Aldiri. Arkitektura eta abar Aldiri, 2017, IV, 32, 30-34, ISSN 1889-7185 ARTIKULU ZIENTIFIKOA

Hirigintza-plangintza eta euskara Tolosaldeko 6 udalerri aitzakia modura

Laburpena: Zer da hirigintza-plangintzaren Abstract: What is the linguistic impact eraginen ebaluazio linguistikoa?, evaluation of urban planning? Does urban badu hirigintza-plangintzak horrelako planning have consequences of this kind? eraginik?, e.a. Galdera horiei eta beste With intent to incite the reflection about batzuei buruzko hausnarketa sustatzeko this issues and others, the condition of asmoarekin Tolosaldeako 6 udalerrien 6 municipalities is analyzed (Bidania- egoera aztertzen da (Bidania-Goiatz, Goiatz, , , , , Gaztelu, Irura, Lizartza, Orexa, Tolosa). Tolosa). Mikel Iriondo Iturrioz Hitz-gakoak: hirigintza-plangintza, Key words: urban planning, Basque Abokatua. Hirigintza-lanetan aditua euskara, eragin linguistikoaren language, linguistic impact evaluation, ebaluazioa, sozioekonomia, migrazioak. socioeconomy, migrations.

Bidaltze data: 2017-09-21 Onartze data: 2017-11-30

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

I. Sarrera arnasgune funtzionalak; etab.); hirigintza-plangintzaren egoera eta proposamenak (indarrean dagoen plangintza eta Hainbat galderari erantzuteko gogoa eta jakin-mina izan berrikuspen-prozesuak). Geroago, udalerri eta gai ezberdin dira Lurraldea eta Hizkuntza (2016-2017) graduondokoa horien azterketa bateratua egin da, atera daitezkeen egitearen arrazoiak: zer da hirigintza-plangintzaren ondorio nagusiak azpimarratzearren. eraginen ebaluazio linguistikoa?, badu hirigintza-plangintzak horrelako eraginik?, egia da askotan aipatzen den ideia Horretarako, hainbat iturritako (EUSTAT, udalak, hau: udalerri batean etxebizitza kopurua handitzen denean Soziolinguistika Klusterra, Gaindegia…) datuak biltzeaz biztanleria euskalduna jaitsi egiten da?, hirigintza-plangintzak eta aztertzeaz gain, udalerri bakoitzean landa-azterketak, euskararengan duen eragina aipatzen denean, zertaz ari elkarrizketak eta abar egin dira. gara hitz egiten: euskararen ezagutzaz, erabileraz (kalean, etxean…)?, zergatik hartzen dituzte udalerriek hirigintza- II. Hausnarketak hazkunde edo garapeneko erabakiak?, zergatik datoz 6 udalerri horien azterketa bateratuak segidan aipatzen udalerri batera kanpoko biztanleak?, etxebizitza berrietara diren hausnarketak azpimarratzea justifikatzen du, besteak datoz?, herrian barneratzen dira?, etab. beste: Eta galdera horiei eta beste batzuei erantzuteko asmoarekin, Udalerrien kasuistika eta horren ondorioak proiektua Tolosaldeko 6 udalerri hauetan zentratu da: Bidania-Goiatz, Gaztelu, Irura, Lizartza, Orexa eta Tolosa. 6 udalerriak ezberdinak dira, hainbat arrazoi direla medio: kokapena; mugikortasun-sare nagusiarekiko gertutasuna Hautaketa horren arrazoiak, bi hauek dira, besteak beste. edo urruntasuna (errepideak, trenbidea, etab.); garraio Alde batetik, tamaina eta ezaugarri sozioekonomiko, publikoaren kalitatea eta maiztasuna edo/eta auto soziolinguistiko… ezberdineko udalerriak izatea. Bestetik, pribatuarekiko menpekotasuna; oinarrizko zerbitzuen guztien artean eskualde berean egoteak dakartzan loturak presentzia edo falta; biztanleria; egoera ekonomikoa; etab. eta harremanak egotea. Biztanleria da kasuistika horren adibide bat. Taula honetan Galderei erantzun ahal izateko, egindako azterketa zenbait azaltzen da egoera: ataletan banatu da. Hasieran, udal bakoitza aztertu da ikuspuntu ezberdinetatik, besteak beste hauetatik: egoera Udalerria Biztanleria (2016) sozioekonomikoa (biztanleria; etxebizitzak; ekonomia; Bidania-Goiatz 514 oinarrizko azpiegiturak; kokapena; tamaina; garraio publikoa; etab.); egoera soziolinguistikoa (euskararen gaitasuna; Gaztelu 165 lehen hizkuntza; etxeko hizkuntza; hezkuntza-eredua; Irura 1.750

30 Aldiri, 2017, IV, 32, 30-34, ISSN 1889-7185 32. zenbakia / Lurraldea eta Hizkuntza

1. irudia ~ eta aztertutako 6 udalerriak. Egilea ~ Mikel Iriondo Iturrioz.

Lizartza 638 Hori dela-eta, azken denboraldian, zenbait hitz (eta horiei buruzko hausnarketak) era topikoegian edo/eta Orexa 114 homogeneoegian erabiltzen edo egiten dira hirigintzan. Tolosa 19.041 Adibide batzuk: dentsitatea; trinkotasuna; jarduera- GUZTIRA 22.222 nahasketa; gentrifikazioa; suburbanizazioa; turismoa; etab.

Gai horiek, eta beste batzuek, eragin zuzena dute udalerrien Zentzu bakarra eta beti berbera eman behar zaie udalerri «osasunean» eta haren «indar» edo «ahulezian». Adibidez, guztietan hitz horiei? Ezetz diote lan honen ondorioek. egindako azterketak, 6 udalerriak 3 talde hauetan banatzea Batzuek ez dute baliorik aipatutako udalerri batzuetan; eta justifika lezake: balio dutenak egokitu egin behar dira udalerri bakoitzaren kasuistikara. Adibidez, ez du zentzurik dentsitatea, • Bat: Tolosa. Eremu funtzionaleko burua eta herri trinkotasuna, turismoa, suburbanizazioa… (eta horiei «indartsuena». buruzko neurriak) modu berean erabiltzeak eta gauzatzeak Tolosan eta Orexan. Gauza bera esan daiteke eragin • Bi: Bidania-Goiatz, Irura eta Lizartza. Nahiz eta udalerri linguistikoaren ebaluazioaz eta neurri zuzentzaileez. ezberdinak izan, esan daiteke herri «osasuntsuak» direla. Horrek ez du esan nahi «gaixotasun»en bat edo Udalerrien arteko loturak eta menpekotasunak beste ez dutenik, eta horietarako konponbiderik behar ez dutenik. Udalerri bakoitzaren burujabetasun administratiboa zalantzan jarri gabe, azpimarragarriak dira, orobat, udalerri • Hiru. Orexa eta Gaztelu. Aztertutakoen artean ezberdinen arteko loturak eta menpekotasunak (era udalerri «ahulenak». Zenbait gai kontuan harturik askotakoak eta areagotzen doazenak), besteak beste gai (mugikortasuna; oinarrizko zerbitzu falta; etab.) hauetan: biztanleria; ekonomia (lan-mugimenduak, erosketa- kezkagarria da haien egoera. ohiturak…); mugikortasuna (dena «hurbilago» dago); eta abar. Hori horrela izanik, planak, proposamenak, eta abar udalerri bakoitzaren ezaugarrietara egokitu behar dira. Gauza bera Biztanleria dela-eta, Tolosako hainbat pertsona eta familia esan daiteke hirigintza-plangintzaren eragin linguistikoaren beste udalerri batzuetara joan dira bizitzera (Irurara, ebaluazioaz eta testuinguru horretan zehaztu daitezkeen Gaztelura, Bidania-Goiatzera, Orexara…). Udalerri berria neurri zuzentzaileez. Errezeta orokorrak ez dira egokiak. aukeratzeko arrazoiak askotarikoak dira: etxebizitzaren Azterketak eta neurriak udalerri bakoitzaren kasuistikara prezioa eta tipologia, landa-lurrean edo ingurune egokitu behar dira. urbanoagoan bizi nahia, mugikortasun-sareekiko gertutasuna edo urruntasuna, oinarrizko zerbitzuen presentzia edo falta… 31 Aldiri. Arkitektura eta abar Aldiri, 2017, IV, 32, 30-34, ISSN 1889-7185

Hona hemen errealitate konplexu horren adibide batzuk. Bidania-Goiatzen helburuetako bat biztanleria berria erakartzea izan da. Eta azken urteetan egindako etxebizitzetara joan diren pertsona eta familien jaioterriari dagokionez, % 46 herrikoak dira eta % 54 kanpokoak. Azkeneko horietatik, gehienak Tolosaldeako eskualdekoak dira. Antzeko zerbait gertatu da Orexan.

Biztanleria-mugimendu horiek ondorio ezberdinak izan dituzte udalerri batzuetan eta besteetan. Adibidez, lehendik «indartsuak» ziren udalerri batzuk (Tolosa…) «indartsuagoak» egin dira. Besteetan (Bidania-Goiatz, Orexa…) etxebizitza berriak eta horiek ekarri duten biztanle-igoera lehengo egoera erregresiboari aurre egiteko tresnak izan dira (udalerriak mantentzeko).

Oro har, udalerri horiek guztiek «merkatu» bakar bat osatzen dute neurri batean. Eta «bezero» berberarengana zuzentzen dira (baita ere, neurri batean). Gainera, mugimendu horiek gipuzkoarrenak dira gehienbat. 2. irudia ~ Tolosa, 2016. Iturria ~ Gipuzkoako Foru Aldundia. Eta etxebizitzak aurreikustean, apustu eta eskaintza askotarikoak egin dira udalerri ezberdinetan. Tolosaren kasuan, eskainitako etxebizitzak bloke-tipologiakoak izan dira gehienbat (pisuak). Beste batzuek (Irura eta Lizartzaren kasuan gehienbat) bloke-tipologia eta etxe atxikiak ere eskaini dituzte. Eta Bidania-Goiatzek eta Orexak etxe atxikien edo isolatuen alde egin dute gehienbat. Segidako argazkietan hiru udalerrien morfologia-tipologia ezaugarriak azaltzen dira.

Kasu batzuetan (Bidania-Goiatz, Orexa…) apustu hori udalerriaren ezaugarriekin edo/eta «ahuleziarekin» eta egoera erregresiboarekin lotua dago. Bertako biztanleei eusteko eta kanpokoak erakartzeko, etxebizitza-tipologia berezi horren aldeko apustua egin dute, pentsatuz bloke/ pisuen aldeko apustuarekin ez zutela lortuko helburu hori, edo horretarako bazeudela eskaintza hobeak (Tolosan, Iruran…). Hor dago, baita ere, etxebizitza horien prezioaren eragina horretan guztian. 2. irudia ~ Bidania-Goiatz, 2016. Nabarmentzekoa da, baita ere, beste errealitate hau: Iturria ~ Gipuzkoako Foru Aldundia. etorkinak (Espainiatik kanpokoak) ez dira, oro har, etxebizitza berriek osatzen duten «merkatu» horretako «bezeroak»; ez dituzte etxebizitza horiek erosten; salbuespenen bat bada, baina ez da esanguratsua.

Adibidez, 2016 urtean, Bidani-Goiatzen etorkin kopurua % 4,6koa zen (24 bat biztanle). Horietatik 18 pertsona inguru baserrietan bizi dira eta ez kaleko etxebizitza berrietan. Hori bera gertatzen da Orexan eta beste udalerri batzuetan. Tolosaldea guztian, Lizartza da etorkin kopuru handiena duen udalerria (% 11 ingurukoa). Salbuespen bakarrarekin, denak etxebizitza zaharretan bizi dira. Familia bakarra bizi da egindako etxebizitza berrietan. Lizartzako etxebizitza zaharren balioa eskualdeko merkeena izatea da etorkin kopuru horren arrazoi nagusietako bat.

Errealitate horiek lehen aipatutako ideia azpimarratzen dute: udalerri horiek guztiek «merkatu» bakarra osatzen dute (lehian daude).

2. irudia ~ Orexa, 2016. Iturria ~ Gipuzkoako Foru Aldundia.

32 Aldiri, 2017, IV, 32, 30-34, ISSN 1889-7185 32. zenbakia / Lurraldea eta Hizkuntza

Udalerrien egoera eta bilakaera sozioekonomikoa ordezkatzaile horiek?, zer politika eta neurri bultzatu behar dira eredu ekonomiko berri bat zehazteko eta gauzatzeko?, Egindako azterketek pellokeria moduko ideia hauek etab. azpimarratzea justifikatzen dute. Udalerrien egoera sozioekonomikoa ezberdina da; batzuk «indartsuagoak» • Udalerri guztiek behar dituzte oinarrizko zerbitzu dira (Tolosa…) eta besteak «ahulagoak» (Gaztelu, Orexa…); minimo batzuk. Denek behar dute gutxieneko bizitza are gehiago, batzuen egoera kezkagarria da hainbat sozial bat. Eta horretarako funtsezkoak dira udalerri momentutan. Dena den, udalerriek bizirauteko, egoera bakoitzaren beharretara egokitutako oinarrizko sozioekonomiko osasuntsu bat behar dute (betiere minimo zerbitzuak; ez du zentzurik patroi bera erabiltzeak batzuk bermatuz). Hori guztia kontuan hartuz, hausnarketa udalerri guztietan. hauek egin daitezke, besteak beste: Udalerri batzuek ez dute zerbitzu horien inguruko «Udalerrien garapenek ezaugarri morfologiko-tipologiko ezberdinei arazorik (Tolosak adibidez, bertan ditu zerbitzu guztiak: erantzun diete azken urteetan. Adibidez, Bidania-Goiatzen eta Orexan hezkuntza, osasun, kultur... zerbitzuak eta ekipamenduak; garapen barreiatuak egin dira (etxebizitza atxikiak edo isolatuak, beren dendak, supermerkatuak eta hipermerkatuak; tabernak…). itxiturekin) bertako biztanleak herrian mantentzeko eta kanpokoak Gaztelun ez dago, esate baterako, oinarrizko zerbitzurik erakartzeko. Eta bietan garapen horiei buruzko balorazio positiboak (eskola, osasun-zentroa, denda, taberna…). Orexan ere ez. egiten dituzte herritarrek». Azkeneko bi udalerri horietan, salbuespen bakarra osasun- kontsultategia da (astean bi egunetan, bina orduz). Bi udalerri Eta horrelako hirigintza-garapenek komentario kritikoak horiek egoera larrian daude. Testuinguru horretan (eta jaso dituzte. Adibidez, Koldo Izagirrek adibide modura aipatzeko) nabarmentzekoa da tabernaren deskribatzean, Autopsiarako frogak liburuan hau dio (Izagirre, (edo antzeko funtzioa betetzen duen beste zerbaiten) 2010 : 242): garrantzia. Udalerri batzuetan (Tolosan…) soberan daude, eta beste batzuetan, berriz, premiazkoa da. Gaztelun eta «Erreka zokoan lantegiak dauzkan muino batean kokatua, eliza zahar, Orexan ez dago tabernarik. Horrek (eta beste hainbat udaletxe apal dotorea, frontoia, eskola, plaza, denek elkar ezagutzen duten zerbitzu ere ez egoteak) areagotu egiten du udalerri edo bizitokia. Horixe izan da Aizarnazabal luzaz. Orain espaloi berri bat eremu horien lo-herri izaera. dauka Gaiko kalean, hirigintza garatu du: pareta-bitarteko etxe multzo bat, bideo-atezainekin, igerileku pribatuarekin (…). • Aurreko galderei eta erronkei zorrotz eta modu jasangarrian erantzuteko eta neurri eta erabaki egokiak Burges-koxkorraren ametsa, pribatukeria, etxe sarrera langatuak zehazteko eta gauzatzeko, lurraldearen eskalara (eremu Aizarnazabalen, egitura urbanoan sortu tumore larri, lorategi funtzionala, eskualdea…) egin behar da jauzi. itxituratuak, itxiturak keretaz itsutuak, eta gora behatuz gero, Aizarnazabalen, Eguberriz, Santa Claus ageriko zaizu urbanizazio Pentsa daiteke hori dela, besteak beste, Lurralde Zatiko berriko etxeetako balkoietan… Planen funtzioa. Tolosaldeko Lurralde Zatiko Planak (orain onartze-prozesuan dagoena) helburu horietako batzuk Pareta-bitarteko multzo hesituok ez ote dira zirkulazio librearen traba, betetzen ditu, baina ez denak. Beharrezkoak dira, baita topagunearen aitziko, hizketaren etsai, hitzaren ukatzaile?» ere, udalerriek jasotzen dituzten laguntza ekonomikoak Horrelako iruzkin kritikoek galdera hauek sortzen dituzte: (normalean obrak eta gauza fisikoak egiteko eta gauzatzeko), zergatik gertatzen da hori hainbat udalerritan (batez ere baina ez dira nahiko. udalerri txikietan)? kapritxo hutsaren ondorioa da? ala Adibidez, plan eta laguntza horien bidez ez da bermatzen beste arrazoi batzuen ondorio izan daiteke gutxienez kasu udalerri «ahulen» biziraupena. Ez dira zehazten, adibidez, batzuetan?, adibidez, udalerriaren egoera erregresiboari helburu hauek lortzeko behar diren neurriak: udalerri aurre egin nahia eta etorkizuna bermatu nahia? bakoitzaren funtzioa eremu funtzionaleko mapa Beraz, egungo egoerak azterketa konplexuak eskatzen ekonomikoan (udalerri ezberdinen artean funtzio- ditu. Ez du zentzurik herri horien errealitatera bisitari edo banaketa orekatu bat egin ondoren); funtzio ekonomiko turista gisa hurbiltzeak, eta hainbat aurreiritzi baztertu hori gauzatzeko neurriak; egoera sozioekonomiko eta behar dira. Azken finean, nostalgian, ideologian edo antzeko soziokultural «osasuntsua» bermatzeko neurriak; oinarrizko arrazoietan oinarrituz, herriak ez mantentzea leporatzen zerbitzu minimoen (taberna barne) biziraupena bermatzeko zaie, aintzinako «postal» bat balira bezala. neurriak; eta abar.

• Neurri handi batean, udalerrien biziraupena etxebizitza- Udalerrien egoera eta bilakaera soziolinguistikoa. garapenetan oinarritu da. Etxebizitza berriak (eta horien Euskara bidez biztanle kopuruari eustea eta berriak erakartzea) Egindako azterketaren ondoren, ideia hauek azpimarra izan dira horretarako ardatz nagusia. Eta hala izango daitezke. da etorkizunean ere, gutxienez bertakoen eskaerei erantzuteko behar den neurrian. Bat. Euskara mantentzeko eta babesteko, beharrezkoa da udalerrien biziraupena bermatzea. Eta horretarako, egoera Hala ere, beharrezkoa da honelako galderak egitea eta, ahal sozioekonomiko eta soziokultural «osasuntsu» bat behar den neurrian, erantzutea: posible da batik bat etxebizitzetan dute. oinarritutako udalerrien eredu ekonomiko hori aldatzea?, nolakoak izan behar dute eredu ekonomiko berri edo/eta

33 Aldiri. Arkitektura eta abar Aldiri, 2017, IV, 32, 30-34, ISSN 1889-7185

Bi. 2011. urtean 6 udalerrien biztanle kopurua 22.222koa III. Amaiera zen. Gehiengoa (20.791; % 93,56) udalerri «urbanoenetan» bizi zen (Tolosa eta Irura). Gainerakoak (1.431; % 6,44) Abentura konplexu baten aurrean gaude, non batzuetan udalerri txikiagoetan bizi ziren. (edo gehiagotan) helburu ezberdinak tentsioan edo kontraesanean daude. Hasieran egindako hainbat galdera Udalerri horietako hiztun kopurua (2 urte baino gehiago erantzunik gabe geratu dira. Eta galdera gehiago sortu dira. dituztenak) 20.739koa zen. Eta horietatik 14.100 euskaldunak Ahal den guztiei erantzun zorrotza (tekniko-akademikoa) ziren (% 67,99). Eta euskaldun horietatik guztietatik, 12.883 ematearen erronka daukagu aurrean. (% 91,37) Tolosan eta Iruran bizi ziren. /// Datu horiek guztiak kontuan harturik, non gauzatu behar dira neurri garrantzitsuenak euskara mantentzeko eta Bibliografia bultzatzeko? Izagirre, K, (2010): Autopsiarako frogak, Susa, . Hiru. Udalerri txikiak (Bidania-Goiatz, Gaztelu, Lizartza Iturriak eta Orexa) dira «indartsuenak» euskararen egoerari dagokionez. Euskaraz normaltasunez bizi dira; batzuetan Euskal Estatistika Erakundea (EUSTAT). besteetan baino gehiago. Espainiako Estatistika Institutua (INE). Lau. Askotan, udalerriko etxebizitzetara kanpotik datozenek (erdaldunak batez ere, bai eta euskaldun batzuk ere) ez Euskararen Datu Soziolinguistikoen Biltegia (EDB). dute herrian bizirik egiten. Horrek, komunitate ezberdinak Soziolinguistika Klusterra. sortzen ditu udalerrian. Eta posible egiten du ere euskaraz normaltasunez bizitzea (euskaldunak baitira herriko bizitza Gaindegia. sozialaren partaide). UDALPLAN, Euskadiko udalerrien antolamenduaren kartografia. Bost. Euskararen ikuspuntutik, tabernaria erdalduna izatea arazo bat da hainbat kasutan (Lizartzan orain; Goiatzen Hainbat udaletan lortutako datuak eta informazioa: orain dela gutxi arte; Orexan beldur hori daukate sustatzen ari diren esleipenaren testuinguruan; etab.). Eta ez da gai • Hainbat udal-teknikarirekin izandako elkarrizketak (Hirigintza erraza, zaila baita tabernari bat aurkitzea herri horietarako. departamentuko teknikariak; euskara-teknikariak; etab.). • Udal-politikariekin izandako elkarrizketak. Sei. Posibleak edo/eta desiragarriak dira gaur egun • Udalerrietako hirigintza-plangintza orokorra (indarrean zegoena nahasketarik gabeko udalerriak, hizkuntzari dagokionez eta dagoena; lantzen eta sustatzen ari den berria; etab.). barne? • Euskarari buruzko hainbat dokumentu eta proposamen. Hirigintza-plangintzaren eragin linguistikoaren Besteak beste: ebaluazioari buruzko hausnarketak • Tolosan Euskara Sustatzeko Ekintza Plana (2015-2019); Tolosako 1990eko euskararen erabilpena normalizatzeko arauak erregulatzen Eragin linguistikoaren ebaluazioa dela-eta, erantzunik ez dituen Udal-Ordenantza, etab. duten galderaz eta kezkaz inguratuta gaude gaur egun. Ebaluazio hori egin beharra arautzen duen legeak ez du • Iruran Euskara Sustatzeko Ekintza Plana (2014-2017); Irurako zehazten zer den ebaluazio hori, nola egiten den, nola Udalaren euskararen erabilera normalizatzeko plana (2014-2017). tartekatzen den plan eta proiektuekin, eta abar. Ez dirudi • Eta abar. horrelako gai bat lantzeko era arduratsua eta zorrotza denik. Tolosaldea Garatzen. Migrazio saila:

Horrela izanik, egungo erronka nagusietako bat hutsune • Erakunde horretan lortutako hainbat dokumentu: Tolosaldeko horiei modu objektiboan erantzutea da. Eta hirigintza- immigrazioaren gaur egungo egoeraren diagnosia (2017); Tolosaldeko plangintzaren kasuan, besteak beste galdera hauei erantzun Bizikidetza eta Aniztasun plana 2017-2020, etab. zorrotza (akademikoa eta ez ideologikoa) ematea: zeintzuk • Sail horretako teknikariekin izandako elkarrizketak. dira ELEaren helburuak?, eta edukia?, eta prozedura?, nondik norainokoak dira udalerri bateko hirigintza-plangintzaren Tolosaldea eremu funtzionaleko Lurralde Zatiko Plana, Eragin proposamenen eta euskararen egoeraren arteko loturak?, Linguistikoaren Txostena barne. euskararen erabilerara zabaltzen dira eragin horiek?…Eta Hainbat udalerritako zenbait pertsonarekin izandako elkarrizketak. hori guztia ELEaren (eta haren neurri guztien) eta hirigintza- plangintzaren (eta haren zeregin eta erabaki-esparruaren) Egilearen ikerketak (udalerrietako biztanle berriei buruzko ikerketak; arteko lotura justifikatuz. etxebizitza-balioak…).

Guztira 50 elkarrizketa inguru egin dira lan hau egiteko: biztanleekin, udal-teknikari eta politikariekin, beste erakunde batzuetako teknikariekin (Tolosaldea Garatzen…), eta abar.

34