P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WIELICZKI (146) Warszawa 2012 Autorzy: Zbigniew Złonkiewicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska * * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN ………………. Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp Zbigniew Złonkiewicz .............................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Zbigniew Złonkiewicz ................................ 4 III. Budowa geologiczna Zbigniew Złonkiewicz .................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin Zbigniew Złonkiewicz ............................................................................. 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Zbigniew Złonkiewicz ............................................. 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Zbigniew Złonkiewicz ....................... 20 VII. Warunki wodne Zbigniew Złonkiewicz ........................................................................ 23 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 23 2. Wody podziemne.................................................................................................... 25 VIII. Geochemia środowiska............................................................................................... 28 1. Gleby Paweł Kwecko ............................................................................................. 28 2. Osady Izabela Bojakowska ..................................................................................... 31 3. Pierwiastki promieniotwórcze Hanna Tomassi – Morawiec ................................. 34 IX. Składowanie odpadów Małgorzata Marczak, Jerzy Król ............................................. 37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego Zbigniew Złonkiewicz .................................................. 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Zbigniew Złonkiewicz .................................................. 45 XII. Zabytki kultury Zbigniew Złonkiewicz ......................................................................... 51 XIII. Podsumowanie Zbigniew Złonkiewicz, Małgorzata Marczak, Jerzy Król . ................ 52 IV. Literatura ....................................................................................................................... 54 I. Wst ęp Arkusz Wieliczki (146) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w latach 2011-2012, w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologiczne- go – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Kielcach (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ń- stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wieliczki Mapy geologiczno-gospo- darczej Polski w skali 1:50 000 (Ró Ŝański, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A przedstawia dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą, nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego, a tak Ŝe do geologów dokumentuj ących zło Ŝa kopalin. Ana- liza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń Ustawy o zagospodarowaniu prze- strzennym, Prawa ochrony środowiska oraz Prawa geologicznego i górniczego, a tak Ŝe wyda- nych do nich rozporz ądze ń szczegółowych. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzy- stywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficz- 3 nych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych oraz opracowa ń publikowanych. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urz ędzie Mar- szałkowskim Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, starostwach powiatowych w Augustowie, Ełku, Olecku i Suwałkach oraz w urz ędach gminnych w Bargłowie Ko ściel- nym, Ełku, Kalinowie, Olecku, Raczkach i Wieliczkach. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Zebrane materiały archiwalne zostały zweryfikowane w terenie we wrze śniu 2011 r. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy Geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wieliczki wyznaczaj ą współrz ędne 22º30´–22º45´ długo ści geogra- ficznej wschodniej i 53º50´–54º00´ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 305 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza, w wi ększo ści poło Ŝony jest we wschodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego w powiecie oleckim (gminy: Olec- ko i Wieliczki) i ełckim (gminy: Ełk, Kalinowo). Niewielki obszar w północno-wschodnim naro Ŝu mapy nale Ŝy do gminy Raczki w powiecie suwalskim, a południowo-wschodnie naro- Ŝe arkusza nale Ŝy do gminy Bargłów Ko ścielny w powiecie augustowskim województwa podlaskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2001) obszar arkusza niemal w cało ści znajduje si ę w obr ębie mezoregionu Pojezierza Ełckiego (fig. 1), nale Ŝą cego do makroregionu Pojezierza Mazurskiego. Jedynie jego północno-wschodnia cz ęść znalazła si ę w zasi ęgu mezoregionu Pojezierza Zachodniosuwalskiego oraz Równiny Augustowskiej, wchodz ących w skład makroregionu Pojezierza Litewskiego. Pojezierze Ełckie jest rozci ągaj ącą si ę wysoczyzn ą morenow ą urozmaicon ą licznymi pagórkami, subglacjalnymi rynnami lodowcowymi, powierzchniami sandrowymi oraz doli- nami rzek. Obszar ten odznacza si ę bogactwem jezior pochodz ących z ostatniego zlodowace- nia. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wieliczki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: Pojezierze Zachodniosuwalskie (842.72), Pojezierze Wschodniosuwalskie (842.73), Równina Augustowska (842.74) Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: Wzgórza Szeskie (842.85), Pojezierza Ełckie (842.86) Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843) Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: Kotlina Biebrza ńska (843.32) Ukształtowanie współczesnej powierzchni arkusza związane jest z działalno ści ą l ądolo- du zlodowacenia wisły oraz wód fluwioglacjalnych i zastoiskowych. Wysoczyzny morenowe stanowi ą najwy Ŝej wzniesione obszary na badanym terenie, w rejonie Olecka Małego osi ąga- jące wysoko ść 186,6 m n.p.m. Obszary sandrów na równinie w rejonie Skom ętna połoŜone s ą na wysoko ściach 126,2–133,5 m n.p.m. Na badanym obszarze najni Ŝsze wysoko ści odnoto- wano na brzegach jezior Skom ętno (121, 6 m n.p.m.) i Gołubskiego (128,8 m n.p.m.), w doli- nie Legi w rejonie G ąsiorowa (około 130 m n.p.m.) i w południowo-zachodnim naro Ŝu arku- sza w s ąsiedztwie jeziora Selm ęt Wielki (129,3 m n.p.m.). 5 Omawiany obszar poło Ŝony jest w regionie klimatu mazursko-podlaskiego, który nale- Ŝy do zimniejszych w Polsce. Klimat ten charakteryzuje si ę: dług ą zim ą i krótkim latem, bar- dzo krótkim okresem wegetacji (około 190 dni), długim okresem zalegania pokrywy śnie Ŝnej (około 130 dni). Średnia