierzchni do kilkudziesi ęciu hektarów, rozproszone s ą na całym badanym terenie. Przy planowaniu posadowienia obiektów na tych terenach, w strefach obni Ŝonych, w których zalegaj ą wody opadowe i roztopowe, nale Ŝy liczy ć się z mo Ŝliwo ści ą lokalnego pogorszenia wła ściwo ści gruntów, spowodowanego uplastycznianiem, bądź z obecno ści ą powierzchniowej warstwy gruntów organicznych. Przy skarpach i na zboczach pagórków nale Ŝy te Ŝ liczy ć si ę z uaktywnieniem procesów zboczowych o niewielkim zasi ęgu. Z obecno ści ą zaburze ń glacitektonicznych oraz moren czołowych i moren martwego lodu zwi ązane s ą grunty o wła ściwo ściach korzystnych, lecz ze wzgl ędu na silne zró Ŝnicowa- nie budowy i wyst ępowanie niekorzystnych zjawisk geologicznych, charakteryzowane przez skomplikowane warunki gruntowe. Wzgórza moren czołowych zbudowane s ą ze sfałdowa- nych, silnie zaburzonych, średnio zag ęszczonych utworów piaszczysto-Ŝwirowo-gliniastych, przykrytych cienk ą warstw ą nieskonsolidowanych glin spływowych. Pagórkowate formy moren martwego lodu przewa Ŝnie zbudowane s ą z warstwowanych zag ęszczonych i średnio za- gęszczonych piasków i piasków ze Ŝwirami, przykrytych 2-3 m warstw ą glin. Często tworz ą je wył ącznie nieskonsolidowane gliny spływowe. Najwi ększe skupiska wzgórz morenowych wyst ępuj ą w zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Skomplikowane warunki gruntowe wyst ępuj ą tak Ŝe na obszarach zaburze ń glacitektonicznych w okolicach Bagna Wil- kaskiego, Dorszy, Kleszczewa, Gr ądzkiego Ełckiego, Wysokiego, Marcinowa i jeziora Sko- mętno (Ber, 2008a, b). Tereny o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, to obszary wyst ę- powania gruntów słabono śnych, w których zwierciadło wód gruntowych stabilizuje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Znajduj ą si ę one w rozległych płaskodennych misach wytopiskowych, obni Ŝeniach rozdzielaj ących wzniesienia morenowe oraz w dolinach rzek i cieków wodnych. Powstały w utworach holoce ńskich i reprezentuj ą je przede wszystkim grunty organiczne (torfy, cz ęsto pod ścielone gytiami, namuły torfiaste i piaszczyste, piaski humusowe), a ponadto nieskonsolidowane grunty spoiste plastyczne lub mi ękkoplastyczne, takie jak: gliny i iły jeziorne, wypełniaj ące zagł ębienia bezodpływowe, ponadto gliny i namuły tarasów zalewowych, namuły i wypełnienia deluwialne den dolinnych. Na badanym terenie osady te nie pokrywaj ą wi ększych zwartych obszarów (rzadko powy Ŝej 100 ha), lecz wyst ępuj ą w licznych rozczłonkowanych płatach, rozproszonych na całym badanym terenie. Najwi ększe z nich, zwi ązane są z rzecznymi dolinami Legi (rejon Nor, Kleszczewa, Bartkowskiego Dwo- ru, G ąsiorowa), Czarnej (rejon Dorszów, Iwasiek, Gut) i Kalinki mi ędzy Pi ętkami a Marci- nowem oraz wyst ępuj ą na brzegach jezior Skom ętno i Gołubskiego. Przy posadowieniu

44 obiektów w s ąsiedztwie gruntów organicznych nale Ŝy zwróci ć uwag ę na fakt, Ŝe zawarte w wodach gruntowych substancje organiczne b ędą wykazywa ć agresywno ść w stosunku do stali i betonu. Budownictwo utrudnione jest tak Ŝe na gruntach predysponowanych do powstawania ru- chów masowych. W granicach arkusza Wieliczki wytypowano jeden taki obszar (Grabowski (red.) i in., 2007). Obejmuje on zbocza doliny Legi, poni Ŝej wypływu z jeziora Oleckie Małe, w jej odcinku przełomowym o długo ści około 1,5 km, gdzie w skrajnych przypadkach zbocza są nachylone pod k ątem przekraczaj ącym 12°. Na zboczach wzniesie ń morenowych oraz dolin rzecznych, ju Ŝ w przypadku ich nachy- lenia pod k ątem przekraczaj ącym 5°, mo Ŝe zachodzi ć powolne spełzywanie i soliflukcja, czyli powolne spływanie powierzchniowej warstwy zwietrzelinowej. Procesy te zachodz ą zarów- no w gruntach gliniastych, jak i piaszczystych, czemu dodatkowo sprzyja nasi ąkanie ich wo- dą. Przyspiesza je zamarzanie przypowierzchniowej warstwy gruntu oraz jego wysychanie, prowadz ące do powstawania szczelin. Współdziałaj ąc, te powolne procesy stwarzaj ą zagro Ŝe- nie stateczno ści zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy. Prezentowana mapa, ze wzgl ędu na przyj ętą skal ę, ma charakter przegl ądowy. Przy okre ślaniu warunków gruntowych dla danego obiektu nale Ŝy ustali ć stan i parametry gruntu w miejscu projektowanego posadowienia. Obszary o warunkach gruntowych utrudniaj ących budownictwo, zwłaszcza o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów, przed podj ęciem ewentual- nych inwestycji wymagaj ą sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej lub geotech- nicznej. Posadowienie obiektów na gruntach w wła ściwo ściach niekorzystnych (grunty słabo- no śne, skomplikowane warunki gruntowo-wodne, zagroŜenie ruchami masowymi) oraz w warunkach korzystnych, lecz w skomplikowanych warunkach gruntowych (np. zjawiska glacitektoniczne), winno by ć poprzedzone sporz ądzeniem dokumentacji geologiczno-in Ŝy- nierskiej. Ponadto większe budowle winny posiada ć dokumentacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą niezale Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Wieliczki s ą znacz ące w skali regionalnej i krajowej. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 40% powierzchni terenu arkusza. Tereny arkusza obejmuj ą fragmenty 6-ciu obszarów chronionego krajobrazu (OChK). S ą to: OChK Doliny Legi, OChK Jezior Oleckich, OChK Jezior Rajgrodzkich, OChK Pojezierza Ełckiego, OChK Dolina Rospudy, OChK Jeziora Rajgrodzkie. Ponadto na terenie arkusza znalazły si ę: 1 obszar Natura 2000, 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy

45 i 3 pomniki przyrody, obj ęte ochron ą, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody. W kompleksie le śnym na zachód od miejscowo ści Dorsze, na podkładzie topograficznym arkusza znajduje si ę informacja o istnieniu rezerwatu łosi, co jednak nie odpowiada faktycz- nemu stanowi ochrony prawnej. Na omawianym obszarze wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby wy Ŝ- szych klas bonitacyjnych I–IVa, chronione dla u Ŝytkowania rolniczego. Zwi ązane s ą one głównie z płatami glin zwałowych na obszarach morenowych. Według danych Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowi ą około 40% powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Są to głównie gleby typu pseudo- bielicowego, rozpoznane w cz ęś ci północnej i północno-wschodniej terenu arkusza. W cz ęś ci południowo-zachodniej wyst ępuj ą gleby typu brunatnego wła ściwego, wykształcone na gli- nach lekkich. Na pozostałym terenie wykształciły się gleby brunatne wła ściwe. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego pokrywaj ą bezodpływowe obni Ŝenia terenu oraz obni Ŝenia zwi ązane z dolinami cieków powierzchniowych. Krajobraz naturalny tworz ą lasy, stanowi ące około 20% powierzchni arkusza. Wi ększe kompleksy le śne znajduj ą si ę w północno-wschodniej i przede wszystkim w centralnej (Bór Kleszczewski) cz ęś ci arkusza Wieliczki, gdzie ci ągn ą si ę pasem o szeroko ści około 2-5 km, mi ędzy Wilkasami a południow ą granic ą arkusza. Dominuj ą bory mieszane sosnowo- świerkowe, za ś obszary o glebach torfowych są zaj ęte przez bory świerkowo-torfowcowe. Wyst ępuj ą w nich m. in. gatunki podlegaj ące ochronie: brzoza niska, wierzba borówkolistna, wawrzynek wilczełyko. Lasy stanowi ą ostoj ę dla zwierz ąt, w śród których znajduj ą si ę gatunki zagro Ŝone: ry ś, wydra, bóbr, ło ś, dzik, jele ń i borsuk. W celu ochrony niezmienionej szaty ro ślinnej w otoczeniu jezior Oleckich i w dolinie rzeki Legi oraz z uwagi na wyst ępowanie wielu gatunków i zbiorowisk ro ślinnych uznawa- nych za rzadkie lub zagro Ŝone wygini ęciem, w 2005 r. utworzono OChK Jezior Oleckich i OChK Doliny Legi. Wi ększo ść terenu OChK Jezior Oleckich, o powierzchni całkowitej 10 521,3 ha, znajduje si ę poza północn ą granic ę arkusza, za ś na badanym terenie obejmuje otocznie jeziora Oleckie Małe w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza. OChK Doliny Legi zajmuje powierzchni ę 8 579,8 ha głównie w centrum badanego terenu, si ęgaj ąc tak Ŝe poza zachodni ą granic ę arkusza. Cz ęść obszaru arkusza, le Ŝą ca w jego północno-wschodnim naro Ŝu, znalazła si ę w granicach OChK Dolina Rospudy, utworzonego w 1989 r. Obejmuje on tereny nale Ŝą ce do najcenniejszych obszarów torfowiskowych, na których zachowane zostały le śne i niele śne zbiorowiska ro ślinno ści torfowiskowej. Cechuje je zachowanie nienaruszonych stosunków

46 wodnych i odznaczaj ą si ę stosunkowo niewielkim przetworzeniem stanu naturalnego. Całko- wita powierzchnia wynosi 19 710 ha. W OChK Dolina Rospudy wyst ępuj ą rzadkie gatunki ro ślin i zwierz ąt. Ścisłej ochronie podlegaj ą m. in. rosiczka długolistna oraz ro śliny z rodziny storczykowatych, reprezentowane przez: miodokwiat krzy Ŝowy, storczyk krwisty, storczyk szerokolistny i obuwik pospolity. W okolicznych lasach gniazduj ą ptaki, nale Ŝą ce do gatun- ków chronionych: jarz ąbek, głuszec, kropiatka, orzeł bielik, Ŝuraw, orlik krzykliwy, błotniak stepowy, derkacz zwyczajny, derkacz trzemiojad i inne. OChK Jeziora Rajgrodzkie oraz OChK Jezior Rajgrodzkich pocz ątkowo tworzyły w wspólny obszar ochronny, obejmuj ący tereny Pojezierza Rajgrodzkiego o wysokich walorach: przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i wypoczynkowych. Utworzony w latach 90. XX wieku, w 2005 r. został rozdzielony zgodnie z podziałem administracyjnym kraju. Aktualnie OChK Jezior Rajgrodzkich o powierzchni 7 423 ha znajduje si ę w województwie warmi ńsko-mazurskim i obejmuje cz ęść badanego arkusza, przypadaj ącą na le śne, pagórko- wate obszary na północny zachód od Długiego i w sąsiedztwie jeziora Skom ętno. Stanowi on przedłu Ŝenie ku południowi OChK Dolina Legi. OChK Jeziora Rajgrodzkie o powierzchni 14 985 ha, utworzony został w granicach województwa podlaskiego. W południowo-wschodnim naro Ŝu arkusza znalazł si ę jego peryferyjny, drobny fragment (około 60 ha). Niewielki fragment (około 200 ha) w południowo-zachodnim naro Ŝu arkusza znajduje si ę w granicach OChK Pojezierza Ełckiego. Obejmuje on rozległe, malowniczo poło Ŝone i zró Ŝnicowane morfologicznie obszary morenowe wraz z kompleksami le śnymi i jeziorami. Bogata flora i fauna w OChK Pojezierza Ełckiego podlega ochronie gatunkowej. Do ro ślin prawnie chronionych, wyst ępuj ących na tym terenie, nale Ŝą : gr ąŜ el Ŝółty, grzybie ń biały, wi- dłak jałowcowy, widłak go ździsty, sasanka ł ąkowa, go ździk piaskowy. Natomiast do zwierz ąt prawnie chronionych, wyst ępuj ących na tym terenie, nale Ŝą : łab ędź niemy, bocian biały, per- koz dwuczuby, kormoran, Ŝuraw, myszołów włochaty, jaskółka dymówka, kukułka, bóbr europejski, wydra, łasica, wiewiórka pospolita, kret, je Ŝ. Przy wschodniej granicy obszaru arkusza, na jego terenie znajduje si ę cz ęść zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Torfowisko Zocie” o powierzchni całkowitej 660 ha (tabela 9) (Rozporz ądzenie..., 2007). Obejmuje on obszar bagienny, przewa Ŝnie torfowisk przej ścio- wych, wraz z otaczaj ącym lasem. Cz ęść tego obszaru została obj ęta ochron ą w ramach sieci ekologicznej Natura 2000.

47 Tabela 9 Wykaz pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych

Nr Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Wieliczki 1 P 2001 PŜ – d ąb szypułkowy Kłosowo Olecki Le śnictwo Wieliczki 2 P 2001 PŜ – modrzew europejski Kłosowo Olecki Le śnictwo Wieliczki 3 P 2001 PŜ – modrzew europejski Kłosowo Olecki Kalinowo „Torfowisko Zocie” – torfowi- 4 Z Zocie 2007 ska przej ściowe wraz Ełcki z otaczaj ącym je lasem (660) Rubryka 2 - P – pomnik przyrody; Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej

W koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, (red.), 1998), połu- dniowo-zachodni ą część arkusza obejmuje korytarz ekologiczny Ełku (fig. 5). Jest to korytarz o znaczeniu krajowym (21k), ł ącz ący obszar wschodniomazurski z biebrza ńskim. W granicach obszaru arkusza Wieliczki znalazł si ę zachodni fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk (SOO) Torfowisko Zocie PLH280037 (Strona internetowa M Ś), usta- nowionego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 10). Torfowisko Zocie zajmuje nieckowat ą mis ę pojeziern ą na wododziale Rospudy i Legi. W cz ęś ci jest to torfowisko o zró Ŝnicowanej trofii, od zachodu i północy otoczone niewielkim wilgotnym kompleksem le śnym. W jego skład wchodz ą siedliska, obj ęte I Dyrektyw ą Siedli- skow ą, na które składaj ą si ę doskonale zachowane: 1. torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska; 2. torfowiska niskie, nawi ązuj ące do w ęglanowego, a w niewielkim fragmencie (10%) reprezentuj ące niskie i turzycowe torfowiska zasadowe, o charakterze turzycowisk, młak i mechowisk; 3. gr ąd środkowoeuropejski i kontynentalny; 4. 4 bory i lasy bagienne. Do niedawna torfowisko Zocie było jedynym miejscem wyst ępowania turzycy za- dziorkowej, która ostatnio wygin ęła i w tym stanowisku. Do wyst ępuj ących na terenie torfowiska, wa Ŝnych dla Europy, obj ętych II Dyrektyw ą Siedliskow ą i I Dyrektyw ą Ptasi ą, nale Ŝą ro śliny storczykowate: lipiennik Loesela, zwierz ęta: bóbr europejski, dzi ęcioł czarny, Ŝuraw i kumak nizinny. Wyst ępuj ą tu tak Ŝe gatunki ro ślin, zaliczane do zagro Ŝonych wygini ęciem: wełnianeczka alpejska, turzyce (strunowa, dwupienna i bagienna), mchy (drabino-

48 wiec mroczny, skorpionowiec brunatny, torfowiec brunatny, błyszcze włoskowate, czyli chwytnikowiec l śni ący), rosiczki (długolistna i okr ągłolistna), paprocie (narecznica grze- bieniasta), storczyki (kruszczyk błotny, w ątlik błotny), a ponadto kukułka krwista, ponikło sk ąpokwiatowe, ba Ŝyna czarna. Obszar ten zasiedlaj ą liczne gatunki ptaków i zwierz ąt chronionych. Obszar nale Ŝy do Skarbu Pa ństwa, w Zarz ądzie Lasów Pa ństwowych (Nadle- śnictwo Ełk).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Wieliczki na tle systemów ECONET (Liro /red./ i in., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 15 M – Obszar Wschodnioma- zurski, 16 M – Obszar Suwalski, 26 M – Obszar Biebrza ński; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Korytarz Ełku, 22k – Korytarz Rospudy; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodo- wym, jego numer i nazwa: 8m – Korytarz Garbu Szeskiego; 4 – jeziora.

Ochron ą w formie pomników przyrody obj ęto trzy okazałe drzewa (tabela 10) w le śnic- twie Kłosowo, w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza.

49 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzch- Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ ob- Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia nia szaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie obszaru Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Torfowisko Zocie warmi ńsko- 1 B PLH280037 22º44’30” E 53º56’24” N 65,8 ha PL623 ełcki Kalinowo (S) mazurskie Rubryka 2: B – Wydzielone SOO bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

50 50

XII. Zabytki kultury

Na badanym terenie arkusza Wieliczki znaleziono liczne stanowiska archeologiczne, obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Pocz ątki penetracji tych terenów zwi ązane s ą z pojawieniem si ę ludów koczowniczych i si ęgaj ą starszej epoki kamienia. Na ślady obozowiska sprzed 11 tys. lat, nale Ŝą cego do kultury lyngbijskiej, natrafiono w Puchówku, le Ŝą cym niemal w centrum obszaru arkusza. S ą to zarazem najstarsze na terenie wschodnich Mazur i w rejonie Olecka ślady działalno ści ludz- kiej. Pozostało ściami paleolitycznego osadnictwa są krzemienne znaleziska z okolic Gołubia; groty strzał i oszczepów oraz no Ŝe. W środkowej epoce kamienia, wraz z ociepleniem klimatu w VII tysi ącleciu p.n.e., pojawiały si ę na badanym terenie ludy zbieracko-łowieckiej kultury kundajskiej. Liczne ślady ich osadnictwa znaleziono w rejonie Skom ętna Wielkiego i nad jeziorem Skom ętno. Z pó źniejszego okresu, epoki br ązu, pochodz ą sporadyczne znaleziska, które świadcz ą o ówczesnym słabym zasiedleniu badanego terenu. W VI w p.n.e. na badany obszar przyw ędrowała ze wschodu grupa ludno ści bałtyjskiej, nale Ŝą ca do kultury kurhanów zachodniobałtyckich, będąca przodkami Ja ćwingów i Prusów. We wczesnym średniowieczu obszar od Biebrzy do środkowego Niemna zamieszkiwany był przez Ja ćwingów. Trudnili si ę oni głównie rolnictwem, hodowl ą zwierz ąt i handlem. Na obszarze arkusza zachowały si ę liczne wczesno średniowieczne ślady kultury ja ćwieskiej; grodziska, kurhany wraz z wyroba- mi dawnego rzemiosła. Główne znaleziska pochodz ą si ę w rejonie: jeziora Skom ętno, Gołu- bia i Szeszek. Nale Ŝy do nich tak Ŝe grodzisko ja ćwieskie, wzniesione mi ędzy Dorszami, Wierzbowem i Marcinowem. Od XIV w. obszar arkusza znajdował si ę w granicach Pa ństwa Krzy Ŝackiego, a od 1525 r. do 1945 r. nale Ŝał do Prus Wschodnich. Najstarsz ą miejscowo ści ą na omawianym obszarze s ą Wieliczki, które powstały w 1480 r. jako wie ś czynszowa na prawie chełmi ńskim. Z pó źniejszego okresu pochodzi mo- drzewiowy ko ściół barokowy zbudowany w 1676 r., z zabytkowym wyposa Ŝeniem wn ętrza: barokowym ołtarzem głównym z 1708 t., bocznym ołtarzem z 1654 r., organami z 1791 r. oraz ambon ą sprzed 1712 r. Znan ą od XV w. jest miejscowo ść Kalinowo, poło Ŝona na południu badanego terenu. Do dzisiejszych czasów zachował si ę budynek plebanii, stanowi ący element XVIII-wiecz- nego zespołu ko ścielnego oraz spichlerz szachulcowy z 1 połowy XIX w. Obecny ko ściół w Kalinowie pw. Naj świ ętszej Marii Panny wybudowano w 1924 r.

51 W okresie I wojny światowej teren arkusza Wieliczki był polem wielu walk toczonych mi ędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Armia niemiecka okupowała obszar do 1919 r., a nast ępnie – wbrew staraniom polskich władz – przekazała go pa ństwu litewskiemu. Po dawnych walkach powstały cmentarze wojenne z mogiłami Ŝołnierzy niemieckich i rosyjskich. Najwi ększe z nich znajduj ą si ę na obszarze mi ędzy Skom ętnem Wielkim, Dudkami i Kalino- wem, a tak Ŝe w rejonie: Milewa, Gołubki, Gut, Czerni, Nor, Wieliczek, Wilkasów, Marcino- wa. Wszystkie cmentarze zabytkowe s ą wpisane w rejestr zabytków i podlegaj ą ochronie konserwatorskiej jako pomniki i historyczne miejsca pami ęci. W Gołubiu znajduje si ę park podworski z zespołem pałacowo-parkowym z II połowy XIX w. Jest to pałac w stylu eklektycznym z budynkami gospody, murowan ą obor ą i stajni ą. Na terenie arkusza ochronie prawnej podlega 11 budynków gospodarczych i mieszkalnych z XIX i pocz ątku XX wieku, zachowanych w ró Ŝnym stanie. Spo śród nich do rejestru zabyt- ków wpisany jest drewniano-murowany budynek gospodarczy w Krzy Ŝewie, pochodz ący z ko ńca XIX w. Jedn ą z atrakcji turystycznych na terenie arkusza jest kolejka w ąskotorowa. W granicach arkusza znalazł si ę fragment jej trasy, biegn ący przez Dudki, Gr ądzkie Ełckie, Kalino- wo, Ma Ŝe, Milewo, dalej na wschodzie przechodz ący na obszar arkusza Augustów. Kolejka powstała na pocz ątku XX wieku i pełni głównie funkcje przewozów osób. W 1992 roku kolejka została uznana za zabytek techniki wraz z wiat ą na stacji w Gr ądzkich Ełckich, wznie- sion ą w latach 1939–45 oraz wzniesionym w 1913 r. budynkiem pomocniczym (obecnie mieszkalnym), nieistniej ącej stacji w Kalinowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Wieliczki ma charakter rolniczo-le śny. Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa) stanowi ą około 40 % wszystkich u Ŝytków rolnych. Charakterystyczny krajobraz polodowcowy, silnie zróŜnicowany morfologicznie, z jeziorami i torfowiskami, wypełniaj ącymi rynny i misy wytopiskowe, sprzyja rozwojowi ruchu turystycznego. Jest to obok rolnictwa wa Ŝne źródło dochodów ludno ści. Na omawianym arkuszu brak jest wi ększych o środków przemysłowo-usługowych. Rol ę gminnych ośrodków administracyjnych pełni ą: Kalinowo i Wieliczki. W obr ębie arkusza wyst ępuj ą jedynie zło Ŝa kopalin okruchowych, głównie zło Ŝa piasku i piasku ze Ŝwirem. W wi ększo ści s ą to zło Ŝa zarejestrowane, b ądź udokumentowane w spo- sób uproszczony, w kategorii C 1 lub C 2. Znaczenie surowcowe maj ą utwory zlodowacenia wisły, a wśród nich przede wszystkim piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe, pod-

52 rz ędnie utwory morenowe, b ądź szczelinowe. Obecnie eksploatacja trwa w 2 zło Ŝach, natomiast 2 najwi ększe zło Ŝa, od dawna udokumentowane, nie zostały zagospodarowane. Odno- towano natomiast liczne punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin. W obr ębie arkusza wyznaczono 12 obszarów prognostycznych dla wyst ępowania torfu, który wchodzi w skład potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny. S ą to głównie torfowiska niskie typu olesowego i mechowiskowego. Na omawianym terenie ze wzgl ędu na szerokie rozprzestrzenienie utworów wodnolodowcowych, oprócz udokumentowanych złó Ŝ, istniej ą perspektywy poszerzenia bazy zasobowej piasków i piasków ze Ŝwirem. Jednak ze wzgl ędu na zalesienie terenu i obecność gleb wysokich klas bonitacyjnych, nie mog ą one obejmowa ć wi ększej powierzchni. Jako perspektywiczne wyznaczono obszary na północny zachód od Wieliczek, na południe od Nied ź- wiedzkich oraz na wschód od Soboli i Wilkasów. Znaczenie surowcowe mog ą mie ć równie Ŝ nagromadzenia piasków ze Ŝwirem w niewielkich obszarowo, izolowanych formach szczelinowych i morenowych. Brak jest natomiast perspektyw na udokumentowanie zło Ŝowych koncentracji kruszywa grubszego (piaskowo-Ŝwirowego). Potwierdzaj ą to prace penetracyjne i zwiadowcze, przeprowadzone w rejonie Gr ądzkich Ełckich oraz na północy od Wieliczek, zako ńczone nega- tywnymi wynikami. Na obszarze arkusza najwa Ŝniejsze u Ŝytkowe pi ętra wodono śne zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi. Główn ą rol ę odgrywa powszechnie eksploatowany na tym terenie pierwszy poziom wodono śny, zwi ązany z piaskami zlodowacenia warty i wisły. W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest bezpo średnie składo- wanie odpadów oboj ętnych, natomiast nie stwierdzono osadów, mog ących stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowisk odpadów komunalnych. Obszary typowane pod składowiska odpadów oboj ętnych rozmieszczone s ą w obr ębie wysoczyzn, gdzie w strefie przypowierzchniowej występuj ą zaburzone glacitektonicznie gliny zwałowe (górne i dolne) stadiału górnego zlodowacenia wisły. Wykazuj ą one przeci ętn ą mi ąŜ szo ść od kilku do dwudziestu metrów. W wielu miejscach wyst ępuje kompleks ró Ŝno- wiekowych plejstoce ńskich glin zwałowych, którego mi ąŜ szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 48 me- trów. Wyznaczone rejony POLS poło Ŝone s ą przewa Ŝnie w strefach o średnim stopniu zagro- Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego.

53 Na mapie zlokalizowano siedemna ście wyrobisk (w tym cztery w granicach udokumentowanych złó Ŝ), które mogłyby w przyszło ści stanowi ć nisz ę pod składowiska odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. Niekorzystne warunki budowlane zwi ązane s ą głównie z obecno ści ą osadów organicznych i zawodnionych utworów plastycznych w dolinach rzek i w obni Ŝeniach terenu. Obszary te wyst ępuj ą w dolinkach rzek: Przepiórki, Pietraszki, Czarnej, Legi oraz nad jeziorami Sko- mętno i Gołubskie. Lokalnie w pobli Ŝu doliny Legi w Olecku Małym znajduje nale Ŝy liczy ć si ę z niestateczno ści ą zboczy i mo Ŝliwo ści ą wyst ąpienia ruchów masowych. Tereny arkusza obejmuj ą fragmenty 6-ciu obszarów chronionego krajobrazu (OChK). Są to: OChK Doliny Legi, OChK Jezior Oleckich, OChK Jezior Rajgrodzkich, OChK Poje- zierza Ełckiego, OChK Dolina Rospudy, OChK Jeziora Rajgrodzkie. Ponadto utworzono 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy, 1 obszar ochrony siedlisk Natura 2000 i 3 pomniki przyrody, obj ęte ochron ą, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody. Na terenie arkusza wyst ępuj ą liczne znaleziska archeologiczne, w wi ększo ści wczesno- średniowieczne, zwi ązane z pobytem Ja ćwingów. Szczególne warunki krajobrazowe, klimatyczne i wypoczynkowe stanowi ą w perspek- tywie podstaw ę do rozbudowy bazy turystycznej na terenie arkusza.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1): 37-43. ANDRZEJAK Z., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rej. miejscowo ści Wieliczki, powiat Olecko. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BER A., 1996 – Sytuacja geologiczna jeziornych osadów pi ętra augustowskiego w Szczebrze koło Augustowa oraz osadów jeziornych interglacjału mazowieckiego w Krzy Ŝewie. Biul. Pa ństw. Inst. Geol., 373. BER A., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wieliczki. Centralne Archiwum Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BER A., 2006 – Pleistocene interglacials and glaciations of northeastern Poland compared to neighbouring areas. Quart. Internat., 149.

54 BER A., 2008a – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Wieliczki (146). BER A., 2008b – Obja śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Wieliczki (146). BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Przegl. Geol., 44 (1): 75. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128: 391-400. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Wie- liczki II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774-781. GIEŁ śECKA-MĄDRY D., WOJTYNA H., 2012 – Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami. Arkusz Olecko (106). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko- mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 137- 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

55 KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRZYWICKI T., 1987 – Obja śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusze śytkiejmy, Filipów. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KUBICKI S., RYKA W., 1982 – Atlas geologiczny podłoŜa krystalicznego polskiej cz ęś ci platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol. Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Starosty I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126 (3-4): 363–383. LIRO A. (red.) i in., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ., 339(1–3): 153–166. LIWSKA H., 1991 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Staro- sty” w miejscowo ści Nowy Młyn. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20–31. MACHEJ W., 1987a – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowanych) woj. suwalskiego, gm. Bargłów Ko ścielny (Surowce u Ŝyteczne gminy Bar- głów Ko ścielny i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACHEJ W., 1987b – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowanych) woj. suwalskiego, gm. Ełk (Surowce u Ŝyteczne gminy Ełk i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACHEJ W., 1987c – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowanych) woj. suwalskiego, gm. Kalinowo (Surowce u Ŝyteczne gminy Kalinowo i mo Ŝ- liwo ści ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

56 MACHEJ W., 1987d – Inwentaryzacja punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowanych) woj. suwalskiego, gm. Wieliczki (Surowce u Ŝyteczne gminy Wieliczki i mo Ŝ- liwo ści ich wykorzystania). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACHEJ W., 1987e – Surowce uŜyteczne gminy Olecko i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania. Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rej. miejscowo ści Wieliczki, powiat Olecko. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125 (1-4): 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ., 320 (2-3):189-209. OFICJALSKA H., KRAWCZY ŃSKA B., 2004a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wieliczki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OFICJALSKA H., KRAWCZY ŃSKA B., 2004b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wieliczki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1993 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, cz. II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom 1. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

57 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution, 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers, 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w latach 1999-2000. Cz ęść II – rok 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2002. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2004 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2005. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2005 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2006. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2009. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2010. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2011. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

58 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla pre- zentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 20 lipca 2007 r. Dziennik Urz ę- dowy Woj. Warm.-Maz., nr 109, poz. 1553. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RÓ śAŃSKI P., 2006 – Mapa geologiczno-środowiskowa Polski. Arkusz Wieliczki (146). Centralne Archiwum Geologiczne. Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy In- stytut Badawczy. Warszawa. SADOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Długie” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego przeprowadzonych na terenie gminy Kalinowo, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Małe Olecko” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sobole” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Skom ętno Wiel- kie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution, 152: 173-194.

59 SKWARCZY ŃSKA Z., 1970 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rej. Gr ądzkie Ełckie Borzyny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Strona internetowa Ministerstwa Środowiska: http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ . STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. /red./ 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. TULSKA I., 1978 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Olecko Małe”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75–87.