WERELDOORLOG II 75 JAAR TIJDSBEELD De Karmelietenstraat H G OOSTFRONTSTRIJDERS (1941­1945) 3: E

Marc VAN TRIMPONT

In het brede spectrum van het collaboratielandschap nemen de oostfronters een heel aparte plaats in. Het waren vrijwilligers die, in de jaren 1941­1945, in het kader van de Waffen­SS en, bij uitbreiding, het NSKK en andere geüniformeerde organisaties, samen met of aan de zijde van de , dit was het Duitse reguliere leger, streden aan het zogeheten oostfront, voornamelijk in de Sovjet­Unie. Op zijn minst een 40­tal Geraards­ bergenaars was erbij betrokken.1 In Deel 1 van deze bijdrage maakten we kennis met het Vlaams Legioen. We volgden de vuurdoop van dit korps, wat later gevolgd door de slag bij Krasny­Bor (Leningrad). In Deel 2 zagen we hoe het Vlaams Legioen als dusdanig werd opgedoekt en opgewaardeerd tot een brigade (mei 1943) en later divisie (september 1944), Langemarck genaamd. We volgden het verdere verloop van de gebeurtenissen met o.m. de veldslagen bij Zjytomir, Jampol en Narwa. Vanzelfsprekend kwamen we ook te weten hoe het de Ger­ aardsbergse oostfrontstrijders die de apocalyps overleefden, vergaan is. In voorliggend deel 3 gaan we in op bepaalde vragen die als vanzelf rijzen in verband met het fenomeen van de oostfrontstrijders. Na een paar litsen i.v.m. de Duitse militaire aanwezigheid in Geraardsbergen, krijgen we een beeld van de gewapende collaboratiegroepen in België. Vervolgens maken we nader kennis met de Waffen­ SS en de Allgemeine SS. Verder pogen we enig inzicht te verwerven over de motivatie voor het engagement van de oostfrontstrijders en vernemen we terloops iets over het Waals Legioen. Tot slot schenken we aandacht aan wat zich voordeed eens de oorlog voorbij.

In de zomer van 1940 dacht de deed in de Eerste Wereldoorlog waren het allemaal gewoon “zwar- meerderheid van de Belgen dat (1914-1918), gedroegen de Duitse ten”.3 Duitsland de oorlog had gewonnen; militairen zich gedisciplineerd en goedschiks of kwaadschiks moest zeer keurig zodat er, in de beginpe- Geraardsbergen was van 14 mei men met de nieuwe meesters leren riode van de bezetting, geen spoor 1940 tot 3 september 1944 een leven. Een onverdacht patriot als de van vijandschap te bespeuren viel garnizoenstad voor eenheden van Antwerpenaar Max Gevers meende bij de Belgische bevolking. Uit een de Wehrmacht, de Kriegsmarine en eind december 1940 “dat het deca- peiling gehouden eind november Franse NSKK’ers. Aanvankelijk dente oude stelsel voorgoed in puin 1940, gaf zowat 80% van de Vla- was het gros van de soldaten inge- lag” en de plaats zou ruimen voor mingen aan vriendelijk te staan kwartierd bij de bevolking. Zijzelf “iets totaal anders”. Hij vreesde tegenover de Duitsers. Na verloop vonden dat er een goed contact de schokken waarmee de geboorte van tijd keerde het tij en samen- was tussen hen en het “gastgezin” “van deze nieuwe staatsvorm” zou werken met de bezetter kende en doorgaans was dat ook zo: “Mit gepaard gaan. (…). Zo hadden, in een groeiende afkeuring door de der Bevölkerung hatten wir meiner 1940, velen afscheid genomen van publieke opinie. Deze collaboratie Meinung nach einen guten Kontakt. het verleden. De verwachting van vertoonde verschillende facetten Ich kann mich nicht an irgendwel- een omkeer dreef sommigen in de en gradaties op het vlak van in- che Streitfälle erinnern. (…) An die collaboratie en anderen in het ver- tensiteit, maar er werd zelden een schönen Wochen in Geraardsbergen zet, maar de meesten wachtten hoe onderscheid gemaakt. Ze werden erinnere ich mich gerne zurück” [Vert. de wind zou draaien.2 allen over één kam geschoren en “Met de bevolking hadden we naar In tegenstelling tot wat zich voor- in de ogen van de publieke opinie mijn mening goede contacten. Ik

1. De lijst van publicaties door Gerardimontium over of in verband met Geraardsbergen of Geraardsbergenaars in de 2de Wereldoorlog, vindt de lezer op onze webstek en in Gerardimontium nr. 259, p. 3 evenals in nr. 260, p. 5, telkens in de Binnenkrant. 2. K. VAN ISACKER, Mijn land in de kering 1830-1980, dl. 2, Antwerpen/Amsterdam, 1983, p. 131. 3. P. STRUYE, L’Evolution du sentiment public sous l’occupation allemande, Brussel, 1945, p. 16. – J. TRIGG, Oostfronters. Hitlers SS- Legioen Vlaanderen, Antwerpen/Amsterdam, 2014, p. 34. – F. SEBERECHTS, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie, repressie, Leuven, 1994, p. 40.

2015­261 G 23 De Duitse militaire aanwezigheid kwam tot uiting in alle aspecten van het dagelijkse leven. Op de foto, genomen in de Oudenaardsestraat, de uitvaart van 2 mensen. Vermoedelijk waren het voor de Duitsers belangrijke personen, te oordelen aan het detachement marcherende soldaten dat de lijkwagens vooraf ging en afsloot. Jammer genoeg hebben we niet kunnen achterhalen wanneer dit gebeuren plaats vond noch wie naar het kerkhof werd gevoerd. (Verz. Philippe Haegeman)

heb geen weet van enig conflict. Ik herinner me dat ook wij thuis waar hij werk gevonden had in (…) Aan de mooie weken in Ger- opgezadeld zaten met een militair een transportbedrijf. Zijn eenheid aardsbergen denk ik gaarne terug], van de Wehrmacht aan wie we was destijds naar het oostfront aldus matroos Rudolf Fecher4. Dit logies dienden te verschaffen. Er gestuurd en had de slag bij Sta- wordt bevestigd door de meeste zijn er achtereenvolgens drie ge- lingrad meegevochten. Hij werd Geraardsbergenaars die het heb- weest. Een van hen was een zekere er, samen met 90.000 lotgenoten, ben meegemaakt, zo bijvoorbeeld Otto Pantel, een sympathiek man krijgsgevangen genomen. Nauwe- door Emiel Collyns5 die ons het die me steeds bijgebleven is. Hij lijks 6.000 van hen overleefde de verhaal bracht van de opeenvol- was afkomstig van het toenmalige krijgsgevangenschap. In 1955/1956 gende soldaten die hij te logeren Oost-Pruisen. Hij was alles behalve kwam hij samen met anderen vrij, gekregen had en waar hij getuigt: nazigezind en hij is redelijk lang naar aanleiding van het bezoek “Er dient gezegd dat het gedrag van gebleven. Op een avond kwam aan de Sovjet-Unie van dr. Konrad de ingekwartierde soldaten hier ten hij teneergeslagen thuis met “Ik Adenauer, de eerste naoorlogse huize correct was. Wat gebeurde er? moet naar het front, Herr Von Trim- Duitse kanselier. Ten minste bij ons en naar wij ver- pont”, maar hij wist niet te zeggen Vanaf oktober 1942 werden militai- namen bij vele andere gezinnen: wij naar welk front zijn eenheid heen ren ook gelegerd in schoolgebou- werden min of meer familiair met deze moest. In 1970 werden wij ver- wen van het Sint-Catharinacollege jonge mannen die, toch in ’t algemeen rast door een brief van hem. Hij en van het Sint-Jozefsinstituut genomen, niet gevraagd hadden ten stelde het vrij goed en woonde waar de eerste Duitsers, komende oorlog te trekken”6. in de omgeving van Hamburg van het oostfront, op 5 oktober hun

4. Brief de dato 20 januari 2005 van de op die datum 83-jarige ex-matroos Rudolf Fecher uit Groβostheim. 5. Emiel Collyns (1911-2009) was tijdens de 2de Wereldoorlog als stadsambtenaar verantwoordelijk voor de dienst “bevoor- rading van de bevolking”. Hij was van 1 april 1942 tot zijn ontslag op 3 september 1944, lid van de verzetsbeweging “Pa- triottische Milities” (Privéarchief Marc van Trimpont: Attest van 11 april 1967 ref. IV/25838. Dit attest is op 16 april 2015 overgemaakt aan zoon Herman). 6. Handgeschreven notitie van 27 december 2000 door Emiel Collyns, p. 3-4. - Zie desgewenst ook M. VAN TRIMPONT, Losse terugblikken op Geraardsbergen tijdens de ongeluksjaren 1940-1945; 2.2 De Duitsers in Geraardsbergen, extra editie 3 september 2004, p. 11-12.

24 G 2015­261 intrek namen7. Ook de Rijksmid- delbare school, in de volksmond “den Ecole Moyenne” genoemd en gelegen in de Buizemontstraat, zou dienen als kampement. Ik liep toen lager onderwijs in het college waar alleen de klasgebouwen van de lagere afdeling, gelegen aan de Wegvoeringstraat plus een strook van naar schatting een meter of 10 breed van de speelplaats beschik- baar waren gebleven voor de scho- lieren, althans tot mei 1944. De rest van de speelplaats werd gebruikt als beperkt oefenplein door het leger. Tijdens de les en tijdens de speeltijd hoorden en zagen we hoe de Duitse soldaten hard gedrild werden en hoe meedogenloos som- De speelplaats van het Sint-Catharinacollege zoals ze er uitzag ten tijde van de 2de Wereldoorlog. Men ziet duidelijk de klasgebouwen van de basisschool gelegen aan migen van hen bestraft werden de Begijnhofstraat (nu Wegvoeringstraat). Na de oorlog moesten ze plaats ruimen wanneer zij niet voldeden aan de voor een modern gebouw van 3 verdiepingen dat klaar was in 1964. Even ter zijde, verwachtingen. dit gebouw belemmert het mooie vergezicht op de bovenstad en de Oudenberg. Maar niet alleen lichamelijke en (Verz. Steven Deschuiteneer) militaire training was aan de orde. Om de week kregen de soldaten les politieke vorming en regelma- der Heimat, in der Heimat, da ist das dat de Waffen-SS in haar geheel tig ook zangles. Dan werd soms Leben schön (of ook: da gibt’s ein net geen 600.000 manschappen een nieuw marslied aangeleerd of Wiedersehn), of schieten me weer te telde, van wie nagenoeg 200.000 werden de reeds gekende nog even binnen wanneer ik ze hoor in een niet-Duitsers. Dit was de situatie doorgenomen. Zorgden de door of andere documentaire film. halfweg 1944. de straten op cadans marcherende Na de oorlog werden 38.000 à soldaten, hun liederen zingend, Over de gewapende collabora- 39.000 landgenoten veroordeeld voor een enthousiasmerend effect tiegroepen in België 8 voor “wapendracht tegen België”, waardoor sommige jongeren zich dit is ruim tweederde van het tota- mogelijk aangesproken voelden? Er zijn geen vaste gegevens voor le aantal van de ca. 53.000 veroor- Wie zal het zeggen? Ik hoor ze van- handen over het aantal niet-Duit- deelden voor collaboratiedelicten. daag nog in mijn herinnering door sers bij de Waffen-SS noch over de Samen met de 3.000 gesneuvelden Geraardsbergen marcheren met die omvang van de Waffen-SS in haar in Duitse dienst, telde België voor kenmerkende metaalachtige slag geheel noch over het NSKK en de hele oorlogsperiode dus onge- van hun laarzen op de straatstenen; andere wapendragers. Dat er te- veer 42.000 militaire collaborateurs de zool van hun laarzen was im- gen het einde van de oorlog, zoals van diverse pluimage. De term mers beslagen met spijkers met een nogal vaak wordt beweerd, 1 mil- “wapendracht” dekte soms vele la- dikke ronde kop terwijl zowel op joen Waffen-SS’ers zouden geweest dingen, slaande zelfs op sommigen de punt als op de hielrand een me- zijn van wie ongeveer 350.000 die bij wijze van spreken nooit een talen zoolbeschermer - een soort niet-Duitsers, is een bewering die wapen hadden gezien, laat staan mini-hoefijzer - was aangebracht. nergens op steunt. Uit een studie ter hand genomen, zoals de poets- Een paar van hun liederen zijn me van N.K.C.A. in ’t Veld9 - volgens vrouwen die in een kazerne van de iets of wat in het geheugen blijven prof. De Wever, steunend op be- bezettingsmacht hadden gewerkt, hangen zoals het nostalgische In trouwbaar archiefmateriaal -, blijkt of nog de Vlaamse verpleegsters

7. G. VAN BOCKSTAELE, A.M. VANDENHERREWEGEN, L. DE COCK, e.a., Van scholaster tot principaal. Het Sint-Catharinacollege van Geraardsbergen en zijn voorgeschiedenis (1437-1989), Geraardsbergen, 1990, p. 227. - M. VAN KERCKHOVEN, c.j., Kroniek van het Sint-Jozefsinstituut Geraardsbergen. 1817-1990, Leuven, 1992, p. 159, 160. 8. Voor meer informatie over het onderwerp verwijzen we naar: B. DE WEVER, Militaire collaboratie in België tijdens de Tweede Wereldoorlog, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, vol. 118, p.22-40, UGent, 2003. – K. CAR- REIN, De Vlaamse oostfronters. Sociaal profiel en wervingsverloop, november 1941-augustus 1944, in Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, VI, 1999, p. 107-149. 9. N.K.C.A. in ’t VELD, De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven, 1933-1945, s’Gravenhage, 1976.

2015­261 G 25 Schematische samenvatting van momentopnames van de verschillende gewapende Vlaamse respectievelijk Franstalige collaboratiegroepen. Het cijfer van 10.000 man voor de “Division Langemarck” respectievelijk dit van 6.700 man voor de “Division Wallonien” in september 1944, geeft niet hun getalsterkte weer op dat moment maar is de cumul over de periode 1941-1944. De effectieve getalsterkte van de Division Lan- gemarck was ongeveer 6.000 man. Ook dit cijfer staat haaks op de 12.000 waarvan sprake in het werk van J. Trigg (zie voetnoot 11).

26 G 2015­261 die toegetreden waren tot het DRK hun weg bij andere Waffen-SS-een- Waffen-SS versus Allgemeine [Deutsches Rote Kreuz]10. Na verloop heden zoals de SS-Panzer-Division SS van tijd werd hier echter orde op ‘’, de SS-Panzer-Division zaken gesteld. ‘Wiking’ en voordien bij de SS-Stand- Zoals uiteengezet in deel 1 van De militaire collaboratie kan onder- arte Westland en Nordwest. Hun deze bijdrage, werd de SS [Schut- gebracht worden in drie groepen. engagement lag contractueel vast zstaffel = beschermingseenheid], Vooreerst waren er de eigenlijke en gold voor de duur van de vijan- opgericht in 1925 als onderdeel gevechtseenheden aan het front delijkheden, dit in tegenstelling tot van de in 1920 gestichte NSDAP zoals het Vlaams Legioen, vervol- bijvoorbeeld het NSKK waar een in [Nationalsozialistische Deutsche Ar- gens diverse wachtgroeperingen tijd beperkte verbintenis gangbaar beiterpartei]. Dit korps van aanvan- zoals de Vlaamse wacht en logis- was. kelijk amper een 200 man diende tieke eenheden zoals het NSKK en Hun gemiddelde leeftijd bedroeg in te staan voor de persoonlijke de OT [Organisation Todt] en ten 22,7 jaar en dit gegeven bleef con- veiligheid van . In slotte politionele eenheden zoals stant gedurende de hele duur van 1934 werd de zogeheten SS-Verfü- de SD/SIPO [Sicherheitsdienst/Si- de oorlog. Dit jeugdige leeftijdsge- gungstruppe [SS-VT], de voorloper cherheitspolizei]. Daar de contracten middelde vindt zijn oorsprong in van de Waffen-SS, opgericht. Wie inhoudelijk, onder meer qua duur- de omvangrijke groep van jonger dienst nam in deze eenheid werd tijd, verschilden van organisatie dan 20 jaar (33,4 %) die, samen met geacht zijn militaire dienstplicht te tot organisatie, mag het hierboven de groep van tussen 20 en 24 (42,7 hebben vervuld. Tevens werd orde geciteerde totaal niet worden ge- %) ruim driekwart van de totale ge- op zaken gesteld met de creatie, zien als zijnde een aantal dat steeds talsterkte uitmaakte. De resterende binnen de partij, van de Allgemeine operationeel was. Volgens een mo- 25% bevatte de 25-29-jarigen (11,2 SS, een civiele organisatie uit wel- mentopname midden 1943 waren %), de groep van 30 à 34 jaar (7,7 ke de Sicherheitsdienst [SD] en de er toen net geen 20.000 Belgen in %) en ten slotte de 35-39-jarigen Sicherheitspolizei [SIPO] gegroeid dienst bij de diverse eenheden van met nauwelijks 3,7 % evenals de zijn. Deze twee formaties leverden de militaire collaboratie. Dit aantal 40-igers of ouder met 1,7 %. de zogenaamde Einsatzgruppe res- bleef grosso modo ongewijzigd tot Misschien is het ook interessant te pectievelijk Einsatzkommandos, aan het einde van de oorlog. vernemen dat hun aantal, zowel het oostfront ook gekend als de voor de provincie Oost-Vlaanderen doodseskaders. Deze waren achter Vlaamse Waffen-SS’ers als voor het arrondissement Aalst de frontlinies gelast met het uit- nauwelijks 0,12 % van de totale schakelen van Joden, zigeuners en Tot de Bevrijding werd zo goed als mannelijke bevolking bedroeg. communistische volkscommissa- uitsluitend in bezet België gerekru- En hoe zat het met de politieke rissen. De Waffen-SS was de mili- teerd. Alles tezamen vervoegden strekking van de rekruten? De taire poot van de SS en werd onder ongeveer 10.000 Vlamingen de VNV-gezinden vormden met 36 % deze benaming en als autonoom rangen van de Waffen-SS11, van wie de grootste groep, gevolgd door de onderdeel van het reguliere leger, er 6.400, dit is zowat 65 % van het partijlozen met 33 %. Verder was er opgericht bij Führererlass [decreet totaal, aangeworven werden in be- de aanhang van de ASS [Algemene van de Führer] de dato 17 augus- zet België en 3 à 4.000 in Duitsland SS Vlaanderen] met 19 %, de NSJV tus 1938 en kwam in de plaats van nadat België bevrijd was in septem- [Nationaal Socialistische Jeugd in de SS-Verfügungstruppe. ber 1944. Vlaanderen] met 7 %, de DeVlag Het beeld dat de Waffen-SS op- Over de Vlaamse Waffen-SS’ers uit met 4 % en ten slote de HJ [Hitler roept bij de meesten onder ons, bezet België is toch wat informatie Jugend] met 1 %. Hierbij valt aan is dat van de SS zonder meer beschikbaar. De meesten van hen te stipppen dat het aandeel van het maar in werkelijkheid dat van de vervoegden het Vlaams Legioen VNV vanaf oktober 1943 verzwakte Allgemeine-SS. En het is een alles respectievelijk de Stormbrigade ten voordele van dit van de De- behalve fraai beeld. Dit negatieve Langemarck, sommigen vonden Vlag12. imago vloeit voort onder meer uit

10. L. HUYSE, S. DHONDT, Onverwerkt verleden. Collaboratie en repressie in België, 1942-1952, Leuven, 1991, p. 11. 11. Dit aantal van 10.000 staat in schril contrast met de 23.000 die bijvoorbeeld door J. TRIGG worden beweerd in Oostfronters. Hitlers SS-Legioen Vlaanderen, op. cit.. 12. VNV staat voor , dit was de partij die de politieke en militaire collaboratie in Vlaanderen be- lichaamde. Deze Vlaamse nationalistische partij werd opgericht in 1933 en was het resultaat van de fusie van de Frontpar- tij en andere Vlaamsgezinde partijtjes en gedachtenstromingen, onder de Leiding van (1884-1942) die na zijn plotse overlijden werd opgevolgd door dr. Hendrik Elias (1902-1973). Het VNV leverde een strijd om de macht met de DeVlag wat staat voor Deutsch-Vlämische Arbeitsgemeinschaft. Bij de oprichting in 1935 door (1903- 1979) een zuiver culturele vereniging, groeide ze tijdens de oorlogsjaren uit tot een nationaal-socialistische politieke partij in Vlaanderen.

2015­261 G 27 “Meine Ehre heisst Treue” [Mijn eer is trouw] was de lijfspreuk van de Waffen- SS. Deze slagzin stond op de gesp van de koppelriem van elke Waffen-SS’er, in de plaats van het “Gott mit Uns” dat gang- baar was bij de Wehrmacht

Op 20 april 1941 verscheen volgende me- dedeling van Staf De Clercq, de Leider van het VNV: “aan alle kameraden, die in de VNV-strijdformatie staan, wordt onmid- dellijke werving bevolen voor de Standaard Westland, het door de Führer opgerichte en uit Vlamingen en Noord-Nederlanders bestaande vrijwilligerskorps der Waffen- SS”. Enkele weken later werd het Vlaams Legioen opgericht. de actieve betrokkenheid van All- met de Allgemeine-SS en was an- mocraten], samengekomen in Han- gemeine SS bij de jacht op Joden zo- derzijds ingegeven door de misda- nover: “Die Männer der Waffen-SS als ook aan het oostfront het geval den gepleegd door sommige leden waren Soldaten wie alle andere auch is geweest. Tijdens het proces van en eenheden van de Waffen-SS. (...) Machen Sie einmal dem Ausland Neurenberg waar de kopstukken klar, daß die Waffen-SS nichts mit van het naziregime ter verantwoor- Dit stigma werd echter aangevoch- Sicherheitsdienst und zu tun ding werden geroepen door de ten, ook uit onverdachte hoek. hat! Machen Sie einmal den Leuten geallieerden, kreeg de Waffen-SS op In augustus 1953 verklaarde de deutlich, daß die Waffen-SS keine 30 september 1946 de stempel van Duitse bondskanselier dr. Konrad Juden erschossen hat, sondern als her- misdadige organisatie. Dit brand- Adenauer13 voor een groepje par- vorragende Soldaten von den Sowjets merk vond zijn oorsprong enerzijds tijgenoten van de CDU [Christlich am meisten gefürchtet war” [Vert.: De in een vermoedelijke vermenging Demokratische Union = christende- mannen van de Waffen-SS waren

13. Konrad Adenauer (1876-1967), bijgenaamd “der Alte”, was een notoir tegenstander van het naziregime en van het natio- naal-socialistisch gedachtengoed. Hij was burgemeester van de stad Keulen van 1917 tot 1933 en in 1945 na de capitulatie van Duitsland. Deze christen-democraat werd in 1949 de eerste naoorlogse bondskanselier van (West(-)) Duitsland en bleef dit tot 1963. In 1955, na de dood van Stalin (1878-1953), herstelde hij de diplomatieke betrekkingen met de Sovjet- Unie en bedong met succes de terugkeer naar Duitsland van de Duitse krijgsgevangenen.

28 G 2015­261 soldaten als alle andere (...) Maak is onterecht daar de hele groep op af te ming in het Vlaams legioen niet de eens het buitenland duidelijk dat rekenen”. De in onze streken meest beste keuze was op het vlak van de Waffen-SS geen uitstaans had gekende oorlogsmisdaad gepleegd financiën. Wie uit was op materiële met de Gestapo en de Sicherheits- door een eenheid van de Waffen- voordelen liet best zijn oog vallen dienst14! Maak het de mensen eens SS, heeft te maken met de vernie- op een of andere wachtgroepering. duidelijk dat de Waffen-SS geen tiging en de uitmoording van het Ongetwijfeld voelden ook naar hel- Joden neerschoot. Wel werden ze Franse dorp Oradour-sur-Glane in denmythes hunkerende avonturiers door de Sovjets uitermate gevreesd juni 194415. Minder gekend doch zich aangesproken, net als al diege- maar dan omdat het zo’n uitmun- systematisch misdadig in optreden nen die sowieso het nationaal-soci- tende soldaten waren]. was de brigade Dirlewanger die alistische gedachtengoed aankleef- De voorbije jaren verschenen talrij- op een wreedaardige manier huis den. Hier en daar was er sporadisch ke studies gewijd aan de vraagstel- gehouden heeft aan het Oostfront16. ook wel iemand die om een strikt ling hoe over de Waffen-SS in rela- Kortom, het imago van de Waffen- persoonlijk trauma, bijvoorbeeld tie tot oorlogsdaden moet worden SS blijft tot en met vandaag een liefdesverdriet, zijn vertrouwd leef- gesproken. En geleidelijk kwamen controversiële materie voor een milieu als het ware ontvluchtte en (komen) meer en meer auteurs tot belangrijk deel van de publieke dan maar naar een paardenremedie de bevinding dat het onterecht is opinie.17 greep. En dan was er de belangrijke de Waffen-SS te zien als onlosma- groep Vlaamsgezinde katholieke kelijk verbonden met (oorlogs)mis- Waarom naar het oostfront ? jongens die door hun engagement daden. Anderen hielden (houden) Vlaanderen een autonome plaats het bij de oude zienswijze: “Het is Dadelijk zal bij de meeste lezers hoopten te bezorgen binnen het ook nu nog lastig de gevechtstak van spontaan de vraag rijzen wat som- “zegevierende Reich” en die de de SS los te zien van de Allgemeine- migen bezielde of aanzette om roepstem volgden om ter kruisvaart SS”, aldus E.W. Scheffers in een dienst te nemen in het Vlaams te trekken tegen het “goddeloze recent gevoerd onderzoek. “Zelfs Legioen respectievelijk de Lange- communisme”. Maar ook jongeren studiegenoten die over dit onderzoek marck en, na een harde Waffen-SS- van socialistischen huize, hoewel horen, hebben regelmatig de neiging opleiding, hun leven te riskeren niet even talrijk als het katholieke geen onderscheid te maken tussen de aan het oostfront. kamp, vervoegden de rangen van SS en Waffen-SS. (...) Zij [= de sol- Naar alle waarschijnlijkheid speel- de Waffen-SS. daten van de Waffen-SS] verschil- den hierbij meerdere en soms Vaak zal meer dan één van deze den nauwelijks van hun kameraden uiteenlopende motieven een rol. factoren de drijfveer van velen van het Heer [Wehrmacht, dit was Vooreerst waren er de materiële hebben bepaald. Een en ander in het Duitse regulier leger] en die voordelen, niet zozeer voor zichzelf dit verband roept bij sommigen de laatsten worden nu wel gezien als -de soldij tijdens het kazerneleven vergelijking op met de Koreastrij- gewone dienstplichtige soldaat, verge- bedroeg nauwelijks 1 DM (Deut- ders18 uit de jaren 1950. Maar dat lijkbaar met de gewone Britse of Ame- sche Mark) of 12,50 Belgische frank, elke vergelijking in min of meer- rikaanse strijder. (...) Uitzonderingen aan het front evenwel 2 DM- maar dere mate mank loopt, wordt hier daarop zijn er zeker, oorlogsmisdaden voor de familie. Hier moet terloops nog maar eens duidelijk bevestigd. laten dat bijvoorbeeld zien, maar het worden gepreciseerd dat dienstne- Het Belgisch Korealegioen was

14. Gestapo staat voor Geheime Staatspolizei. De Sicherheitsdienst was de veiligheidsdienst binnen de Allgemeine-SS. Beide politiediensten zagen elkaar vaak als concurrenten, ja zelfs als vijanden. 15. Het bloedbad van Oradour-sur-Glane vond plaats op 10 juni 1944, op bevel van SS-Sturmbannführer [majoor] Adolf Diekmann en zou een vergeldingsactie geweest zijn voor de mishandeling en moord op majoor Helmut Kämpfe, beiden behorende tot de 2.SS Panzer Divison ‘Das Reich’. Diekmann sneuvelde in Normandië enige dagen nadien, namelijk op 29 juni 1944. 16. De Sturmbrigade Dirlewanger, genoemd naar haar bevelhebber SS-Oberführer [generaal-majoor] Oskar Dirlewanger (1895- 1945), was een eenheid voor gestrafte en veroordeelde soldaten die langs deze (om)weg de mogelijkheid werd geboden zich te rehabiliteren. Dirlewanger gelastte zich met het opknappen van karweien waarbij oorlogsmisdadige methodes ge- meen goed waren. Dit deed zich voor zowel in Wit-Rusland als bij de opstand in het getto van Warchau. De soldaten van dit regiment stonden voor de keuze ofwel onvoorwaardelijk gehoorzamen ofwel een bevel weigeren en terstond gefusil- leerd worden. Naar verluidt bevond zich één Vlaming in deze eenheid. Dirlewanger zelf werd op 7 juni 1945, in krijgsge- vangenschap, doodgeslagen door Poolse bewakers als vergelding voor zijn optreden bij het neerslaan van de opstand van de Joden in Warchau. 17. E.W. SCHEFFERS, Geïndoctrineerde fanatieke nazi’s versus dienstplichtige soldaten of de Waffen SS en het Heer werkelijk zo verschil- lend waren. Masterscriptie Internationale Betrekking in Historisch Perspectief, Universiteit Utrecht, 2012, p. 41, 91, 92. 18. Over de Geraardsbergse Koreastrijders, zie desgewenst M. VAN TRIMPONT, Geraardsbergenaars in het Koreaanse oorlogsgeweld (1950-1955), in Gerardimontium, jg. 2007, nr. 216.

2015­261 G 29 immers, in tegenstelling tot het plicht het Bolsjewisme uit de wereld te legerkorpsen van den Russischen Vlaams Legioen uit W.O.II, in het helpen. (Berkenkruis, 1984, nr. 10, Anti-Christ. (Berkenkruis, 1983, nr. leven geroepen door België om p. 22) 9, p. 3) te gaan strijden in het kader van - (...) gevallen in de strijd tegen het - (...) gevallen aan het Oostfront te een beslissing uitgaande van de Bolsjevisme nabij Tosno in Rusland Schepetowka den 1 Maart 1944 ‘om Verenigde Naties. Hun strijd tegen op 22 mei 1942 (Berkenkruis, 1984, mijn Geloof, mijn Volk en mijn Huis het communisme had hier in veel nr. 6, p. 3) te behoeden voor het goddelooze, men- mindere mate of zelfs hoegenaamd - (...) gesneuveld in den strijd tegen schonteerende communisme (...)’ geen godsdienstige connotatie het Bolsjewisme te Samotchje (Rus- Dit wijst op de drijfveer van deze maar wel een politieke. Hoewel! land) op 22 juni 1942. (Berkenkruis, gesneuvelden. Bij uitbreiding geeft Ja, hoewel majoor (later luitenant- 1983, nr. 6, p. 3) het op zijn minst een orde van kolonel) Moreau de Melen19, een - In den strijd tegen het Bolsjewisme grootte aan, ter illustratie van de hoger officier bij het Belgisch gaf zijn jong leven (...), gesneuveld motivatie van deze belangrijke Koreabataljon waarvan hij 2de in op het Oostfront voor Leningrad op 4 groep Vlaamse oostfrontstrijders. bevel werd, de Koreastrijders as- augustus 1942. (Berkenkruis, 1983, socieerde met de idealen die de nr. 7-8, p. 3) Rome of Moskou ? kruisvaarders uit lang vervlogen - (...) gesneuveld te Tengiskaja (Rus- eeuwen zouden hebben bezield. land) op 10 augustus 1942, in dienst Maar hoe kwam het dat de strijd van de Kristelijke Beschaving in den tegen het communisme sommige ‘Heer, zegen onze Soldaten in hun strijd tegen het goddelooze en men- jongeren dermate aansprak? strijd tegen het Bolsjewisme!’ schonteerende bolsjevisme. (Berken- Met een tussentijd van nauwelijks kruis, 1984, nr. 2, p. 2) enkele dagen publiceerde paus Men kan er niet om heen maar de - (...) op 26 november 1942, aan het Pius XI (1857-1939) twee encyclie- Kerk heeft een niet te onderschat- Russische Front, in den strijd tegen ken. De eerste, “Mit brennender ten invloed uitgeoefend bij het het Boljewisme, voor Volk en Vader- Sorge”, verscheen op 14 maart engagement van een groot deel land, in dienst van Führer en Leider, 1937. Met deze zendbrief verwierp van de (Vlaamse) oostfrontstrij- heldhaftig gesneuveld. (Berkenkruis, de paus de totalitaire politiek van ders. Dit kan worden afgeleid on- 1984, nr. 2, p. 2) Hitler en, bij uitbreiding, het natio- der meer uit de analyse van meer - (...), gesneuveld in den strijd tegen naal-socialistische gedachtengoed. dan 300 bidprentjes uit de oorlogs- het Goddelooze kommunisme, in den De tweede, “Divini Redemptoris”, jaren en sindsdien gepubliceerd Kaukasus den 6 februari 1943. (Ber- vaardigde hij uit op 19 maart en in het tijdschrift Berkenkruis en in kenkruis, 1984, nr. 1, p. 2) daarin werd met nog krachtiger het tweedelige Rouwprentjesalbum - (...) gesneuveld “Voor Outer en bewoordingen het communisme van Vaamse Oostfronters door L. Heerd” te Archangelowka (Rusland) veroordeeld. En meteen werd het Ewinck. Uit deze controle blijkt den 27 februari 1943. (Berkenkruis, communisme tot vijand nummer dat in ruim 50 % van een toch vrij 1983, nr. 2, p. 3) 1 verklaard van de katholieke representatief monster als dit, de - (...) gevallen in den strijd tegen het godsdienst en van de Westerse be- strijd tegen het communisme ter Bolchevisme te Crassny-Bor (Lening- schaving. Met de slogan “Rome of verdediging van de godsdienst radfront) den 25e maart 1943 (Ber- Moskou” riepen predikers op voor uitdrukkelijk wordt voorop gesteld kenkruis, 1985, nr. 1, p. 3) de strijd tegen het bolsjewisme en voor hun engagement. Bij wijze - (...) den heldendood gestorven op het ze vonden hiermede gehoor bij tal van voorbeeld, een fragment uit Oostelijk Front te Krasnyborr met het van jongeren vooral uit katholie- enkele van deze bidprentjes van wapen in de vuist aan het hoofd van ken huize. gesneuvelde oostfronters: zijn manschappen, ter verdediging Maar hoe komt het toch dat men - (...) gesneuveld in den strijd tegen van Godsdienst en Volk, op 28 in de zo’n gemakkelijk gehoor vond het Bolsjewisme ”Voor Outer en Lentemaand (maart) 1943. (Berken- bij jongeren? Vooreerst was in de Heerd” op het front in Rusland op 2 kruis, 1983, nr. 3, p. 3) toenmalige samenleving de in- maart 1942 (Berkenkruis, 1984, nr. - (...) gesneuveld op 9 januari 1944 vloed én de macht van de clerus 10, p. 2) te Burkowzy (sector van Sjitomir, alomtegenwoordig. Zo bijvoor- - (...) gevallen aan het Oostfront door Rusland) in den heldenstrijd voor beeld was het een landbouwer die vliegeraanval op 26 april 1942 : het menschelijkheid, godsdienstvrijheid, op zondag, dit is de dag des He- leven van de enkeling is van geen sociale, nationale en internationale ren, wou werken op het veld, gera- tel. Het enige wat waarde heeft, is de rechtvaardigheid tegen de satanische den vooraf de toelating te vragen

19. Henri Moreau de Melen (1902-1992), doctor juris, was senator voor de PSC [Parti Social Chrétien] en in 1950 ook even minister van defensie.

30 G 2015­261 aan de dorpspastoor. Bovendien louter emotionele gronden, aan was men op het vlak van infor- de inmiddels verdwenen wekroep matie aangewezen op de krant van sommige leden van de gees- maar het was niet gebruikelijk dat telijkheid. Hoe groot was dan de jongens van 16 à 18 deze lazen. ontgoocheling van vele Vlaamse De informatiesnelwegen die wij katholieke jongeren, die zich voor vandaag kennen waren toen totaal het oostfront hadden gemeld, toen onbestaande, m.a.w. geen tv, geen ze bij hun terugkeer voor gesloten internet, geen gsm, geen iPad, priesterdeuren stonden wanneer geen smartphone, geen twitter, ze zich vertoonden in uniform. geen facebook, geen… enz.. Dit wil Ze mochten het kerkgebouw niet zeggen dat de jongeren van toen betreden noch ter communietafel heel en al open stonden voor wat gaan. Maar nog veel erger in hun vertrouwensmensen ze vertelden. ogen was de weigering van de geestelijkheid een zielemis op te Sommige geestelijken zoals ene dragen voor hun gesneuvelde ka- pater Aerts en pater Morlion en meraden. De kerkelijke overheid in anderen hanteerden een uitermate ons land verbood weliswaar niet te gespierde taal ter prediking van bidden voor de ziel van een om het een Heilige Kruistocht. Ook zou even welke afgestorvene, een pri- een van de leraars uit het Ger- vémis op te dragen of een openba- aardsbergse Sint-Catharinacollege, re lijkdienst toe te staan. Maar de met name priester René Daem, geestelijkheid diende volgens de zich niet onbetuigd hebben gela- richtlijnen van kardinaal Van Roey ten, zij het wellicht niet zo heftig erediensten te weigeren wanneer Gebedsprentje waarin wordt opgeroepen tot als eerstgenoemden20. Maar ook vermoed kon worden dat deze “den Kruistocht tegen het Bolsjewisme”. Onderaan de tekst van het eigenlijke gebed, sommige jeugdbewegingen, zoals voor politieke doeleinden zouden volgt, in kleinere druk, de prangende aanbeve- bijvoorbeeld de KSA, hanteerden worden gebruikt. De Kerk wilde ling t.a.v. de priesters : (Zorgt Eerbiedwaardige een gelijkaardige strijdlustige taal. in geen geval de indruk wekken Broeders dat de geloovigen zich niet laten Nadat Hitler eenzijdig een einde dat zij de collaboratiebewegin- beetnemen. Het communisme is innerlijk slecht had gemaakt aan het niet-aanvals- gen goedkeurde, of zelfs maar en op geen enkel gebied mag men de samenwer- verdrag met Stalin en in de nacht erkende. Kortom, praktisch kwam king er mede aanvaarden, van de zijde van wie van 21 op 22 juni 1941 de Sovjet- dit alles er op neer dat lijkdiensten dan ook, als men de Christelijke beschaving Unie binnenviel, kwam er een en zielemissen meestal werden wil redden.) “Encycliek van Onzen H. Vader einde aan de anti-communistische geweigerd indien ze zouden wor- Pius XI over het Goddelooze Communisme”. Op de achterzijde van het prentje geeft de campagnes van de Kerk. Deze den bijgewoond door leden van aartsbisschop, kardinaal Van Roey, wat ex- houding wijst vermoedelijk in de collaboratiebewegingen in uni- tra stof tot nadenken ten beste: “Aanschouwt richting waarbij de Belgische Kerk form21. Al deze weigeringen van dit verschrikkelijk bolsjewistisch regiem dat niet wou worden geassocieerd de Kerk, alsmede haar houding en meedoogenloos zijn programma van geeste- met de collaboratie. Maar inmid- stilzwijgen na de oorlog tijdens de lijke vernietiging en revolutie op sociaal en dels waren de geesten van tal van repressieperiode heeft vele gewe- economisch gebied in het arme Rusland en de jongeren dermate doordrongen zen Oostfronters definitief afstand geheele wereld doorvoert. En sommige regeerin- van een strijdend engagement dat doen nemen van de Kerk. Dit gen aarzelen niet het in zijn noodlottige werken ze gevolg gaven, doorgaans op neemt echter niet weg dat menig te steunen en te helpen”.

20. De latere vrederechter Albert d’Haese waarschuwde er Charles De Weerdt voor dat zijn zoon Fernand best geen contact zou houden met diens leraar René Daem want “een slechte geest”. (Privé-archief H. De Weerdt, op. cit., brief van 10 au- gustus 1947). René Daem (1912-1994) was in de jaren 1936-1941 priester-leraar aan het Sint-Catharinacollege in Geraards- bergen. Van 1955 tot zijn overlijden in 1994 was hij missionaris in Wae Rana Flores (Indonesië). 21. Of deze richtlijnen overal strikt werden nageleefd, is alles behalve zeker. Zo staat het vast dat op 8 april 1942 meerdere officieren van de Allgemeine SS Vlaanderen de uitvaartdienst bijwoonden in de hoofdkerk van Geraardsbergen voor de vermoorde Trupführer Lionel De Vlaeminck. Welnu, het is gewoon ondenkbaar dat ze niet in uniform zouden geweest zijn. (M. VAN TRIMPONT, Losse terugblikken..., op. cit., p. 38, 39.) 22. Cyriel Verschaeve (1874-1949), priester en letterkundige. Reeds in de Eerste Wereldoorlog legde hij een politieke bedrij- vigheid aan de dag als geestelijk leider van de Frontbeweging. Tijdens het interbellum keerde hij zich af van België en van de democratie. Hij vond zichzelf terug in het nationaalsocialistische gedachtengoed en onmiddellijk na de capitulatie van het Belgisch leger in mei 1940, bekende hij zich openlijk voorstander van een actieve collaboratie met nazi-Duitsland. Hij leunde sterk aan bij de DeVlag.

2015­261 G 31 oud-oostfronter, zelfs jaren na de dichter Franz Zonneberg26: Rusland kwam voor het eerst een gebeurtenissen, priester-dichter katholieke connotatie op de prop- Cyriel Verschaeve22 is blijven be- Vlaanderen ik heb U zo bemind pen, als het ware een toemaatje bij schouwen als de geestelijke vader en zal U minnen tot de dood het gebeuren en dit gold voor hen van alle Vlaamse oostfrontstrijders tot mijn ogen in het einde, blind die dienst namen in het Vlaams en Waffen-SS’ers23. Aan Verschaeve breken om uw nood. 27 Legioen, aldus steeds deze voorzit- worden volgende woorden toege- Een ander geluid: de oostfronters ter.29 schreven en we citeren: “Deze oor- streden “voor Volk, Bloed en Bo- log is een heilige oorlog: nu gaat het dem” Nog een ander geluid: de oostfron- niet om grenzen en goudstukken, wel ters streden ‘een strijd die eeuwen om het leven zelf van het Avondland. “Kameraden, wij mogen onze jeugd geleden begon en vandaag steeds En niets is heiliger dan het leven. Dat geen vals beeld voorspiegelen...”, zo voortduurt’ klein leven offeren om dat Leven te sprak de voorzitter van het Sint- vrijwaren, dat maakt het offer heilig”. Maartensfonds, gewest Kempen, We hebben niet uitdrukkelijk ge- Tijdens de oorlogsjaren werden de op 5 maart 1983 ter gelegenheid zocht naar de visie van buitenland- oostfronters door de enen verhe- van het 10de avondfeest van deze se historici over de motivatie van ven tot helden, door de anderen afdeling. Voor hem betekende de de Vlaamse oostfronters. Maar de verguisd. Of het katholieke deel slagzin “Voor Outer en Heerd” eerder vermelde Britse historicus van de publieke opinie er unisono eigenlijk “Voor Volk, Bloed en Jonathan Trigg formuleert zijn be- gunstig en eensgezind over dacht, Bodem”28. In zijn gelegenheidstoe- vindingen ter zake als volgt en we valt op zijn zachtst gezegd te be- spraak voer hij aardig wat tegen citeren: “Duizenden jonge Vlamingen twijfelen. Zo bijvoorbeeld was het de stroom in door te stellen dat de waren vrijwillig lid geworden van de Simonne Boelaert uit Geraardsber- bewering als zouden de oostfront- Wehrmacht en in het bijzonder van de gen, studente aan de normaalshool strijders uitsluitend het bolsjewis- Waffen-SS. Ze hadden getuigd van een O.L.Vrouw ten Doorn in Eeklo, me hebben willen bevechten, niet ontzettende moed en standvastigheid niet toegestaan haar examen voor strookt met de waarheid. Volgens voor een land dat niet het hunne was. onderwijzeres af te leggen omdat hem stonden zij in het begin van De belangrijkste drijfveer was zonder haar broer José-Richard aan het de oorlog allemaal in het kamp twijfel nationalisme geweest, de over- oostfront streed 24. van het nationaal-socialisme want weldigende wil om los te breken van Vandaag zouden de oostfront- ze geloofden in de gepropageerde een België dat zij als moreel bankroet strijders door de publieke opinie nieuwe maatschappelijke orde. zagen en de wens om hun eigen lot te nogal vlug worden afgedaan als Hoe anders te verklaren dat reeds bepalen. Bij dit patriottisme hoorde een naïevelingen, fundamentalisten, voor de oorlog met Rusland (juni algemeen anticommunistisch gevoel extremisten, enz. Maar de motiva- 1941) tal van Vlamingen toetrad dat de dreiging van de boljewisten als tie van velen onder hen zou ook tot organisaties zoals de Zwarte echt zag en dat het leiderschap van kunnen worden weergegeven als Brigade, de Allgemeine SS, enz.? nazi-Duisland erkende in het uit de een moderne versie van “Voor Ou- En verder zag hij als hoofdmotief weg ruimen van deze bedreiging. Voor ter en Heerd”25. En voor dit ideaal voor hun engagement de afkeer - vele jonge Vlamingen en zeker voor die hadden zij het leven veil. Voor hen “ja, onze haat” - jegens de Belgische jongeren met een nationalistische ach- was de kruistocht tegen het com- Staat en de hoop om met Duitse tergrond bood de Waffen-SS de moge- munisme een heilige plicht. Hun hulp Vlaamse zelfstandigheid te lijkheid het communisme te bestrijden vaderlandsliefde was hun liefde bekomen. Ziedaar wat, volgens en een plaatsje te verdienen als “vrije voor Vlaanderen. Hoe en in welke hem, zovele jongens ertoe aanzette natie” binnen de nieuwe Europese mate zij hun Vlaanderen lief had- het Duitse uniform aan te trek- orde van nazi-Duitsland. Maar naast den, werd op een treffende wijze ken en de wapens te dragen bij de die verheven idealen bood de Waffen- vertolkt door de Geraardsbergse Waffen-SS. Pas door de oorlog met SS ook een goed loon en voordelen,

23. Berkenkruis, jg. XXXII, 1985, nr. 1, p. 39. 24. Privé-archief R. Borremans, notitie 28 januari 2014. 25. “Voor Outer en Heerd” of “Voor Altaar en Vaderland” was de leuze waarmede de plattelandsbevolking in opstand kwam tegen de Franse bezetting van onze streken in de jaren 1798-1799. Deze opstand staat bekend als de Boerenkrijg. 26. Franz Zonneberg is de schuilnaam van Geraardsbergenaar Frans van de Walle (1912-1980). Over de dichter Franz Zon- neberg, zie C. VAN TRIMPONT, De twee flanken van Zonneberg. De plaats van de Geraardsbergse dichter Franz Zonneberg binnen het expressionismedebat, in Gerardimontium, jg. 2005, nr. 204. 27. Uit “Ik zal niet sterven”, in dichtbundel “Bloed” gepubliceerd in 1939 bij Varior. 28. Deze slagzin roept het Blut und Boden-begrip voor de geest, dit is één van de uitgangspunten van het nationaal- socialisme. 29. Berkenkruis, jg. XXX, 1983, nr. 4, p. 30.

32 G 2015­261 bijstand voor de gezinnen van de Even terzijde: het Waals Legi- en slaat eigenlijk op Franstalig Bel- vrijwilligers en de onbetwistbare eer oen gië31. lid te zijn van een elitebroederschap De Wallonenführer, zo werd van strijders. Dergelijke factoren zijn De Vlamingen hadden niet een Obersturmbannführer [luitenant- aantrekkelijk voor avontuurlijke jonge- Belgisch monopolie in de gewa- kolonel] Degrelle door de Duitsers mannen”. pende strijd aan de zijde van de genoemd, stond na verloop van Maar wat maakt volgens Trigg het Duitsers. Onmiddellijk na de inval tijd hoog in aanzien bij de nazi’s. verhaal van de Vlaamse oostfron- van Hitler in de Sovjet-Unie en net Hij werd door Hitler persoonlijk tstrijders zo interessant? Dat zou voor het ontstaan van het Vlaams ontvangen. Hij zou, op één na, de namelijk te maken hebben met het Legioen, werd het Waals Legioen enige niet-Duitser geweest zijn feit dat “het anticommunisme voor opgericht. Het zal na verloop van die onderscheiden werd met het hen, in tegenstelling tot hun kamera- tijd uitgroeien eerst tot de 5.SS- Ritterkreuz des Eisernes Kreuzes mit den in andere vrijwilligersformaties, Freiwilligen Sturmbrigade Wallonien Eichenleub [Ridderkruis van het niet de hoofdreden was voor hun en vervolgens tot de 28.SS-Frei- IJzerkruis met eikenblad]. Hij was deelname aan de oorlog. Die reden willigen Panzer-Grenadier-Division tevens houder van het zeldzame was vooral het nationalisme van het Wallonie. Als herkenningsteken Deutsche Kreuz in Gold. In zijn au- Vlaamse volk, een al lang bestaande (bovenaan de linkermouw) droe- tobiografisch boek Ich war dabei [Ik stroming die vooralsnog zonder mate- gen die van het Waals Legioen was erbij] uit 1981, had gewezen rieel resultaat blijft. Het verhaal van respectievelijk de Sturmbrigade Waffen-SS’er Franz Schönhuber32 de Vlaamse Waffen-SS moet gezien en Division Wallonie, de Belgische niets dan lof voor hem: “Eines Tages worden als een beslissend hoofdstuk driekleur evenals de vermelding kam auch der Prototyp des christli- in de geschiedenis van een strijd die Wallonie. De term “Waals” dient chen Soldaten der Waffen-SS nach eeuwen geleden begon en vandaag nog ruimer te worden gezien dan de Wildflecken: Leon Degrelle. Er sah aus steeds voortduurt”.30 collaboratiebeweging in Wallonië wie der Kriegsgott persönlich: ordens- geschmückt, jugendlich straff in der Haltung, ein glänzender Redner. (...) Nicht wenige Angehörige der Charle- magne waren von dem Wallonenführer so begeistert, dass sie aus Wildflecken verschwanden um in die Reihen der Division Wallonie zu gelangen” [Vert.: Op ‘n dag kwam ook het prototype van de christelijke soldaten van de Waffen-SS naar Wildflecken: Vooraan op deze il- Léon Degrelle. Hij zag eruit als de lustratie zien we de uit oorlogsgod in persoon: met orde- Bouillon afkomstige Léon Degrelle, in het versierselen, jeugdig en strak in uniform van Waffen-SS- houding, begenadigd spreker. (...) Obersturmbannführer Velen onder de manschappen van [luitenant-kolonel]. Hij de ‘Charlemagne’ waren zo onder was de bevelhebber van de indruk van de Wallonenführer dat het Waals Legioen. ze uit Wildflecken verdwenen om

30. J. TRIGG, Oostfronters..., op. cit., p. 12, 270. 31. Althans voor een deel was de collaboratie van een andere aard in het noorden respectievelijk in het zuiden van het land. Tot deze vaststelling komt al wie er de statistieken over de veroordelingen voor onvaderlands gedrag op naslaat. Uit deze statistieken blijkt immers dat er in Vlaanderen meer veroordelingen uitgesproken zijn voor wapendracht en politieke collaboratie (art. 113 en 118 bis van het strafwetboek), terwijl dit in mindere mate het geval was in Wallonië waar evenwel het aantal veroordelingen voor verklikking (verraad) hoger lag. (F. SEBERECHTS, Ieder zijn zwarte. Verzet, collaboratie, repressie, Leuven, 1994, p. 162, met verwijzing naar J. GILLISSEN, Etude statistique sur la répression de l’incivisme, in Revue de droit pénal et de criminologie, feb.1951, p. 624 - 625). 32. Franz Schönhuber (1923-2005) werd voor het uitbreken van de oorlog lid van de NSDAP en streed bij de Waffen-SS aan het Oostfront. Na de oorlog werd hij journalist en trad hij in de politiek bij de CSU (Christen-democraten). In 1983 was hij medestichter van Die Republikaner [De republikeinen], een conservatieve en patriottische politieke partij. Hij zetelde voor deze partij in het Europees parlement van 1989 tot 1994. 33. Berkenkruis, jg. XXIX, 1982, nr. 9, p. 38-39. – B. DE WEVER, Militaire collaboratie in België..., op. cit., p. 26. De ‘Charlemagne’ was de afkorting voor de ‘33e “WAFFEN-GREN.-DIV.-SS-CHARLEMAGNE”, het Frans legioen bij de Waffen-SS.

2015­261 G 33 (even) de rangen van de Division Wallonie te vervoegen]33. Naar verluidt zou er bij het Waals Legioen één Geraardsbergenaar geweest zijn, een zekere Viktor Goossens. De man, geboren op 18 oktober 1920, is in januari 1943 gesneuveld aan het oostfront34. Hij was afkomstig uit Wallonië maar woonde in Idegem.

En toen de oorlog voorbij was...

Na de oorlog werden de oostfront- strijders officieel als verraders ge- brandmerkt. Ze werden streng be- straft. Maar wanneer we er de toe- gemeten strafmaat op naslaan, dan zijn enorme verschillen merkbaar. Een voorbeeld? Voor een identieke aanklacht, namelijk lidmaatschap van de Waffen-SS, m.a.w. wapen- dracht tegen België, werd Armand De Block bij arrest van 21 decem- ber 1945 door het Gentse krijgshof tot 20 jaar gevangenisstraf veroor- deeld, terwijl Lucien Cauwel op 26 februari 1948 er met 10 jaar vanaf kwam (vonnis krijgsraad/Gent). Maar hier valt iets merkwaardigs Alle vonnissen en arresten werden, althans in principe, weergegeven in het Bel- op. De Block die op de terechtzit- gisch Staatsblad. Hier een fragment uit de editie van 31 mei 1945 met de be- ting aanwezig was, werd dubbel kendmaking van het doodvonnis voor Fernand Van Liefferinge. Op verzet tegen dit vonnis bij verstek, zal de strafmaat worden teruggebracht op 4 jaar gevan- zo zwaar bestraft als Cauwel die genisstraf, dit bij vonnis van diezelfde krijgsraad de dato 31 oktober 1946. De bij verstek werd veroordeeld. levenslange ontzetting van de burgerrechten, van rechtswege krachtens art. 123 Eveneens bij verstek, veroordeelde sexies van het Strafwetboek, bleef evenwel gehandhaafd. Daartegenover staat de Gentse krijgsraad Fernand bijvoorbeeld de veroordeling in beroep tot 20 jaar van Armand De Block bij arrest Van Liefferinge op 16 maart 1945 van het krijgshof op 21 december 1945: in het ene geval 4 jaar waarbij in principe tot de doodstraf. En steeds voor beroep nog mogelijk is, in het andere 20 jaar waarbij beroep niet meer mogelijk is. eenzelfde vergrijp kwam Fernand De Weerdt er op 17 april 1946, bij vonnis van de krijgsraad met 3 De verschillen in de strafmaat is viteit in een vonnis en wat ten dele jaar vanaf; hij was aanwezig op de geen typisch verschijnsel eigen aan de variatie uitlegt in de straftoe- terechtzitting. Een en ander roept de Geraardsbergse veroordeelden bedeling, is er vooral het tijdstip hier heel wat vragen op ondanks maar is een algemeen gegeven. waarop een zaak behandeld werd. het besef dat zonder inzage van Ongeacht de persoonlijke visie Het eerste jaar na de Bevrijding het dossier, wat momenteel niet (interpretatie) en de dosis voorin- werd uitermate streng gestraft. In kan, het niet mogelijk is elke zaak genomenheid35 van elke rechter in dit verband zijn Luc Huysse en afzonderlijk en in vergelijking met om het even welke zaak, wat zijn Steven Dhondt, de auteurs van de andere gevallen te beoordelen met weerspiegeling vindt in de grada- studie Onverwerkt verleden, vernie- de nodige kennis van zaken. tie van de onvermijdelijke subjecti- tigend in hun oordeel wanneer ze

34. Huldeboek 2, 50 jaar Sint-Maartensfonds, 1951-2001, Antwerpen, 2001, p.123. 35. In verband met de vooringenomen houding van sommige rechters bij de rechtspleging in collaboratiedelicten, zie des- gewenst L. DE LENTDECKER, Tussen twee vuren, uitg. Davidsfonds, Leuven, 1985. Louis De Lentdecker (1924-1999) was tij- dens de bezetting actie lid van de verzetsgroep ‘Geheim Leger’. Na de Bevrijding volgde hij als journalist tal van proces- sen voor de krijgsraad of het krijgshof inzake collaboratie.

34 G 2015­261 een veroordeling van toen kapitte- nengevallen, kon het onmogelijk gehouden en die tot 2006 is blijven len als “de vrucht van het noodlot, een bondgenoot zijn van België, bestaan. Volgens artikel 3 van het niet van de gerechtigheid”. Nadien aldus steeds de redenering. Bo- huishoudelijk reglement, had het brak een periode van bezinning vendien kon het Vlaams Legioen Sint-Maartensfonds [SMF] tot doel aan en werd de strafmaat gemil- uitsluitend worden ingezet tegen “alle hulp, onder welke vorm ook, zo derd, maar verschillen bleven het communistisch Sovjetregime materieel als moreel, te verlenen aan bestaan. en onder geen beding tegen Frank- alle noodlijdenden: verminkten, hun Het zal wel voor iedereen duidelijk rijk of Engeland. En ten slotte kon families, het verdedigen van hun rech- zij dat tal van factoren een rol kun- geen genoegen worden genomen ten, het opzoeken van vermisten van nen spelen bij het vastleggen van met wetten die door de regering de oorlog 1941-1945. Het SMF staat de strafmaat. Deze materie levert in Londen waren uitgevaardigd ter beschikking van zijn leden, biedt voldoende stof voor een studie op in de jaren 1942-1943 en die met hulp bij het opzoeken van vermisten, zich, wat buiten het bestek valt terugwerkende kracht werden toe- het regelen van pensioenen, vermink- van deze bijdrage. Belangstellen- gepast.37 tenhulp, morele en sociale hulpverle- den verwijzen we naar L. Huysse Daar de oud-oostfrontstrijders zich ning naargelang de mogelijkheden van & S. Dhondt, Onverwerkt verleden. niet schuldig voelden doch wel als de vereniging en is tevens een ’Kame- Collaboratie en repressie in België, dusdanig werden behandeld, ligt radenbond’ waarin alle oud-Oostfron- 1942-1952, Leuven, 1991. In deel 3 het voor de hand dat zij zich zou- tstrijders, familieleden en vrienden van hun boek, De collaboratie voor den verenigen om hun belangen verenigd zijn”. Onder de talrijke de rechter. Een close-up, hangen de zoveel mogelijk veilig te stellen. Te initiatieven die de nieuwe vereni- auteurs een beeld op van de evo- dien einde werden verschillende ging ontwikkelde, vermelden we luerende straftoemetingen en meer regionale verenigingen opgericht speciaal de zoekdienst naar ver- in het bijzonder § 5 is toegespitst en in 1951 ontstond de koepelor- misten evenals de publicatie van op de variatie in de strafmaat. Dit ganisatie V.V.O.O.S. [Vlaams Ver- het maandblad Berkenkruis. boek kan in pdf-versie worden bond van Oud-Oostfrontstrijders], geraadpleegd op internet. 36 dit was de voorloper van het In 1968 werd in Stekene een stuk Sint-Maartensfonds, een vzw die grond, 66 are groot, aangekocht De gestrafte oostfronters vonden in 1953 boven de doopvont werd waarop een “Erepark” is opge- dat ze onterecht zo hard werden zet waar jaarlijks een dodenher- aangepakt. Ze stelden dat ze door denking plaats vindt. Zowel de hun dienstneming als soldaat bij oprichting als het bestaan zelf het Vlaams Legioen destijds geen van dit erepark heeft voor heel inbreuk hadden gemaakt op de wat controverses gezorgd want Belgische wetten. Vooreerst werd, stootte op verzet bij een deel van aldus hun redenering, door de de publieke opinie. Daar liggen onvoorwaardelijke capitulatie na evenwel geen stoffelijke resten de 18-daagse veldtocht in 1940, het maar wel grafstenen komende van Belgisch leger ontbonden en dus begraafplaatsen waar de concessie was ieder ontslagen van zijn weer- vervallen was. In diezelfde geest plicht of militaire verplichtingen. ontstond het idee van eerbetoon Vervolgens stelden ze de wettige voor de gesneuvelden dààr waar Belgische regering in vraag: over ze het leven verloren. En zo wer- welke regering ging het, deze den in de jaren 1987-1990 meerdere welke het land werkelijk bestuurde gedenkstenen geplaatst in Duits- of was het de in december 1940 in land. Dit gebeurde ook in Estland Londen gevormde regering in bal- (1992) evenals, na de perestroika lingschap? En dan was er de relatie uit de jaren 1986-1988, in Rusland/ tot de Sovjet-Unie. Daar dit land in Oekraïne en onder meer in Pod- 1939 uit de Volkenbond werd ge- beresje-Wesjki-Semtitzy-Wolchow stoten omdat het Finland was bin- (1995) (zie foto), Jampol (1997),

36. In april 2015 verscheen een studie van G. CLERBOUT onder de titel En nu gaan ze boeten! Repressie tegen zwarten in Vlaan- deren na WO II, Leuven, 2015, 220 blz. In dit boek worden op grond van getuigenissen, toestanden weergegeven met betrekking tot zowel de repressie gestuurd door de overheid als de zogeheten volksrepressie. Hoofdstuk 6 handelt over de gerechtelijke berechting van beschuldigden en ook even over de straftoebedeling. 37. J. VINCX, Vlaanderen in uniform 1940-1945. Deel 7, uitg. Etnika vzw, 1984.

2015­261 G 35 Bitsjova (1997), Krasnoje-Selo bij neigd het engagement van de Wie een poging waagt het aantal Sint-Petersburg (1998), e.a. Vlaamse oostfrontstrijders uit- mogelijk beïnvloede jonge oost- sluitend toe te schrijven aan de fronters te becijferen39, komt tot de Nabeschouwingen oproep van de geestelijkheid. bevinding dat dit ten hoogste op Wie de zaak wat nader onder de zo’n 30% van het totale aantal kan Uitgaande van hun drijfveer kun- loep neemt, stelt vlug vast dat slaan. Het is immers zo dat even- nen zowel bij de Vlaamse als bij de dergelijke stelling op drijfzand tuele beïnvloeding door de clerus Geraardsbergse oostfrontstrijders rust. De Kerk heeft onmiskenbaar uitsluitend te maken kan hebben drie grote tendensen worden on- een belangrijke rol gespeeld bij gehad met diegenen die in bezet derscheiden. Vooreerst het enga- het aankweken van een drijfveer België de Waffen-SS vervoegden, gement van een toch wel belang- of van een gemoedsgesteldheid dit is ca. 65 % van het totale aantal. rijke groep, steunend op politico- die is blijven bestaan ook nadat De resterende 35% werd vanaf religieuze gronden. Deze jongens een einde was gekomen aan de september 1944 alleen in Duitsland vonden het een heilige plicht de prediking ter kruisvaart “Voor gerekruteerd uit een vijver van wapens op te nemen en ten strijde Outer en Heerd”. Toch is het fout mensen uit het collaboratiemilieu, te trekken tegen het bolsjewisme de Kerk alle zonden van Israël in die bij de Bevrijding uit België ter bescherming van het katholieke de schoenen te schuiven. Met an- gevlucht waren. En wat te zeggen geloof en de Europese beschaving. dere woorden, hier is een stevige over deze groep Waffen-SS’ers? dosis nuancering op haar plaats. Het antwoord ligt voor de hand: Een tweede grote groep liet zich Uiteindelijk hebben de kerkleiders die zijn er bijgekomen, niet om leiden door ideologische over- officieel – achteraf gezien niet kor- het “goddeloze communisme” te wegingen. Daar vinden we 2 om- daat genoeg, in de ogen van som- bestrijden maar gewoon uit nood- vangrijke subgroepen, enerzijds de migen - steeds afstand genomen zaak omdat ze niet anders konden. Vlaams-nationalisten die droom- van elke vorm van collaboratie en Kortom, niet zelden werd of wordt den, via het zegevierende Reich, heeft slechts een kleine minder- het katholieke antibolsjewistisch van een onafhankelijk Vlaande- heid van de clerus het pad van de motief misbruikt en dan wordt het ren los van België en anderzijds actieve collaboratie bewandeld, een vlag die een lading van één of – vooral na de aanwervingen in onder meer door een strijdlustige meer andere motieven moet dek- Duitsland vanaf september 1944 propaganda te voeren voor een ge- ken of verdoezelen. - diegenen die geloofden in het wapend engagement aan het oost- nationaalsocialisme en Vlaanderen front. Een andere kleine minder- Indien het vergaren van informa- zagen opgaan in het nieuwe Duits- heid koos bewust voor het actieve tie over het wedervaren van de land. verzet. De overgrote meerderheid oostfrontstrijders in het algemeen van de “petits vicaires”, zoals men zonder al te veel moeilijkheden De derde groep is een heterogeen de lagere clerus ook wel noemt, verloopt, dan kan niet hetzelfde gezelschap met in de eerste plaats hield zich echter afzijdig net als worden gezegd van het sprokkelen diegenen voor wie de materiële tal van kloostergemeenschappen. van gegevens over de betrokkenen voordelen voortvloeiend uit een Maar – en dit even ter zijde - toen zelf. Deze bijdrage eist derhalve dienstneming voor het oostfront puntje bij paaltje kwam, aarzelden alles behalve het label van volle- doorslaggevend bleken te zijn. De diezelfde “grijze muizen” niet digheid op. Hoe zou dit trouwens sterk uiteenlopende visie van deze om, op gevaar van eigen leven, kunnen? Die informatie ligt niet verschillende strekkingen zorgde mensen in bescherming te nemen zomaar voor het rapen. Slechts een onvermijdelijk voor onderlinge tegen de Gestapo of tegen de Si- deeltje van wat is gebeurd, is voor conflicten. Maar aan het front ver- cherheidsdienst/Sicherheitspolizei van inzage beschikbaar. Bovendien is dwenen deze als vanzelf want daar de Allgemeine SS. Een sprekend het merendeel van de oud-oost- kwam het er in de eerste plaats op voorbeeld dienaangaande heeft te frontstrijders intussen overleden aan levend uit de strijd te komen. maken met het drama van de Jo- en stellen de meesten van hun na- denvervolging38. bestaanden of verwanten zich te- De openbare opinie is soms ge- rughoudend op. Het gaat immers

38. Voor meer over de Jodenvervolging in Geraardsbergen, zie M. VAN TRIMPONT, De Geraardsbergse Joden die verdwenen in Auschwitz: Isabelle (Elza) Fischlowitz, Roza Jacoby-Coster, Rebecca en Rosine Jacoby, in Gerardimontium, 2009, nr. 225. - M. VAN TRIMPONT, ‘Moederke’ Fernande De Smet (1899-2001): Geraardsbergens ‘Righteous among the Nations’, in Gerardimontium, 2009, nr. 228. – F. DESCHUITENEER, Zoektocht naar oorsprong en eindbestemming van de Geraardsbergse Joden, in Gerardimontium, 2011, nr. 240. 39. In verband met deze becijfering, zie ook de paragraaf over de gewapende collaboratiegroepen in België.

36 G 2015­261 om een zaak waarmee zij niets te maken hebben gehad. Het is een bladzijde die omgedraaid is. Bijlage: De divisies van de Waffen-SS

Aan het front is een mensenleven Er waren 39 divisies van de Waffen-SS (situatie eind 1944/begin van geen tel. Dit hebben àlle be- 1945) waarvan er 12 zich identificeerden als “Freiw(illigen)”- trokkenen, tot welk kamp ze ook Division. Een paar van deze eenheden bestond enkel op papier mochten behoren, moeten erva- en meerdere bereikten op geen enkel moment de normale getal- ren. Zo ook de Geraardsbergse sterkte. oostfronters. De gesneuvelden onder hen ondervonden het op 1e “SS-Panzer-Division Leibstandarte Adolf Hitler” een onherroepelijke wijze die 2e “SS-Panzer-Division Das Reich” hen meteen naar de eeuwigheid 3e “SS-Panzer-Division Totenkopf” bracht. 4e “SS-Pol.-PZ-Grenadier-Division.” (nr. 1) 5e “SS-Panzer-Division Wiking” **** 6e “SS-Gebirgs-Division Nord” 7e “SS-Freiw.-Gebirgs-Division Prinz Eugen” e Dank voor hun medewerking 8 “SS-KAV.-Division Florian Geyer” bij de totstandkoming van deze 9e “SS-Panzer-Division Hohenstaufen” publicatie aan R. Borremans, A. 10e “SS-Panzer-Division Frundsberg” Dewaele (Stadsarchief/Geraards- 11e “SS-Freiw.-PZ.-Grenadier-Division Nordland” bergen), H. De Weerdt, L. Saerens 12e “SS-Panzer-Division Hitlerjugend” 13e “SS-Waffen-Geb.-Div. der SS Handschar” (CEGESOMA), B. van Pachtebeke e (ex-SMF-archief). 14 “SS-Waffen-Grenadier-Division der SS” (Oekraïne) 15e “SS-Waffen-Grenadier-Division der SS” (Letland nr.1) 16e “SS-Panzergrenadier-Division Reichsführer-SS” 17e “SS-Freiw.-Panzer-Division Goetz von Berlichingen” 18e “SS-Freiw.-Panzergrenadier-Division Horst Wessel” Marc VAN TRIMPONT e [email protected] 19 “SS-Waffen-Grenadier-Division der SS” (Letland nr. 2) 20e “SS-Waffen-Grenadier-Division der SS” (Estland nr. 1) 21e “SS-Waffen- Gebirgs-Division der SS Skanderbeg” (Albanië) 22e “SS-Freiw.-KAV-Division Maria Theresia” (Hongarije nr. 1) 23e “SS-Freiw.-Panzergrenadier-Division Nederland” 24e “SS-Waffen-Geb.-Div. der SS Karstjaeger” (Zuid-Tirol en Ve- neto) 25e “Waffen-Grenadierdivision SS-Hunyadi” (Hongarije nr. 2) 26e “Waffen-Grenadierdivision SS-Goemibos (Hongarije nr. 3) 27e “SS-Freiw.-Grenadier Division Langemarck” (Vlaanderen) 28e “SS-Freiw.-Panzergrenadier-Division Wallonie” (Franstalig België) 29e “Waffen-Grenadierdivision SS-Italien” 30e “Waffen-Grenadierdivision SS-Weissruthenien” (Wit-Rusland) 31e “SS-Freiw.-Grenadierdivision” (Hongarije) - - “SS-Freiw.-Grenadierdivision Boehmen-Mahren” (Tsjechië) 32e “SS-Freiw.-Grenadierdivision 30 Januar” 33e “Waffen-Grenadierdivision SS-Charlemagne” (Frankrijk) 34e “SS-Grenadierdivision Landstorm Nederland” 35e “SS-Pol.-Grenadier-Division.” (nr. 2) 36e “Waffen-Grenadierdivision SS-Dirlewanger” 37e “ SS-Freiw.-KAV-Division Lutzov 38e “SS-Panzergrenadier-Division Nibelungen 39 “250e Spaanse Infanteriedivisie (Blauwe Divisie)

2015­261 G 37