Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie

Sprawozdanie roczne 2018 © Deutsches Historisches Institut Warschau Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie

Zamknięcie wydania: 31 maja 2019 Redakcja: Kinga Wołoszyn-Kowanda, Josephine Schwark Opracowanie graficzne: Lech Rowiński / Beton Skład: Milena Leśniak Sprawozdanie roczne Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie Pałac Karnickich 2018 Aleje Ujazdowskie 39 PL-00–540 Warszawa [email protected] [email protected]

Sprawozdanie roczne jest dostępne również w niemieckiej wersji językowej. Obie wersje można pobrać ze strony internetowej: https://www.dhi.waw.pl/jahresbericht.html https://www.dhi.waw.pl/pl/sprawozdanie-roczne.html 3

Spis treści Słowo wstępne

Słowo wstępne 3 Szanowni Państwo,

A. Prace badawcze 4 w naszym regionie rok 2018 wręcz zachęcał do licznych europejskich, w których znaczną rolę odegrał rok 1968) 1. Regionalność i powstawanie regionów 5 retrospekcji – stał bowiem pod znakiem wielu okrągłych w Warszawie, Łodzi i Kielcach. O wydarzeniach sprzed 50 lat rocznic, tak wielu, że można było nawet odczuwać pewien opowiadały ówczesne i retrospektywne filmy fabularne. 2. Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej 11 przesyt. Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej dotyczy- Z drugiej strony udało się zrealizować wspólną konferencję 3. Nowe konfiguracje imperialne. Dynamika państwa i społeczeństwa 14 ło to jeszcze bardziej niż innych regionów świata. Docho- z Niemiecko-Czeską i Niemiecko-Słowacką Komisją History- w Polsce i na Litwie w „długim” XIX wieku dziła do tego historyczno-kulturowa fiksacja naszej tak ków, poświęconą minionym okrągłym rocznicom roku 1918 prezentystycznej epoki na punkcie wszelkiego rodzaju w porównawczym kontekście środkowoeuropejskim. Przy 4. Przemoc i obca władza w XX wieku – „stuleciu skrajności” 17 jubileuszy: celebruje się, przypomina, upamiętnia jednak okazji tych, ale również wielu innych imprez i projektów w pierwszej kolejności dzisiejszy jubileusz, dopiero w dalszej dodatkową satysfakcję sprawiała nam współpraca z licznymi 5. Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności 20 następuje przypomnienie ówczesnych wydarzeń. nowymi partnerami ze świata nauki i kultury. 6. Publikacje związane z projektami, udział w konferencjach 26 Prace badawcze poza zakresem projektów cząstkowych Obchody i akty przypominania doniosłej setnej rocznicy Do palety jubileuszy warszawski NIH dodał ponadto własne zakończenia pierwszej wojny światowej, rozpadu impe- wydarzenie: 25-lecie Instytutu w maju 2018 roku dało spo- rium habsburskiego, powstania nowych państw łącznie ze sobność do zastanowienia się razem z partnerami i kolegami B. Transfer badań naukowych 34 wszystkimi trzema krajami goszczącymi nasz Instytut i jego z Fundacji im. Maxa Webera oraz z Niemiec, Polski i innych filie, rewolucji listopadowej w Niemczech itd. mówią zatem krajów nad jego dotychczasową ewolucją, a także do prze- 1. Imprezy naukowe 35 znacznie więcej o naszej współczesności niż o historii. Doszła dyskutowania perspektyw i planów na przyszłość. do tego 50. rocznica niezwykle zróżnicowanych wydarzeń 2. Publikacje 68 1968 roku. Jedynie z wysiłkiem znajdowano jeszcze czas Pod względem organizacyjnym rok 2018 stał częściowo pod 3. Stypendyści i naukowcy wizytujący 72 na przypominanie 400. rocznicy wybuchu wojny trzydzie- znakiem utworzenia naszych nowych filii w Wilnie i Pra- stoletniej (także tu, w sercu Europy) i innych okrągłych dat. dze – w tym drugim przypadku we współpracy z mona- 4. Wyróżnienia i odznaczenia 75 chijskim Collegium Carolinum. Obie filie znalazły siedziby Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie nie uważa się w prestiżowych miejscach w sercu miasta, po czym szybko 5. Biblioteka 76 za agencję pamięci, służącą do obchodzenia historycznych i z powodzeniem przystąpiły do pracy. Pomaga to naszemu rocznic, jednak to, co one oznaczają w dziejach kultury Instytutowi w silniejszym regionalnym zakotwiczeniu naszej i jaką postać przyjmują obecnie, nie mogło ujść naszej działalności oraz znajdowaniu dobrych możliwości koope- C. Organizacja 78 uwadze już choćby ze względu na nasze priorytety tematy­ racji z kolejnymi partnerami. czne. Nasz Instytut zajmował raczej pozycję uczestniczą- 1. Struktura i zadania Instytutu 79 cego obserwatora, angażując się w organizację imprez Te ważne dla nas wydarzenia i przejściowe dominanty naszej 2. Rada Naukowa 80 zognisko­wanych na rozrachunku z poszczególnymi wyda- działalności nie powinny wreszcie przesłonić faktu, że sze- rzeniami z ich ówczesnej oraz późniejszej perspektywy oraz roka panorama działań badawczych w Instytucie stanowi 3. Partnerzy współpracy 81 na analityczno-krytycznym ustosunkowywaniu się do nich podstawę, z której mogą wyrastać imprezy, publikacje, pro- jako do przedmiotu dyskursu historycznego, politycznego gramy stypendialne itp. Na następnych stronach zaprezen- 4. Pracownicy 82 i kulturowego. Sądziliśmy tym samym, że do odbywających tujemy tę panoramę w jej całej szerokości. się wokół nas aktów przypominania dodajemy właśnie ten wymiar, który poza tym był reprezentowany stosunkowo słabo i w odniesieniu do którego uważamy się za kompe- Miloš Řezník tentną instytucję. Dyrektor Instytutu Warszawa, marzec 2019 r. Z jednej strony był to zwłaszcza cykl filmów, zorganizowany wspólnie z warszawskimi placówkami kulturalnymi Nie- miec, Polski, Francji, Włoch, Słowacji i Czech (czyli krajów A. Prace badawcze 5

A. Prace badawcze 1. Regionalność i powstawanie regionów

Innowacyjne badania podstawowe są głównym polem działalności Plan sytuacji – mapa kolei – Praga – Mińsk – Siedlce. Droga żelazna Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Również w 2018 roku Warszawsko-Terespolska, pracownicy Instytutu badali historię Polski w jej europejskim kontekście, 9 października 1866 r., uwzględniając jej całościową chronologiczną głębię i szerokie spektrum Z Księgozbioru oddziału tematyczne. W obliczu ograniczonych zasobów kadrowych usiłowania te Warszawskiego Towarzystwa sprowadzały się w konkretnej praktyce badawczej do prowadzenia wybra- Popierania Przemysłu i Handlu, s. 4. nych badań naukowych w ramach poszczególnych projektów. Prace skupia- ły się na konkretnych problemach, w odniesieniu do których można było wykorzystać w szczególny sposób specyficzne atuty i zasoby wynikające z lokalizacji NIH w Warszawie.

Następujące obszary tematyczne znajdowały się w centrum zainteresowania:

Regionalność i powstawanie regionów Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej Powstanie tego zespołu badawczego jest odpowiedzią regionalne struktury powstają i jakie regiony są w sensie Nowe konfiguracje imperialne. Dynamika państwa i społeczeństwa na rosnące w ostatnich latach znaczenie regionalnych dyskursywnym „pomyślane”? Jakim historycznym i funkcjo- w Polsce i na Litwie w „długim” XIX wieku perspek­tyw badawczych. Są one po pierwsze wykorzysty- nalnym przemianom podlegają te figuracje? Jaką siłą legity- Przemoc i obca władza w XX wieku – „stuleciu skrajności” wane w sposób heurystyczny do analizowania procesów mizacyjną dysponowały one w przeszłości i dysponują teraz? Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności history­cznych. Próbuje się przy tym stosować zasadę, aby unikać skupiania się na kategoriach narodowych i państwo­ Wobec dużej roli, jaką odgrywały regionalizm i powstawa- Działalność tych zespołów badawczych obejmuje zarówno pojedyncze pro- wych. Po drugie, do historyzującej analizy regionalnych nie regionów w historii ziem polskich niemal wszystkich jekty pracowników naukowych Instytutu, jak również, w miarę możliwości, kategorii i regionalności stosowana jest, w kontekście epok, począwszy od średniowiecza, a na teraźniejszości projekty stypendystów, praktykantów i naukowców wizytujących. Dzięki temu strukturalnym­ jak i dyskursywnym, perspektywa regionalna. skończywszy, ziemie polskie stanowią idealny punkt wyj- tworzą wspólny horyzont tematyczny, umożliwiający efektywną dyskusję ścia dla środkowo(-wschodnio)europejskich, a częściowo i pracę nad zagadnieniami, które można i należy rozpatrywać w kontekście Region jest z definicji częścią całości, tzn. może on być i ponadregionalnych porównań. Potencjał ten powinien międzynarodowym. postrzegany wyłącznie jako jednostka, która podporząd- zostać wykorzystany w poszczególnych przedsięwzięciach kowana jest obszarowo i funkcjonalnie innej nadrzędnej naukowych. Jak wynika z zarysowanego powyżej ogólne- jednostce. Oznacza to, że każde zajmowanie się katego- go katalogu pytań badawczych, tematyka wymaga wręcz riami regionalnymi jest jednoczesnym zajmowaniem się podejścia inter- i transdyscyplinarnego. Ponadto wiele dzia- procesami asymilacji i dyferencjacji. Integracja i dezintegra- łań tego zespołu pokrywa się z innymi przedsięwzięciami cja są w tym wypadku, mimo ich wzajemnej sprzeczności, naukowymi NIH w Warszawie. przedmiotem dyskusji jako „dialektyczna jedność”. Temat ten jest wysoce kontrowersyjny w dyskursach kulturowych i politycznych, przez co staje się społecznie niesłychanie istotny.

Regionalności tworzą funkcjonalnie zmienne konfiguracje, których przemiany historyczne należy zbadać. Ponieważ zaj- mując się regionalnością nieustannie natykamy się na kwe- stie różnorodności i jedności, na pierwszym planie znajdują się pytania dotyczące strukturalnej regionalizacji z jednej strony oraz różnych dyskursów regionalistycznych z dru- giej. Jakie regionalności formują się w jakim kontekście, z jakim odniesieniem do jakich „nadrzędnych” bytów? Jakie 6 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 7

Detal Ołtarza Ukrzyżowania (1651) Malowidło ścienne w Chociebużu w kaplicy Działyńskich w bazylice Zdjęcie: Aleksandra Kmak- św. Tomasza Apostoła w Nowym -Pamirska Mieście Lubawskim, z napisem informującym o jego odnowieniu przez potomków – Jana Ansgary i Teresę Czapską (1736) Zdjęcie: Sabine Jagodzinski

Projekt cząstkowy 1: społecznej awansują nowe rodziny, które jednak często zabezpieczają swoją pozycję w kraju dzięki relacjom pokre- Reprezentacje tożsamości szlacheckiej wieństwa ze starymi rodami. Ważnym elementem szla- checkiej reprezentacji w Prusach Królewskich okazały się Projekt cząstkowy 2: politycznych, religijnych, szkolnych, językowych, społecz- w Prusach Królewskich w XVII katolickie fundacje i sieci współpracy. nych, kulturowych, turystycznych, a także przemysłowych i XVIII wieku Podlasie i Dolne Łużyce. Wizerunek i infrastrukturalnych. Analiza źródeł dopuszcza wniosek, że Oprócz tego badaczka poświęcała uwagę teoretycznym Podlasie i Dolne Łużyce były uważane za ważne szczególnie Opracowanie: dr Sabine Jagodzinski podejściom do powiązań między sztuką, regionem i repre- i internalizacja w dyskursie kulturowym po doniosłych wydarzeniach historycznych. Więcej uwagi zentacją, jako że koncepcje z zakresu geografii sztuki są i społecznym w XIX i na początku poświęcano tymże peryferyjnym regionom także w związku niewystarczające do analizy splotów powiązań artystycz- XX wieku z industrializacją kraju, szerzeniem idei narodowej, rozwo- Badaczka analizuje w tym projekcie przejawy szlacheckich nych. W to miejsce próbowała więc stosować elementy jem turystyki oraz budową i rozbudową sieci kolejowej. kultur reprezentacji w Prusach Królewskich, odwołując się badań nad transferami kulturowymi, pograniczami i siecia­ Opracowanie: dr Aleksandra Kmak-Pamirska do architektury, sztuki i rzemiosła artystycznego. W formie mi współpracy. Sprawozdawczyni planuje udowodnić, że zbliżanie się (do 16 listopada 2018 r.) asymetrycznego porównania uwzględnia również Księstwo do sie­bie perspektywy centralnej i peryferyjnej opierało (od 1701 Królestwo) Prus jako byłą część wspólnego kraju. Razem z Aleksandrą Kmak-Pamirską i Milošem Řezníkiem się na nacjonalizacji dyskursów pamięci i historii. Zakłada, sprawozdawczyni była redaktorką tomu dokumentującego Głównym celem projektu jest rekonstrukcja wizerunku pery- że elity jako główni protagoniści tworzyły pewną koncepcję W kontekście zakładanej silnej więzi elit z cieszącymi się konferencję „Regionalność jako kategoria historyczna – feryjnych regionów Podlasia i Dolnych Łużyc z perspektywy regionu i regionalności, którą uważały za część ogólnej sporą autonomią Prusami teza wyjściowa polega na tym, procesy, dyskursy, tożsamości w Europie Środkowej od XVI zewnętrznej, przedstawienie internalizacji tego obrazu oraz koncepcji państwa narodowego. Kierowały się przy tym że na poziomie reprezentacji artystycznej można zaobser- do XIX wieku”, który ma się ukazać w 2019 roku. Ponadto stworzenie spójnego obrazu narodu w Polsce i Niemczech celem stworzenia spójnego obrazu narodu. wować decydujące o tożsamości szlachty regiony odniesienia zespół badawczy stworzył koncepcję kolejnej konferencji w XIX i na początku XX wieku. o płynnych granicach, częściowo niezgodnych z granica- na ten temat, która miała się zogniskować na „twórcach” Wstępne rezultaty badań były przedstawiane na różnych mi terytorialnymi. Badaczka określa te regiony dokładniej regionów. W 2018 r. badaczce udało się dokonać ewaluacji licznych konferencjach i w szeregu artykułów. Razem z Sabine na podstawie analizy czołowych rodów szlacheckich. ważnych publikacji i artykułów prasowych (m.in. „Gazeta Jagodzinski i Milošem Řezníkiem badaczka zredagowała Dodatkowo Sabine Jagodzinski reprezentowała interesy Handlowa”, „Kronika Rodzinna”), egodokumentów oraz ponadto tom dokumentujący konferencję „Regionalność Dzięki niepublikowanym manuskryptom inwentaryzacyj- pracowników naukowych jako ich rzeczniczka. Była również obrazów (m.in. Carla Blechena i Fritza Lattke) i albumów jako kategoria historyczna”, a we współpracy z Sabine nym z dawnego województwa gdańskiego i olsztyńskiego recenzentką tomu złożonego z artykułów poświęconych fotograficznych. Uczona prowadziła badania w Instytu- Jagodzinski, Marią Cieślą, Zdenkiem Nebřenským i Milošem IS PAN udało się odkryć pewne nowe miejsca i obiekty pomorskim pałacom rezydencyjnym, przeredagowała esej cie Łużyckim w Budziszynie i jego oddziale w Chociebu- Řezníkiem opracowała koncepcję konferencji „Twórcy szlacheckiej reprezentacji, jednak tylko bardzo niewiele poświęcony osmanizmom w Europie Środkowo-Wschodniej, żu, gdzie zapoznawała się między innymi z czasopismem regionów w Europie Środkowo-Wschodniej”, która odbę- informacji o fundatorach i ikonografii. wzięła udział w dwóch szkoleniach i zakończyła pracę nad „Bramborski Casnik” i rozmaitymi źródłami turystycznymi. dzie się w maju 2019 roku. przekładem swojego doktoratu na język polski. Ukaże się on Oprócz analizy tego materiału źródłowego na bieżąco Oprócz uzupełniania zgromadzonego materiału badaczka we współpracy z Pałacem-Muzeum Króla Jana III Sobieskie- uzupełniała bibliografię projektu. zajmowała się jego strukturyzacją. Ze względu na niejedno­ go w Wilanowie. Wreszcie w ramach zajęć dydaktycznych rodną sytuację pod względem źródeł celem jest opracowanie na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie poprowadziła Badaczka napisała pierwsze opracowanie poświęcone mapy, która pokaże strategie magnatów (miejsca, z których seminarium blokowe na temat „Wojna i sztuka. Media wizu- tematowi projektu, zatytułowane: Tworząc spójny naród. wypływały impulsy, punkty węzłowe, podregiony). Decy- alne w okresie wojen tureckich w XVII w.”. Konstruowanie regionu w dyskursie kulturowo-społecznym zja o realizacji technicznej i wizualizacji musi jeszcze zostać w perspektywie centro-peryferyjnej w Polsce i Niemczech. podjęta. Selekcjonowane są poszczególne kompleksy tema- Przykład Podlasia i Dolnych Łużyc. W sześciu głównych roz- tyczne do głębszej analizy. działach tomu jest mowa oprócz terytorium Podlasia i Dol- nych Łużyc między innymi o pojęciach peryferii, regionu, Zasadniczo należy zwrócić uwagę na cezurę w kulturze regionalności i regionalizmu. Ponadto autorka przedsta- szlacheckiej na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy w Pru- wia najważniejszych protagonistów z centrum i peryfe- sach Królewskich manifestują się nowe orientacje (Francja, rii oraz analizuje znaczenie regionów peryferyjnych dla Saksonia) i dochodzi do przesunięć wśród elit: w hierarchii centrów – zwłaszcza pod kątem aspektów historycznych, 8 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 9

Motywy historyczne z dziejów Jan Feliks Piwarski, Szynki Targ Pomorza na współczesnych za Żelazną Bramą malowidłach w kościele Źródło: Polona parafialnym w Darłowie

Projekt cząstkowy 3: Badacz odbył kolejne podróże studyjne po środkowych Projekt cząstkowy 4: w tym kontekście zwłaszcza tematem znajomości języków i północnych Kaszubach oraz do Gdańska, służące bada- przez Żydów w XVIII wieku, co umożliwia krytyczna analiza Zróżnicowanie regionalne, niom terenowym. Chodziło w nich konkretnie o obserwa- Wschodnioeuropejski region źródeł polskich. cję, dokumentowanie i analizę regionalnej muzealizacji etniczność i kultura historyczna. kultury kaszubskiej oraz innych form prezentacji, a także gospodarczy jako obszar działania Podczas prac badawczych w Narodowym Archiwum History­ Kaszuby w XX wieku o badanie narracji stanowiących ich podstawę. Koniec roku żydowskich przedsiębiorców w XVIII w. cznym w Mińsku uczona dokonała ponadto ewaluacji kore- uczony poświęcił na pisanie licznych obszernych artykułów spondencji Szmojły Ickowicza z królewieckimi kupcami Opracowanie: prof. dr hab. Miloš Řezník do przygotowywanej przez Instytut Kaszubski w Gdańsku Opracowanie: dr Maria Cieśla Adolphem i Friedrichem Saturgusami. Ten materiał źródłowy encyklopedii kaszubskich tradycji, mitów i symboli. Dzieło ma spore znaczenie dla przedstawienia międzynarodowych to powstaje w ramach projektu kooperacyjnego związa- kontaktów braci Ickowiczów. Na podstawie analizy istnieją- W projekcie cząstkowym, którego ogólny opis można zna- nego z Instytutem Kaszubskim i finansowanego z polskich Projekt dotyczy jednego ze wschodnioeuropejskich regio- cych jeszcze rachunków rodzeństwa Ickowiczów i Saturgu- leźć już we wcześniejszych (internetowych) publikacjach środków krajowych. nów gospodarczych, postrzeganego z perspektywy człon- sów badaczce udało się obszerniej opisać rozwój i dynamikę i sprawozdaniach naukowych, sprawozdawca w dalszym ków żydowskiej elity gospodarczej. Podstawą metodyczną kontaktów ekonomicznych oraz bliżej określić ich zasięg ciągu łączył perspektywy obszarów badawczych 1 i 5. Sku- Działania organizacyjne służyły nadal do silniejszego osadze­ jest analiza sieci kooperacji, stworzonych przez żydowskich geograficzny. piał się również nadal na „endogennym” różnicowaniu nia tematu w ogólnych badaniach nad regionalizmem przedsiębiorców. Badanie ogniskuje się na braciach Szmojle regionalno-etnicznego dyskursu przestrzeni przez kulturę i regionalnością. Rozwijana była zwłaszcza współ­praca i Gdalu Ickowiczach. Sprawozdawczyni wykorzystała ponadto miniony rok do historyczną i związane z nią praktyki. Na pierwszym planie z Pracownią Badań nad Narracjami Pamięci Pogranicza intensywnego opracowywania zagadnień teoretycznych znajdują się więc pytania o sposoby wewnętrznej regionali- na Uniwersytecie Gdańskim oraz Instytutem Polonistyki W 2018 r. badaczka przeprowadziła ostatnie kwerendy i dotyczących krytyki źródeł. Rezultaty prezentowała na zacji wizji kaszubskiej (małej) ojczyzny, o to, jakie jednostki Uniwersytetu Wrocławskiego. w Głównym Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Intensy­ różnych konferencjach, dyskutując z jednej strony o tym, regionalne są w ich ramach definiowane, jaką symbolicz- wna kwerenda w zbiorze korespondencji rodu Radziwiłłów w jakim zakresie można wykorzystywać polskie źródła jako ną rolę pełnią poszczególne (pod)regiony i jaki jest udział Rozpoczęto również przygotowywanie czterech konferencji, (AR V) przyniosła wiele nowych informacji. Na podstawie podstawę badania biografii zamożnych Żydów, z drugiej zaś kultu­ry historycznej w tych procesach. zaplanowanych na rok 2019. nowo pozyskanych źródeł udało się poszerzyć krąg anali- omawiając metodyczne zagadnienia dotyczące tworzenia zowanych współpracowników braci Ickowiczów. Ponadto i „twórców” regionów. Publikacja referatu na ten temat Kwerendę w literaturze i źródłach sprawozdawca prowadził Sprawozdawca napisał wiele artykułów naukowych do sprawozdawczyni przeprowadziła studia mikro­historyczne jest obecnie w przygotowaniu. głównie w Warszawie i Gdańsku. Jej przedmiotem były – niemiecko-czesko-słowackich materiałów do nauczania dotyczące tych rodzin, które najdłużej pracowały dla bra- oprócz aktualnych paradygmatów badawczych dotyczących historii oraz przetłumaczył na niemiecki książkę Jacka ci – w tym Wawrzyńca i Justyny Mejerów. Obecnie kończy We współpracy z Anną Michałowską–Mycielską i Adamem regionalności – nadal literatura kaszubska, wydawnictwa Staszewskiego­ Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie ona artykuł o nieszlacheckich współpracownikach Szmojły Kaźmierczykiem badaczka przygotowała koncepcję konfe­ prasowe oraz akta związane z ruchem kaszubsko-pomor- (przekład ten ma się wkrótce ukazać). Ickowicza i ich funkcji w sieci kooperacji Anny Radziwiłłowej.­ rencji na temat żydowskich regionów w epoce wczesno- skim. W 2018 r. badacz skupiał się zwłaszcza na publicystyce Zajęła się również pytaniem o kontakty między­narodowe nowożytnej, która odbyła się w listopadzie w Warszawie. kaszubskiej od lat pięćdziesiątych po lata siedemdziesiąte Ponadto opiekował się trzema pracami doktorskimi, z któ- obu braci, dokładniej badając ich rolę w przejęciu tak Ponadto, pracując w zespole badawczym 1, sprawozdaw- XX wieku, międzywojennych przewodnikach turysty­cznych rych jedna została ukończona, oraz pracował jako recenzent zwanych dóbr neuburskich przez Annę Radziwiłłową. czyni współtworzyła koncepcję konferencji „Twórcy regio- i kaszubskiej literaturze historycznej oraz na pamiętnikach dla Szwajcarskiego Narodowego Funduszu Promocji Badań Sprawo­zdawczyni prowadziła poza tym badania w Izraelu, nów w Europie Środkowo-Wschodniej”, która odbędzie się kaszubskich działaczy i literatów. Pod względem chrono­ Naukowych (SNF), Austriackiej Akademii Nauk, dla kilku zwłaszcza na temat kontaktów braci Ickowiczów z żydowską w maju 2019 roku. logicznym w dalszym ciągu priorytetowo traktował pierwsze czasopism i wydawnictw w Niemczech, Czechach i Polsce elitą gospodarczą w Europie Zachodniej. Ta kwerenda, która siedemdziesięciolecie XX wieku, perspektywicznie nieco sil- oraz w przewodach doktorskich, postępowaniach habili­ odbyła się w większości w bazie danych Responsa Uniwer- W 2018 r. badaczka redagowała wspólnie z Ruth Leisero- niej uwzględnił jednak kolejne dekady aż po współ­czesność. tacyjnych, a także postępowaniach o nadanie tytułu profe- sytetu Bar Ilan, przyniosła jednak niewiele wartościowych witz artykuły do tomu zbiorowego pod tytułem Space as Szczególną uwagę poświęcał symbolom kaszubskich sora na uniwersytetach w Chemnitz i Koszycach. informacji. W Izraelskiej Bibliotece Narodowej badaczka a Category in the Research of the History of Polish Jews, regional­ności i kultury historycznej, zwłaszcza przemianom przyjrzała się najnowszej literaturze na temat żydowskich który ukaże się w 2019 roku w wydawnictwie Harrassowitz. semantyki i funkcji tych symboli aż po koniec XX wieku. elit gospodarczych, przy czym szczególnie owocna była kwerenda literatury pod kątem krytyki źródeł. Zajęła się 10 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 11

Huta Laura na Górnym Śląsku w XIX wieku Źródło: Wikimedia Commons

2. Religia, polityka i gospodarka w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej

Piec kaflowy z herbem Gdańska, Bauske 1588 Zdjęcie: Almut Bues Projekt cząstkowy 5: udawało się zapewnić tylko w wyjątkowych wypadkach. Ekonomicznemu bytowi tych placówek zagrażały dodatko- Przestrzenność społeczeństwa: wo silne wahania ekonomiczne, co nierzadko prowadziło do tego, że przedsiębiorcy decydowali się na ich przeka- instytucje socjalne w miastach zywanie gminom samorządowym. przemysłowych Europy Środkowej W roku sprawozdawczym badacz przeprowadził przede Od wczesnego średniowiecza dokonywały się w Polsce Myśl przewodnia projektu „Marrying Cultures” (2013–2016), Opracowanie: dr Zdeněk Nebřenský wszystkim pierwsze kwerendy literatury oraz próbkę źró- zasadnicze procesy przemian, innowacji i modernizacji, finansowanego przez UE (HERA JRP) była następująca: za (od 1 marca 2018 r.) deł w czeskich archiwach regionalnych i lokalnych (Most, które z punktu widzenia elit miały doprowadzić do zre­ każdym razem, gdy król lub książę bierze za żonę kobietę Broumov, Opawa, Brno). O ile czeskie archiwa powiatowe, formo­wania i ocalenia Rzeczypospolitej. O ile przodująca z innego kraju, zderzają się ze sobą co najmniej dwie kultury. miejskie i firmowe zawierają wiele różnych źródeł takich rola szlachty w tych procesach jest od dawna przedmiotem Małżonka mówi nierzadko innym językiem niż ten, którym Projekt podejmuje zagadnienie budowy instytucji socjal- jak np. projekty budowlane, plany architektoniczne, kore- szczegółowych badań, to względnie mało uwagi poświę- posługuje się dwór jej męża, często jest innego wyznania nych w małych miastach przemysłowych Europy Środkowej spondencję urzędową, skargi robotników czy wspomnienia cano dotychczas dwóm potencjalnie ważnym czynnikom – i wyrosła w innej kulturze dworskiej. Niezależnie od tego, w drugiej połowie XIX wieku. Badania ogniskują się na przedsiębiorców, to zasoby archiwalne mniejszych polskich po pierwsze Kościołowi i religii, a po drugie gospodarce. czy integruje się z nowym otoczeniem, czy też je odrzuca, tworzeniu rozmaitych tego rodzaju instytucji. Analizowane miast przemysłowych i tamtejszych przedsiębiorstw są bar- O mobilizujących impulsach i stymulowaniu modernizacji powoduje transformację swego najbliższego otoczenia. Aby są więc na przykład łaźnie i kuchnie publiczne, mieszkania dzo niekompletne. Ponadto literatura sekundarna na temat ze strony polityki kościelnej i konfesyjnej, struktur kościel- zrozumieć rolę zagranicznych małżonek jako podmiotów, komunalne, szpitale, przedszkola czy biblioteki publiczne gospodarczej i społecznej historii Polski w drugiej połowie nych i wyznaniowych, splecionych ze sobą w skali całego narzędzi i katalizatorów transferu kulturowego, analizo- w mniejszych miastach prowincjonalnych nie tylko jako XIX wieku nie jest tak obszerna jak w przypadku Czech. kontynentu elit i dynastii oraz powiązań intelek­tualnych wane są przykłady, ujawniające kulturowe efekty synergii filantropijne, paternalistyczne lub pragmatyczne inicja- Obecnie sprawozdawca zajmuje się doborem odpowiednich i artystycznych wiadomo stosunkowo niewiele. Bada- i dające możliwość krytycznego spojrzenia na współczesne tywy poszczególnych przedsiębiorców i gmin miejskich, przypadków do porównania (miasta przemysłowe w Rze- nia zognisko­wane na koncentracji władzy, administracji wyobrażenia o centrum i peryferiach. Badane są teksty, lecz również w ramach polityki społecznej imperialnego szy Niemieckiej, monarchii habsburskiej i Cesarstwie Rosyj- i gospodarki­ w średniowiecznej Polsce i Rzeczpospolitej kultura materialna, muzyka i architektura jako przejawy państwa. Znaczenie projektu polega na określeniu, jakie skim), do czego będą konieczne kolejne badania archiwalne. szlacheckiej mogą posłużyć nowemu zrozumieniu tych spotkań międzykulturowych, powodowanych przez zawie- efekty synergii wynikały ze współpracy między imperium, Badacz rozważa wybranie Żyrardowa i Bielska-Białej jako zagadnień. W centrum uwagi znajdują się bezpośrednie ranie małżeństw dynastycznych. Umożliwia to przyjrzenie miastem a prywatnymi przedsiębiorstwami. przypadków do analizy. oddziaływanie religii i gospodarki na politykę oraz współ- się dawnej Europie z bardziej niż dziś zróżnicowanymi grani­ czesne próby jego wyjaśnienia. Główną rolę odgrywają cami językowymi, kulturowymi i politycznymi. Sprawozdawca stosuje koncepcję tak zwanego „welfare Projekt przedstawiono podczas Forum Studiów Transregio- zagadnienia kontaktów międzywyznaniowych i między- capitalism” oraz analizuje koncepcje „welfare policies”, nalnych „Trafo”. W szerszym kontekście projektu znajdo- religijnych, zarządzania konfliktami i mediacji oraz temat Punktem wyjścia drugiego projektu badawczego są funk- dyskutowane przede wszystkim wśród historyków amery- wała się współpraca z dwoma postdoktorantami i jednym monetyzacji i komercjalizacji w kontekście europejskim. cje metali szlachetnych w społeczeństwach wczesno­ kańskich i angielskich. Pada przy tej okazji pytanie, czy takie doktorantem w Instytucie Historii Społecznej i Gospodarczej średniowiecznych. Kluczowe znaczenie ma przy tym podejście można wykorzystać także w Europie, a zwłasz- Uniwersytetu Karola w Pradze. W 2018 r. działania w tym obszarze tematycznym skupiły się kwestia, czy stosowanie monet i srebrnych płacideł, naszyj- cza w Europie Środkowej. W Europie Środkowej u schyłku z jednej strony nadal na opracowywaniu tematów objętych ników i bransolet lub sztabek i prętów ograniczało się do XIX wieku było jeszcze znacznie mniej dużych przed- Poza tym sprawozdawca rozpoczął 1 marca pracę jako kie- międzynarodowym projektem badawczym „Marrying Cul- „gospodarki prestiżowej” i handlu z odległymi krajami, siębiorstw i koncernów niż w USA. Imperialne państwo rownik Filii NIH w Pradze. Jego zajęcia składają się w 50% tures. Queens Consort and European Identities 1500–1800”, czy też znajdo­wały się one w obrocie również jako środek i wspólnoty regionalne były ponadto znacznie silniejsze z działalności organizacyjnej, a w 50% z naukowej. Filia z którego programem i działaniami można się zapoznać na płatniczy w handlu regionalnym i lokalnym. Na podstawie niż w Ameryce. Wypływa z tego towarzysząca projektowi w Pradze ściśle współpracuje z oddziałem monachijskiego stronie internetowej www.marryingcultures.eu oraz na znalezisk numizmatycznych i archeologicznych oraz źró- hipoteza, że instytucje socjalne i opiekuńcze w Europie Collegium Carolinum i Akademią Nauk Republiki Czeskiej. Facebooku. Z drugiej strony kontynuowano prace nad finan- deł pisemnych rekonstruowane są sieci dystrybucji srebra Środkowej powstały na styku interesów państwowych, sowany przez Niemieckie Towarzystwo Badawcze (DFG) w zachodniej Eurazji oraz analizowane wewnątrzspołeczne samorządowych i biznesowych. przedsięwzięciem „Sieci redystrybucji srebra, momenty konstelacje i wymiary używania srebra. monetaryzacji, strefy komercjalizacji, krajobrazy waluto- Większość prywatnych przedsiębiorców dysponowała we. Pieniądz kruszcowy w Europie Środkowo-Wschodniej wprawdzie środkami finansowymi na tworzenie instytucji w jego kontekstach społecznych, gospodarczych i fiskalnych, socjalnych i opiekuńczych, ale długofalowe finansowanie od ok. 800 do ok. 1200 roku”. 12 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 13

Dokument księżnej Anny Denar krzyżowy, „dolar“ schyłku Kurlandzkiej i Semigalskiej, XI wieku. Mitawa 13.12.1584, LVVA 5561, Źródło: Wikipedia, dostęp 4, 680 7.01.2019

Projekt cząstkowy 2: archeologii i antropologii kulturowej, i za pomocą stworzo- nej bazy danych włącza je do analizy zagadnień z za­kresu Sieci redystrybucji srebra, momenty nauk historycznych. Ma to być opartym na metodach inter- dyscyplinarnych przyczynkiem do badania zarówno form Projekt cząstkowy 1: i przyrodniego rodzeństwa oraz życia rodzeństwa z nie- monetaryzacyjne, strefy komercjalizacji, interakcji i komunikacji w łonie poszczególnych społe­ prawego łoża w rodzinach książęcych. Księżniczki wycho- krajobrazy walutowe. Pieniądz meta- czeństw Europy Środkowo-Wschodniej, jak i wzajemnych Marrying Cultures: Queens Consort dziły często za owdowiałego małżonka, wskutek czego lowy w Europie Środkowo-Wschodniej powiązań i oddziaływań między rozmaitymi podmiotami przybywały na dwór, gdzie były już dzieci niekiedy starsze w zachodniej Eurazji. and European Identities 1500–1800 od nich samych. Ten splot okoliczności społeczno-kulturo- w jego kontekstach społecznych, wych i społeczno-gospodarczych sprawozdawczyni zbadała W 2018 r. badacz dokonał ewaluacji kilku znalezisk metali Opracowanie: dr Almut Bues gospodarczych i fiskalnych, na przykładzie Zofii Jagiellonki i jej pasierba Juliusza von szlachetnych, odwiedzając w tym celu Gabinet Numizma- Braunschweig-Wolfenbüttel. od ok. 800 do ok. 1200 r. tyczny w Berlinie, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu oraz Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Pozna- Opracowanie: dr hab. Dariusz Adamczyk W 2018 r. badaczka ukończyła 375-stronicową edycję Zofia Kolejnym priorytetem badawczym było w minionym roku niu. Wstępne rezultaty badań zaprezentowano i prze- Jagiellonka, Herzogin von Braunschweig-Wolfenbüttel wydarzenie z roku 1518 – ślub króla Zygmunta I i mediolanki dyskutowano na konferencjach w Kulicach, Warszawie (1522–1575). Akten zu Heirat, Tod und Erbe – owoc finanso­ Bony Sforzy w Krakowie. Przebieg tych uroczystości unaocz- i Wrocławiu. wanego przez UE (HERA JRP) projektu „Marrying Cultures: nia kilka opisów (autorstwa między innymi Justusa Ludwiga W 2018 r. sprawozdawca kontynuował przedsięwzięcie Queens Consort and European Identities 1500–1800”. Deciusa, Niccolò Antonia Carmignano czy Eberharda Fer- finansowane przez Niemiecką Wspólnotę Badawczą. Jeden Ponadto powstało pięć rozdziałów planowanej monografii. Archiwalia zebrała z dwunastu archiwów i bibliotek w pię- bera). W 2018 r. udało się dokonać ewaluacji nieznanego z doniosłych elementów projektu dotyczy zagadnienia, czy Są one poświęcone chronologii i geografii sieci redystrybucji ciu krajach. Dokumentują one m.in. negocjacje w sprawie dotychczas raportu młodego frankijskiego rycerza, który użytkowanie metali szlachetnych odpowiadało logice Homo srebra od końca X do początku XII wieku. Okres ok. 1100 r. zawarcia małżeństwa i obejmują rozmaite akta spadkowe. sam był uczestnikiem wydarzenia i wyrażał się entuzjastycz- Politicus, czy raczej Homo Oeconomicus. Czy ich stosowanie można interpretować jako monetarny „przełom epok”, Inwentarze uzmysławiają jednak przede wszystkim osobiste nie przede wszystkim o turniejach rycerskich. ograniczało się zatem tylko do „gospodarki prestiżowej”, gdyż załamał się import monet na wschód i północ konty- bogactwo Zofii Jagiellonki, o które opłacało się walczyć handlu z odległymi krajami i rynków regionalnych, czy nentu oraz nastąpiło przejście do emisji rodzimych dena- jej spadkobiercom. Z przyczyn prawnych mienie to było Chociaż istnieje już wiele prac badawczych i publikacji też znajdowały się one w obrocie także w handlu lokal- rów. Rzuca się przy tym w oczy synchroniczność konfliktów przechowywane razem i jeszcze dziewięć lat po śmierci poświęconych Gotthardowi Kettlerowi, to jego małżonka nym? W jaki sposób można „zmierzyć” stopień monetyzacji politycznych w Europie Wschodniej, Środkowej i Północnej, księżnej można było je spisać w całości. Chociaż w cesarskim Anna Meklemburska, która wniosła bardzo duży wkład i od kiedy można mówić o komercjalizacji? I wreszcie: czy które towarzyszyły tej komercyjnej transformacji. Społecz- recesie z 1583 r. uznano prawomocność roszczeń do spuści- w budowę nowo utworzonego księstwa Kurlandii, cieszyła monety­zacja była procesem linearnym, czy też charaktery- ne „przegrzanie” może być zatem rozumiane jako zbieg zny i przyznano polskiej Koronie rekompensatę finanso­wą, się dotychczas niewielkim zainteresowaniem naukowców. zowała się raczej brakiem ciągłości niż ciągłością? pokrewnych zjawisk, między którymi nie było wprawdzie dynastia Welfów potrafiła nieustannie przeciągać sprawę, Sytuacja pod względem źródeł nie jest wcale zła, jednak związku przyczynowo-skutkowego, ale których nagroma- tak by wreszcie zakończyła się niczym. Dopiero po wygaśnię­ dokumentów i obiektów – jak to często bywa w przy­ Aby uczynić zadość złożoności przemian historycznych i nie dzenie w jednym czasie nie było również przypadkiem. ciu dynastii Wazów w 1672 r. – w 1634 r. także u Welfów padku małżonek – trzeba szukać w wielu różnych miejscach objaśniać ich monokauzalnie ani jednowymiarowo, badacz wygasła środkowa dynastia brunszwicka – przestano aktyw- (m.in. w Bowsku, Berlinie, Cieszynie, Dreźnie, Gdańsku, opracował zestaw wskaźników, służących do analizy danych nie zajmować się tą sprawą. 87 opublikowanych in extenso Helsinkach, Jełgawie, Rydze, Petersburgu, Schwerinie, konstelacji i parametrów. Kolejny element opracowania dokumentów opatrzono ilustracjami, które dają wyobra­ Szczecinie, Warszawie, Wiedniu, Wolfenbüttel). Zbieranie polega z kolei na rekonstrukcji i kontekstualizacji sieci han- żenie o różnych gatunkach źródeł. materiałów o pierwszym pokoleniu książęcych małżonek dlu oraz kierunków przepływu metali szlachetnych (z kali- w księstwie Kurlandii jest w znacznej mierze zakończone. fatu oraz z Niemiec i Anglii) w przestrzeni i czasie. Punktem Rodziny patchworkowe były wśród szlachty w epoce wyjścia jest kilkaset znalezisk srebrnych skarbów oraz liczne wczesno­nowożytnej na porządku dziennym, ale dotych- pojedyncze znaleziska monet z osiedli, murów grodzkich czas raczej nie badano ich systematycznie. Znaczna potrze- i cmentarzysk, które odkopano lub przypadkowo odkryto ba badań naukowych występuje zwłaszcza w odniesieniu w Polsce i które są datowane na IX–XII wiek. W celu roz- do skutków utraty jednego z rodziców, relacji między szerzenia analizy źródeł numizmatycznych sprawozdawca dziećmi a macochą, wspólnego wychowywania rodzeństwa bierze pod uwagę dokonania pokrewnych dziedzin, czyli 14 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 15

Antoni Oleszczyński (1794–1879), Kowno, dzisiejsza stolica Żmudzi, 1850. Źródło: Polona 3. Nowe konfiguracje imperialne. Dynamika państwa i społeczeństwa w „długim” XIX wieku

Julian Cegliński: Warsztat naprawy Projekt cząstkowy 1 musieli się specjalizować w innych towarach. Tematem ściśle parowców w Warszawie, dzielnica z tym wiązanym jest „przemyt”, który rozkwitał na zachod- Solec. niej granicy Cesarstwa Rosyjskiego wskutek licznych ogra- Biblioteka Narodowa, G. 859/Sz Przekształcenia obszarów działalności niczeń handlowych w latach dwudziestych i trzydziestych żydowskich kupców 1772–1850 XIX wieku. Kolejnym zadaniem jest wreszcie przyjrzenie się w ramach projektu badawczego tematowi „dostawców Opracowanie: prof. dr hab. Ruth Leiserowitz wojennych i wojskowych” w okresie wojen napoleońskich.

Sprawozdawczyni nadal uczestniczyła w finansowanym W 2018 r. badaczka kontynuowała kwerendę w archi- przez Litewską Radę Naukową i realizowanym przez Uni- Rozbiory Rzeczypospolitej przerwały fazę kryzysu i prze- stłumieniu ruchów liberalno-narodowych i tak zwanemu wach (w Rosyjskim Archiwum Państwowym w Petersbur- wersytet w Kłajpedzie (Center for Study of Social Change łomu w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. kulturkampfowi w Prusach oraz wywalczeniu znacznej gu i w Tajnym Archiwum Państwowym w Berlinie) oraz and Institute of Baltic Region History and Archaeolo­gy) Przeobrażenie imperialnego układu sił w Europie Środkowej autonomii w łonie monarchii habsburskiej przez Galicję. w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej, a także uzupełniała projekcie „Klaipėda Region 1945–1960: The Formation of kosztem Rzeczypospolitej położyło również kres próbom W tym zespole badawczym wstępna faza nowych konfigu- bibliografię dotyczącą bieżących badań. Dzięki temu udało a New Society and its Reflections in Family Stories”. Rezulta- wewnętrznej reformy tego zdecentralizowanego państwa racji imperialnych na początku XIX wieku jest postrzegana się sprecyzować stan badań i zidentyfikować kolejne luki ty tych warsztatów zostały ujęte w 100-stronicowym tekście o charakterze unii. Nastąpiło teraz konsekwentne wcielanie jako przełom epok. Poszczególne projekty stawiają pyta- w badaniach. Oprócz analizowanych zagadnień dotyczą- do zbiorowej monografii, podsumowującej rezultaty całego ziem polskich i litewskich do trzech imperiów rozbioro- nia o długofalowe oddziaływanie procesów politycznych, cych rodzaju towarów handlowych, ośrodków handlowych projektu, która została ukończona pod koniec roku (wraz wych. Wilno, Warszawa, Poznań i Kraków stały się pery­ ekonomicznych i społecznych, które rozpoczęły się w tym i obrotu towarowego, a także zmian przepisów granicznych z końcem 2,5-letniego projektu) i ukaże się w kwietniu feriami w stosunku do ośrodków w St. Petersburgu, Berlinie okresie, a uwidoczniły w pełni często dopiero w drugiej i celnych, pewną rolę odgrywały również aspekty infra- 2019 r. i Wiedniu. Już po krótkim czasie proces ten przerwały woj- połowie XIX wieku. struktury oraz imperialnej obecności w miastach litewskich. ny napoleońskie, które przyniosły temu regionowi nowe Należy tu podkreślić, że węzłowe działania carskich admini- Do innych prac badaczki należała redakcja językowa rozumienie państwa i prawa. Francuski code civil stał się Pierwszy projekt – „Przekształcenia obszarów działalno- stratorów – przede wszystkim w miastach byłego Wielkiego maszyno­pisu Iwony Dadej Beruf und Berufung trans­ prawnym fundamentem rozwoju kapitalistycznych stosun- ści żydowskich kupców 1772–1850” – dokonuje wnikliwej Księstwa Litewskiego – wdrażano dopiero po 1840 r., kiedy national. Deutsche und polnische Akademikerinnen in ków produkcji. Jednocześnie spustoszenia spowodowane analizy działalności żydowskich kupców na terenie byłego Statut Litewski zastąpiono prawami rosyjskimi. der Zwischenkriegszeit, którego wydanie jest planowane kampaniami wojennymi, a także kolejne nowe konfiguracje Wielkiego Księstwa Litewskiego. Projekt pokazuje, jak kupcy jako jedna z pojedynczych publikacji NIH. terytorialne – jak choćby krótka faza panowania pruskiego reagowali na nowy ład terytorialny, a też jak sami przyczynili Nader ciekawy i innowacyjny wydaje się wybór lnu i kono- w Warszawie, Białymstoku i Suwałkach – hamowały gospo- się do zaistniałej konfiguracji, rozszerzając swoją regionalną pi jako paradygmatycznych towarów do badania, gdyż Związek z projektem miała też opieka nad dwoma dokto­ darcze przejście do nowej epoki. W toku długiego procesu, sieć handlu na znaczne połacie Cesarstwa Rosyjskiego oraz w analizowanym okresie były to towary zdecydowanie ran­tami na Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie i nad który rozpoczął się po kongresie wiedeńskim i trwał do wzmacniając w ten sposób swoją pozycję ekonomiczną w największym zakresie eksportowane za granicę (głównie jednym przewodem doktorskim, pisanie recenzji dla krajo­ pierwszych dekad XX wieku, trzy imperia przekształciły się i społeczną w St. Petersburgu i Moskwie. Drugi projekt cząst- przez porty bałtyckie), a handel nimi był na badanym obsza- wych i międzynarodowych fundacji, opieka nad pracami w nowoczesne organizmy państwowe, które w zupełnie kowy – „Panoptikon. Historia więziennictwa na terytorium rze realizowany wyłącznie przez kupców żydowskich. Do magisterskimi, odbieranie egzaminów oraz prowadzenie nowy sposób zdefiniowały wzajemne relacje między pań- Polski i Litwy w okresie rozbiorów” – opisuje, jak global- otwarcia nowej perspektywy prowadzi także opis i anali­za seminarium magisterskiego (zajęcia zblokowane) na Uni- stwem, przestrzenią i społeczeństwem. ne dyskursy o reformie więziennictwa zmieniły także na przesuwania się żydowskich ośrodków handlowych. wersytecie Humboldtów w Berlinie. porozbiorowych ziemiach polskich i litewskich przestrzenny W toku tej długofalowej terytorializacji mocarstwa rozbio­ kształt więzień i sposób ich użytkowania. Codzienne życie Po dotychczasowej analizie źródeł i literatury zarysowują rowe wzmacniały swoją obecność na prowincji, ale coraz podczas odbywania kary, którego miejscem w pierwszej się już zagadnienia, które mają zostać szczegółowo opi- wyraźniejsza stawała się również obecność peryferyjnych­ połowie XIX wieku często bywały opuszczone klasztory sane w planowanej monografii. Jednym z nich jest temat protagonistów w centrach imperiów. Poszczególne pro- katolickie. Od połowy stulecia budowano już przeznaczone „urzędów granicznych i celnych”. Na podstawie rozporzą- jekty badają wzajemny związek między moderni­zacją specjalnie dla skazanych więzienia z celami. dzeń oraz źródeł dotyczących zażaleń kupców można tu struktur państwowych a przemianami społecznymi, które zademonstrować, jakie zakazy przywozu i wywozu były znajdowały wyraz w gospodarce, nauce i kulturze, pod wprowadzane oraz jak poważne konsekwencje miały owe względem politycznym zaś ustawicznie kierowały się zmiany. Takie rozporządzenia jak na przykład zakaz eks- przeciwko władzy imperialnej. Wynikające stąd konflik- portu zboża i bydła w 1795 r., zakazy importu kawy i cukru ty zostały w znacznej mierze zbadane we wcześniejszych do imperium carskiego oraz zakaz przywozu smoły do Prus pracach, poświęconych powstaniom w zaborze rosyjskim, w 1839 r. sprawiły, że kupcy w coraz większym stopniu 16 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 17

Pocztówka z Wronek, początek XX wieku

4. Przemoc i obca władza w XX wieku – „stuleciu skrajności”

Żydowscy przechodnie przed Wielką Synagogą w Schrötters­ burgu (Płock), prawdopodobnie w 1940 roku. GStA XX. HA Rep. 240 C 88b

Projekt cząstkowy 2: pracy miało zwiedzenie dawnego klasztoru brygidek we Lwowie, czyli najstarszego więzienia w regionie, oddanego Panoptikon. Historia więziennictwa do użytku już w 1784 r. na terytorium Polski i Litwy Dla pracy w warszawskim NIH owocna była wymiana infor- w okresie rozbiorów macji o zmienionych warunkach tworzenia wiedzy history­ cznej w Polsce i w Niemczech. Inspirujące były poza tym Opracowanie: dr Felix Ackermann rozmowy ze stypendystami, które doprowadziły również do powstania projektu kooperacyjnego z Matthiasem Kalten- brunnerem z Uniwersytetu w Wiedniu. Sprawozdawca opra- Projekt jest poświęcony modernizacji więziennictwa w Pol- cował w tym projekcie metodę łączenia zagadnień z zakresu sce i na Litwie w okresie rozbiorów. Na podstawie porówna­ historycznych i kulturoznawczych badań nad więzieniami. nia sytuacji wewnątrz imperium sprawozdawca analizuje zmianę przeznaczenia klasztorów opuszczonych po roz- W 2018 r. nowe perspektywy postrzegania przedmiotu wiązaniu zakonów oraz budowę nowych więzień. Bada badań otworzyło ponadto przedstawienie i przedyskuto­ ­ wewnętrzne procesy transferów, przyglądając się zmianie wanie koncepcji badawczej w różnych kontekstach kulturo­ biurokratycznego podejścia do religii, pracy i polityki. Bierze wych i dyscyplinarnych. Źródłem nowych impulsów dla również pod lupę dyskursy i praktyki dotyczące reformy bieżącej koncepcji projektu były kontakty z antropologami XX wiek, szczególnie w Europie Wschodniej i Środkowo- Oba bieżące projekty cząstkowe są poświęcone tym zagad- więzień w historycznej Polsce i na Litwie. społecznymi w Sztokholmie, historykami sztuki z Uniwer­ -Wschodniej, był „wiekiem skrajności”. Już podczas pierw- nieniom w szerokim ujęciu metodycznym. Ich wspólną cechą sytetu Europejskiego w Petersburgu, historykami miejskimi szej wojny światowej doszedł do głosu nowy jakościowo jest to, że omijają utarte cezury historyczne, przede wszyst- W 2018 r. badacz systematycznie eksplorował archiwa w Kłajpedzie, a także historykami Europy Wschodniej w nie­ wymiar prowadzenia „wojny totalnej”, możliwy dzięki kim koniec wojny w 1945 r., żeby analizować wydarzenia w Petersburgu,­ Poznaniu, Lwowie, Berlinie i Warszawie. mieckich ośrodkach uniwersyteckich takich jak Monachium, postępowi technicznemu i nowym, radykalnym sposobom wojenne i skutki wojny z poszerzonej czasowo perspektywy Kwerenda ogniskowała się w pierwszej kolejności na historii Pasawa i Berlin. Ponadto sprawozdawca nadal prowadził myślenia. Rosnące w siłę ideologie totalitarne doprowadziły i na tle kompleksowo ujętej sytuacji historycznej. Dzięki architektury oraz instytucjonalnych zmianach administracji­ współpracę naukową poświęconą obszarom miejskim oraz do niewyobrażalnej wcześniej eskalacji przemocy podczas nowym sposobom przedstawiania i objaśniania kontekstów więzień. Zapiski osobiste oraz druki demonstrują ożywio- infrastrukturom państwowym z Laboratory of Critical Urba­ drugiej wojny światowej. Znalazły one wyraz w bezwzględ- społecznych i medialnych mają zostać dokładniej uchwy- ny transfer idei między różnymi mocarstwami rozbioro­ nism w Wilnie, kontynuując systematyczną dyskusję o rela- nej polityce niemieckiego i radzieckiego reżimu okupacyj- cone długofalowe skutki drugiej wojny światowej. Celem wymi, głównie między Rosją a Prusami. Te przeprowadzone cjach między państwowością a urbanistyką. nego, odznaczających się wielką brutalnością zwłaszcza projektu „Północne Mazowsze między polską państwo- w archi­wach prace uwypuklają rozwój nowoczesnych w Polsce. Ludność zajętych terenów stała się obiektem wością a okupacją niemiecką w połowie XX wieku” jest państwo­wych form pracy tymczasowej oraz udział więzień Sprawozdawca przebywał w 2018 r. jako visiting fellow wyzysku ekonomicznego, czystek politycznych i przestępstw ukazanie historii ludności tej rejencji z różnych perspektyw jako zakładów produkcyjnych w kapitalistycznym rynku, w lwowskim Centrum historii miejskiej Europy Środkowo- seksualnych. Jak wielka była eskalacja tej przemocy, widać z uwzględnieniem lokalnych wydarzeń w pierwszych latach a także rolę pracy więźniów w budowie nowych więzień, -Wschodniej. Pisał również wewnętrzne recenzje dla mię- przede wszystkim w eksterminacyjnej polityce systemów powojennych i powrotu tego obszaru do województwa choćby na wschodzie Galicji w Drohobyczu i Stanisławo- dzynarodowych czasopism specjalistycznych. Na Wydziale totalitarnych. Bezprzykładne jest w tym kontekście masowe warszawskiego. Tematem projektu „Zniszczona architektu- wie. Ważny element pracy empirycznej polega na wizytach Historii Uniwersytetu Wileńskiego recenzował ponadto i systematyczne mordowanie europejskich Żydów przez ra jako algorytm szyfrowania przemocy” jest ilustrowanie w historycznych miejscach, w których mocarstwa rozbio- jako członek komitetu ds. prac doktorskich pracę naukową Niemców. Zakres badań obejmuje XX wiek w jego rozma- doświadczenia przemocy i obcej władzy za pomocą obrazów rowe prowadziły w XIX wieku więzienia karne. Szczegól- na temat historii miast i dziejów migracji Kowna i Wilna. itych aspektach od pierwszej wojny światowej do czasu zniszczonej architektury. Analizowane są przede wszystkim nie płodny był obchód dawnego centralnego więzienia Ponadto zwracał uwagę w mediach niemieckojęzycznych na upadku władzy komunistycznej w Europie Wschodniej. Na przykłady z powojennych Niemiec i Polski, które badacze Prowincji Poznańskiej we Wronkach, które do dziś służy sytuację zagrożonych Uniwersytetów Europejskich w Peters- pierwszym planie znajduje się problem niemieckiej okupacji rozpatrują również w kontekście międzynarodowym jako więzienie karne – po tym, jak wykorzystywano je jako burgu, Budapeszcie i Wilnie. Polski podczas drugiej wojny światowej wraz z jej skutkami infrastrukturę­ do nazistowskich i stalinowskich zbrodni na dla społeczeństw powojennych. więźniach politycznych. Równie doniosłe znaczenie dla tej 18 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 19

Mike Boening: Packard Plant, Polsko-niemieckie pogranicze Detroit, 09.12.2012. 1918–1939 i 1939–1945 Źródło: Creative Commons, z perspektywy niemieckiej. dostęp 08.01.2019. Źródło: Publikationsstelle Berlin- Dahlem

Projekt cząstkowy 2: Ważne miejsce zajmowały rozważania dotyczące obecnej metodyki i stanu badań w studiach nad wojnami świato- Północne Mazowsze między polską wymi. Z tego powodu sprawozdawca szukał kontaktów z polskimi badaczami, pracującymi w nowych placówkach, państwowością a niemiecką władzą założonych z motywów dotyczących polityki historycz- Projekt cząstkowy 1: z tematycznym wydaniem czasopisma „kritische berich- okupacyjną w połowie XX wieku nej, takich jak Instytut Pileckiego. Przejawem tego była te”, poświęconym fotografii przemysłowej. Przyczynek ten również odbyta 12 grudnia w warszawskim NIH Debata Zniszczona architektura jako koncentruje się na dyskursie o fotografiach opatrywanych Opracowanie: dr Christhardt Henschel Lelewelowska­ na temat „Przeciwstawne historiografie? w naukowych i publicystycznych polemikach hasłem „ruin Polskie i niemieckie perspektywy historiograficzne II wojny algorytm szyfrowania przemocy porn” i analizuje stanowiące tego podstawę rozumienie świato­wej”. Przedyskutowano tam zagadnienia, takie jak pornografii. W 2018 r. sprawozdawca skupił się w pracy projektowej relacje między niemieckimi a polskimi historykami wojen Opracowanie: dr Annika Wienert na kwerendzie źródeł. W zasadzie udało mu się ukoń- światowych, wzajemna recepcja rezultatów badań oraz Po zapytaniu dotyczącym zeszytu tematycznego „Sites of czyć rozpoczętą w poprzednim roku eksplorację rozległych miejsce Holokaustu w studiach nad wojnami światowymi. Ambi­valence. Reflections on Camps as Cultural Spaces” zasobów archiwalnych w Archiwum Federalnym (Berlin, W projekcie badaczka zajmuje się semantykami zniszczonej austriackiego czasopisma „Zeitgeschichte” powstał arty- Koblencja, Bayreuth), w Tajnym Archiwum Państwowym Realizując nadal aktualny cel, polegający na osadzeniu architektury po 1945 r. Punktem wyjścia tej analizy z dzie­ kuł poświęcony kartograficznym reprezentacjom całko- Pruskie Dziedzictwo Kultury w Berlinie, a także w Archiwum procesów opisywanych na przykładzie rejencji ciechanow- dziny historii sztuki i kultury jest pytanie o to, jakie zna- wicie zniszczonych zespołów architektury obozowej. Jego Politycznym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. A zatem skiej w kontekście czasowym XX wieku, sprawozdawca czenia może uzyskać zniszczona architektura. Z punktu pierwszą wersję badaczka przedstawiła na zaproszenie istotne dla projektu źródła urzędowe na szczeblu Rzeszy skupił się w ostatnich miesiącach na wizjach przestrzen- widzenia teorii architektury chodzi zatem o odwrócenie Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie podczas i prowincji zostały w znacznej mierze przebadane. nych narodowych socjalistów oraz na regionalnych koncep- perspek­tywy – tradycyjnie badana jest konstrukcja budowli, zorganizowanego tam kolokwium. cjach lokalnych protagonistów z okresu międzywojennego projekt zaś skupia się na destrukcji. Nie chodzi przy tym W tymże roku udało się ugruntować dotychczasowe wnioski i powojennego. W toku dalszych prac ma to dotyczyć rów- o akt niszczenia ani o intencje niszczących, lecz o same Wraz z Reginą Wenninger (Centralny Instytut Historii Sztu- dotyczące światów wyobrażeń niemieckich protagonistów,­­ nież innych obszarów tematycznych. I tak w jubileuszowym zniszczone lub uszkodzone obiekty architektoniczne. Przed- ki w Monachium) badaczka została gościnną redaktor­ które determinowały ich podejście do zastanego kraju roku 2018 sprawozdawca poświęcił również wiele uwagi miotem analizy jest interpretujący stosunek do zniszczonych ką tematycznego wydania internetowego czasopisma i żyjących w nim ludzi. Doszły do tego ważne odnalezione pytaniu o rozumienie niepodległości i państwowości w Pol- budowli, wyrażany z reguły za pośrednictwem mediów. Pro- kunsttexte.de. Opiera się ono na wybranych referatach dokumenty, uzupełniające materiały zachowane w polskich sce po 1918 roku. jekt bada takie generowanie znaczeń w kulturze wizualnej z konferencji na temat polsko-niemieckich perspektyw archiwach. Można również nakreślić wyraźniejszy obraz ze szczególnym uwzględnieniem dzieł sztuk plastycznych. w historii sztuki od 1945 r., która odbyła się w poprzednim funkcji niemieckiej/pruskiej administracji w rejencji. W dal- Do tego kontekstu tematycznego należą również warsztaty W wyniku teoretycznych­ dociekań dotyczących fenomenów roku w NIH w Warszawie. szym toku projektu przemawiająca ze znalezionych dotych- poświęcone ruchom świeckim i wolnomyślicielom w Euro- niszczenia architektury sprawozdawczyni wypracowała czte- czas źródeł perspektywa okupantów ma zostać uzupełniona pie, których koncepcję sprawozdawca opracował wraz ry kategorie – gruzy, rozkład, uszkodzenie i aluzja zniszcze- Jako opiekunka stypendysty studiów postdoktoranckich o bardziej intensywną pracę nad ukazaniem perspektywy z Carolin Kosuch w ramach współpracy z Niemieckim Insty- nia (sztuczne / wybudowane ruiny). Floriana Urbana (Glasgow School of Arts) sprawozdawczyni okupowanych. tutem Historycznym w Rzymie i które odbyły się w marcu opracowała razem z nim koncepcję konferencji „Architek- 2018 r. w Rzymie. Impreza ta wyewoluowała z wcześniejszej W 2018 r. badaczka skupiła się głównie na kategorii roz­kładu. tura postmodernistyczna w Polsce”, która odbędzie się we Prace nad tomem zbiorowym, powstającym na podstawie idei projektowej sprawozdawcy, polegającej na zbadaniu – Jako przykład wybrała fotografie dawnych obiektów prze- wrześniu 2019 r. w Warszawie. ubiegłorocznych warsztatów, mają się ku końcowi. Udało cieszących się niewielkim zainteresowaniem w badaniach mysłowych, eksponujące różnego rodzaju niewykorzysty- się pozyskać dodatkowych autorów oprócz uczestników historycznych – relacji między świeckością a utworzeniem wane budowle z widocznymi śladami rozkładu i destrukcji. Ponadto ukazała się rozprawa doktorska badaczki w trze- warsztatów. Dzięki temu tom mógł zostać uzupełniony polskiego państwa narodowego. Nie ma to wprawdzie jak W ostatnich latach powstała ogromna ilość takich fotografii. cim, przeredagowanym wydaniu. o kilka kolejnych ciekawych perspektyw, choćby dotyczących się wydaje oczywistego związku z projektem dotyczącym Można je znaleźć w albumach różnej wielkości i w różnych codziennego życia religijnego i nazistowskiej polityki koś- Ciechanowa, jednak uzyskane tu perspektywy pomagają kategoriach cenowych, w twórczości dziennikarskiej, na cielnej w rejencji, ale również przemocy seksualnej między w zamierzonym osadzeniu niemieckiej okupacji w szerszym instytucjonalnych i komercyjnych wystawach, na rozmaitych okupantami a okupowanymi. Uzupełnienia te wiązały się kontekście historycznych linii rozwojowych w XX wieku. platformach internetowych, w reklamie i marketingu. Pierw- z koniecznością wykonania dodatkowych prac i tłumaczeń. sze wyniki badań sprawozdawczyni przedstawiła w kwiet- Rozpoczęły się również prace nad edycją źródeł dotyczących niu w NIH w Moskwie na konferencji „Transformacja miast rejencji ciechanowskiej, prowadzone wspólnie z Marci­nem przemysłowych”. Wybrany aspekt tego tematu udało się Przegiętką (IPN Warszawa) i Janem Danilukiem (Gdańsk). zaprezentować w czerwcu podczas warsztatów związanych 20 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 21

Oskarżeni o mordowanie Żydów podczas procesu w Kłajpedzie Źródło: OLKM KF 561/1, Muzeum Okupacji i Walki Wyzwoleńczej 5. Funkcjonalność historii w późnej nowoczesności

Projekt cząstkowy 3: Historycznego. Z zeznań świadków wynika, że o masowym mordzie Żydów ze Szkud i z sąsiednich mniejszych miejsco- Powojenny wymiar sprawiedliwości: wości mówiono stosunkowo otwarcie. Ponadto żydowscy obywatele byli identyfikowani w protokołach radzieckich Holokaust a procesy zbrodniarzy urzędników przesłuchujących świadków jednoznacznie jako wojennych na Litwie radzieckiej ofiary drugiej wojny światowej i dlatego tak zachowali ich podczas zimnej wojny w pamięci zwłaszcza mieszkańcy wsi.

Opracowanie: dr des. Gintarė Malinauskaitė Badaczka przejrzała ponadto zasoby Litewskiego Archiwum Narodowego, dotyczące placówek dyplomatycznych Litwy w Waszyngtonie i Nowym Jorku podczas zimnej wojny, oraz dokumenty archiwalne Najwyższego Komitetu Wyzwolenia Projekt badawczy jest poświęcony analizie procesów zbrod- Litwy (VLIK). Te działające za granicą delegacje reprezento- niarzy wojennych, obwinianych o zbrodnie Holokaustu, wały litewskich emigrantów, którzy środkami dyplomatycz- w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej w latach nymi przeciwstawiali się radzieckiej okupacji Litwy. W tym zimnej wojny. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę przypadku sprawozdawczyni dokonała ewaluacji materia- w roku 1990 większość skazanych wówczas osób została łu dotyczącego radzieckiego ścigania zbrodni wojennych uznana przez społeczeństwo litewskie za ofiary sowieckie- na Litwie radzieckiej oraz jego recepcji, łącznie z proce- go systemu sądownictwa i zrehabilitowana. Autorka pro- sem w Kłajpedzie, na emigracji w Stanach Zjednoczonych. Naukowcy w tym zespole badawczym zajmują się różnymi nośni­ków znaczeń o zadawane wprost pytania o ich wyko- jektu dokonuje krytycznej nowej oceny prowadzonych na Z intensywnej kwerendy źródeł wynika, że procesy zbrod- wariantami współczesnego wykorzystania historii. Punk- rzystanie i przyswojenie: jak, w jakim celu, przez kogo i dla radzieckiej Litwie postępowań sądowych w sprawie zbrodni niarzy wojennych na Litwie radzieckiej stały się wydarze- tem wyjścia jest obserwacja symptomatycznej paraleli we kogo wykorzystywane są odniesienia historyczne w tym kon- wojennych. Główną tezą studium jest to, że sala sądowa, niami medialnymi nie tylko na skalę całej Litwy, lecz wniosły współczesnym społeczeństwie: z jednej strony nasze życie kretnym przypadku? Jakie zjawiska są nowe, a jakie można zwłaszcza dla wszystkich uczestniczących w procesach świad- jednocześnie wkład w utrwalenie pamięci o tych zbrodniach przyspiesza i ulega fragmentaryzacji, z drugiej zaś wzrosło przedstawiać w perspektywie historycznej? I wreszcie: co to ków i widzów, przeobraziła się w miejsce pamięci o Holo- wśród emigrantów litewskich w USA. znaczenie przeszłości, mimo (albo właśnie dlatego) że coraz wszystko oznacza dla naszych wyobrażeń o historii? kauście, w którym – w odróżnieniu od oficjalnej polityki szybciej staje się nam obca. Wielkim powodzeniem cieszą pamięci – można było stosunkowo otwarcie mówić o prze- W 2018 r. badaczka zajęła się poza tym organizacją i mode- się średniowieczne jarmarki, filmy historyczne i turystycz- Projekty badawcze, które można przyporządkować do życiach wojennych. racją uroczystego otwarcia filii warszawskiego NIH w Wilnie, ne „podróże w czasie”. Czasopisma i powieści historyczne nowej­ dyscypliny public history, zajmują się nie tylko prakty­ które odbyło się we współpracy z ambasadą RFN, a poza tym zapełniają regały w księgarniach, a nawet czasy najnow- kami przyswajania i recepcji historii w przestrzeni publicz- W 2018 r. badaczka uściśliła główny przedmiot badań. miała udział w planowaniu i realizacji tamtejszego cyklu sze coraz częściej znajdują odzwierciedlenie w muzeach nej, ale także bezpośrednio zagadnieniami etyki, krytycznej W centrum uwagi znajduje się proces sądowy, który odbył „Wykłady poniedziałkowe”. Ponadto w tym okresie prze- – dodajmy: licznie odwiedzanych. Inaczej niż w wypadku autorefleksji i odpowiedzialności w czasach, w których się w marcu 1964 r. w Kłajpedzie w obecności 70 świadków, redagowała również swoją rozprawę doktorską „Mediated pozostałych zagadnień badawczych Instytutu uwaga skupia pojęcia prawdy, rzeczywistości historycznej i faktów histo- w tym również osób ocalałych z Holokaustu. Na ławie oskar- Memories: Narratives and Iconographies of the Holocaust się tu zatem przede wszystkim na współczesnych repre- rycznych tracą na znaczeniu i uznawane są za konstrukty żonych zasiadło siedmiu miejscowych kolaborantów, których in Lithuania”, która ukaże się w serii Studien zur Ostmittel­ zentacjach przeszłości, które wyjaśniane są z perspektywy myślowe, którymi można manipulować. obwiniono o przyczynienie się do wymordowania trzech europaforschung w wydawnictwie Instytutu Herdera. późno­nowoczesnego społeczeństwa w warunkach kapita- tysięcy mieszkańców sąsiedniego miasta Szkudy (Skuodas). lizmu konsumpcyjnego. Sprawozdawczyni przejrzała w litewskim Archiwum Specjal­ nym protokoły sądowe, obejmujące kilka tysięcy stron, Intencją projektów realizowanych w tym obszarze badaw- i dokonała ewaluacji ówczesnych relacji medialnych, znaj- czym jest zejście z utartych ścieżek badań nad pamięcią dujących się w Archiwum Prasowym Litewskiego Instytutu i uzupełnienie semantycznych analiz poszczególnych 22 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 23

Na placu Wacława w Pradze: Malowidło ścienne w Rzeszowie, przewodniczka opowiada wrzesień 2018 r. o wydarzeniach z sierpnia 1968 r. Zdjęcie: Katrin Stoll Zdjęcie: Sabine Stach

Projekt cząstkowy 2: antysemityzmem. Wdrażanie tych wszystkich mechanizmów Projekt cząstkowy 1: i przewodniczek miejskich jako pośredników kulturowych sprawia, że traci się z oczu historyczną rzeczywistość bezpre- w okresie istnienia żelaznej kurtyny jest na razie słabo Historiografia i publiczne wykorzysty- cedensowego nazistowskiego ludobójstwa na europejskich Prezentacja dziedzictwa komunizmu zbadana.­ Do celów tej dygresji z dziejów turystyki, pozwala­ Żydach, a w odbiorze społecznym Polska zmartwychwstaje jącej stwierdzić wyraźne elementy ciągłości w kontekście wanie historii w późnej nowoczesności. jako niewinny Chrystus narodów. Specyficznym elementem w turystyce miejskiej w Europie współczesnym, badaczka przeprowadziła ewaluację biulety- Kolektywne symbole i reprezentacje sytuacji w Polsce jest ścisły związek między nauką i polityką. Środkowo-Wschodniej nu warszawskiego stowarzyszenia przewodników miejskich Holocaustu w Niemczech i Polsce od 1963 r., kwerendę w Archiwum im. Willy’ego Scharnowa Sprawozdawczyni rozpoczęła w sierpniu przeglądanie spuś- Opracowanie: dr Sabine Stach w Berlinie oraz wywiady z dwoma przewodnikami miejski­ Opracowanie: dr Katrin Stoll cizny Nachmana Blumentala w Vancouver, którą zabezpie- mi z Warszawy. czyła po zakończeniu pracy dla NIH w Warszawie. Blumental (do 31 października 2018 r.) był współzałożycielem Centralnej Żydowskiej Komisji Histo- Sprawozdawczyni przygląda się w tym projekcie badawczym Poszczególne aspekty projektu badawczego sprawozdaw- rycznej, a w okresie od 1947 do 1950 r. kierował jako pierw- popularyzacji historii w formie oprowadzania po mieście. czyni zaprezentowała na konferencjach w Pradze i Lüne- szy dyrektor jej organizacją następczą, czyli Żydowskim Na przykładzie „communism tours” analizuje, jak okres burgu oraz podczas kolokwiów naukowych w Gießen W kontekście zasadniczej zmiany sposobu publicznego Instytutem Historycznym w Warszawie. realnego socjalizmu jest prezentowany międzynarodowej i Frankfurcie nad Odrą. Oprócz tego stworzyła koncepcję wykorzystywania historii w późnej nowoczesności projekt publiczności interaktywnie i w powiązaniu z przestrzenią. konferencji o reoralizacji historii publicznej we współ- ten zajmuje się – na przykładzie dyscypliny akademickiej Ponadto badaczka dokonała rekonstrukcji i dekonstrukcji Celem projektu jest przyczynienie się zarówno do zbadania czesności (Praga, maj 2019). Poza tym miała koncepcyjny Holocaust Studies – społecznym znaczeniem krytyczno- nowej koncepcji interpretacyjnej Stefana Kühla (Ganz nor- zagadnienia komodyfikacji historii, jak i do teoretyzacji i organizacyjny udział w urządzeniu międzynarodowej -analitycznej historiografii. Temat jest opracowywany na male Organisationen. Zur Soziologie des Holocaust). Kon- oprowadzania po mieście jako specyficznego medium nar- konferencji o traktowaniu historycznych „zacienionych podstawie konkretnych przykładów Polski i Niemiec w for- kluzje przedstawiła w referacie na konferencji „Lessons and racji historycznej. W warstwie empirycznej badania opierają miejsc”, która odbyła się w marcu 2019 r. w Warszawie. Do mie analiz konstelacyjnych. Legacies” w St. Louis i opublikuje w artykule pod tytułem się na studiach przypadków z Warszawy, Pragi i Bratysławy. cyklu imprez „Nauki historyczne w dialogu” przygotowała Täterforschung. Recent Trends and Tendencies in German Przy użyciu metod etnograficznych sprawozdawczyni roz- wraz z pracownikami zespołu badawczego oraz Fundacją W odniesieniu do Polski główna konkluzja jest następu­ Scholarship on the Study of Holocaust Perpetrators. patruje oprowadzanie tematyczne po tych trzech miastach. im. Maxa Webera dyskusję panelową o ambiwalencjach jąca: na polu naukowym i w polskich naukach historycznych „public history”. badania nad Holokaustem mają pozycję marginalną. Ponad- Razem z Judith Lyon-Caen sprawozdawczyni przygotowała W 2018 r. badaczka zajęła się przede wszystkim ewaluacją to istnieje głęboki rozdźwięk między gruntowną wiedzą koncepcję special issue na temat „Early Postwar Holocaust zebranego dotychczas materiału, metodycznym uzupełnia- Na 2019 r. zaplanowane jest wydanie tomu zbiorowego faktograficzną, wypracowaną przez „survivor historians” po Historiography and the Uses of Documents”. Została ona niem kwerendy oraz tworzeniem koncepcji książki. I tak na temat rekonstrukcji historycznej w wydawnictwie wyzwoleniu i przez polskich badaczy Holokaustu od 2002 r., przyjęta przez izraelskie czasopismo „Dapim: Studies on the w marcu, kwietniu i listopadzie w Warszawie, a w czerwcu Routledge, do którego zamówiono i po części zredagowa- a brakiem umocowania tej wiedzy w przestrzeni publicznej. Holocaust”. Zeszyt tematyczny, który ukaże się w 2019 r., w Pradze zapoznała się z kolejnymi wycieczkami miejskimi no już teksty. Również w 2019 r. ma się ukazać wiedeński Empiryczna diagnoza brzmi: państwowi i społeczni protago- jest efektem współfinansowanych przez NIH w Warszawie i przeprowadziła wywiady. Badania terenowe skupiły się podręcznik „Public History”, do którego badaczka opraco- niści stosują określone mechanizmy i strategie neutralizacji, warsztatów „History before Memory II”, które odbyły się zwłaszcza na tych ofertach, które były już przedmiotem wała artykuł o historii w turystyce. W związku z 50. rocznicą które sprawiają, że (samo)krytyczny dyskurs o Holokauście, w maju 2016 r. w Warszawie. pierwszego (2015) lub drugiego (2016) zbierania materia- samospalenia Jana Palacha wzięła udział w dyskusji pane- poruszający zagadnienia udziału Polaków w ludobójstwie łu. Miało to umożliwić zebranie informacji o wariacyjności lowej i napisała kilka mniejszych tekstów publicystycznych. i dekonstruujący narodowy wizerunek własny, oparty na We współpracy z Anniką Wienert, Alexandrą Klei i Jani- oprowadzania pod względem narracji, trasy i osobistego Jako redaktorka platformy recenzji „H-Soz-Kult” zajmowała tezie o ich niewinności, jest zacierany bądź spychany w Pol- ne Fubel badaczka opracowała dokument koncepcyjny stylu przewodników oraz rozwoju formatów w okresie się dziesięcioma omówieniami. Poza tym udzielała się jako sce na dalszy plan w publicznych dyskusjach o historii drugiej dotyczący międzynarodowej konferencji na temat „Space objętym analizą. Jak się okazało, poszczególne prezentacje recenzentka w procesie ewaluacji Instytutu Studiów nad wojny światowej. Do mechanizmów neutralizacji należą: and the Holocaust”, która odbędzie się w marcu 2020 r. podlegają wprawdzie wpływom sytuacyjnym, jednak pod Reżimami Totalitarnymi (ÚStR, Praga). propagowanie sugestywnej, hegemonicznej narracji nacjo- w Hamburgu. względem struktury narracyjnej, praktyk uprzestrzennienia nalistycznej (np. opowieść o „żołnierzach wyklętych” lub i autentyfikacji wydają się jednak zadziwiająco stabilne. topos „Polak-katolik”), używanie figury „polskich Sprawied- liwych” jako alibi, stosowanie strategii „holokaustyzacji” W warstwie merytorycznej sprawozdawczyni zdecydowała w odniesieniu do zbrodni niemieckich na nieżydowskich się włączyć do badań jako dodatkowy aspekt „prehistorię”,­ Polakach, a także postulat symetrii niemieckiej i radzie- czyli programy dla zachodnich „turystów dewizowych” ckiej okupacji Polski podczas drugiej wojny światowej pod w Polsce i ČSSR od lat sześćdziesiątych. Rola przewodników hasłem totalitaryzmu, marginalizacja krytycznych badań nad 24 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 25

Hans Scholz, 1956. Zgromadzenie Rumunów Zdjęcie: Fritz Eschen, SLUB Dresden z austro-węgierskiej prowincji / Deutsche Fotothek. Alba Iulia, 1 grudnia 1918 r.

Projekt cząstkowy 3: możliwe przyczyny? Studium opiera się na recenzjach, któ- Projekt cząstkowy 4: Oprócz tego tomu sprawozdawca opublikował szereg re ukazywały się zarówno w ogólnokrajowej, jak i lokal- artykułów i wygłaszał rozmaite referaty na temat projek- Recepcja filmów historycznych nej prasie niemieckiej, a także na ówczesnych wywiadach Niepodległości. Tworzenie nowego tu. Wszystkie one pogłębiały w ślad za książką problem i egodokumentach,­ takich jak listy czytelników, słuchaczy wy­kluczania w kontekście rytuałów obchodów niepodległo- w Polsce i w Niemczech i widzów. ładu w Europie Środkowo-Wschodniej ści. Godna wzmianki jest w związku z tym zorganizowana w 1918 r. na drodze od faktu we współpracy z Milošem Řezníkiem konferencja NIH „Od Opracowanie: dr hab. Magdalena Saryusz-Wolska W 2018 r. badaczka przejrzała i przeanalizowała akta, do rytualizacji 1918… Niepodległość, rozpad monarchii i doświadczenie nagrania filmowe i dźwiękowe w Archiwum Krajowym rewolucji w zwierciadle państwowych jubileuszy”, na której w Berlinie, w Archiwum Historycznym SWR w Baden-Baden, Opracowanie: prof. dr hab. Maciej Górny sprawozdawca wystąpił również jako prelegent. Z referatem Projekt dotyczy roli wydarzeń medialnych w stanowieniu w Archiwum WDR w Kolonii, w Archiwum Akademii Sztuk na pokrewny temat sprawozdawca wziął ponadto udział hegemonicznych dyskursów historycznych. Zaleta histo­rycz­ w Berlinie, w Federalnym Archiwum Wojskowym we Fry­ w jubileuszowej konferencji Austriackiej Akademii Nauk, nych badań recepcji polega na uwolnieniu pojęcia kultury burgu, w Niemieckim Archiwum Pamiętników w Emmen- której tytuł brzmiał „Vermessung einer Zeitenschwelle. pamięci od jego wieloznaczności. W projekcie badana jest dingen oraz w Archiwum Wydawnictwa Hoffmann & Projekt „Niepodległości. Tworzenie nowego ładu w Euro- Die Bedeutung des Jahres 1918 in europäischer und globa- historia pamięci kulturowej na podstawie konkretnych, Campe w Hamburgu. Ewaluowała ponadto literaturę na pie Środkowo-Wschodniej w 1918 r. na drodze od faktu ler Perspektive” (Pomiar przełomu epok. Znaczenie roku publi­cznych i prywatnych wypowiedzi czytelników, słucha- temat remediacji, badań konstelacyjnych i najnowszych do rytuali­zacji”, realizowany w minionych 14 miesiącach, 1918 w perspektywie europejskiej i globalnej). czy i widzów. przemian w badaniach nad pamięcią. dotyczy publicznych debat wokół niepodległości (albo „jednoczenia się”) krajów Europy Środkowej i Wschodniej W związku z uroczystościami z okazji stulecia wydarzeń Prace przeprowadzone w 2018 r. opierają się na mikrohisto- Sprawozdawczyni pracowała w Instytucie do 31 marca oraz procesów rytualizacji tej historii w ujęciu top-down z 1918 r. badacz wygłosił ponadto szereg publicznych wykła- rycznej analizie wielomedialnego wydarzenia Am grünen oraz od 15 listopada do końca 2018 r. W semestrze letnim i bottom-up. Oprócz perspektywy badań nad pamięcią dów, w których zaprezentował poszczególne aspekty pro- Strand der Spree (Na zielonym brzegu Szprewy). W best­ 2018 roku objęła profesurę zastępczą na Wydziale Trans­- obejmuje również refleksję nad ekonomizacją i media­ jektu badawczego. Również niektóre napisane w 2018 r. stellerowej powieści, wydanej w 1955 r., Hans Scholz opisy- l­atoryki, Językoznawstwa i Kulturoznawstwa na Uniwersy­ tyzacją historii. Celem projektu jest analiza porównawcza recenzje zostały przyporządkowane do bieżącego projektu wał egzekucję Żydów w pobliżu białoruskiego miasta Orszy tecie Jana Gutenberga w Moguncji. Od 15 września do praktyk i struktur politycznych oraz kontrowersji publi­ badawczego. zimą 1941 r. Książka szybko odniosła sukces. Bibliotekarze 15 listopada była ponadto stypendystką w Centrum Badań cznych w postimperialnej przestrzeni Europy Środkowej skarżyli się, że nakład jest wyczerpany, wobec czego „Frank- nad Historią Współczesną w Poczdamie. i Wschodniej w latach 1918–1945. Podstawa źródłowa W uzupełnieniu pracy nad projektem sprawozdawca wziął furter Allgemeine Zeitung” wydrukowała ją jako powieść składa się z tekstów prasowych i medialnych, aktów praw- aktywny udział w zorganizowanej przez NIH konferencji w odcinkach. Następnie zaadaptowano ją na słuchowisko nych, materiałów archiwalnych, podręczników szkolnych, „Temporality and Statehood” i przyczynił się do organizacji radiowe i pięcioodcinkowy serial telewizyjny. Pierwszy opublikowa­nych pamiętników i innych materiałów poglą- wystawy „Architektura niepodległości w Europie Środko- odcinek serialu został nadany w 1960 r. pod tytułem Das dowych, należących do wyżej wymienionego zakresu tery- wej” w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie. Tagebuch des Jürgen Wilms (Dziennik Jürgena Wilmsa). torialnego i czasowego. W obszernej sekwencji przedstawiono masakrę koło Orszy. Za książkę Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice między- Serial skomentowano w ponad 150 recenzjach, a liczba W 2018 r. sprawozdawca podsumował pierwszą fazę pra- wojennej Europy badacz otrzymał w okresie sprawozdaw- widzów sięgnęła ok. 7,5 miliona. Jeśli uwzględnić dodat- cy nad projektem w formie monografii zatytułowanej czym Nagrodę KLIO. Publikacja ta, powstała jako rezultat kowo czytelników książki, a zwłaszcza słuchaczy powieści 11.11.1918. Niepodległość i pamięć w Europie Środkowej. wcześniejszego projektu NIH, została ponadto wyróżnio- radiowej, dość prawdopodobna wydaje się liczba ok. 9 milio- Napisał ją we współpracy z Włodzimierzem Borodziejem na nagrodą honorową im. Wacława Felczaka i Henryka nów odbiorców Am grünen Strand der Spree. i Piotrem T. Kwiatkowskim. Publikacja ta, oparta w większo- Wereszyckiego. ści na źródłach prasowych i drukowanych, opisuje i analizuje Jak zmieniała się reprezentacja mordu na Żydach w poszcze- historię uroczystości z okazji Święta Niepodległości w Polsce gólnych mediach? Czy czytelnicy, słuchacze i widzowie na tle regionalnym. Dalsza praca nad projektem będzie rów- komentowali akcję inaczej niż profesjonalni odbiorcy? nież skupiać się na tym kontekście, czyli na rytuałach poli- W jakim stopniu to popularne wydarzenie medialne wpły- tycznych innych krajów środkowo- i wschodnioeuropejskich, nęło na dyskurs społeczny o zbrodniach nazistowskich? przy czym w centrum uwagi znajdą się grupy i pojedyn­cze Chociaż powieść Scholza zapewne do dziś stoi na tysią- osoby, które nie zostały dopuszczone do wspólnego święto- cach niemieckich półek z książkami, a słuchowisko i ekrani­ wania, a także te, które z własnej woli zbojkotowały uroczy- zacja są bez trudu dostępne, to Am grünen Strand der stości: mniejszości narodowe, komuniści, kobiety i weterani Spree nigdy nie weszło w RFN do kanonu. Jakie są tego innych sił zbrojnych niż Armia Krajowa. 26 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 27

Referat: „Distorted Images? Biographies of Wealthy Jews Active in the Polish- Organizacja konferencji „Idealizacja gór”, czyli VI konferencji z cyklu „Góry – -Lithuanian Commonwealth”, 11. Kongres European Association for Jewish Literatura – Kultura”, we współpracy z Instytutem Polonistyki Uniwersytetu Studies, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, 16 lipca. Wrocławskiego oraz Centrum Historii i Kultury Europy Wschodniej im. Leib- 6. Publikacje związane z projektami, niza (GWZO) w Lipsku, Polanica Zdrój, 7–9 listopada. Referat „Between Königsberg Sluck and Berlin. The Eoconomic Activity of udział w konferencjach Szmojlo Ickowicz in mid-18th Century”, konferencja „Jewish Regions in the Organizacja konferencji „Zaczęło się w Wiedniu: Otto Forst Battaglia, Oskar Early Modern Middle East Europe”, NIH w Warszawie, 6 listopada. Halecki i idea Europy Środkowej” we współpracy z Katedrą Historii Średnio- wiecznej Uniwersytetu Łódzkiego, Stacją Naukową Polskiej Akademii Nauk Prace badawcze poza zakresem Referat „Jewish Merchants and Their Economic Region in the 18th Century”, w Wiedniu i Austriackim Forum Kultury w Warszawie, Łódź, 22–23 listopada, doroczna konferencja Association for Slavic, East European, and Eurasian oraz wykład „Mitteleuropa avant la lettre? Die Habsburgermonarchie und projektów cząstkowych Studies (ASEEES), Boston, 9 grudnia. ihre »historische Mission« in der österreichischen Geschichtspolitik (1849– 1914)”, 22 listopada. Zdeněk Nebřenský Przedstawienie projektu badawczego w Instytucie Historii Gospodarczej (Red.) Eigentumsregime und Eigentumskonflikte im 20. Jahrhundert. i Społecznej Uniwersytetu Karola w Pradze, 9 listopada. Deutschland und die Tschechoslowakei im internationalen Kontext, Essen 1. Regionalność i powstawanie regionów 20th Centuries” oraz komentarz w panelu: „Transottomanica: Performing 2018 (wspólnie z Dieterem Gosewinklem i Romanem Holcem). Cross-Border Contacts between Eastern Europe and the Ottoman Empire, Prowadzenie panelu „Creating Regions: Case Studies of Lower Lusatia, Royal 17th–19th C”, doroczna konferencja Association for Slavic, East European, Prussia, and the Grand Duchy of Lithuania from the 17th to 20th Centuries”, 17 artykułów na temat słowiańskiego, polskiego, czeskiego i litewskiego PUBLIKACJE ZWIĄZANE Z PROJEKTEM and Eurasian Studies (ASEEES), Boston, 9 grudnia. doroczna konferencja Association for Slavic, East European, and Eurasian ruchu narodowego w: Joep Leerssen (red.), Encyclopedia of Romantic Natio­ Studies (ASEEES), Boston, 9 grudnia. nalism in Europe, tom 1 i 2, Amsterdam 2018: Polish historical fiction: Poetics, Sabine Jagodzinski Aleksandra Kmak-Pamirska historicism and political function (s. 1253–1254), History-writing (s. 1253– [Rec.] Agnieszka Pufelska, Der bessere Nachbar? Das polnische Preußenbild Referat „Tworząc spójny naród. Podlasie i Dolne Łużyce w dyskursie kulturo­ 1255), Mythology (s. 1344), Commemorations, festivals (s. 1347–1348), oraz zwischen Politik und Kulturtransfer (1765–1795), Berlin – Boston 2017, „Zeit­ wo-społecznym w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku”, konferen- DOROBEK NAUKOWY POZA ZDEFINIOWANYMI hasła o Kazimierzu Brodzińskim (s. 251–252), Szymonie Dowkoncie (s. 278), schrift für Ostmitteleuropa-Forschung” 67 (2018), z. 3, s. 423–425. cja „Naród i regiony. Tradycje regionalizmu literackiego w perspektywie PROJEKTAMI CZĄSTKOWYMI Karelu Jaromírze Erbenie (s. 290–291), Aleksandrze Fredrze (s. 301–302), Józe­ nowoczesności XIX-XXI w.”, Uniwersytet w Białymstoku, 26 kwietnia. fie Ignacym Kraszewskim (s. 397–398), Vincasie Kudirce (s. 399), Joachimie Aleksandra Kmak-Pamirska Sabine Jagodzinski Lelewelu (s. 407–408), Adamie Mickiewiczu (s. 439–440), Maurycym Mochna- [Rec. zbiorowa] Kerstin Hinrichsen, Die Erfindung der Ziemia Lubuska. Referat „Forgotten Tolerance – The Nineteenth-Century Polish Vision of Aktualizacja i redakcja artykułu Osmanen und Osmanismen in Ostmitteleu- ckim (s. 445), Teodorze Narbutcie (s. 456–457), Julianie Ursynie Niemcewiczu Konstru­ktion und Aneignung einer polnischen Region 1945–1975, Siegen Nation and Independent Statehood”, konferencja „Religion and Politics: ropa oraz numerów katalogowych do Agnieszka Gąsior, Marius Winzeler (s. 459), Bronisławie Trentowskim (s. 564–565) i Kornelu Ujejskim (s. 568). 2017, s. 354; Marta J. Bąkiewicz (red.), An der mittleren Oder. Eine Kultur- Agreements and Conflicts”, Uniwersytet w Saragossie, 18 maja. (red.), Handbuch zur Geschichte der Kunst in Ostmitteleuropa, t. 5: Von der landschaft im deutsch-polnischen Grenzraum, Paderborn 2016, s. 301, https:// Renaissance zum Barock (1570–1670) po wznowieniu działalności redakcyjnej. Rozdziały Sachsen und Böhmen auf der Schwelle der Moderne: Nationsbil- www.pol-int.org/pl/node/5773#r7128. Koncepcja panelu „Creating Regions: Case Studies of Lower Lusatia, Royal dung und Erster Weltkrieg oraz Sachsen und Böhmen nach 1989, w: Sabine Prussia, and the Grand Duchy of Lithuania from the 17th to 20th Centu- Oprowadzanie po parku i pałacu w Wilanowie w ramach programu towarzy­ Wolfram i in. (red.), Sachsen Böhmen 7000. Liebe, Leid und Luftschlösser. Der Miloš Řezník ries” oraz referat „The German Portrayal of the Lower Sorbs and Lower szącego jubileuszowi 25-lecia NIH w Warszawie, Warszawa, 16 maja. Katalog zur Sonderausstellung. Dresden 2018, s. 418–422, 495–500. Konceptualizacja regionalizmu w ruchu kaszubskim około roku 1960: Bąd- Lusatia in the Literature and Painting of the 19th/20th century”, doroczna kowski, Bolduan i środowisko „Kaszëbë”, w: Daniel Kalinowski (red.), Òd konferencja Association for Slavic, East European, and Eurasian Studies Aleksandra Kmak-Pamirska Wykład wprowadzający „Deutschland nach der Wahl”, Dyplomatyczne Spot- „Skôrbu” do „Stegnë”. 150 lat czasopiśmiennictwa kaszubskiego, Wejhero- (ASEEES), Boston, 9 grudnia. Zalecenia dla polityki historycznej w Polsce i w Niemczech, w: Klaus Ziemer, Jo- kanie Dyskusyjne „Forum 2000”, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki wo, Słupsk, Gdańsk 2017, s. 295–328. anna Andrychowicz-Skrzeba (red.), Pomiędzy Jubileuszami. Polityka historycz- Czeskiej / Forum 2000, Pałac Liblice, 19 stycznia. Miloš Řezník na w polsko-niemieckiej codzienności, Warszawa 2017, s. 335–340 (wspólnie Češi a české národní hnutí v kašubské vlastenecké agitaci (do r. 1918) [Czesi Referat „The Nation as Historical Actor and its Enemies. National Historical z Klausem Ziemerem, Joanną Andrychowicz-Skrzebą, Manuelem Beckerem). Referat „Wie tauglich sind die ‚Nationalisten‘? Personalpolitik und Eliten- i czeski ruch narodowy w kaszubskiej agitacji patriotycznej (do 1918 r.)], Narratives and their Ramifications in Present-Day Poland” i prowadzenie wandel in Galizien 1772–1791”, konferencja „Herrschaftswechsel im langen „Střed. Časopis pro mezioborová studia střední Evropy 19. a 20. století / jednej z sekcji, konferencja „National History and New Nationalism in the Referat „Zbrojne podziemie antykomunistyczne w Europie Środkowo- 18. Jahrhundert – Auswirkungen auf Personal und Regime”, Uniwersytet Centre. Journal for Interdisciplinary Studies of Central Europe in the 19th 21st Century”, NIH w Paryżu, 12 kwietnia. -Wschodniej 1944–1953 we współczesnym niemieckim dyskursie publicznym”, w Grazu, 9 lutego. and 20th Centuries” 9 (2017), z. 2, s. 9–23. konferencja „Zbrojny antykomunistyczny ruch oporu w Europie Środkowo- Referat „Kaschubische Bewegung zwischen Ethnizität und Regionalität”, -Wschodniej (1944–1953): aspekty polityczne, militarne, prawne i etyczne”, Referat „Nationales Selbstverständnis und außenpolitischer Kontext in der Die Teilungen von Polen und Litauen als regionalhistorisches Ereignis: Beispiel Ośrodek Kultury Francuskiej na Uniwersytecie Warszawskim, 24 kwietnia. Uniwersytet Matej Bel, Stará Lesná, 3 października. flüssigen Moderne: Fallbeispiel Tschechien po 1989/1992 roku”, warszta- Galizien, w: Heeresgeschichtliches Museum Wien (red.), Polen-Litauen und ty „Nationsbildung und Außenpolitik im Osten Europas (20./21. Jh.)”, NIH die Habsburgermonarchie im Zeitalter Maria Theresias, Wien 2018, s. 219–244. Referat „Neo-Nationalism and the Politics of History”, konferencja końcowa Udział w charakterze członka przyszłej fundacji Memory Studies Association w Warszawie / Uniwersytet w Konstancji, NIH w Warszawie, 16 marca. Copernicus Graduate School „Nation and Society”, Copernicus Graduate Poland w międzynarodowej konferencji „Studia nad pamięcią w Polsce. Stan Maria Cieśla School w Toruniu – NIH w Warszawie, Toruń, 29 czerwca. i kierunki badań” (MSA Poland), Kraków, 27–28 września. Referat „Personal Introduction” i udział w dyskusji panelowej, prezentacja „Najniższy podnóżek i wierny poddany”, – czyli o przedstawicielach żydow- książki Miroslava Hrocha Studying Nationalism under Changing Conditions skich elit ekonomicznych na dworach magnackich (przypadek braci Ickowi- Wykład „Regionen und Regionalitäten im gegenwärtigen Mitteleuropa”, Miloš Řezník and Regimes, NISE (National Movements & Intermediary Structures in Europe) czów), w: Iwona M. Dacka-Górzyńska, Andrzej Karpiński (red.): Społeczeństwo Wschodnia Szkoła Letnia Studium Europy Wschodniej na Uniwersytecie Współorganizacja konferencji „National History and New Nationalism in the Antwerpia / Uniwersytet Karola w Pradze, 30 sierpnia. a elity. Społeczeństwo Staropolskie, t. V, Warszawa 2018, s. 271–292. Warszawskim, 19 lipca. 21st Century”, NIH w Paryżu, 10–12 kwietnia. Udział w dyskusji panelowej historyków z okazji setnej rocznicy powstania Communities and their Temples. Orthodox, Jewish, Protestant, and Catholic Referat wprowadzający „Öffentliche Geschichtsagenda und affirmative Organizacja konferencji „Szwecja w Europie Środkowej. Skutki, następstwa, Czechosłowacji, Ambasada Czeska w Berlinie / Ambasada Słowacka w Berlinie, Religious Denominations in the Historical Topography of Słuck,„Acta Poloniae Identitätspolitik in der Spätmoderne: Die sog. liberalen Demokratien und pamięć”, NIH w Warszawie / Muzeum w Lützen / Lützenfonden Göteborg, FAZ, Berlin, 20 września. Historica” 116 (2017) [2018], s. 7–33. ihre Alternativen” oraz organizacja sekcji NIH w Warszawie „Herstellen mo- Lützen 6–8 czerwca. derner Identität und historischer Wurzeln in Ungarn und Polen”, 52. Zjazd Udział w dyskusji panelowej „100 lat niepodległości Polski. Polska i niemiecka UDZIAŁ W KONFERENCJACH Historyków Niemieckich, Münster, 27 września. Organizacja konferencji „Historia oficjalna w Europie Wschodniej. Perspekty­ perspektywa”, Krajowy Związek Towarzystw Niemiecko-Polskich / Uniwer- I WYGŁOSZONE REFERATY wy transregionalne”, NIH w Warszawie / Forum für Transregionale Studien sytet Bydgoski, Bydgoszcz, 22 września. Referat „Autobiographie als Geschichtsauthentifikation” i udział w dyskusji Berlin / Uniwersytet Genewski, NIH w Warszawie, 13–14 czerwca. Sabine Jagodzinski panelowej „Vertraute Vergangenheit. Zeitgeschichte und Primärerfahrung Referat „Reorientacja: Saksonia i Czechy po 1989 roku”, Saksońskie Muzeum Referat „Representation Strategies of Royal Prussian Nobles in the 17th/18th revisited”, Uniwersytet Goethego we Frankfurcie, Frankfurt nad Menem, Organizacja konferencji „Od 1918… Niepodległość, rozpad monarchii Archeologii w Chemnitz, 29 listopada. Century: The Przebendowski and the Czapski Families”, konferencja: „Early 8 listopada. i doświadczenie­ rewolucji w zwierciadle państwowych jubileuszy”, dorocznej Modern Art Towards Tradition and Modernity, Part 2: Partners and Rivals”, konferencji Niemiecko-Czeskiej i Niemiecko-Słowackiej Komisji Historyków Referat „Dresden als polnischer Erinnerungsort”, Dom Historii Zagłębia Ruhry Instytut Sztuki PAN, Warszawa, 29 czerwca. Maria Cieśla we współpracy z NIH w Warszawie, ambasadami Niemiec, Słowacji i Czech w Bochum / Uniwersytet w Bochum / Porta Polonica Bochum, 5 grudnia. Referat: „Jewish Merchants and their Partners in Grand Duchy of Lithuania”, w Polsce, Instytutem Słowackim w Warszawie i Czeskim Centrum w War­ Referat „Region and Beyond: Noble Cultures of Representation in Royal konferencja „Markets and their Agents”, Uniwersytet w Bazylei, 22 czerwca. szawie, NIH w Warszawie, 11–13 października. Prussia, 17th and 18th Century” w panelu: „Creating Regions. Case studies of Lower Lusatia, Royal Prussia, and Grand Duchy of Lithuania from 17th to 28 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 29

Maria Cieśla UDZIAŁ W KONFERENCJACH 3. Nowe konfiguracje imperialne. Koncepcja, przygotowanie i prowadzenie warsztatów o dziejach polskiego The Wealth of Diversity – Inter-Religious and Inter-Confessional Contacts in I WYGŁOSZONE REFERATY Dynamika państwa i społeczeństwa więziennictwa „Więziennictwo polskie: 100 lat bez państwa, 100 lat dla Central and East-Central Europe in the Early Modern Era, „Acta Poloniae państwa” we współpracy z Instytutem Historii im. Tadeusza Manteuffla oraz Historica” 116 (2017) [2018], s. 7–276 (wspólnie z M. Ptaszyńskim i D. Koło- Dariusz Adamczyk w Polsce i na Litwie w „długim” XIX wieku Instytutem Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, NIH w Warszawie, dziejczykiem). Referat „Pomorze Zachodnie a zmierzch »epoki« wikingów. Przełom czy 26–27 marca. kontynuacja?”, konferencja „Pomorze Zachodnie w strefie Bałtyku w średnio­ Kupcy, arendarze i rzemieślnicy. Różnorodność zawodowa Żydów w Wielkim wieczu”, Kulice, 18 stycznia. PUBLIKACJE ZWIĄZANE Z PROJEKTEM Referat „Urban Infrastructures? The Dissolution of Monasteries and the Księstwie Litewskim w XVII i XVIII w., Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, Establish­ment of Prisons in Lithuanian Towns”, konferencja „Urban Cultures Warszawa 2018. Referat „Handel, ekonomia łupu a »imperialne« marzenia Bolesława Chro- Ruth Leiserowitz in the Baltics from the Middle Ages to the 20th Century. The Third Conference brego, czyli jak finansowano państwo na początku XI wieku?”, Polska Akade­ Kovno Provincial Gazette as a Genealogical Resource, „Avotaynu” 34 (2018), on Baltic Urban History”, Uniwersytet w Kłajpedzie, 18 kwietnia. Podatki oraz inne świadczenia pobierane od Żydów w Wielkim Księstwie mia Nauk, Instytut Historii, Warszawa, 5 kwietnia. z. 2, s. 29–31. Litewskim w XVII i XVIII, „Zapiski Historyczne” 83 (2018), z. 3, s. 33–58. Referat „Geschichte des Strafvollzugs im geteilten Polen-Litauen”, kolo- Referat „Obieg niemonetarnego kruszcu w Polsce wczesnośredniowiecznej. Polen aus jüdischer Perspektive. Fotoreportagen der „Idishen Bilder“ 1937– kwium Katedry Historii Europy Wschodniej, Uniwersytet Humboldtów w Ber- Zdeněk Nebřenský Potrzeby rynku czy logika prestiżu?”, konferencja „Res – mobilia. Przedmiot 1939, w: Iwona Kurz, Renata Makarska, Schamma Schahadat, Margarete linie, 2 maja. Ivan M. Jirous, underground a kulturní revoluce v šedesátých letech 20. století, jako symbol statusu, władzy i funkcji”, Warszawa, 4 czerwca. Wach (red.), Erweiterung des Horizonts. Fotoreportage in Polen im 20. w: Ladislav Kudrna (red.), Podhoubí undergroundu, Praha 2018, s. 28–48. Jahrhundert (Visual History. Bilder und Bildpraxen in der Geschichte, t. 4), Referat „Monasteries as Prisons and Prisons as Religious Spaces. Statehood, Referat „Why did Dirhams flow to Scandinavia during the ninth century?”, Göttingen 2018, s. 45–60. Religion and Incarceration in the Dived Rzeczpospolita”, Lviv Center for Nový člověk, sexuální výchova a středoevropský stalinismus [Nowy człowiek, konferencja „Medieval Scandinavia: New Trends in Research”, Warszawa, Urban History in Central-Eastern Europe, Lwów, 25 czerwca. wychowanie seksualne a środkowoeuropejski stalinizm], w: Lukáš Fasora, 15 czerwca. W poszukiwaniu wiedzy. Polscy studenci na uczelniach niemieckich w XVIII Jiří Hanuš, Denisa Nečasová (red.), Svůdnost sociálního experimentu – Nový i XIX wieku, „Mówią Wieki” 9 (704) (2018), s. 34–37. Moderacja paneli: „Self-Identifications and the Law” i „Criminals or Polical člověk 20. století, Praha 2018, s. 278–293. Koncepcja i realizacja konferencji „Momenty monetyzacji i strefy komercja­ Prisoners?”, konferencja „Images of the Self” International Association for lizacji w basenie Morza Bałtyckiego, 1050–1450”, NIH w Warszawie, 13– [Rec.] Czubaty, Jarosław, The Duchy of Warsaw, 1807–1815, „Zeitschrift für the Humanities MAG, Katolicki Uniwersytet we Lwowie, 28 czerwca. [Rec.] Pavel Kolář: Der Poststalinismus: Ideologie und Utopie einer Epoche. 14 września (wspólnie z Beatą Możejko) oraz referat „Pieniądz, dar albo Ostmitteleuropa-Forschung” 67, z. 3 (2018), s. 468. Köln i in. 2016, „Dějiny – Teorie – Kritika” 2 (2017), s. 368–377. instrument władzy? Hybrydalne ekonomie (polityczne) na przełomie XI Organizacja i realizacja warsztatów „Incubators of Modernity. Liminal Spa- i XII wieku”, 13 września. Felix Ackermann ces between Informal Practices and State Action”, filia warszawskiego NIH Koncepcja i prowadzenie dyskusji panelowej o dziejach pogranicza niemiec­ Territorialisation and Incarceration: The Nexus between Solitary Confine- w Wilnie, Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa w Wilnie, 9–10 paź- ko-czeskiego po 1948 roku „Pogranicze jako wizja i doświadczenie”, Biuro Referat „Obieg srebra w czasach Mieszka I. Fiskalizm czy ekonomia pre- ment, Religious Praxis and Imperial Rule in nineteenth-century Poland and dziernika (wspólnie z Gintarė Malinauskaitė i Matthiasem Kaltenbrunnerem) Łącznikowe Saksonii we współpracy z filią warszawskiego NIH w Pradze, stiżu?”, VI Kongres Polskich Mediewistów, Wrocław, 21 września. Lithuania, „Acta Poloniae Historica” 118 (2018), s. 5–37. oraz referat „Criminal Networks? The Former Brigittine Convent in Lwów / Uniwersytetem Karola w Pradze oraz Instytutem Historii Współczesnej Cze­ Lviv as Communication Hotspot”, 9 października. s­kiej Akademii Nauk, Praga, 23 października. [Rec.] Jan C. Behrends, Martin Kohlrausch (red.), Races to Modernity. Metro­ DOROBEK NAUKOWY POZA ZDEFINIOWANYMI politan Aspirations in Eastern Europe, 1890–1940, Budapest i in. 2014, Referat „Więzienie jako business inkubator. Państwo jako praktyka we Lwow- Dyskusja panelowa „1968: kultura popularna, mit i krytyka” w związku PROJEKTAMI CZĄSTKOWYMI „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung” 67 (2018), z. 1, s. 137–139. skich Brygidkach”, kolokwium Zakładu Historii XX wieku Uniwersytetu War- z 50. rocznicą Praskiej Wiosny, Památník národního písemnictví, Praga, 6 listo­ szawskiego, 18 października. pada. Almut Bues Wie sieht ein Historiker Karten? Das Beispiel des Herzogtums Kurland und UDZIAŁ W KONFERENCJACH Organizacja panelu „Monasteries, Network-hubs and Business-incubators. Semgallen, w: Markus Heinz (red.), 11. Kartographiehistorisches Colloquium I WYGŁOSZONE REFERATY New Approaches to the History of Prisons in Russia, Prussia and Poland” 2. Religia, polityka i gospodarka w Polsce Nürnberg 2002. Vorträge – Berichte – Poster, Bonn 2017, s. 43–54. oraz referat „The Missing Link. Guards as Critical Nodes of Informal Prison średniowiecznej i wczesnonowożytnej Ruth Leiserowitz Networks”, doroczna konferencja Association for Slavic, East European, and Herzog Albrecht von Preußen (1490–1568). Ein Reformationsfürst der ersten Koncepcja i realizacja warsztatów „Eastern European Regions 1945–1960: Eurasian Studies (ASEEES), Boston, 7 grudnia. Generation, w: Arnim Kohnle, Manfred Rudersdorf (red.), Die Reformation: The Formation of a New Society and its Reflections in Family Stories”, NIH PUBLIKACJE ZWIĄZANE Z PROJEKTEM Fürsten – Höfe – Räume (= Quellen und Forschungen zur sächsischen Geschi- w Warszawie, 22–23 marca. chte 42), Leipzig 2017, s. 56–72. DOROBEK NAUKOWY POZA ZDEFINIOWANYMI Almut Bues Referat wprowadzający, warsztaty „Stan badań historycznych nad żydowskim PROJEKTAMI CZĄSTKOWYMI Zofia Jagiellonka, Herzogin von Braunschweig-Wolfenbüttel (1522–1575). [Rec.] Ingė Lukšaitė, Die Reformation im Großfürstentum Litauen und in życiem we wschodnich prowincjach Prus w latach 1800–1945”, Uniwersytet Akten zu Heirat, Tod und Erbe (= Quellen und Forschungen zur Braunsch- Preußisch-Litauen (1520er Jahre bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts), tłum. Szczeciński, Kulice, 18 czerwca. Ruth Leiserowitz weigischen Landesgeschichte 53), Brunszwik 2018. Gottfried Schneider 2003, zrewidowane i częściowo zmienione w 2016 r. Referat „Litwa – 3 Episoden aus 100 Jahren Unabhängigkeit”, Ostpreußisches przez Liliję Künstling, Leipzig 2017, „H-Soz-Kult” 18 (2018), nr 11. Koncepcja i realizacja warsztatów „Hidden Children during the Holocaust. Landesmuseum Lüneburg, 13 lutego. Inventories and the movement of objects, w: Jill Bepler / Svante Norrhem Historical Considerations of a Transnational Phenomenon”, NIH w War- (red.), Telling Objects. Contextualizing the role of the consort in early mo- Dariusz Adamczyk szawie i jego filia w Wilnie, Kowno, 25–27 czerwca (wspólnie z Gintarė Referat „The Fate of the Klaipėda Jews in the Context of the Evian Confe­ dern Europe (= Wolfenbütteler Forschungen 153), Wiesbaden 2018, s. 35–60. Referat „Pax Mongolica – Entstehung und Zerfall”, cykl odczytów „Osteuropa Malinauskaitė). rence”, konferencja „World after Evian Conference”, Kaunas Sugihara Centre, und Eurasien bis ca. 1400”, Hanower, 8 stycznia. 24 maja. Dariusz Adamczyk Referat „No Man’s Land in Transition. The Spatial Dimension of the Russian The Logic of Tribute versus the Logic of Commerce. Why did Dirhams reach Referat „Das Kalifat als Imperium und Handelssystem”, cykl odczytów „Im- (Lithuanian)-Prussian Border in 19th–20th centuries”, warsztaty „Incubators Referat „Thomas Mann als politischer Schriftsteller”, warsztaty Fundacji im. East Central Europe during the Tenth Century?, w: Balázs Nagy, Felicitas perien”, Hanower, 30 kwietnia. of Modernity. Liminal Spaces between Informal Practices and State Action”, Róży Luksemburg, Nida, 20 września. Schmieder, András Vadas (red.), Medieval Networks in East Central Europe: filia warszawskiego NIH w Wilnie, 9 października. Commerce, Contacts, Communication, New York 2018, s. 155–173. Referat „Polen und die Krisen Europas aus historischer Perspektive – mitten- Referat „The Contribution of the Jewish Minority to the Statehood of Lithua- drin oder nur dabei?”, Fachsprachenzentrum, Hanower, 20 sierpnia. Referat „Jewish Merchants in Samogitia in the late 18th Century”, konfe- nia”, konferencja „Openness in the World and the Birth of a Modern Nation Srebro i władza. Trybuty i handel dalekosiężny a kształtowanie się państwa rencja „Jewish Regions in the Early Modern Central and Eastern Europe”, in the Region of the Baltic Sea”, Uniwersytet w Kłajpedzie, 21 września. piastowskiego i państw sąsiednich w latach 800–1100, Warszawa 2018 (prze- Referat „Polen-Litauen als Großmacht (und Ohnmacht) zwischen Danzig und NIH w Warszawie, 6 listopada. kład rozprawy habilitacyjnej z języka niemieckiego). Lemberg”, cykl wykładów „Geschichte Osteuropas / Eurasiens in der Frühen Referat „Zamknięty w remizie strażackiej. Noc pogromu 1938 r. w Prowincji Neuzeit”, Hanower, 30 października. Felix Ackermann Prus Wschodnich”, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”, Olsz­ Referat „Vom Simultaneum zum Panoptikum. Die Auflassung von Klöstern tyn, 10 listopada. und die Entstehung moderner Gefängnisse im geteilten Polen-Litauen”, seminarium­ doktorskie na temat historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Referat „Die Beständigkeit der Erinnerung. Formen und Funktionen des Nid- Ludwika Maksymiliana w Monachium, 22 stycznia. dener Thomas-Mann-Hauses in den letzten sechzig Jahren”, Ostpreußisches Landesmuseum Lüneburg, 28 listopada. Wykład „Die innere Einkehr im Imperium. Religiöse Räume in Gefängnissen im geteilten Polen-Litauen”, cykl wykładów publicznych inicjatywy Perspek- Referat „Die jüdische Minderheit in den baltischen Staaten und Polen nach tywa Europy Wschodniej, Uniwersytet w Pasawie, 24 stycznia. 1918”, konferencja „Von Brest-Litowsk nach Riga. Die Neuordnung Mittel- und Osteuropas nach 1918”, Academia Baltica, Lubeka, 24 listopada. 30 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 31

Felix Ackermann UDZIAŁ W KONFERENCJACH Dyskusja panelowa „Niepodległość Polski, kwestia żydowska a kraje sąsiedz- 5. Funkcjonalność historii Organizacja i prowadzenie warsztatów „Temporality and Statehood. Work­ I WYGŁOSZONE REFERATY kie”, międzynarodowa konferencja akademicka „Listopadowe nadzieje. w późnej nowoczesności shop on the Historical Politics of Emerging States in Central and Eastern Żydzi wobec niepodległości Polski w 1918 r.”, POLIN, Warszawa, 29 listopada. Europe”, we współpracy z Uniwersytetem w Birmingham, Instytutem Stu- Referat: „Camp Cartography. On the Ambivalence of Maps of the German diów Europejskich na Uniwersytecie Europejskim Viadrina oraz Instytutem Extermination Camps”, kolokwium Żydowskiego Instytutu Historycznego Dyskusja panelowa „Why Lemkin?”, konferencja „Świadek wieku ludo­ PUBLIKACJE ZWIĄZANE Z PROJEKTEM Historii Współczesnej Czeskiej Akademii Nauk w Pradze, NIH w Warszawie, w Warszawie, 30 stycznia. bójstwa. Rafał Lemkin i konwencja z 1948 r.”, Instytut Pileckiego w War- 19–21 marca. szawie, 4 grudnia. Sabine Stach Referat: „Ruin Porn, Critique or Affirmation? Photography as a Means for the Verordnete Geschichte. Nationalistische Narrative in Polen, „Osteuropa” Koncepcja i prowadzenie 16. Debaty Lelewelowskiej „100 lat tymczasowości.­ Narration of (Post-)Industry”, konferencja „Transformations of the Urban. Koncepcja, organizacja, realizacja i prowadzenie 17. Debaty Lelewelowskiej 68 (2018) z. 3–5, s. 447–464 (wspólnie z Katrin Stoll i Magdaleną Saryusz- Państwa nieuznane pod koniec pierwszej wojny światowej i po zimnej woj- Global Perspectives on the History of Industrial Cities”, NIH w Moskwie, „Przeciwstawne historiografie? Polskie i niemieckie perspektywy historiogra- -Wolską). nie”, NIH w Warszawie, 20 marca. 19 kwietnia. ficzne II wojny światowej”, NIH w Warszawie, 12 grudnia. Katrin Stoll Prowadzenie panelu „Memorial Sites and their Usages”, konferencja „Official Referat „Ruin Porn, Reconsidered”, warsztaty „Industriefotografie”, Instytut Gintarė Malinauskaitė Vernichtungswissenschaft. Niemieckie obozy zagłady powstałe w ramach akcji History in Eastern Europe. Transregional Perspectives”, NIH w Warszawie we Historii Sztuki Uniwersytetu Zagłębia Ruhry w Bochum, 28 czerwca. Referat „Holocaust und Kriegsverbrecherprozesse in Sowjetlitauen: Erin- Reinhardt. Badania Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, 1944–1947, współpracy z Forum Studiów Transregionalnych i Uniwersytetem Genewskim, nerung, Medien, Geschlecht”, kolokwium na temat historii współczesnej w: Stephan Lehnstaedt, Robert Traba (red.), Akcja Reinhardt: Historia i pa- NIH w Warszawie, 14 czerwca. i dydaktyki nauczania historii, Uniwersytet w Erfurcie, 17 stycznia. mięć, Warszawa 2019. UDZIAŁ W KONFERENCJACH Organizacja i prowadzenie warsztatów „Imperialny projekt Prus Wschod- I WYGŁOSZONE REFERATY Referat „Postwar Justice: Holocaust and War Crimes Trials in Soviet Lithua- Vernichtungswissenschaft. Zur Erforschung der nationalsozialistischen Ver- nich. Aneksja ziem polskich podczas niemieckiej okupacji i rola narodowych nia”, konferencja Association for the Advancement of Baltic Studies (AABS) nichtungslager der „Aktion Reinhardt“ durch die Zentrale Jüdische Histori- socjalistów z Królewca, Tylży i Olsztyna”, Olsztyn, 13 października (wspólnie Christhardt Henschel 2018, Stanford University, 3 czerwca. sche Kommission, 1944–1947, w: Stephan Lehnstaedt, Robert Traba (red.), z Christhardtem Henschelem i we współpracy z Fundacją i Wspólnotą Kultu­ Referat „Polen”, Międzynarodowe Sympozjum „Demokratieverachtung. Die „Aktion Reinhardt“. Geschichte und Gedenken, Berlin 2019, s. 185–209. rową „Borussia” oraz Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie). Autoritäre Dynamiken in der Zwischenkriegszeit und in der Gegenwart” Referat „Postwar Justice: Holocaust and War Crimes Trials in Soviet Lithuania Jenajskiego Centrum Historii XX wieku oraz Kolegium Imre Kertésza w Jenie, during the Cold War Years”, cykl wykładów „Storyboards: Borderlands” Die deutschen Verbrechen bezeugen. Jüdische Zeugnisse der Shoah aus Polen, Prowadzenie panelu „Enclaves in Socialism”, konferencja „Rooms for Man­ Jena, 26 stycznia. Międzynarodowego Kolegium Doktoranckiego „Baltic Borderlands” Uniwer­ w: Hans-Christian Jasch, Stephan Lehnstaedt (red.), Verfolgen und Aufklären. oeuvre in State Socialism”, NIH w Warszawie, 23 listopada. sytetu w Greifswaldzie, 10 lipca. Die erste Generation der Holocaustforschung, Berlin 2019. Komentarz do panelu „Competiting Modes of Statehood”, warsztaty Analyzing Post-Nuclear Space. 7 Steps of Urban Studies as Applied Human- „Tempora­lity and Statehood”, NIH w Warszawie, 20 marca. Referat „Holocaust and War Crimes Trials in Soviet Lithuania: The Klaipėda (Red.) Leerstelle(n)? Der deutsche Vernichtungskrieg 1941–1944 und die ities, w: Archfondas Lecture Series, http://leidiniu.archfondas.lt/en/alf-06/ War Crimes Trial in 1964”, konferencja „From Destalinization to the Global Vergegenwärtigungen des Geschehens in der Bundesrepublik Deutschland felix-ackermann-analyzing-post-nuclear-urban-space. Koncepcja i przeprowadzenie warsztatów „Secularities. Freethinkers in the Sixties: The Baltic Union Republics in the 1950s–1960s”, Uniwersytet w Tartu, nach 1989, Berlin 2019 (wspólnie z Alexandrą Klein). Context of National Movements and the Rise of Nation States in Europe, 25 listopada. Praca Przymusowa, Zagłada i Terror. Niemiecka Polityka okupacyjna w Okręgu 1789–1920s”, NIH w Rzymie, 21–23 marca (wspólnie z Carolin Kosuch i NIH Einleitung, w: Alexandra Klein, Katrin Stoll (red.), Leerstelle(n)? Der deutsche Białostockim, w: Tadeusz Gawin (red.), Polacy na Białorusi. Od końca XIX w Rzymie); referat „State Transformation, National Questions and Secu- Vernichtungskrieg 1941–1944 und die Vergegenwärtigungen des Geschehens do początku XXI wieku: wybrane problemy stosunków polsko-białoruskich, larization. The Freethinkers in Poland and the Establishment of the Polish DOROBEK NAUKOWY POZA ZDEFINIOWANYMI in der Bundesrepublik Deutschland nach 1989, Berlin 2019, s. 6–15. Białystok 2018, s. 355–374. State”, 22 marca. PROJEKTAMI CZĄSTKOWYMI Verordnete Geschichte. Nationalistische Narrative in Polen, „Osteuropa” Migration und Souveränität in der Krise. Litauische und belarussische Referat „Region rdzennie polski czy »Neuland« dla Prus Wschodnich? Pół- Annika Wienert 2018, z. 3–5, s. 447–464 (wspólnie z Sabine Stach i Magdaleną Saryusz-Wolską). Wahrneh­mungen des Kriegs in der Ukraine, w: Heinz-Gerhard Justenhoven nocne Mazowsze w niemieckich i polskich koncepcjach przestrze­nnych Das Lager vorstellen. Die Architektur der nationalsozialistischen Vernich- (red.), Kampf um die Ukraine. Ringen um Selbstbestimmung und geopoliti- (1918–1945)”, jubileuszowa konferencja Instytutu Historii i Nauk Politycznych tungslager, Berlin, wyd. 3 zmienione 2018. Ein „Polen-Denkmal” in Berlins Mitte? Über ein Projekt mit dem „Ziel einer sche Interessen, Baden-Baden 2018, s. 133–150. Uniwersytetu w Białymstoku „Granice i pogranicza. Historia i współczesność”, deutsch-polnischen Aussöhnung”, „Zeitgeschichte-online”, grudzień 2017, Białystok, 16 czerwca. Louise Bourgeois: Child Abuse (1982). Autobiographisches als Vehikel post- https://zeitgeschichte-online.de/kommentar/ein-polen-denkmal. moderner Subjektkonstitution, w: Dietrich Erben, Tobias Zervosen (red.), Das 4. Przemoc i obca władza Referat „Braterstwo broni na dystans. Niepodległość Polski z żydowskiej per- eigene Leben als ästhetische Fiktion. Autobiographie und Professionsgeschi- Magdalena Saryusz-Wolska spektywy (1928 i 1938)”, doroczna konferencja Niemiecko-Czeskiej i Niemiec­ chte, Bielefeld 2018, s. 289–300. Holocaustdarstellungen im polnischen Film. Drei Beispielstudien, w: Helmut w XX wieku – „stuleciu skrajności” ko-Słowackiej Komisji Historyków „Od 1918… niepodległość, rozpad monar- Peitsch i in. (red.), Nachkriegsliteratur als öffentliche Erinnerung, Berlin, New chii i doświadczenie rewolucji w zwierciadle państwowych jubileuszy”, NIH Prowadzenie jednego z paneli na konferencji „Kulturtransfer und auswär- York 2018, s. 246–260. PUBLIKACJE ZWIĄZANE Z PROJEKTEM w Warszawie, 12 października. tige Kulturpolitik. Akteure und Faktoren polnisch-deutscher Beziehungen 1949–1990”, ZI München / DPI Darmstadt / AMU Poznań, Monachium, 25 paź- [Rec.] Thomas Heimann, Freundschaft – Przyjaźń. Kamerablicke auf den Annika Wienert Organizacja i prowadzenie warsztatów „Imperialny projekt Prus Wschodnich. dziernika. Nachbarn. Filmkulturelle Beziehungen der DDR mit der VR Polen 1945–1990, Ruin Porn, Reconsidered. Oder: Zur Fotografie der Postindustrie, „kritische Aneksja ziem polskich podczas niemieckiej okupacji i rola narodowych socjali­ https://www.hsozkult.de/publicationreview/id/rezbuecher-28156. berichte” 46 (2018), z. 4, s. 80–88. stów z Królewca, Tylży i Olsztyna”, Olsztyn, 13 października (wspólnie z Feli- Gintarė Malinauskaitė xem Ackermannem i we współpracy z Fundacją i Wspólnotą Kulturową „Bo- [Rec.] Miriam Schulz, Der Beginn des Untergangs. Die Zerstörung der jüdi- [Rec.] Sune Bechmann Pedersen, Reel Socialism. Making sense of history in (Red.) Verflechtung und Abgrenzung. Polnisch-deutsche Perspektiven in der russia” w Olsztynie oraz Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie). schen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees, Berlin Czech and German Cinema since 1989, Lund 2015, „WerkstattGeschichte” Kunstgeschichte seit 1945, „kunsttexte.de/ostblick”, 2018, nr 4 (wspólnie 2016, „Medaon – Magazin für jüdisches Leben in Forschung und Bildung” 75 (2018), s. 146–148. z Reginą Wenninger). Komentarz podczas konferencji „Polski wiek XX. Nowe badania i interpre- 12 (2018), s. 1–4, http://www.medaon.de/pdf/medaon_22_Malinauskaite.pdf. tacje”, Instytut Pileckiego w Warszawie, 17 października. [Rec.] Alina Tiews: Fluchtpunkt Film. Integrationen von Flüchtlingen und Einleitung, w: Regina Wenninger, Annika Wienert (red.), Verflechtung und Koncepcja i realizacja warsztatów „Hidden Children during the Holocaust. Vertriebenen durch den deutschen Nachkriegsfilm 1945–1990 (= Diktatur Abgrenzung. Polnisch-deutsche Perspektiven in der Kunstgeschichte seit Referat „»Z Warszawy przewieziono tych ludzi do Jabłonny.« Internowanie Historical Considerations of a Transnational Phenomenon”, NIH w Warszawie und Demokratie im 20. Jahrhundert 6), Berlin 2017, „Zeitschrift für Ostmit- 1945, „kunsttexte.de/ostblick”, 2018, nr 4 (wspólnie z Reginą Wenninger). żydowskich żołnierzy Wojska Polskiego podczas wojny polsko-radzieckiej i jego filia w Wilnie, Kowno, 25–27 czerwca (wspólnie z Ruth Leiserowitz). teleuropaforschung” 67 (2018), z. 3, s. 454–455. w sierpniu 1920 r.”, konferencja „Związani historią. Stosunki polsko-żydo­ wskie na ziemiach polskich”, Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie, Organizacja i realizacja warsztatów „Incubators of Modernity. Liminal Spaces 16 listopada. between Informal Practices and State Action”, filia warszawskiego NIH w Wil- nie, Biblioteka Narodowa im. Martynasa Mažvydasa, Wilno, 9–10 paździer- Odczyt „Staatsstreich von links? Piłsudskis Putsch in Polen 1926”, w ramach nika (wspólnie z Felixem Ackermannem i Matthiasem Kaltenbrunnerem).. cyklu odczytów „Wie Demokratien enden”, Instytut Historii Uniwersytetu Heinricha Heinego w Düsseldorfie, 21 listopada. 32 A. Prace badawcze A. Prace badawcze 33

Maciej Górny Katrin Stoll Maciej Górny Organizacja i koncepcja przeglądu filmowego „Rok protestu. 1968 w kinie 11.11.1918. Niepodległość i pamięć w Europie Środkowej, Kraków 2018 Prowadzenie panelu „A ‘Hurbn Historiker’ in West-Germany and the Belated Referat: „Zanim wybuchła niepodległość. Europa Środkowo-Wschodnia europejskim”, we współpracy z Filmoteką Narodową – Instytutem Audio­ (wspólnie z Włodzimierzem Borodziejem i Piotrem T. Kwiatkowskim). Reception of a Pioneer in Holocaust Historiography”, warsztaty „Joseph 1914 –1918”, NIH w Warszawie, 15 marca. wizualnym w Warszawie i Instytutem Goethego w Warszawie, Alliance Wulf: A Polish-Jewish Historian in Western Germany. The Knowledge of the Français Warszawa, Włoskim Instytutem Kultury w Warszawie, Czeskim Der Erste Weltkrieg in der polnischen Erinnerungskultur und Geschichtsschrei- Witness, the Engagement of the Historian and the Writing of History”, ZfL Referat „Polen: Wiedergeburt eines Staates und ihre Konsequenzen im Centrum w Warszawie, Instytutem Słowackim w Warszawie, Centrum Dia- bung, w: Helmut Rumpler, Ulrike Harmat (red.), Die Habsburgermonarchie / EHESS, Paryż, 16 lutego. Zwischenkriegseuropa”, konferencja „Hoffnung auf ein neues Europa – logu im. Marka Edelmana w Łodzi, Warszawa, 23 lutego – 25 marca; Łódź, 1848–1918, t. 12: Bewältigte Vergangenheit? Die nationale und internatio- Die Pariser Vorortverträge 1919/20 und die internationale Ordnung der 24 maja – 3 czerwca. nale Historiographie zum Untergang der Habsburgermonarchie als ideelle Prowadzenie panelu „The Histories of the Sonderkommando: New Appro- Zwischenkriegszeit”, Uniwersytet im. Andrássy’ego w Budapeszcie, 24 maja. Grundlage für die Neuordnung Europas, Wien 2018, s. 243–254 (wspólnie aches” i „Reading Traces. Materialities of Things Past”, konferencja „Tel- Wykład otwierający „Przeszłość i przyszłość badań pamięci. Czy potrzebu- z Włodzimierzem Borodziejem). ling, Describing, Representing Extermination. The Auschwitz Sonderkom- Referat „Ihr Krieg – unser Sieg. Unabhängigkeitsrituale in Mittel- und Ost- jemy dyscypliny?”, konferencja „Oblicza Postpamięci 3. Języki i Kultury”, mando, their Testimony and their Legacy”, Centre Marc Bloch / ZfL, Berlin, europa”, konferencja „Niedokończona wojna / Der unvollendete Krieg”, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, 5 marca. Polenberg: Meanings and Memory of the Kostiuchnówka Battle, w: Le ba- 12–13 kwietnia. Centrum Badań Historycznych, Berlin, 22 czerwca. tailles de 1916 (2018), http://www.centenaire.org/fr/espace-scientifique/col- Referat „Populäre Geschichtsbilder. Ein kulturwissenschaftlicher Blick auf loquesseminaires/les-batailles-de-1916. Referat „Verordnete Geschichte. Geschichtspolitische Offensive in Polen”, Koncepcja i realizacja panelu NIH „Multilingualism in Interwar Poland”, Titelbilder zeitgenössischer polnischer Illustrierter”, Uniwersytet Jana kolokwium historii współczesnej prof. dr Ingrid Gilcher-Holtey, Uniwersytet World Conference der Association for Borderlands Studies, Wiedeń / Buda- Guten­berga w Moguncji, Wydział Translatologii, Językoznawstwa i Kulturo­ Dílna velké doby. Zrození nového člověka za první světové války, w: Lukáš w Bielefeld, 16 kwietnia. peszt, 14 lipca (wspólnie z Machtheld Venken). znawstwa, Germersheim, 15 czerwca. Fasora, Jiří Hanuš, Denisa Nečasová (red.), Svůdnost sociálního experimentu. Nový člověk 20. století, Prag 2018, s. 161–173. Współorganizacja (wspólnie z Milošem Řezníkiem) konferencji „Od 1918… Referat „Geschichtspolitik in Bildern. Zur Ikonographie der rechtskonservati- Referat „Memory Culture in Germany”, dyskusja panelowa „Erinnerungs- Niepodległość, rozpad monarchii i doświadczenie rewolucji w zwierciad- ven Presse in Polen”, 52. Zjazd Historyków Niemieckich, Münster, 27 września. Secondary Shocks: Poland’s Two Transformations, „Zeitschrift für Ostmittel- kultur in Deutschland, Israel und Polen”, zorganizowana przez Deutscher le państwowych jubileuszy”, dorocznej konferencji Niemiecko-Czeskiej europa-Forschung” 67 (2018), z. 2, s. 231–238. Bundes­jugendring, Warszawa, 12 maja. i Niemiecko-Słowackiej­ Komisji Historyków we współpracy z NIH w War- Dyskusja panelowa „Geschichte wird gemacht. Die Public History zwischen szawie, ambasadami Niemiec, Słowacji i Czech w Polsce, Instytutem Słowac­ Fachdiskurs, Politik und populärer Vermittlung”, Fundacja im. Maxa Webera, [Rec.] Marcin Jarząbek, Legioniści i inni. Pamięć zbiorowa weteranów I wojny Referat „Ordinary Organizations under Extraordinary Circumstances? kim w Warszawie oraz Czeskim Centrum w Warszawie, NIH w Warszawie, Bonn, 15 listopada. światowej w Polsce i Czechosłowacji okresu międzywojennego, Kraków 2017, A Sociolo­gical Approach to Police Battalions and the Question of Why Men 11–13 października oraz referat „Paralelne kultury pamięci o I wojnie „Acta Poloniae Historica” 117 (2018), s. 292–297. in State Organizations Became Genocidal Killers in German-Occupied East- światowej i niepodległości w Europie Środkowo-Wschodniej 1918–1939”, Referat „Die Passagierin von Andrzej Munk im Europäischen Kontext”, Sel- ern Europe”, konferencja „The Police and the Holocaust. The Role of Police 12 października. ma Stern, Ośrodek Studiów Żydowskich Berlin-Brandenburgia, 20 grudnia. [Rec.] Bálint Varga, The Monumental Nation. Magyar Nationalism and Sym- Forces in the Genocide of Jews and Roma”, Jack, Joseph and Morton Mandel bolic Politics in Fin-de-siècle Hungary, New York–Oxford 2016, „Acta Poloniae Center for Advanced Holocaust Studies USHMM / Yahad – In Unum / Museo Referat „Parallel- und Gegennarrative zu den Erinnerungskulturen Ostmit- Maciej Górny Historica” 116 (2017), s. 422–426. del Holocausto Guatemala / United Nations Education, Scientific, and Cultural teleuropas nach dem Ersten Weltkrieg”, konferencja „Vermessung einer Dyskusja panelowa „Non-recognised states in the Aftermath of WWI and Organization (UNESCO), Guatemala City, 31 maja. Zeitenschwelle. Die Bedeutung des Jahres 1918 in europäischer und globaler the Cold War” oraz komentarz w panelu „The Long-Term Impact of Brest- Perspektive”, Austriacka Akademia Nauk, Wiedeń, 6 listopada. -Litovsk”, konferencja „Temporality and Statehood”, NIH w Warszawie, UDZIAŁ W KONFERENCJACH Referat „Mythic narratives about the Holocaust in Poland. The anti-Semitic 20 marca. I WYGŁOSZONE REFERATY campaign against the Jewish Historical Institute in the 1960s, the ‘Polish Referat: „1918: fala niepodległości w Europie”, Seminarium Europejskie, Righteous’ and current history politics”, The International Institute of Holo- Fundacja Roberta Schumana w Warszawie, 5 grudnia. Sabine Stach caust Research, Yad Vashem Jerusalem, 13 czerwca. Referat „‚Explaining history without making them feel uncomfortable.’ Zur Aushandlung von Geschichte im Städtetourismus am Beispiel von communism Referat „Strafverfolgung von NS-Verbrechen in der Bundesrepublik Deutsch- DOROBEK NAUKOWY POZA ZDEFINIOWANYMI tours”, kolokwium seminarium doktorskiego z zakresu historii współczes- land” oraz referat „Neue Tendenzen und Interpretationen in der Holocaust- PROJEKTAMI CZĄSTKOWYMI nej i historii Europy Wschodniej, Uniwersytet Justusa Liebiga w Gießen, forschung”, Międzynarodowa Szkoła Letnia, Muzeum Auschwitz-Birkenau, 24 stycznia. Oświęcim, 4 lipca. Sabine Stach „Erst die Geschichte mag solche Helden”. Anmerkungen zur Selbstverbren- Referat „‚It still smells’. Zur Authentisierung von Geschichtserzählungen Referat „Die Figur der ‚polnischen Gerechten’ im öffentlichen Diskurs und nung von Piotr Szczęsny in Polen, „Zeitgeschichte-online”, styczeń 2018, in ‚Kommunismustouren’”, Kolokwium Europy Wschodniej, Uniwersytet im materiellen Raum in Polen”, 52. Zjazd Historyków Niemieckich, Münster, http://www.zeitgeschichteonline.de/kommentar/erst-die-geschichte-mag- Europejski Viadrina, Frankfurt nad Odrą, 28 maja. 27 września. solche-helden.

Referat „Ranking and Rating History. Some considerations on TripAdvisor”, Prowadzenie spotkania dyskusyjnego z okazji ukazania się książki Hansa-Chri- Referat i dyskusja panelowa „Selbstverbrennungen als Ausdruck politischen warsztaty „Commodification of History: The Past as Source of Entertainment stiana Dahlmanna Antysemityzm w Polsce roku 1968. Między partią a społe- Protests”, Centrum Praw Człowieka w Cottbus, 11 listopada. and Commerce”, Kolegium Imre Kertésza w Jenie / Ústav pro studium totali­ czeństwem, Żydowski Instytut Historyczny, NIH w Warszawie, 2 października. tních režimů, Praga, 13 września. Magdalena Saryusz-Wolska Referat „Vom Pogrom in Kielce 1946 zur antisemitischen Kampagne von Redakcja i posłowie, w: Astrid Erll, Kultura pamięci. Wprowadzenie, tłum. Referat „Lehrer – Erzieher – Botschafter der Volksrepublik. Der Tourismus in 1968”, 17. Międzynarodowe Sympozjum Fundacji Ettersberg „Jüdisches Le- Agata Teperek, Warszawa 2018. der PRL im Spiegel der Warschauer Stadtführerszene der 1960er und 1970er ben in Deutschland und Europa nach der Shoah”, Weimar, 20 października Jahre”, konferencja „Tourismus nach Plan. Begegnungen, Deutungen und (referat odczytała Dagi Knellesen). Verordnete Geschichte. Nationalistische Narrative in Polen, „Osteuropa” Erfahrungen im östlichen Europa während des Kalten Krieges”, Instytut 2–5 (2018), s. 447–464 (wspólnie z Sabine Stach i Katrin Stoll). Północno-Wschodni, Lüneburg, 8 listopada. Referat „Täterforschung: Recent Trends and Tendencies in German Scholar­ ship on the Study of Holocaust Perpetrators”, konferencja „Lessons and Bilder, die bleiben, Helden, die gehen. Wanda Jakubowskas Die letzte Etappe, Koncepcja dyskusji panelowej „Geschichte wird gemacht. Die Public Histo- Legacies”, St. Louis (MO), 4 listopada. w: S.K. Frank (red.), Bildformeln. Visuelle Erinnerungskulturen in Osteuropa, ry zwischen Fachdiskurs, Politik und populärer Vermittlung”, cykl „Nauki Bielefeld 2018, s. 229–250. history­czne w dialogu”, Fundacja im. Maxa Webera, Bonn, 15 listopada Magdalena Saryusz-Wolska (wspólnie z Magdaleną Saryusz-Wolską, Milošem Řezníkiem, Charlotte Jahnz). Referat „Das Plurimediale Werk Am grünen Strand der Spree”, Instytut Kurt Maetzig: początki kina w NRD, w: K. żyto, P. Włodek, Autorzy kina Filmoznawstwa, Teatrologii i Kulturoznawstwa Empirycznego, Uniwersytet europejskiego, t. VII, Łódź 2018, s. 221–240. Prowadzenie panelu „The Government of Dis/ability in Socialist Central Jana Gutenberga w Moguncji, 17 maja. Eastern Europe”, doroczna konferencja Association for Slavic, East European, [Rec.] Ewa Mazierska, Poland Daily. Economy, Work, Consumption and Social and Eurasian Studies (ASEEES), Boston, 7 grudnia. Referat „Produktion und Wirkung populärer Geschichtsbilder. Am grünen Class in Polish Cinema, London 2017, „Sehepunkte” 11 (2018), http://www. Strand der Spree 1955–1960”, Leibniz-Forschungsverbund Historische Authen- sehepunkte.de/preview/32209. Koncepcja panelu „History in Tourism – Tourism in History. Performative tizität, Berlin, 24 września. Perspectives on Touristic Interactions” oraz referat „Learning about history Organizacja i koncepcja warsztatów „Historical Perspectives on ‚Prostitution’ in ‚true commie-cars’: Performative authentication practices in communism Referat „Sackgassen der Erinnerungskultur. Eine Mikrogeschichte von Am in East Central Europe”, we współpracy z Wydziałem Filozoficznym Akademii tours”, doroczna konferencja Association for Slavic, East European, and grünen Strand der Spree”, Centrum Badań nad Historią Współczesną w Pocz- Nauk Republiki Czeskiej, Praga, 15–17 lutego. Eurasian Studies (ASEEES), Boston, 9 grudnia. damie, 6 grudnia. B. Transfer badań naukowych 35

B. Transfer badań naukowych 1. Imprezy naukowe

Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie również w 2018 roku wspierał międzynarodową naukową debatę historyczną, promując na różne sposoby komunikację, współpracę oraz wymianę naukową. Ze zrozumiałych względów pierwszoplanowe znaczenie miały tu kon- takty między polskimi i niemieckimi historykami. Jednak – zgodnie z misją Instytutu – do współpracy byli zapraszani także naukowcy z sąsiednich krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz przedsta- wiciele zachodnich środowisk naukowych. Podobnie jak w latach poprzednich Instytut pełnił rolę forum międzynarodowego dialogu historyków. W tym celu organizował imprezy naukowe, publikował prace naukowe i przyznawał stypendia.

Wykłady wtorkowe

Wykłady wtorkowe Niemiecki Instytut Historyczny kieruje głównie do polskich historyków, ale są one dostępne także dla szerszej publiczności. Stanowią forum, na którym prezentowane i poddawane pod dyskusję są koncepcje badawcze, projekty i poszczególne dokonania history- ków niemieckojęzycznych. W tym celu kilka razy w roku przeważnie niemieckojęzyczni historycy i przedstawiciele dyscyplin pokrewnych są zapraszani na wykłady, tłumaczo- ne symulta­nicznie wraz z późniejszą dyskusją. Umożliwia to bezpośrednią­ komunikację z polskimi naukowcami oraz innymi zainteresowanymi osobami.

Wykłady odbywają się w sali konferencyjnej NIH w War- szawie. 36 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 37

Michael G. Müller Christian Lübke Anna Wolff-Powęska Thomas Wünsch Negocjowanie ortodoksji, herezji i synkretyzmu. Nowe milenium: pokój budziszyński 1018 r. Narodowy socjalizm – komunizm: protokół rozbieżności Before Malinowski. Nowoczesna etnologia Podziały wyznaniowe w Rzeczpospolitej Obojga i jego znaczenie ponadregionalne 24 kwietnia 2018 r. i antropologia kulturowa w twórczości polskiego Narodów oraz Świętym Cesarstwie Rzymskim 27 lutego 2018 r. pisarza-podróżnika Jana Potockiego (1761–1815) w XVI wieku Anna Wolff-Poweska, emerytowana profesor Uniwersytetu 29 maj 2018 r., Warszawa 30 stycznia 2018 r. Pokój budziszyński jest pojęciem bliżej nieznanym szero- im. Adama Mickiewicza i była dyrektor Instytutu Zachod- 26 listopada 2018 r., Wilno kiej publiczności, ale również nawet niektórym wykwalifi­ niego, zastanawiała się nad problemem porównywania Żyjemy w okresie, w którym mobilizacja religijna i konflik- kowanym historykom. Chodzi tymczasem o ważny rozdział narodowego socjalizmu i komunizmu. Poznańska history­ Czy badania terenowe, czyli sedno empirycznej działalno- ty międzywyznaniowe znów stały się doniosłym global­ w dziejach stosunków polsko-niemieckich. czka i politolożka mówiła o sensowności porównywania ści antropologów, rzeczywiście zaczęły się – jak zwykle się nym wyzwaniem. Ten fakt skłonił Michaela G. Müllera, obu ideologii i ich ustrojów politycznych, a także o konse- utrzymuje – dopiero od Bronisława Malinowskiego (1884– emerytowanego profesora historii Europy Wschodniej na Mediewista Christian Lübke naświetlił w tym wykładzie kwencjach takiego zestawienia dla kultury politycznej oraz 1942)? Podróże służące empirycznemu zdobywaniu danych Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze, do współzależności polityczne i dynastyczne oraz złożone tło jego funkcjach w bieżącej debacie publicznej. etno­logicznych odbywano już wcześniej. Thomas Wünsch, zastanowienia się, na ile XVI wiek z jego konfliktami religij­ historyczne pokoju, zawartego przez cesarza Henryka II profesor współczesnej i najnowszej historii Europy Wschod- nymi jest „odległym zwierciadłem” współczesności. i księcia piastowskiego Bolesława Chrobrego 30 stycznia Za punkt wyjścia wykładowczyni obrała niemiecki „spór niej i jej kultur na Uniwersytecie w Pasawie, omówił na 1018 roku w centralnym ośrodku słowiańskich Milczan. historyków” w drugiej połowie lat 80. oraz wydaną w latach przykładzie pisarza Jana Potockiego, jak na przełomie XVIII Profesor Müller dociekał w tym wykładzie przyczyn i okolicz­­ 90. Czarną księgę komunizmu. Wśród historyków europej- i XIX wieku podchodzono do zjawisk obcych kulturowo. ności tworzenia się wyznań po reformacji i wykazał, że Oprócz samego wydarzenia historycznego i jego politycz- skich oba wydarzenia stały się przedmiotem debaty, która Ten uzdolniony językowo arystokrata, wychowany w duchu szesnastowieczne podziały wyznaniowe nie były bynaj- nego kontekstu wykładowca omówił również zagadnie- mocno zyskała na aktualności w obecnej rzeczywistości.­ europejskim, odbył w 1797/98 r. podróż do Astrachania mniej bezpośrednim ani koniecznym skutkiem teologicz- nie polegające na tym, że do wydarzeń średniowiecznych, Prof. Wolff-Powęska naświetliła różne argumenty za i prze- i na Kaukaz, gdzie przez krótki czas dzielił życie nomadów nych i kościelnych konfliktów okresu reformacji. Zdaniem takich jak pokój budziszyński, bezzasadnie stosuje się dziś ciw tezie o porównywalności narodowego socjali­zmu i studiował wiele etnicznych osobliwości. W sporządzanych prof. Müllera były one raczej następstwem splotu czynników często nowoczesne koncepcje narodowości. W związku i komunizmu. Podkreśliła, że mimo podobieństwa, polega- notatkach Potocki przykładał wielką wagę m.in. do opisu religijnych, pozareligijnych i politycznych. Niemiecki wariant z tym orędował za uściśleniem pojęć. Jego zdaniem na jącego na tym, iż obie ideologie były reakcją na demokrację obrzędów religijnych, w których uczestniczył. Jego obser- konfesjonalizmu nie był też wbrew szeroko rozpowszech- przykład – wbrew rozpowszechnionej popularnonauko- i nowoczesność, między nimi oraz między sposobami ich wacje służyły wniknięciu w kulturową logikę takich praktyk nionej opinii typem modelowym, lecz tylko jednym z wielu wej interpretacji – konflikty zbrojne między Henrykiem II urzeczywistniania istniało wiele różnic. Jednym z głów- i „instytucji”. Prof. Wünsch wyraził pogląd, że pisarz-podróż- możliwych wariantów, które różniły się przede wszystkim a Bolesławem Chrobrym nie były bynajmniej „wojną polsko- nych wątków wykładu było również pytanie o wyjątkowość nik dowiódł swoimi zapiskami, że można uznawać formu- politycznymi warunkami swego powstania. Niemiecki histo- -niemiecką”. Do takiego zafałszowywania historii docho- Holokaustu. Zdaniem historyczki zaistniała ona pod tym jącą siłę innych kultur, nie afirmując ich. Według konkluzji ryk epoki wczesnonowożytnej zilustrował to porównaniem dzi jednak nawet w takich przypadkach, gdy w dobrych względem, że nigdy wcześniej w dziejach władze jakiegoś wykładowcy Potocki był w awangardzie nowoczesnej etno- między Świętym Cesarstwem Rzymskim a Rzeczpospolitą intencjach stylizuje się średniowieczne porozumienie na państwa nie dopuściły się wymordowania całego narodu, logii i antropologii kulturowej i można go określać mianem Obojga Narodów. akt integracji europejskiej. używając do tego wszystkich środków, jakimi dysponowały. protoplasty etnologicznych badań terenowych. 38 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 39

Eva Schlotheuber Marcus Köhler Volker Zimmermann Birgitta Bader-Zaar Niemożliwa misja. Podróż Karola IV do Włoch Zabytkowe ogrody jako polsko-niemieckie dziedzictwo Dysproporcje między Wschodem a Zachodem Demokratyzacja a płeć 1918–1921: państwa-sukcesorzy w 1354/1355 roku na jego koronację cesarską w świetle kultury w statystykach przestępczości. Poziom przestępczości monarchii habsburskiej w kontekście europejskim listów humanisty i męża stanu Niccolò Acciaiolego 25 września 2018 r. a ludność polska w Cesarstwie Niemieckim (1871–1914) 27 listopada 2018 r. 12 czerwca 2018 r. 31 października 2018 r. Parki, krajobrazy parkowe i aranżowane ogrody na pograni­ Uwzględniając rozmaite źródła historyczne i polityczne, Połowa XIV wieku była okresem przełomu i walki o władzę czu polsko-niemieckim były głównym zagadnieniem wykładu Prof. dr hab. Volker Zimmermann z Collegium Carolinum Birgitta Bader-Zaar, profesor-asystent w Instytucie Historii między papiestwem a cesarstwem. Ważyła się przyszłość Marcusa Köhlera, profesora historii architektury krajobrazu w wykładzie wygłoszonym 30 października 2018 r. w Niemiec­­ Uniwersytetu Wiedeńskiego, szeroko i szczegółowo przyj- rzymsko-niemieckiego cesarza. Główną postacią, która na Uniwersytecie Drezdeńskim. W bogato ilustrowanym kim Instytucie Historycznym w Warszawie mówił o tym, jak rzała się ewolucji prawa wyborczego w pierwszych latach mogła zadecydować o wojnie i pokoju w ówczesnej próżni wystąpieniu przedstawił po pierwsze Park Księcia Pücklera dyskusje nad pierwszymi oficjalnymi staty­stykami przestęp- po I wojnie światowej. W swoim wywodzie przeanalizowa- władzy, był Karol, król rzymsko-niemiecki i czeski, który w Bad Muskau (Park Mużakowski). Jest to największy park czości w Cesarstwie Niemieckim prowadziły do rosnącej ła sytuację w państwach-sukcesorach monarchii habsbur­ wyruszył w 1354 r. z armią do Włoch, aby zostać tam w koń- krajobrazowy w stylu angielskim w Europie Środkowej, który kryminalizacji polskich mieszkańców Rzeszy. Już wcześniej skiej, zestawiła ją z innymi państwami europejskimi, pytając cu koronowanym na cesarza przez papieża Innocentego VI. już ze względu na położenie geograficzne stał się projektem w kręgach specjalistów sugerowano związek między pod- w tym kontekście także o przejawy ciągłości i ich znaczenie polsko-niemieckim, a dzięki wspólnemu zaangażowaniu wyższonym wskaźnikiem określonych czynów przestępczych dla prawa wyborczego kobiet. Główny nacisk położyła na Wykład Evy Schlotheuber, profesor historii średniowiecznej obu państw został uznany za jeden z niewielu transgranicz- w Prowincji Poznańskiej z wyższym odsetkiem mieszkań- perspektywę europejską, przedstawiając zwłaszcza roz- na Uniwersytecie im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie, nych obiektów światowego dziedzictwa UNESCO. ców mówiących po polsku. Referent opisywał, jak od lat maite możliwości partycypacji kobiet w ramach organiza- był wprowadzeniem w tematykę strategicznych mane- osiemdziesiątych XIX wieku ta dyskusja prowadziła do cji politycznych, partii i parlamentów narodowych. Lata wrów monarchy, jego polityki adaptacji i zwodzenia oraz Kolejną ważną częścią wykładu była prezentacja krajobra­zów coraz częstszego postrzegania Polaków jako przestępców, powojenne­ określiła zaś jako ważną cezurę w ewolucji pra- sieci dyplomacji rywalizujących ze sobą włoskich księstw, parkowych Kotliny Jeleniogórskiej, która do dziś wyróżnia się ponieważ wielu jej uczestników interpretowało statystyki wa wyborczego kobiet. miast i Kurii. Idee, które przyświecały Karolowi, uczona najwyższą liczbą zamków i pałaców na kilometr kwadrato­ w połączeniu z domniemanym charakterem narodowym. omówiła przede wszystkim z perspektywy jego rywali. Na wy w Europie. Prof. Köhler obrazowo zademonstrował,­ że Prof. Zimmermann w wykładzie wtorkowym podkreślił jed- Prof. Bader-Zaar położyła szczególny akcent na sytuację podstawie nowo odnalezionych listów seneszala Królestwa w związku z renowacją i zmianą przeznaczenia licznych nak również, że – jak dowodzi dyskusja zainspirowana przez w Polsce, Austrii i Czechosłowacji, podkreślając silny wpływ Neapolu, Niccolò Acciaiolego (1310–1365), plastycznie opi- zamków i pałaców po roku 1990 dowartościowane zostały kryminologię – w większości rodzajów przestępczości nie organizacji kobiecych i idei nacjonalistycznych na rozszerze- sała zmieniające się sojusze, spekulacje oraz partykularne również krajobrazy formowane w XIX wieku głównie przez notowano podwyższonego wskaźnika czynów karalnych nie politycznej partycypacji kobiet. Zwróciła jedno­cześnie interesy protagonistów. Przedstawiła, jak dzięki rezygnacji Petera Josepha Lennégo. Dyrektor pruskich ogrodów kró- we wschodnich prowincjach Rzeszy. uwagę na silną zależność kobiet i ruchów kobiecych od ze sprawowania władzy świeckiej w Państwie Kościelnym lewskich potrafił optycznie łączyć ze sobą zespoły parkowe instytucji męskich o ugruntowanej pozycji. W konkluzji Karolowi IV udało się zarazem potwierdzić prawa cesarza oraz efektownie eksponować budynki i ciekawe obiekty wskazała na duże luki w badaniach naukowych i pod­kreśliła, w cesarstwie rzymsko-niemieckim, a także doprowadzić do krajobrazowe. Ilustrowane przykłady przytaczane przez że brakuje ewaluacji kluczowych źródeł politycznych. trwałej terytorialnej decentralizacji kompetencji. prof. Köhlera sugestywnie dowodziły, że charakterystycz- ny styl Lennégo jest dziś w tym regionie znów wyraźnie rozpoznawalny. 40 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 41

Daqing Yang Debaty Lelewelowskie History Dialogue for All? Joint Historians’ Commissions in Europe and East Asia 11 grudnia 2018 r.

Daqing Yang, profesor historii i stosunków międzynarodo- wych na Uniwersytecie Jerzego Waszyngtona w Waszyng- tonie, przedstawił sytuację bilateralnych komisji historyków w Europie i Azji oraz omówił zagadnienie przyczyn popular- ności tych transnarodowych instytucji. Zaprezentował tym samym swoją bieżącą działalność badawczą na waszyng- tońskiej uczelni.

Po przedstawieniu szczegółowej definicji „joint historians’ commissions” uczony opisał cele i rezultaty komisji history­ ków, zwrócił uwagę na międzynarodowe podobieństwa i różnice oraz zadał pytanie, co dla instytucji naukowych i ludzi różnych narodowości oznacza posiadanie wspól- nej historii. W tym kontekście wskazał zwłaszcza na wagę krajowych instytutów historycznych oraz na potrzebę pracy naukowej i historycznego rozrachunku na szczeblu krajowym, co należy jego zdaniem uważać za podstawę korzystnej wymiany międzynarodowej. Podkreślił przy tym zalety i potencjały transnarodowej współpracy naukowej, a także uwypuklił przeszkody dla międzynarodowych komi- sji historyków­ i krytykę pod ich adresem, które mogą znacz- nie utrudnić lub nawet uniemożliwić pracę „joint historians’ Debaty Lelewelowskie NIH w Warszawie służą dyskusji nad 16. Debata Lelewelowska: 100 lat tymczasowości. commissions”. aktualnymi zagadnieniami historii Polski w jej europejskim Państwa nieuznane pod koniec pierwszej wojny kontekście. Gromadzą się na nich przedstawiciele polskich, światowej i po zimnej wojnie (środkowo-)wschodnioeuropejskich i zachodnioeuropejskich 20 marca 2018 r., NIH w Warszawie oraz międzynarodowych nauk historycznych. W uwzględ- niającej rozmaite perspektywy debacie czynny udział bierze Jak w ciągu XX wieku używano argumentów o przemijal­ również publiczność. Celem jest konfrontowanie ze sobą ności państw jako broni politycznej w celu osłabiania państw? różnych tez i opinii, a także intensywna wymiana poglądów Pytanie to posłużyło za punkt wyjścia 16. Debaty Lelewelow- między rozmaitymi środowiskami historyków. Sprzyja to skiej 20 marca 2018 r. Przeanalizowano je na modelo­wym pogłębionym badaniom nad omawianymi problemami oraz przykładzie jednego z organizmów państwowych o krótkim uwzględnianiu różnych sposobów metodycznego podejścia żywocie, których cały szereg powstał w Europie Środko- do tych zagadnień. wo-Wschodniej między rewolucjami rosyjskimi w 1917 r. a końcem pierwszej wojny światowej: Białoruskiej Republiki Patronem Debat jest „ojciec” polskich nauk historycznych, Ludowej. Kolejnym krokiem było porównanie instrumen- urodzony w 1786 r. w Warszawie i zmarły w 1861 r. w Paryżu talizacji państwowości w międzynarodowej grze mocarstw uniwersalny historyk i polityk Joachim Lelewel, którego pra- przypadkami państw nieuznawanych, proklamowanych na ce historiograficzne traktowały zarówno o dziejach Polski, dawnym obszarze Związku Radzieckiego po zakończeniu jak i o ich transnarodowych odniesieniach, co jest również zimnej wojny. W debacie moderowanej przez Felixa Acker- istotą Debat Lelewelowskich. manna (NIH w Warszawie), Klaus Richter (Uniwersytet w Bir- mingham), Maciej Górny (NIH w Warszawie / Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk), Per Anders Rudling (Uniwersytet w Lund / Uniwersytet Narodowy w Singapurze) i Łukasz Adamski (Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozu- mienia, Warszawa) uwypuklili najpierw procesy polityczne, kulturo­we i społeczne, które pod koniec pierwszej wojny światowej doprowadziły w Europie Środkowo-Wschodniej 42 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 43

do proklamowania nowych państw narodowych, ale niekie- 17. Debata Lelewelowska. Przeciwstawne historiografie? Edyta Gawron (Instytut Judaistyki Uniwersytetu Jagielloń- polsko-niemieckie, czym Claudia Weber zajmuje się teraz dy również do ich szybkiego rozpadu. Klaus Richter pod- Polskie i niemieckie perspektywy historiograficzne skiego w Krakowie) opisała na podstawie polskich badań w jednym z projektów. Joanna Ostrowska również zwróciła kreślił, że zwłaszcza małe państwa były traktowane przez II wojny światowej nad Holokaustem z ostatnich lat, jak bardzo wpisują się one z naciskiem uwagę na to, że dociekania dotyczące „zapo- zagranicę z mniejszym lub większym sceptycyzmem, ponie- 12 grudnia 2018 r., NIH w Warszawie w badania europejskie, gdyż nie tylko dysponują dobrym mnianych” grup ofiar (osób homoseksualnych, kobiet zmu- waż uchodziły za niezdolne do przetrwania pod względem rzemiosłem, lecz również narzuciły sobie wysokie tem- szanych do prostytucji itd.) są sensowną drogą do wyrwania gospodarczym. Per Anders Rudling zaakcentował, że do Celem Debat Lelewelowskich, które odbywają się w tym po. Claudia Weber (Uniwersytet Europejski Viadrina we się z gorsetu narodowych historii ofiar. Edyta Gawron utrzymania niepodległości tych nowych państw niezbędne formacie już od dziesięciu lat, jest dyskusja nad bieżącymi Frankfurcie nad Odrą) potwierdziła dobrą między­narodową podkreśliła, że badania naukowe zasadniczo polegają na było wystarczające poparcie wewnętrzne. Założyciele Biało­ zagadnieniami polskiej historii w jej europejskim kontekście kontekstualizację niemieckich badań nad Holokaustem­ opieraniu się na rezultatach wypracowanych przez innych. ruskiej Republiki Ludowej byli pod tym względem mało i z uwzględnieniem wielu perspektyw. Nie ulegało więc wąt- i okupacją. Jej zdaniem okazuje się tu, że badania nad Trzeba zatem kształcić nowych uczonych i silniej promować skuteczni, gdyż ruch narodowy zdołał tam ugruntować pliwości, że rozbieżne sposoby postrzegania drugiej wojny Holokaustem są tą dziedziną, w której niemieccy i polscy współpracę międzynarodową. Rafał Wnuk dodał, że jedynie swoją pozycję stosunkowo późno – w przeciwieństwie do światowej i jej następstw awansują kiedyś do rangi tematu badacze są połączeni najsilniejszymi więzami współpracy. niewielka ilość polskiej literatury naukowej jest tłumaczona, bolszewików, którym ostatecznie udało się zapewnić sobie jednej z tych rozmów panelowych. Troje polskich i dwoje Można to uznać za oznakę, że nowszym perspektywom co sprawia, że niemieccy badacze często mają trudności panowanie nad wschodnią częścią obecnego terytorium niemieckich naukowców zostało w grudniu zaproszonych badawczym należy z góry nadawać bardziej uniwersalny z jej recepcją. Na zakończenie Edyta Gawron orędowała Republiki Białorusi. Bez międzynarodowego uznania prze- na 17. Debatę Lelewelowską, aby przedyskutować swoje charakter. Claudia Weber wskazała jednak również na to, za badaniami ponadpokoleniowymi, łączącymi zweryfiko- trwanie tworzących się państw, takich jak Białoruska Repub- stanowiska i doświadczenia. Moderatorem był Christhardt że brakuje odwagi do rewizji powszechnie ugruntowanych waną wiedzę, zawartą w starszych syntezach, z nowymi lika Ludowa, było prawie niemożliwe, już choćby dlatego, Henschel. narracji bądź do ugruntowania historii wzajemnych powią- koncepcjami młodych historyków. Ożywiona debata zade- że brakowało zagranicznych inwestycji; także strategiczne zań. Trzeba tu raczej stwierdzić popadanie z powrotem monstrowała, że badania historyczne w obu krajach stoją pole manewru było ograniczone. Łukasz Adamski nawią- We wprowadzeniu zwrócił on uwagę na to, że paneliści w wycinkowość. Daniel Brewing zauważył zaś krytycznie, że obecnie w obliczu podobnych problemów strukturalnych, zał w tym kontekście do państw założonych w XXI wieku, ograniczą się w debacie do naukowego wymiaru omawia- poza środowiskami, które specjalizują się w badaniu polskiej a istniejący niewątpliwie potencjał wzajemnego postrze- pokazując, jak rozmaite zagraniczne mocarstwa wykorzy- nych zagadnień. Dodał, że chociaż ilość – tematycznie coraz historii, prawie nie ma badań z odniesieniami do Polski. gania i wzajemnych powiązań powinien być produktywnie stują wspierane przez Rosję formacje państwowe takie jak bardziej zróżnicowanej – literatury naukowej w językach wykorzystywany także w przyszłości. Naddniestrze, Abchazja i Południowa Osetia czy też dwie poszczególnych krajów, poświęconej drugiej wojnie świato­ Sugestię moderatora, że brak wymiany naukowej wynika „republiki ludowe” na wschodzie Ukrainy jako broń geo- wej, jest trudna do ogarnięcia, to podczas dyskusji dzięki również z odmiennych punktów wyjścia w obu krajach, polityczną. Wskazał jednak na wyraźne różnice dotyczące naświetleniu wybranych zagadnień chce uchwycić ogólny Claudia Weber skomentowała stwierdzeniem, że niemiecka ramowych warunków utworzenia, a także charakteru tych zarys aktualnych badań w Polsce i w Niemczech, skupiają- historiografia niekiedy nie traktuje poważnie imponujących formacji, które w przestrzeni postradzieckiej przeobraziły się cych się na drugiej wojnie światowej. Może sobie jednak prac empirycznych z Polski. Jej zdaniem badacze są nadal w państwa de facto. Konkluzja debaty była taka, że w śred- z powodzeniem wyobrazić, że badania prowadzone na ten uwikłani w etniczny nacjonalizm, a i badania porównawcze niej perspektywie o sukcesie nowo utworzonego państwa temat w obu krajach nie są przeciwstawne, lecz raczej się mają ukryte wady. A przecież istnieją również dezyderaty i jego międzynarodowym uznaniu decyduje nie tylko legal- uzupełniają, a więc z dystansu można je obserwować jako badawcze, dotyczące na przykład zagadnień hierarchizacji ność w rozumieniu prawa międzynarodowego, lecz również układającą się mozaikę. przemocy. Ponadto w latach dziewięćdziesiątych zaprze- wysoki stopień wsparcia wewnętrznego i zewnętrznego paszczono szansę zadania pytań o wzajemne powiązania oraz umiejętność zmobilizowania przez założycieli na jego Na pytanie o syntetyzującą historię okupacji, która ade- rzecz wystarczających zasobów wojskowych i gospodar­ kwatnie odzwierciedla obecny pluralistyczny stan badań, czych, a także zapewnienia mu odpowiedniej pozycji w nie- nie zacierając jednak różnic dotyczących władzy okupacyj- ustannie zmieniającym się ładzie międzynarodowym. nej, Rafał Wnuk (Katolicki Uniwersytet Lubelski) zauwa- żył, że gros syntez napisali polscy socjolodzy i politolodzy, którzy nie mieli większych trudności z pracą na podstawie istniejących źródeł. Polscy historycy skupiali się zaś w swo- ich pracach w coraz większym stopniu na zagadnieniach szczegółowych. Daniel Brewing (Uniwersytet Nadreńsko- -Westfalski w Akwizgranie) uzupełnił ze strony niemieckiej, że badacze praktycznie nie podejmują się pisania nowej syntezy na temat okupacji w Polsce, chociaż jest to z jego perspektywy pilnie potrzebne. Ostatnie syntezy, autorstwa Martina Broszata i Czesława Madajczyka, liczą już 50 lat. Generalnie zdaniem Brewinga naukowcy mają tendencję do badania coraz bardziej wycinkowych zagadnień. Na duże dzieła przeglądowe badacze potrzebują czasu, środków i spokoju – a tego w jego opinii brakuje po obu stronach. Joanna Ostrowska (Warszawa) dodała, że obecnie najczęś- ciej wybierane są nietypowe tematy prac doktorskich. 44 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 45

Konferencje, warsztaty, dyskusje Secularities. Freethinkers in the Context of National Eastern European Regions 1945–1960: The Formation panelowe, prezentacje filmów Movements and the Rise of Nation States in Europe, of a New Society and Its Reflections in Family Stories 1789–1920s 22–23 marca 2018 r., NIH w Warszawie 21–23 marca 2018 r., NIH w Rzymie Dwudniowe warsztaty skupiły się na projektach badawczych Maciej Górny: „Zanim wybuchła niepodległość. „Temporality and Statehood. A workshop Dzieje ruchów laickich takich jak wolnomyśliciele były na temat regionów wschodnio-europejskich, które z końcem Europa Środkowo-Wschodnia 1914–1918” on the historical politics of emerging states dotychczas badane głównie w odnośnych kontekstach drugiej wojny światowej utraciły (większą) część rdzennej 15 marca 2018 r., NIH w Warszawie in Central and Eastern Europe“ narodo­wych, gdyż to one stanowiły ramy odniesienia dla ludności i w których w okresie powojennym ukształtowały 19–21 marca 2018 r., NIH w Warszawie protagonistów owych ruchów. Uczestnicy interdyscyplinar- się nowe społeczeństwa. Dyskutowano zwłaszcza o sowiety­ Przed stu laty w następstwie pierwszej wojny światowej nych i transnarodowych warsztatów, zorganizowanych we zacji, przede wszystkim w odniesieniu do pograniczy i pro- w Europie Środkowo-Wschodniej powstało wiele nowych Jak w toku dziejów był oceniany czasowy wymiar pań­ współpracy z NIH w Rzymie, przekroczyli te ramy. Celem cesów migracji. Najwięcej miejsca poświęcono sposobom państw narodowych, które zastąpiły dawne wielo­etniczne stwo­­wości? Jak możemy dziś analizować owe sposoby imprezy było naświetlenie wolnomyślicielstwa według opra- zasiedlania tych ziem na nowo oraz powstawaniu kontak- imperia. Choć ruchy narodowe przed wojną nie mogły postrzegania? Nad tymi i innymi zagadnieniami dyskutowali cowanej przez Monikę Wohlrab-Sahr koncepcji multiple tów i relacji między ludnością miejscową a nowymi przy- jeszcze przewidzieć tych procesów, to począwszy od roku historycy z całej Europy podczas trzydniowych warszta­ secularities, czyli z uwzględnieniem oddziałujących równo- byszami. Impreza zrodziła się jako projekt kooperacyjny 1918 stały się one rzeczywistością w wielu regionach tej tów w warszawskim NIH. Dyskusja zogniskowała się na cześnie wyznaniowych, społecznych i politycznych procesów NIH w Warszawie oraz grupy projektowej Uniwersytetu części Europy. Fakt, że historia powstania nowych państw Białoruskiej i Ukraińskiej Republice Ludowej, które istniały laickiego myślenia i działania. Chodziło również o skon- w Kłajpedzie, zajmującej się badaniem powojennych dzie- bywa często retrospektywnie interpretowana teleologicz- przez krótki czas pod koniec pierwszej wojny światowej. trastowanie po części doskonale zbadanych przykładów jów okręgu Kłajpedy oraz ich odzwierciedlenia w historii nie, posłużył Maciejowi Górnemu za punkt wyjścia do reflek- Oprócz kontekstu­alizacji ich proklamowania w następstwie zachodnioeuropejskich z przypadkami ze wschodniej części rodzin. sji nad społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami owych rewolucji rosyjskich i pokoju brzeskiego referaty wygło­ kontynentu lub uzupełnienie tych pierwszych o drugie. wydarzeń. Pracownik naukowy NIH w Warszawie i profesor szone podczas warsztatów dotyczyły także ówczesnych Uczestnicy z Niemiec, Litwy, Polski, Rosji, Szwecji i Węgier w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk przyjrzał się wizji przyszłości i oczekiwań. Tolerowanie możliwie jak naj- Referaty naukowców z Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, zaprezentowali szeroki wachlarz studiów przypadków, w tym wykładzie między innymi zagadnieniom związa- większej liczby nowych formacji państwowych na ob­szarze­ Izraela, Włoch i Polski obejmowały szerokie spektrum geo- w których opisywali, jakie nowe grupy narodowe i etnicz- nym z tożsamościami etnicznymi i sympatiami narodowymi między rozpadającym się Imperium Rosyjskim a Cesarstwem graficzne, czasowe, tematyczne i metodyczne. ne napływały do tych regionów, jakie były ich motywy w armiach walczących ze sobą podczas pierwszej wojny Niemiec­kim było zatem nie tylko strategicznym posunięciem i jakie relacje tworzyły one z ludnością miejscową w danym światowej w Europie Środkowo-Wschodniej. Za doniosły geopolitycznym ze strony niemieckiej. Miało ono również Warsztaty zademonstrowały, że laicyzacja, rozumiana albo miejscu. W centrum uwagi znalazły się oprócz pogranicza element ówczesnych wydarzeń uznał erozję armii z powodu przeciwdziałać spodziewanej restytucji Rzeczpospolitej Pol- jako proces historyczny, albo jako konkretny projekt poli- węgiersko-austriackiego także nowe badania dotyczące podziałów etnicznych. skiej. Oprócz czynników wewnętrznych i zewnętrznych, tyczny, objęła społeczeństwa europejskie z rozmaitą siłą. okręgu Kłajpedy. Innym węzłowym zagadnieniem były decydujących o tym, czy nowo utworzone państwo „prze- Decydujące w tej mierze były oprócz społecznej i kulturowej wydarzenia i przemiany w okresie powojennym z per- Szczególną uwagę historyk poświęcił poza tym wzrostowi trwa”, czy nie, warsztaty skupiły się przede wszystkim na specyfiki odnośnych krajów także konkretne konstelacje spektywy dzieci. W polu widzenia znalazły się ponad- napięć społecznych pod koniec wojny, które wyładowywały zagadnieniu, jak po pierwszej wojnie światowej­ oceniano polityczne i personalne. Ruch wolnomyślicielski jest przykła- to wspomnienia szczególnych grup, jak choćby Żydów się na przykład w strajkach i buntach więziennych. w publicystyce i nauce zdolność państw do przetrwania. dem skutecznie oddziałujących w wielu dziedzinach życia i Niemców wołżańskich. Szerokie spektrum prezentacji Używane jako oręż w walce politycznej pojęcie „państw procesów laicyzacji w XIX i XX wieku. W różnych częściach zostało dodatkowo uzupełnione przybliżeniem przemian Impreza była częścią cyklu „Polsko-Niemieckie Spotkania sezonowych” stało się wówczas elementem państwo­wej kontynentu dochodziły one do głosu z odmiennym natę- architektonicznych w Wyborgu w okresie powojennych Naukowe”, organizowanego przez Oddział Warszawski propagandy, która służyła również celowi odmawiania żeniem, a także przesunięciami w czasie. Dla historiografii oraz referatem o szwedzkich akcjach pomocy dla Mazurów Societas Humboldtiana Polonorum we współpracy z Amba- sąsiednim krajom prawa do istnienia w charakterze państw ruch wolnomyślicielski to pouczający przykład, jak można w pierwszych latach powojennych. sadą Niemiecką w Warszawie, Przedstawicielstwem Niemiec­ narodowych ze wskazaniem na jakoby niemożliwe do poko- myśleć o przeszłości i badać ją zarówno w jej kontekstach kiej Centrali Wymiany Akademickiej (DAAD) w Warszawie nania wyzwania ekonomiczne. narodowych, europejskich, jak i transnarodowych. i Niemieckim Instytutem Historycznym w Warszawie. 46 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 47

Teoria i praktyka polskiego więziennictwa od XIX wieku Konferencja „National History and New Nationalism Stefan Dyroff: Polacy i Niemcy 1830–1939. Wzajemne „Germans and Poles in the Middle Ages — the Perception 26–27 marca 2018 r., NIH w Warszawie in the 21st Century”. postrzeganie i jednostronny obraz tych relacji w Anglii of the ‚other’ and the Presence of Mutual Stereotypes” 11–13 kwietnia 2018 r., NIH w Paryżu 24 maja 2018 r., NIH w Warszawie 24–27 maja 2018 r., Warszawa Warsztaty na temat historii polskiego więziennictwa pod tytułem „100 lat bez państwa. 100 lat dla państwa” zgroma­ Celem tej międzynarodowej konferencji była analiza – Wieczornym wykładem Stefana Dyroffa z Berna rozpoczęła Konferencja przygotowana we współpracy z Instytutem dziły ponad trzydzieścioro zajmujących się tą tematyką w częściowo komparatywnej, częściowo transregionalnej się konferencja „Germans and Poles in the Middle Ages – Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk teorety­ków i praktyków z Polski, Niemiec, Austrii i Ukrainy. perspektywie – bieżących problemów wykorzystywania the Perception of the ‚Other’ and the Presence of Mutual była poświęcona zagadnieniu konstrukcji narodowych grup Podczas imprezy, zorganizowanej wspólnie z Instytutem historii w kontekście postnowoczesnej sytuacji kulturowej Stereotypes”, zorganizowana przez Andrzeja Pleszczyńskie- o wspólnej tożsamości w związku z tematyką powstawa- Historii im. T. Manteuffla oraz Instytutem Studiów Politycz- i społecznej. Uczestnicy dyskutowali zwłaszcza nad wzros­ go i Grischę Vercamera we współpracy z Instytutem Historii nia państw narodowych. Podczas czterodniowej imprezy nych Polskiej Akademii Nauk o swoich doświadczeniach tem znaczenia narracji narodowo-historycznych, ruchów Polskiej Akademii Nauk. dysku­towano o tym w kontekście polsko-niemieckiej historii i dociekaniach opowiadali historycy prowadzący badania populistycznych i różnych postaci polityki autorytarnej średniowiecza i epoki wczesnonowożytnej. w polskich więzieniach oraz wykładowcy problematyki w Europie i świecie. Referent przedstawił kompleksową analizę wzajemnego penitencjarnej z Uniwersytetu Warszawskiego, Warmińsko- postrzegania się Niemców i Polaków w okresie od pol- Na czołowe miejsce wysunął się problem „otheringu”, czyli -Mazurskiego i Łódzkiego. Wśród tematów dyskusji znalazły się rozmaite formy skiego powstania listopadowego w 1830/31 r. do drugiej różnych określeń i konstrukcji „innego”, a także pozytyw- polityki historycznej, granice public history, ale również wojny światowej, a dodatkowo omówił angielskie wize- nego lub negatywnego kwalifikowania inności. W czterech sekcjach referenci dyskutowali o zmianie prze- potencjały jej wykorzystywania w kontekście autorytarnym, runki Polski. znaczenia klasztorów katolickich w porozbiorowej Polsce, generalne przemiany funkcjonalności historii oraz przeja- Referenci mówili o źródłach polskich, niemieckich, pomor- a także o rozdźwięku między normatywnymi koncepcjami wy ciągłości i braku ciągłości między „klasycznymi nacjo- Na podstawie przykładów z ówczesnej prasy oraz kontek­ skich i śląskich, o hagiografiach, żywotach, kronikach i tek­ funkcji pracy w systemie penitencjarnym a praktycznym nalizmami” a tak zwanymi zjawiskami „neonarodowymi stów instytucjonalnych i osobistych Stefan Dyroff wskazał, stach literackich oraz o pojęciu stereotypu z perspektywy doświadczeniem więźniów i strażników. Ponadto poruszo- (neonacjonalistycznymi)”. że w ówczesnych niemieckich ujęciach zarówno wizerunek teorii komunikacji. W kontekście relacji polsko-niemieckich no temat osobistego podejścia do seksualności oraz indy- własny, jak i postrzeganie innych narodów były zdomino- intensywnie dyskutowano również o roli historyków, pod- widualnego przeżywania przemocy. Kolejnym węzłowym Dyrektor Instytutu Miloš Řezník referował w sekcji poświę- wane przez aspekty wojskowe, ekonomiczne i polityczne. kreślając ogromne zapotrzebowanie na analizę historyczną. zagadnieniem była podwójna rola strażników jako przed- conej Europie Środkowo-Wschodniej o sytuacji w zakresie Natomiast Polacy – inaczej niż Niemcy – akcentowali czę- stawicieli państwa, a jednocześnie głównych przedstawicieli polityki historycznej w Polsce i dominujących narodowych sto zasady ogólnoludzkie. Na zakończenie wykładowca Konferencja wykazała, że ewaluacja średniowiecznych więziennej codzienności. narracjach historycznych, a Balázs Trencsényi z Uniwersytetu zaznaczył, że angielskie i niemieckie wizerunki Polski w XIX i wczesno­nowożytnych źródeł na temat myślowego kon- Środkowoeuropejskiego w Budapeszcie mówił o autorytar- i XX wieku wykazują niekiedy wyraźne podobieństwo i uza- struowania wspólnot i ich odgradzania się od „innych” nie Warsztatom towarzyszyła zaimprowizowana wystawa w for- nej polityce historycznej na Węgrzech oraz jej kontekstach sadnił to niemiecką w wielu wypadkach genezą angielskich jest jeszcze sprawą wyczerpaną i że takie źródła są pod mie tematycznych plakatów w sali konferencyjnej warszaw- dotyczących polityki zagranicznej. Florian Bieber z Uniwer- wizerunków Polski. względem metodycznym i poznawczym istotne dla badań skiego NIH, przygotowana wcześniej przez uczestników. sytetu w Grazu poruszył temat wojen jugosłowiańskich z lat nad późniejszymi epokami. I odwrotnie – koncepcje doty- dziewięćdziesiątych jako źródła obecnych nacjonalizmów. czące nowożytności mogą być przydatne w analizie zjawisk Konferencja dała wiele impulsów do dyskusji i przyniosła z okresu przednowoczesnego. Innym ważnym wnioskiem sporo nowej wiedzy i wstępnych wniosków, przyczyniają- było to, że dzięki polsko-niemieckim badaniom historio- cych się do lepszego, transregionalnego zrozumienia tematu graficznym możliwe jest zademonstrowanie szerszego konferencji. Dlatego planowana jest opublikowanie w języ- horyzontu porozumienia międzykulturowego w czasach ku angielskim wystąpień wygłoszonych na konferencji. obecnych.

Non à la Maison de l’Histoire de France. Żródło: DHI Paris, Wikimedia Commons 48 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 49

Konferencja „Res – mobilia. Przedmiot jako symbol Konferencja „Szwecja w Europie Środkowej: Historia oficjalna w Europie Wschodniej. Perspektywy Warsztaty robocze: Stan badań historycznych statusu, władzy i funkcji” skutki, następstwa, pamięć” transregionalne nad żydowskim życiem we wschodnich prowincjach 4–5 czerwca 2018 r., Warszawa 6–8 czerwca 2018 r., Lützen 13–14 czerwca 2018, NIH w Warszawie Prus w latach 1800–1945 18–19 czerwca 2018 r., Kulice Konferencja „Res – mobilia. Przedmiot jako symbol statusu, Niewiele miejscowości w Europie Środkowej wydaje się Jak rozumieć pojęcie „historia oficjalna”? Organizatorzy władzy i funkcji” według koncepcji Dariusza Adamczyka w kontekście wzajemnych powiązań regionalnych tak bar- konferencji – Andrij Portnov, Korine Amacher i Miloš Řezník – Na warsztatach roboczych na temat stanu i perspektyw (NIH w Warszawie), Moniki Saczyńskiej i Ewy Wółkiewicz dzo „brzemienne historią” jak Lützen na południowym opierają się na szerokiej definicji. Interesują się stanowiskami badań nad historią Żydów w dawnych pruskich prowincjach (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk) wschodzie Saksonii-Anhalt. W pobliżu tego miasta odbyła państw wobec polityki historycznej i polityki upamiętniania wschodnich od XIX wieku po Shoah, zorganizowanych przez była już czwartą imprezą z zapoczątkowanego w 2006 r. się w listopadzie 1632 r. jedna z najważniejszych bitew woj- oraz ich obecnym funkcjonowaniem, kładą jednak również prof. Jörga Hackmanna we współpracy z NIH w Warszawie, cyklu „Kultura materialna a historia społeczna”. Tematyka ny trzydziestoletniej. W walce między wojskami szwedzkimi nacisk na uwzględnianie perspektyw historycznej skuteczno- zgromadzili się niemieccy i polscy naukowcy z rozmaitych spotkania ogniskowała się tym razem wokół społecznych a cesarskimi, dowodzonymi przez Albrechta von Wallenstei- ści. Międzynarodowa konferencja, zorganizowana przez NIH placówek oraz studenci Uniwersytetu Szczecińskiego. funkcji mobilia. Uczestnicy starali się zaprezentować ów na, zginął król Gustaw II Adolf – centralna postać w szwedz- w Warszawie we współpracy­ z Uniwersytetem Genewskim język rzeczy, odwołując się do szerokiej bazy źródłowej. kim panteonie pamięci, a zarazem jedna z najważniejszych i Forum Studiów Trans­regionalnych w Berlinie, przy wspar- Punktem wyjścia dyskusji była obserwacja, że w katego- Wiele uwagi poświęcili funkcjom darów – jako przekazowi osób niemieckiego protestanckiego dyskursu historycznego. ciu Ambasady Niemiec w Warszawie, Ambasady Szwajcarii riach regionalnych i czasowych chodzi tu obszar pośred- cywilizacyjnemu, rozprzestrzenianiu mód i jako symbolom Stosownie do tego Lützen przeobraziło się w ważne szwedz- w Warszawie, Niemiecko-Ukraińskiej Komisji Historyków ni, objęty badaniami w mniejszym stopniu niż Niemcy określonych obszarów. Dary miały pomagać pozyskiwać kie, fińskie i protestanckie miejsce pamięci i pielgrzymek, i Szwajcarskiej Narodowej Fundacji Nauki, była zaprosze- w obecnych grani­cach czy Polska w granicach Rzeczpo- zwolenników i klientów, mogły być jednak również także a w konsekwencji w międzynarodową atrakcję turystyczną. niem do dyskusji o tych i innych zagadnieniach. spolitej szlacheckiej. Wobec ewidentnych luk w badaniach odrzucane bądź niszczone. W ten sposób przedmioty prze- nad dziejami Żydów w regionie wokół Szczecina w latach obrażały się w „podmioty”, reprezentujące prestiż i władzę, Wzajemne powiązania między historią wydarzeń epoki Naukowcy z Niemiec, Francji, Litwy, Austrii, Polski, Rosji, 1800–1945 uczestnicy prezentowali projekty już realizowa- obyczaje i nawyki, a także różne gusty i style. Dyskutanci wczesnonowożytnej, konsekwencjami szwedzkiej obec- Szwecji, Szwajcarii i Ukrainy spotkali się tu, aby przedyskuto- ne i planowane, dyskutowali­ o zasobach źródeł i podej- zwracali uwagę, że język przedmiotów funkcjonował nie ności w Europie Środkowej i nowoczesną kulturą histo- wać rozwój studiów nad pamięcią oraz wymienić się wiedzą ściach metodologicznych oraz formułowali zainteresowania tylko jako symbol władzy, bogactwa i statusu społecznego. ryczną w różnych kontekstach narodowych, regionalnych, o nowych sposobach podejścia do transregionalnych badań badawcze. Przedmioty służyły także do walki z jakąś grupą lub osobą, lokalnych i wyznaniowych były tematem międzynarodo- nad Europą Wschodnią, a także o ich przemianach w dobie która ją reprezentowała. W tym wypadku agresja kierowała wej konfe­rencji, zorganizowanej przez NIH w Warszawie, postkomunizmu. Referenci skupili się na opisie sytuacji obec- W sumie okazało się, że badań nad żydowskim życiem się przeciwko symbolowi (określonemu przedmiotowi), a nie Mu­zeum w Lützen oraz fundację Lützenfonden z Göte­ nej, ale przyjrzeli się także niedawnym doświadczeniom w prus­kich prowincjach wschodnich nie ogranicza niedo- bezpośrednio przeciwko osobie. Dzięki połączeniu rozma- borga. Referentki i referenci z Danii, Niemiec, Francji, radzieckim i przedradzieckim oraz analizowali dynamikę stateczna ilość źródeł, natomiast spory problem stanowią itych perspektyw badawczych zgromadzonych historyków, Norwegii, Austrii, Polski, Szwecji i Czech dyskutowali postradzieckich praktyk pamięci i jej recepcji. Trzy panele sprawy językowe. Środkiem zaradczym może być jednak historyków sztuki i archeologów udało się nakreślić wie- o historycznych okolicznościach i konsekwencjach szwedz- były poświęcone państwowym instytucjom polityki pamięci, współpraca międzynarodowa. Zaleca się również sięganie lowymiarowy obraz, odwołujący się do różnych rodzajów kiej obecności w środkowoeuropejskim regionie między szkolnym podręcznikom historii oraz miejscom pamięci i ich po źródła (auto-)biograficzne, zwłaszcza w formie wywia- źródeł. Planowane jest wydanie tomu pokonferencyjnego. krajami bałtyckimi, Morawami a południowo-zachodnimi funkcjom. dów. Ponadto wskazano na szanse wynikające z cyfryzacji Niemcami oraz o współzależnościach między tym regionem dokumentów pisemnych i fotografii. Zazębianie się lokalnej a Szwecją w XVI–XX wieku. polityki pamięci z badaniami niemieckich i polskich bądź międzynarodowych naukowców w zakresie historii lokalnej Konferencję zorganizowano w luźnym związku z 400. roczni- otwiera możliwości pogłębienia prac w tej dziedzinie. cą wybuchu wojny trzydziestoletniej. Impreza nawiązywała zarazem do dwóch sesji naukowych, współorganizowanych przez warszawski NIH w 2017 roku w Gdańsku, których tematem były wzajemne powiązania w regionie bałtyckim w epoce wczesnonowożytnej i nowoczesnej.

50 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 51

Warsztaty „Hidden Children during the Holocaust – Border-Making and its Consequences: Interpreting Pokaz filmu „Okupacja 1968” Momenty monetyzacji i strefy komercjalizacji w basenie Historical Considerations of a Transnational Evidence from the „post-Colonial” and „post-Imperial” 5 września 2018 r., Kino Iluzjon, Warszawa Morza Bałtyckiego w latach 1050–1450 Phenomenon” 20th Century 13–14 września 2018 r., NIH w Warszawie 25–27 czerwca, Kowno 10–14 lipca 2018 r., Wiedeń / Budapeszt W sierpniu 2018 roku minęła 50. rocznica wkroczenia wojsk „bratnich krajów socjalistycznych” do Czechosłowacji. Jak Badacze z Polski, Niemiec, Danii i Republiki Czeskiej spotkali Podczas drugiej wojny światowej w wielu krajach euro- Od 10 do 14 lipca 2018 r. w Wiedniu i Budapeszcie odbyła jednak po pół wieku wspominają to sami protagoniści? się we wrześniu w Warszawie, aby wymienić się wiedzą pejskich ukrywano żydowskie dzieci. Jeśli udawało im się się druga światowa konferencja Association for Borderlands Cztery twórczynie i jeden twórca filmów z pięciu krajów, o przemianach dotyczących historii pieniądza w średnio­ przeżyć, to tylko w skrajnie trudnych warunkach. Ocalone, Studies, pod tytułem „Border-Making and its Consequences: które brały udział w inwazji, wybrali się razem z „komba- wieczu. Punktem wyjścia konferencji – przygotowanej opłakiwały utratę bliskich lub współprzeżywały ich głębokie Interpreting Evidence from the ,post-Colonial’ and ,post- tantami” na poszukiwanie historii z tamtego czasu. Ten według koncepcji Dariusza Adamczyka (NIH w Warszawie) traumy. Dochodziły do tego ich własne psychiczne i fizyczne -Imperial’ 20th Century”. Niemiecki Instytut Historyczny niezwykły projekt filmowy pod tytułem „Okupacja 68”, i Beaty Możejko (Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskie- skutki prześladowania, których często nie doceniano. w Warszawie był organizatorem sesji poświęconej zjawisku łączący pięć 26-minutowych obrazów dokumentalnych, go) – było przekonanie, że w XI i XII wieku w regionie bał- wielojęzyczności w międzywojennej Polsce. Morgane Labbé, pokazano 5 września 2018 r. w warszawskim kinie „Iluzjon”. tyckim doszło do przekształcenia się gospodarki opartej na Warsztaty zorganizowane przez NIH w Warszawie i jego filię Elisabeth Vann, Theodore Wochen i Olga Linkiewicz wraz Projekcja była rezultatem współpracy kilku instytucji kultury łupie i handlu dalekosiężnym, typowej dla epoki wikingów, w Wilnie zgromadziły historyków, literaturoznawców i muze- z moderatorem Maciejem Górnym oraz przewodniczącą z warszawskim NIH. Przed pokazem dwie reżyserki wraz w kierunku struktur społecznych i organizacyjnych silniej alników z Izraela, Litwy, Włoch, Austrii, Szwajcarii i Niemiec, obradom Machteld Venken naświetlili ten temat z bardzo z producentem Stanisławem Zaborowskim opowiedziały zakorzenionych w regionie i sprzyjających wymianie towa- którzy porównawczo dyskutowali o historycznych okolicz- różnych perspektyw, poczynając od codziennych praktyk podczas prowadzonej przez Karolinę Sulej dyskusji panelo- rów masowych. Równocześnie w wielu częściach obszaru nościach (prze)życia w kryjówce i naświetlali po­wojenne językowych lokalnych społeczności (Vann) przez obserwa- wej o zbieraniu materiałów i kręceniu filmu. Węgierka Lin- bałtyckiego rozpoczęto intensywną emisję monet. Nasu- losy ocalonych w kontekście zachodnio- i wschodnioeuro­ cje etnologiczne i socjologiczne na wschodnich rubieżach da Dombrovszsky relacjonowała, jak trudno było skłonić do wa to szereg pytań: czy te przemiany były konsekwencją pejskim. Głównymi zagadnieniami były m.in. nazistowska Drugiej Rzeczpospolitej (Linkiewicz), umiejętności języko- mówienia byłych żołnierzy węgierskich, których pół wieku procesów ekonomicznych, czy potrzeb fiskalnych? Które polityka wymierzona w żydowskie dzieci (Boaz Cohen) oraz we polskich naukowców (Labbé) aż po próbę stworzenia temu zmuszono do wkroczenia do węgierskojęzycznej­ połu- sektory gospodarki i warstwy społeczne ulegały komercja- rozbieżności między podejściem do tego tematu w literatu­ międzynarodowego języka, którego mogliby nauczyć się dniowej Słowacji. Potrafili oni podzielić się wspomnieniami lizacji? Gdzie i do jakiego stopnia można mówić o integracji rze, edycji pamiętników i historiografii (Wilhelm Kuehs, wszyscy, czyli esperanto (Wochen). Pracownik NIH Maciej dopiero wtedy, kiedy podczas swego rodzaju „rekonstruk- rynkowej?­ I wreszcie: czy monetyzacja przebiegała liniowo, Brigitte van Kann). Przedstawiono również zasługi Dijany Górny poprowadził ponadto panel „Border Practices in cji” spotkali się w mundurach na dawnej arenie wydarzeń. czy też charakteryzowała się brakiem ciągłości w wymiarze Budisavljević, której udało się uratować wiele serbskich dzie- Interwar Europe”, w którym wygłosił referat między innymi Polka Magdalena Szymków przed rozpoczęciem zdjęć spę- społecz­nym, politycznym i gospodarczym? ci z obozów koncentracyjnych. Nikita Hock zapoznał uczest- były stypendysta Instytutu Jawad Daheur. dziła dużo czasu w archiwum, aby zrekonstruować wpływ ników z innowacyjnym podejściem do zagadnienia, opisując interwencji na odbywający się wówczas międzynarodowy Perspektywy badawcze referentów obejmowały szerokie swój projekt badawczy, oparty na dziennikach ukrywają- festiwal piosenki w Sopocie. Licznie przybyła publiczność spektrum możliwości i łączyły ze sobą rozmaite funkcje – cych się dzieci żydowskich. Prezentacja różnych przykładów w skupieniu śledziła tę dokumentalną wyprawę w niedaw- od stosowania srebra na rynkach handlu daleko­siężnego dotyczących Włoch (Paolo Taghini), Francji (Annelyse Forst) ną przeszłość. i rynkach regionalnych przez polityczne wykorzystywanie i Litwy (Danutė Selčinskaja) dała możliwości przedyskuto- go w charakterze instrumentu fiskalnego po ekonomię wania tematu jako fenomenu transnarodowego i wyjścia darów i tezauryzację. Zaprezentowane koncepcje zebranych w ten sposób poza przyjęte dotychczas wąskie narodowe history­ków i numizmatyków pomogły nakreślić wielowymia- perspektywy narracji. rowy obraz, w którym znajdują odzwierciedlenie rozmaite rodzaje źródeł. Planowana jest publikacja referatów. Prezentacje i dyskusje uzupełniła intensywna rozmowa z dwiema kobietami – świadkami epoki, Frumą Kučinskienė i Julianą Zarchi, które zostały przemycone z getta w Kownie i do dziś żyją w tym mieście. 52 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 53

Klaus Oschema: Wizje Europy w średniowieczu – Zjazd Historyków Niemieckich Bernd Belina: Przestrzenie wykluczenia Warsztaty „Laboratories of Modernity” kontynent nabiera konturów „Podzielone społeczeństwa” 8 października 2018 r., filia warszawskiego NIH w Wilnie 8–9 października 2018 r., filia warszawskiego NIH w Wilnie 24 września 2018, filia warszawskiego NIH w Wilnie 27 września 2018, Münster Podczas warsztatów „Laboratories of Modernity” filia Warsztaty „Laboratories of Modernity”, zorganizowane Rozmaite wizje Europy w średniowieczu były tematem Ubiegłoroczny Zjazd Historyków Niemieckich odbywał się warszaw­skiego NIH w Wilnie zorganizowała publiczny przez filię NIH w Wilnie razem z Uniwersytetem Wiedeń- pierwszego wykładu z jesiennego cyklu, odbywającego się w atmosferze ożywionych dyskusji o społecznej i politycznej wykład o przestrzennych praktykach wykluczenia społecz­ skim, rozpoczęły się od obchodu wciąż użytkowanego w filii warszawskiego NIH w Wilnie we współpracy z Uni- roli historyczek i historyków. Walne zgromadzenie podjęło nego. Prof. Bernd Belina z Uniwersytetu Goethego we więzienia z celami na Łukiszkach. Kierownik działu pra- wersytetem Wileńskim i Litewskim Instytutem Historycznym. w tej sprawie uchwałę, którą w wersji niemieckiej i angiel- Frankfurcie nad Menem wprowadził w nim rozróżnienie cy socjalnej pokazał uczestnikom cerkiew poświęconego skiej można przeczytać na stronach internetowych Związku między przestrzeniami prywatnymi a publicznymi i wyjaśnił, w 1904 roku kompleksu więziennego, wykorzystywaną W obfitującym w fakty wystąpieniu, Klaus Oschema – od Historyków Niemieckich. jak ta granica się coraz bardziej zaciera choćby w przypadku obecnie jako dom kultury dla więźniów. W centrum cią- 2017 r. profesor historii średniowiecznej z Uniwersytetu centrów handlowych. Krytykując umyślne wykluczanie okre- gu cel dla więźniów z długimi wyrokami znajdowała się Zagłębia Ruhry w Bochum – zademonstrował, że bada- W tę debatę doskonale wpisał się odbyty 27 września ślonych kategorii ludzi z przestrzeni publicznych przez ich niegdyś kaplica rzymsko-katolicka, której prezbiterium nia łacińsko-europejskiego średniowiecza przez długi czas wspólny panel NIH w Warszawie i Uniwersytetu Środkowo­ aktywną kryminalizację, Belina wskazał na przykłady ze Sta- jest wciąż rozpoznawalne. Nowo urządzona kaplica znaj- obchodziły się bez akcentowania odniesień do Europy, europejskiego w Budapeszcie pod tytułem „Tworzenie nowo- nów Zjednoczonych, ale również z Frankfurtu nad Menem. duje się w drugim ciągu cel w miejscu dawnej synagogi. a zmieniły swoją silnie narodową orientację dopiero za czesnej tożsamości i korzeni historycznych na Węgrzech Podczas dyskusji niektórzy spośród ponad 80 uczestników Podczas warsztatów, które odbyły się 8 i 9 października sprawą doświadczenia wojen światowych w XX wieku. i w Polsce”. We wstępnym referacie dyrektor Instytutu Miloš podchwycili jego tezy i zastosowali je do litewskiej stolicy. 2018 r. nieopodal – w Litewskiej Bibliotece Narodowej – Po­kazał również, jak historycy po zachodniej stronie żela- Řezník zajął się strukturalnymi zagadnieniami uprawiania Okazało się przy tym, że wprawdzie tu również występują uczestnicy włączyli zwiedzanie więzienia­ do szerszej dys- znej kurtyny definiowali średniowieczną Europę jako jed- historii w ponowoczesnych, liberalnych demokracjach. Katrin procesy, które można opisywać jako gentryfikację, ale pra- kusji o państwowości, nowoczesności i nieformalności. Na ność kulturową. Niemiecki mediewista objaśnił, jak zmieniły Stoll poruszyła temat polskiej debaty o Sprawiedliwych wie całkowicie brakuje publicznej dyskusji o wykluczaniu przykładzie granic, obozów, zakładów psychiatrycznych, się badania dotyczące średniowiecznej Europy po prze­ wśród Narodów Świata, odnosząc się zwłaszcza do Muzeum całych grup poprzez ich kryminalizację. jednostek wojskowych i więzień pokazali, że nowoczesne łomowych wydarzeniach z lat 1989/90. Kolejną ważną część Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. państwa charakteryzują się dynamicznymi relacjami między wykładu stanowiła polemika z obecnymi rezultatami badań Rodziny Ulmów w Markowej. Magda­lena Saryusz-Wolska Prof. Bernd Belina od kwietnia 2008 r. prowadzi działal- przedstawicielami państwa a jego obywa­telami. Chodzi prowadzonych przez jego koleżanki i kolegów. Referent podjęła zaś w referacie „Polityka historyczna w obrazach” ność dydaktyczną i badawczą w Instytucie Antropogeografii tu a praktyki protagonistów działających na najróżniej- przedstawił wiele przykładów na to, że niektórzy autorzy temat panelu, opowiadając o ikonografii­ współczesnej Uniwersytetu Goethego we Frankfurcie nad Menem. Jego szych płaszczyznach i negocjujących wciąż na nowo reguły już w V i VI wieku wspominali o Europie, a później – podczas prawico­wo-konserwatywnej prasy w Polsce. Referat Baláz- priorytety badawcze dotyczą materializmu historyczno- i interpretacje. Szczególną uwagę poświęcono roli tych, wypraw krzyżowych w XIII wieku – znów używano pojęcia sa Nagy’a z Uniwersytetu Środkowoeuropejskiego­ dopełnił -geograficznego, geografii miejskiej, geografii politycznej którzy tak jak strażnicy więzienni pełnią podwójną funkcję, Europy. Także odniesienia do Europy podczas ekspansji całość, pokazując, jak historia średniowieczna jest dziś wyko- oraz kryminologii krytycznej. reprezentując państwo, a zarazem będąc jego obywatelami. osmańskiej w XV wieku to jego zdaniem dowód, że wizje rzystywana do konstruowania­ nowych tożsamości narodo- Europy odgrywały ważną rolę także w momentach kryzysu. wych na Węgrzech i w Serbii.

Prof. Oschema konkludował, że mimo tych wizji „chrześci- jańska Europa” w rzeczywistości nigdy nie istniała, a Europa była zawsze „pojęciem bojowym”. Na zakończenie argu- mentował, że omawiany temat nie jest w nowoczesnej historiografii czymś dawno przebrzmiałym, lecz że silne piętno na tych debatach odciska nasza teraźniejszość.

© Komitet Organizacyjny III Kongresu Cudzoziemców

Witraże na Westfalskim Uniwersytecie Wilhelma w Münsterze © Annette Schuhmann 54 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 55

Konferencja „Od 1918… Niepodległość, rozpad monarchii Warsztaty „Imperialny cień Prus Wschodnich. Pogranicze jako wizja i doświadczenie. Dyskusja Günther Heydemann: Udana transformacja – i doświadczenie rewolucji w zwierciadle państwowych Rola narodowych socjalistów z Królewca, Tylży o dziejach pogranicza niemiecko-czeskiego po 1948 roku sukces jedności? Niemcy 30 lat po zjednoczeniu jubileuszy” i Olsztyna w aneksji ziem polskich” 23 października 2018 r., filia warszawskiego NIH w Pradze 29 października 2018 r., filia warszawskiego NIH w Wilnie 11–13 października 2018 r., NIH w Warszawie 13 października 2018, Olsztyn Podczas imprezy zorganizowanej w praskiej filii we współ- Transformacja Niemiec i jej odczuwalne do dziś konsekwen- Przedmiotem tegorocznej cyklicznej konferencji Niemiec­ Po niemieckiej napaści na Polskę we wrześniu 1939 r. Gau pracy z praskim Biurem Łącznikowym Saksonii, Uniwer­ cje polityczne, gospodarcze i społeczne były głównym tema- ko-Czeskiej i Niemiecko-Słowackiej Komisji Historyków, Ostpreußen odgrywał ważną rolę w okupacji, aneksji sytetem Karola w Pradze, Instytutem Historii Współczesnej tem kolejnego wykładu z jesiennego cyklu, odbywającego zorganizowanej po raz pierwszy przez NIH w Warszawie, i rabunku ziem położonych wokół Suwałk, Białegostoku, Czeskiej Akademii Nauk oraz Instytutem Historii Europejskiej się w filii warszawskiego NIH w Wilnie, a zaplanowanego była pamięć o pierwszej wojnie światowej z różnych per- Grodna oraz na północy Mazowsza. Wyznaczeni przez Eri- Uniwersytetu w Chemnitz wiele uwagi poświęcono zwłasz- we współpracy z Uniwersytetem Wileńskim i „Dniami Języka spektyw. Temat imprezy miał ścisły związek ze stuleciem cha Kocha starostowie budowali na tych terenach admini- cza okrągłym rocznicom wydarzeń z lat 1918, 1948 i 1968. Niemieckiego”. (odzyskania) niepodległości wielu krajów Europy Środkowej strację cywilną na wzór Prus Wschodnich. Funkcjonariusze Wykłady i późniejsza dyskusja panelowa skoncentrowały i Wschodniej. Przez trzy dni badacze z szeregu krajów – NSDAP, SS, SD i Gestapo tworzyli system ucisku, eksploatacji się na długofalowych procesach i przemianach struktu­ Wykładowca – emerytowany profesor historii współczesnej oprócz Polski, Niemiec, Czech i Słowacji także z Węgier, i mordowania dziesiątków tysięcy polskich obywateli. ralnych, które te lata przyniosły mniejszościom etnicznym i najnowszej na Uniwersytecie Lipskim – nakreślił najpierw Litwy, Austrii i Ukrainy – dyskutowali o państwowych i kulturalnym na szczeblu lokalnym. Na przykładzie pogra- historyczny kontekst pokojowej rewolucji w NRD w latach i oddolnych formach pamięci o wydarzeniach z roku 1918. Podczas warsztatów w ramach Festiwalu Mendelsohna nicza niemiecko-, a dokładniej mówiąc saksońsko-czeskiego 1989/90 oraz zjednoczenia Niemiec. Skonstatował, że po W roku obrad zwrócono uwagę na rzadko dotychczas poru- w Olsztynie omawiano znaczenie Prus Wschodnich dla przedyskutowano następstwa przesiedlania mieszkańców, zjednoczeniu RFN i NRD powstała nowa Republika Federalna szane zagadnienia, takie jak współzawodnictwo wspólnot niemieckiej okupacji Polski podczas drugiej wojny świato­ polityki osiedleńczej i zmiany ustroju społecznego. Niemiec o prawie niezmienionym ładzie instytucjonalnym, pamięci czy marginali­zację całych środowisk, które odgry- wej. Dykutowano o roli wschodniopruskich urzędników politycznym i państwowym. Wskazał też, że rewizję kon- wały wprawdzie ważną rolę podczas powstawania nowych i funkcjonariuszy oraz funkcji pracowników administracji Uczestników powitał David Michel, dyrektor Saksońskie- stytucji lub opracowanie nowej uznano wtedy za zbędne. państw, ale później zostały wykluczone z oddziaływania na cywilnych, które od jesieni 1939 r. organizowały niemiec­ go Biura Łącznikowego, po czym Andreas Wiedemann politykę państwa. Chodziło tu głównie o kobiety i mniej- ką okupację w „Kreis Sudauen” (powiecie suwalskim) przedstawił kilka tez na temat ponownego zasiedlenia Historyk zademonstrował ponadto, jak wskutek zjedno- szości etniczne. i w „Regierungsbezirk Zichenau” (rejencji ciechanowskiej). przygranicznych obszarów ziem czeskich. Kateřina Čapková czenia rozszerzyło się dotychczasowe niemieckie spek- Aresztowania, rozstrzeliwania i represje dotknęły zwłaszcza mówiła następnie o perspektywie ludności żydowskiej, któ- trum partyjne oraz w jakim stopniu zmieniły się warunki Częścią programu była prowadzona przez Janę Osterkamp polskich i litewskich Żydów, których jawne prześladowanie ra postrzegała pogranicze po 1948 r. nie tylko jako obszar prowadzenia niemieckiej polityki zagranicznej. Za jed- dyskusja panelowa o porównawczym podejściu do historii rozpoczęło się już wraz z wkroczeniem Wehrmachtu, a latem zniszczenia, ale również jako przestrzeń nadziei. Stefanie ną z konsekwencji zjednoczenia uznał m.in. starzenie się krajów środkowo- i wschodnioeuropejskich. Wzięli w niej 1942 r. przeobraziło się w ludobójczą akcję „Reinhardt”. Troppmann wskazała na znaczenie niemieckich grup kultu- wschodnioniemieckiego­ społeczeństwa. Poza tym we udział Roman Holec, Frank Hadler, Włodzimierz Borodziej, Wschodniopruscy funkcjonariusze z doświadczeniem rowych i lokalnego społeczeństwa niemiecko-czeskiego na wschodnich Niemczech mniejsze jest zaangażowanie poli- Andrij Portnow i Miloš Řezník. Konferencji towarzyszył w „pacyfikacji Suwałk” odgrywali ważną rolę w tworzeniu pograniczu. Matěj Spurný podkreślił wreszcie, że historia tyczne, zdecydowanie gorsze zaś nastawienie do obco- publiczny­ pokaz paradokumentalnego filmu produkcji cze­ „Bezirk Bialystok” (okręgu białostockiego) latem 1941 r. pogranicza niemiecko-czeskiego w drugiej połowie XX wie- krajowców i uchodźców. Umotywowana rasistowsko s­kiej z cyklu Czeskie Stulecie. Ten ostatni nie został wprawdzie całkowicie wcielony do ku miała być laboratorium nowego człowieka i nowego ksenofobia została zdaniem prof. Heydemanna wzmoc- Rzeszy Niemieckiej, ale był metodycznie dostosowywany społeczeństwa, ale to oczekiwanie nie mogło się spełnić. niona subiektywnymi doświadczeniami z okresu transfor- NIH w Warszawie był również gospodarzem zamkniętych do systemu administracji cywilnych w Prusach Wschodnich. Podczas dyskusji, którą poprowadził Zdeněk Nebřenský, macji. Wyraził pogląd, że sprawa uchodźców służy jako posiedzeń obu komisji historyków, które odbyły się podczas uczestnicy przestrzegali przed inżynierią społeczną i pró- katalizator, który znów pozwala zobaczyć i usłyszeć utajone konferencji. Warsztaty zostały zorganizowane przez NIH w Warszawie bami sterowania społeczeństwem. od 1990 r. różnice zdań w Niemczech. we współpracy z Fundacją „Borussia” i Centrum Doskonale- nia Nauczycieli w Olsztynie. Były skierowane do nauczycieli Na zakończenie mówca argumentował, że potrzeba cza- i służyły między innymi zintegrowaniu bieżących badań su, aby nowa sytuacja przełożyła się na schematy myślowe nad niemiecką polityką okupacyjną w Prusach Wschodnich, i zachowania w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Polsce, na Litwie i Białorusi. 56 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 57

Gospodarka, religia, medycyna – regiony żydowskie Idealizacja gór: przyroda, człowiek, kultura Room for Manoevre in State Socialism Dyskusja panelowa o filmieOkupacja 1968 w Europie Środkowo-Wschodniej w nowych 7–9 listopada 2018 r., Polanica Zdrój 22–23 listopada 2018 r., NIH w Warszawie 21 listopada 2018 r., NIH w Warszawie perspektywach badawczych 6–7 listopada 2018 r., NIH w Warszawie Szósta już konferencja z cyklu „Góry – Literatura – Kultura”, Tematem dwudniowej konferencji w warszawskim NIH, Film Okupacja 1968 pokazuje wkroczenie wojsk Układu powołanego do życia przez Uniwersytet Wrocławski, była kończącej trzyletni projekt prowadzony przez Claudię Kraft Warszawskiego do Czechosłowacji z perspektywy uczestni- We współpracy z Centrum im. Anielewicza w Instytucie czwartą, w której organizacji partycypował­ NIH w Warsza- i Jerzego Kochanowskiego, było zagadnienie, w jaki sposób ków inwazji. Odmienne punkty widzenia Czechów, Polaków Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytu­tem wie, i trzecią, która odbyła się w Villi Alexan­dra w Polanicy- Niemcy w NRD, Polacy, Rumuni, Słowacy i Czesi dawali sobie i Niemców na te wydarzenia były przedmiotem dyskusji, Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego warszawski NIH -Zdroju. Partnerem organizacyjnym był także – również po radę w socjalistycznej rzeczywistości i które z narzucanych która towarzyszyła pokazowi dwóch części filmu w war- zorganizował dwudniową konferencję na temat „Jewish raz trzeci – Instytut Historii i Kultury Europy Wschodniej im. im norm przejmowali, aby skutecznie zaadaptować je do szawskim NIH. Region in the Early Modern Central and Eastern Europe”. Leibniza (GWZO) w Lipsku. W dniach 7–9 listopada 2018 r. realizacji własnych interesów. Uczestnicy projektu z Polski, Sesja, na której spotkali się naukowcy z Polski, Izraela, przedstawicielki i przedstawiciele nauk historycznych, lite- Niemiec, Słowacji, Republiki Czeskiej i USA mieli okazję W dyskusji poprowadzonej przez Magdalenę Saryusz- Rosji, Niemiec i USA, zogniskowała się na analizie regionów raturo- i kulturoznawstwa, historii sztuki, filozofii i estetyki przedstawić wyniki swoich badań, które były następnie -Wolską wzięli udział historyk Włodzimierz Borodziej oraz w Europie Środkowo-Wschodniej z perspektywy studiów z Polski, Niemiec, Czech, Szwajcarii, Austrii i USA dyskuto- komentowane przez ekspertów. reżyserka i świadek historii Agnieszka Holland, która latem żydowskich. Podstawowym celem było wykazanie, że kon- wali o problemach idealizacji gór od schyłku XVIII wieku po 1968 roku studiowała w Pradze. cepcja „regionu” może być stosowana w badaniach historii współczesność. Językami konferencji były polski, niemiecki, Debatę otworzył referatem wprowadzającym Pavel Kolář i kultury Żydów w epoce wczesnonowożytnej. „Region czeski i angielski. Wielojęzyczna publikacja ma się ukazać z Konstancji, który – odwołując się także do osobistego W kulisy realizacji filmu wprowadziła Magdalena Szym- żydowski” został zdefiniowany jako obszar aktywności jako nowy tom noszącej ten sam tytuł co konferencja wroc- doświadczenia – omówił różne wymiary wolności w ustro- ków. Na pokazie obecni byli także bohaterowie jej filmu. stworzony przez Żydów i wypełniany ich działalnością, ławskiej serii roczników redakcją Ewy Grzędy. ju socjalistycznym oraz w okresie transformacji. Pierwszy Agnieszka Holland wspominała konfrontacje z żołnierzami istniejący w niektórych wypadkach niezależnie od granic panel był poświęcony przestrzeniom wolności, obejmującym radzieckimi i reakcje czeskich obywateli. Mówiła również politycznych i geograficznych. dosłownie i/lub metaforycznie obszary peryferii. Drugie- o etiudzie dokumentalnej, którą zrealizowała podczas stu- go dnia referentki i referenci szukali przestrzeni wolności diów. Opowiadała ona o konsekwencjach stłumienia Pras­ W trakcie konferencji przedstawiono siedemnaście refera- przede wszystkim wśród takich aktorów społecznych jak kiej Wiosny i o tym, jak to było być Polką w okupowanej tów w pięciu sekcjach tematycznych. Wykład otwierający samotne matki oraz rodziny adopcyjne. Drugi panel był Czechosłowacji. Włodzimierz Borodziej nakreślił natomiast wygłosił Moshe Rosman z Uniwersytetu Bar Ilan w Izra­ poświęcony różnym formom „radzenia sobie” z rzeczy- historyczne ramy tamtych wydarzeń. Podkreślił ich złożoność elu. Referenci omawiali oprócz tematów religijnych między wistością w państwie socjalistycznym i w okresie trans- oraz problemy polskiej pamięci zbiorowej, przypominając innymi działalność kupców żydowskich w Wielkim Księ- formacji w lokalnych społecznościach rolników z Golzow, haniebną rolę Polaków w inwazji na Czechosłowację. Tade- stwie Litewskim i dyskutowali o wschodnioeuropejskich Slušovic oraz górali z Zakopanego. Na koniec omówiono usz Oratowski, który wziął udział w inwazji jako dowódca żydowskich mapach mentalnych, a także o zagadnieniach różne sposoby komunikacji, które (także) można rozumieć plutonu czołgów, opisywał tamte wydarzenia z osobistej związanych z rozwojem organów regionalnej autonomii jako przestrzenie wolności. Matthias Barelkowski przybliżył perspektywy. żydowskiej. Innym węzłowym tematem był wpływ podzia- społeczność krótkofalowców, a Theodore Weeks esperan- łów wprowadzanych przez chrześcijan na tworzenie żydow- tystów. Przemysław Mrówka przyjrzał się zaś znaczeniu skich regionów. Uczestnicy przyjrzeli się temu zagadnieniu dolara w PRL. zarówno z prawnego i demograficznego punktu widzenia, jak i z perspektywy elit gospodarczych. Projekt był finansowany w ramach grantu Beethoven przez National Science Center i DFG. 58 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 59

Zaczęło się w Wiedniu: Otto Forst de Battaglia, Doroczna konferencja Association for Slavic, Prezentacje książek Oskar Halecki i idea Europy Środkowej East European, and Eurasian Studies (ASEEES) i wieczory autorskie 22–23 listopada 2018 r., Uniwersytet Łódzki 6–9 grudnia 2018 r., Boston

Podczas tej polskojęzycznej konferencji, która była konty- Międzynarodowa ASEEES Convention stanowi płodne forum Prezentacja powstałego w efekcie polsko-niemieckiej Polskie wydanie książki Gertrud Pickhan Pod prąd. nuacją wcześniejszych łódzkich sesji poświęconych Oskarowi wymiany informacji i idei, służąc promocji interdyscyplinar- współpracy podręcznika Europa – nasza historia, tom 2: Powszechny Żydowski Związek Robotniczy Bund Haleckiemu, temat „koncepcji Europy Środkowej” powrócił nej współpracy uczonych z całego świata. W ubiegłorocznej Dzieje nowożytne do 1815 r. w Polsce w latach 1918–1939 na pierwszy plan naukowej dyskusji. konferencji pod hasłem „Performance”, obejmującej ponad 22 lutego 2018 r., NIH w Warszawie 10 kwietnia 2018 r., Żydowski Instytut Historyczny 450 paneli oraz liczne dyskusje panelowe, wzięło aktywny w Warszawie Oprócz Haleckiego w centrum uwagi znalazł się tym razem udział sześcioro pracowników NIH w Warszawie. Drugi tom podręcznika Europa – nasza historia ukazuje austriacki historyk, dyplomata i pisarz Otto Forst de Battaglia się w czasie, gdy w Polsce znów toczy się dyskusja o tym, Rozprawa habilitacyjna Gertrud Pickhan na temat Powszech- (1889–1965), którego rodzina pochodziła z Galicji. Należał Zespół badawczy 1 zaprezentował niektóre aspekty swoich jak uczyć historii w szkołach:, czym jest „nasza” historia nego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund była pierw- on do nielicznych niemieckojęzycznych autorów okresu projektów w panelu „Creating Regions: Case Studies of i jaka wiedza o niej ma być przekazywana? Jaki związek szą obszerną monografią międzywojennych dziejów tej międzywojennego­ i wczesnego okresu powojennego, którzy Lower Lusatia, Royal Prussia, and the Grand Duchy of Lith- ma historia własnego narodu z dziejami Europy i świata? żydowskiej partii socjalistycznej (Stuttgart–München 2001). byli świetnie obeznani z polskim językiem i kulturą i uważali uania from the 17th to 20th Centuries”. Omawiając temat Odpowiedzi, jakie na tego rodzaju pytania próbuje dawać W 2017 r. NIH w Warszawie wydał w serii Klio w Niemczech się za polonofilów. „Monasteries, Network-hubs and Business-incubators: New ten podręcznik, były tematem dyskusji podczas prezentacji polski przekład tej pracy. Approaches to the History of Prisons in Russia, Prussia, and jego drugiego tomu, wydanego jesienią 2017 r. W tym charakterze po otrzymaniu azylu w Szwajcarii pod- Poland”, Felix Ackermann dyskutował razem z Matthiasem Podczas dyskusji panelowej autorka nie tylko zaprezento­ czas drugiej wojny światowej wstąpił do służby dyploma­ Kaltenbrunnerem z Wiednia i Ekateriną Makhotiną z Bonn Po powitaniu przez dyrektora Instytutu, Milosa Řezníka wała swoją publikację, lecz także rozmawiała z innymi tycznej polskiego rządu emigracyjnego. Stał się znany o więzieniach jako przestrzeniach społecznych. i ambasadora Niemiec w Polsce Rolfa Nikela uczestnicy historykami o cechach charakterystycznych Bundu i jego m.in. dzięki obszernym pracom o Janie III Sobieskim i Stani­ grupy projektowej objaśniali przewodnie idee tomu oraz relacjach z polskimi socjalistami. Przy tej okazji zademon- sławie Auguście Poniatowskim. Sabine Stach reprezentowała zespół badawczy 5. W pane- sposoby ich dydaktycznej i medialnej realizacji. Podkreśla- strowała między innymi, jak Bund, założony w wieloetnicz- lu „History in Tourism – Tourism in History: Performative li, że intencją opracowania podręcznika nie jest pisanie nym Wilnie, promował kulturę jidysz, wynosząc ją do rangi Organizacją konferencji zajęły się wspólnie warszawski NIH Perspectives on Touristic Interactions” dyskutowała razem historii stosunków polsko-niemieckich, lecz zaoferowa- głównego elementu tożsamości wschodnioeuropejskiego i Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego, który był głów- z Magdaleną Banaszkiewicz z Krakowa i Pavlem Mücke z Pra- nie uczniom możliwości transnarodowego spojrzenia na proletariatu żydowskiego. Gertrud Pickhan zakończyła swo- nym organizatorem, a także wiedeńska Stacja Naukowa gi o performatywnych i narracyjnych strategiach uwierzy- wspólną, europejską i globalną historię. Wskazali także, je wystąpienie uwagą, że bundowska walka o społeczeń- Polskiej Akademii Nauk oraz Austriackie Forum Kultury telniania przewodników turystów od lat siedemdziesiątych że wieloperspektywiczność podręcznika obejmuje również stwo wielokulturowe jest niezwykle aktualna w obecnym w Warszawie. Referentki i referenci z Polski, Niemiec, Austrii XX wieku. Poprowadziła również panel „The Government przedstawianie kontrowersyjnych interpretacji określonych okresie, w którym także w tej części Europy znów nasila się i Szwajcarii omawiali głównie reprezentowane przez obu of Disability in Socialist Central Eastern Europe”, zognisko- faktów historycznych. ksenofobia i tendencja do społecznego wykluczania pew- autorów interpretacje i koncepcje historiograficzne w kon- wany na porównawczych metodach badania historii dzie- nych grup. tekście międzynarodowym. Dyrektor warszawskiego NIH ciństwa pod kątem psychicznych bądź społecznych odchyleń Przedstawiciele obu zaangażowanych w to przedsięwzię- Miloš Řezník, dyrektor NIH w Warszawie, wygłosił referat od normy. cie wydawnictw – „Eduversum” i „Wydawnictwa Szkolne W dyskusji moderowanej przez Joannę Nalewajko-Kulikov o ideach Europy Środkowej i „historycznej misji” monar- i Pedago­giczne WSiP” – uwypuklali z kolei, jak skompliko- podkreślano, że w postulacie autonomii kulturalnej Żydów chii habsburskiej w austriackiej polityce historycznej w XIX Wśród uczestników dorocznej sesji ASEEES nie zabrakło wana i czasochłonna­ jest realizacja takiego transnarodowe- kwestia socjalna łączyła się z kwestią narodową i że Bund i wczesnym XX wieku. także dawnych stypendystek i stypendystów oraz licznych go projektu podręcznikowego. Podczas spotkania wyraźnie ze swoimi organizacjami młodzieżowymi i związkami zawo- partnerów NIH w Warszawie. dominowały głosy chwalące nowatorską metodologię pod- dowymi był dla wielu członków nie tylko organizacją poli- ręcznika i duże znaczenie projektu nie tylko dla edukacji tyczną, lecz niemal rodziną. Za główną różnicę w stosunku historycznej uczniów, lecz także dla całej europejskiej kul- do partii innych narodowości autorka uznała bundowski tury pamięci. postulat autonomii kulturalnej, który można było stosować także do innych mniejszości. 60 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 61

Prezentacja książki: Antysemityzm w Polsce roku 1968. Von Imperien zu Nationen. Krieg und Transformation Prezentacja książki: Literární kronika první republiky Dyskusja panelowa „Berlin pisarzy” Między partią a społeczeństwem in Ostmitteleuropa 1914 –1923 [Kronika literacka pierwszej republiki czechosłowackiej, 10 grudnia 2018 r., NIH w Warszawie 2 października 2018 r., Żydowski Instytut Historyczny 24 października 2018 r., NIH w Warszawie 1918–1938] w Warszawie 3 grudnia 2018 r., filia warszawskiego NIH w Pradze Polsko-niemieckie i czesko-niemieckie więzi kulturowe i spo- Dokładnie w momencie publikacji drugiego tomu książ- soby wzajemnego postrzegania były tematem spotkania Ponad 10 tysięcy Żydówek i Żydów wyemigrowało z Polski ki Nasza wojna. Narody 1917–1923 (wydawnictwo WAB, Pierwsza republika czechosłowacka, której setną roczni- pod tytułem „Berlin pisarzy” w ramach cyklu Polsko-Czeska wskutek kampanii antysemickiej, która osiągnęła punkt Warszawa 2018) jej autorzy Włodzimierz Borodziej i Maciej cę utworzenia obchodzono w 2018 roku, była nie tylko Jesień Literatury w Warszawie. kulmina­cyjny w marcu 1968 roku. 50 lat później te wydarze- Górny wzięli udział w dyskusji wokół tej pracy. Spotkanie, państwem wieloetnicznym, lecz również obszarem wielo- nia historyczne są nie tylko przedmiotem badań naukowych prowadzone przez historyka pierwszej i drugiej wojny języcznym i niezwykle heterogenicznym kulturowo. Wspólna impreza Czeskiego Centrum w Warszawie, Mazo- i rozmaitych praktyk upamiętniania. Podejście do historii świato­wej Jochena Böhlera, zogniskowało się na tematach wieckiego Instytutu Kultury, Fundacji Meritum i warszaw- stosunków polsko-żydowskich jest również nader istotnym najistotniejszych w pierwszych miesiącach istnienia odrodzo- Podczas wieczornej imprezy w Filii warszawskiego NIH skiego NIH była poświęcona zamieszkałym w Niemczech elementem obecnych sporów dotyczących polityki histo- nej Polski i innych nowo powstałych państw Europy Środko­ w Pradze dwaj redaktorzy – dr Petr Šámal i dr Václav twórcom z Europy Środkowo-Wschodniej, lokującym się na rycznej. W tym kontekście Żydowski Instytut Historyczny wej i Wschodniej. Trzej dyskutanci mówili o konfliktach, Petrbok, pracownicy naukowi Instytutu Literatury Czeskiej – styku różnych kultur i języków. w Warszawie wraz z NIH w Warszawie zorganizował pre- które wynikały dla nowych państw ze spuścizny imperialnej, obszernie opowiadali o 21 rozdziałach swojej publikacji, zentację wydanego w 2018 r. polskiego przekładu studium mocno osadzonej w świadomości nowych obywateli. Poru- poświęconej dziejom literatury i kultury doby międzywo- Główną częścią spotkania była rozmowa z dwojgiem auto- Hansa-Christiana Dahlmanna Antisemitismus in Polen 1968: szyli między innymi następujące zagadnienia: jak gwałtow- jennej. Wydaw­nictwo to wzbudziło duże zainteresowanie rów mieszkających w Berlinie: polską pisarką Brygidą Helbig Interaktionen zwischen Partei und Gesellschaft (Münster na była ta zmiana? Czy jesień 1918 r. była rzeczywiście tak w społeczeństwie czeskim. i czeskim pisarzem Jaroslavem Rudišem, którzy poruszają 2013; tytuł polski: Antysemityzm w Polsce roku 1968. Między ostrą cezurą, oddzielającą stary świat imperiów od świata w swojej twórczości wątek dawnych lub obecnie istnieją- partią a społeczeństwem). narodów, czy też należy raczej patrzeć na tę symboliczną Zdaniem autorów literatura powstawała wówczas cych granic w przestrzeni geograficznej i mentalnej. Ich cezurę z pewnym dystansem? Na czym polegała różnica mię- w Czecho­słowacji w środowisku społecznym, pozostają- wspólne zainteresowanie tematyką „granic i pograniczy” Z autorem książki dyskutowali badaczka antysemityzmu dzy ówczesną transformacją polityczną Europy Środkowej cym pod wpływem rozmaitych autorów, wydawców, tłu- było doskonałą podstawą dyskusji, poprowadzonej przez Helena Datner (Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie) i Wschodniej a transformacją z roku 1989? Na ile polskie maczy, grafików, krytyków i czytelników. Na ówczesnej Karolinę Ćwiek-Rogalską, adiunkta w Instytucie Slawistyki i politolog Rafał Pankowski (Collegium Civitas w Warsza- doświadczenie w walce o niepodległość jest wyjątkowe, scenie literac­kiej odciskały poza tym piętno innowacje Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, która jako badaczka wie). Spotkanie prowadziła Katrin Stoll. Hans-Christian a na ile wpisuje się w regionalny standard? Czy niepodle- i prowokacje awangardy artystycznej oraz wpływy między­ zajmuje się pograniczem czesko-niemieckim. Uczestnicy Dahlmann przedstawił najpierw zwięźle główne tezy swojej głość była efektem wspólnego wysiłku różnych sił politycz- narodowych bestsellerów i produktów popkultury. Refe- dyskusji zdefiniowali pojęcie „pogranicza” z perspektywy pracy. Wyraził m.in. opinię, że członkowie Biura Politycz- nych, czy też niezależnym od tego rezultatem konfliktów renci wskazali, że z tego powodu w badaniach naukowych autorów, a także omówili czysto osobiste, transkulturowe nego byli w większości przeciwni kampanii antysemickiej. i wzajemnej nienawiści w Polsce i całym regionie? Jak różne literatury środko­woeuropejskiej doniosłe znaczenie ma inspiracje związane z Berlinem. Ponadto aktorka Maria Była ona nie tylko przejawem poziomej walki o władzę grupy społeczne – kobiety, chłopi, robotnicy – reagowały na uwzględnienie kontekstu historycznego. To, co z dzisiejszej Maj przeczytała kilka fragmentów utworów zaproszonych w łonie kierow­nictwa partii, co raczej konfliktem między przełom z 1918 roku? O wszystkich tych pytaniach paneliści perspektywy uchodzi za literackie arcydzieło i jako takie pisarzy. naj­wyższym szczeblem partii a działaczami niższego szczeb- rozmawiali ze sobą, ale również z przybyłą na spotkanie zapełnia stronice podręczników, mogło podówczas znaj- la oraz dołami partyjnymi. Helena Datner nazwała studium publicznością. dować się na marginesie publicznej uwagi. I odwrotnie – Dahlmanna ważnym przyczynkiem do zbadania kampanii wielu wychwalanych wtedy pisarzy popadło na przestrzeni antysemickiej. Zaakcentowała­ zwłaszcza przełamanie rze- jednego stulecia w zapomnienie. komo monolitycznych kategorii partii i społeczeństwa. Rafał Pankowski przerzucił wreszcie pomost do teraźniejszości. Impreza odbyła się we współpracy z Instytutem Literatury Czeskiej Akademii Nauk Republiki Czeskiej oraz monachij- Podczas końcowej dyskusji okazało się, jak duże znaczenie skim Collegium Carolinum. przypisują temu przekładowi także polscy uczeni. 62 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 63

Nowa filia warszawskiego w Pradze Oficjalne otwarcie filii warszawskiego NIH w Wilnie Podróż studyjna do Płocka Przegląd filmowy „Rok protestu. 1968 w kinie 1 października 2018 r., filia warszawskiego NIH w Pradze 16 kwietnia 2018 r., filia warszawskiego NIH w Wilnie 7 września 2018 r., Płock europejskim” 23 lutego – 18 marca 2018, Warszawa, Kielce, Łódź Od marca 2018 r. NIH w Warszawie ma nową filię, znajdują- Od grudnia 2017 r. warszawski NIH ma filię w stolicy Litwy. 7 września 2018 r. pracownicy NIH w Warszawie wybrali się cą się w stolicy Czech – Pradze. Placówka, której kierowni- Oficjalne otwarcie pierwszego oddziału Instytutu nastąpi- w podróż studyjną do pięknie położonego Płocka, jednego W 1968 roku na scenę kulturalną i polityczną weszło poko- kiem jest dr Zdeněk Nebřenský, promuje badania naukowe ło 16 kwietnia 2018 r. w formie uroczystości w rezydencji z najstarszych polskich miast. Ten tysiącletni mazowiecki lenie, dla którego „równość” i „wolność” nie były pustymi poświęcone czeskiej, niemieckiej i polskiej historii w kontek- ambasador Republiki Federalnej Niemiec na Litwie. Oprócz gród nie tylko odgrywał doniosłą rolę w epoce Piastów, hasłami. Chociaż żądania protestujących studentów we ście europejskim. Praska filia ściśle współpracuje z oddzia- przedstawicieli dyrekcji Instytutu i pracowników niemieckiej ale już od średniowiecza był również ważnym ośrodkiem Francji, Włoszech i Niemczech Zachodnich różniły się od łem monachijskiego Collegium Carolinum i Akademią Nauk ambasady w Wilnie wśród gości znalazło się m.in. wielu życia żydowskiego. Za okupacji niemieckiej podczas dru- oczekiwań młodych ludzi w Polsce i Czechosłowacji, to Republiki Czeskiej. Oficjalne otwarcie filii nastąpiło podczas litewskich historyków. Słowa powitania wygłosili ambasa- giej wojny światowej Płock – przemianowany na Schröt- łączył je duch oporu i niezadowolenia z zastanego porządku okolicznościowej uroczystości 1 października 2018 r. dor RFN na Litwie Angelika Viets, dyrektor warszawskiego tersburg – znalazł się w granicach rejencji ciechanowskiej, społecznego. Pragnęli oni zerwania ze starą moralnością NIH prof. dr Miloš Řezník oraz kierowniczka wileńskiej filii przyłączonej do Prus Wschodnich. Pracownicy NIH w War- i szukali nowego języka w sztuce. Różniła ich polityka. Filia w Pradze jest miejscem komunikacji, kooperacji i współ- Gintarė Malinauskaitė. Kulminacyjnym punktem imprezy szawie poznawali zmienne koleje dziejów Płocka podczas W Europie Zachodniej rebeliancka młodzież fascynowała się pracy między historykami niemieckimi, czeskimi i polskimi, był uroczysty wykład akademicki prof. Jörga Baberowskiego zwiedzania miasta oraz wizyt w Muzeum Żydów Mazo- komunizmem, natomiast buntujący się obywatele Europy ale uwzględnia w swej integracyjnej działalności również z Berlina na temat „Rewolucja rosyjska i początki dykta- wieckich, Muzeum Mazowieckim i w najstarszej polskiej Środkowo-Wschodniej go potępiali. badaczy z sąsiednich krajów Europy Środkowo-Wschodniej. tury suwerennej”. Historyk przyjrzał się zagadnieniu, czy szkole – Małachowiance. Organizuje konferencje naukowe i wykłady oraz wspiera dyktatura bolszewicka była dyktaturą suwerenną zgodnie Koniec lat sześćdziesiątych to nie tylko radosna kontr­ wydawanie publikacji. Obecny priorytet badawczy to budo- z teorią Carla Schmitta, czy raczej tyranią. Skonstatował, kultura, protest-songi i moda na dzwony, ale również nama- wa infrastruktury socjalnej w małych miastach przemysło­ że dyktatura bolszewicka przeobraziła się w tyranię, a jego calne doświadczenie przemocy. Wkroczenie wojsk Układu wych Europy Środkowej w drugiej połowie XIX wieku. konkluzja brzmiała: „w rzeczywistości panowanie bolszewi- Warszaw­skiego do Czechosłowacji, antysemicka nagonka Projekt analizuje tworzenie instytucji socjalnych nie tylko ków było symulacją dyktatury suwerennej, ponieważ samo w Polsce oraz zamachy terrorystyczne Czerwonych Brygad jako filantropijną, paternalistyczną czy też pragmatyczną stworzyło stan wyjątkowy, aby identyfikować i likwidować i Frakcji Czerwonej Armii należą do ciemnych stron owych inicjatywę poszczególnych przedsiębiorców i gmin miej- wrogów oraz demonstrować siłę przez gotowość do zabija­ lat. Zmiany społeczne i polityczne wywoływały niepokój skich, lecz także w ramach polityki społecznej imperialnego nia, i ponieważ zupełnie nie było zależne od woli narodu i strach grup, przeciw którym były wymierzone. Sześć krajów państwa. Znaczenie projektu polega na ustaleniu, jakie i jego aprobaty”. europejskich, reprezentowanych w Polsce przez instytuty efekty synergii wyniknęły z interakcji między imperium, mia- kultury i/albo ambasady, przedstawiło wspólnie w warszaw- stem a prywatnymi przedsiębiorcami. Na bardziej ogólnej Filia warszawskiego NIH w Wilnie wspiera badania nauko- skim kinie „Iluzjon” panoramę owego czasu w zwierciad- płaszczyźnie projekt ma zademonstrować, jak takie syner- we nad dziejami Litwy, historycznymi relacjami litewsko- le filmów fabularnych. Wyświetlono dwanaście obrazów. gie przyczyniły się do transformacji środkowo­europejskich -niemieckimi i wzajemnymi stosunkami Litwy z jej sąsiadami Objęła ona także samą sztukę filmową, gdyż kino lat sześć- miast. w Europie (Środkowo-)Wschodniej. Ponadto filia jest miej- dziesiątych sugestywnie dowodzi ważnej i jednoczącej roli scem upowszechniania wiedzy i koordynacji transferu badań sztuki: poszukiwania nowych form wyrazu, odważnej estety- naukowych między historykami litewskimi i niemieckimi, ale ki i wyzwalania się z kagańca konwencji stylistycznych. Rok również naukowcami z innych krajów. 1968 jest nie do pomyślenia bez filmowych „nowych fal”.

W maju i czerwcu przegląd odbył się w lekko skróconej formie w Łodzi, a we wrześniu w Kielcach. 64 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 65

Pozostałe wydarzenia działalności: „Nie dlatego, że mamy zasadnicze wątpliwości warszawskiego NIH w badania nad Holokaustem. Dodał, co do tego sensu, lecz dlatego, że wskutek zawrotnego że kolejnym celem strategicznym będzie zwiększenie roli tempa przemian niestabilnego świata pytanie to nasuwa NIH w humanistyce cyfrowej i nowoczesnej komunikacji się wciąż od nowa i w coraz to nowych kontekstach.” naukowej. Odczytano również słowa powitalne prezesa Miloš Řezník wskazał, że obecny rozwój sytuacji w kontek- Polskiego Towarzystwa Historycznego Krzysztofa Mikul- ście polityki historycznej, dyskursu historycznego i polityki skiego, który nie mógł przybyć na uroczystość. naukowej demonstruje, „jaką naiwnością byłoby myśleć, że znaczenie europejskich instytutów Fundacji im. Maxa Na drugą, towarzyską część imprezy uczestnicy obchodów Webera zmniejszyło się choćby w najmniejszym stopniu”. udali się do restauracji „Villa Foksal”, aby podczas przyjęcia Jego zdaniem w obecnej dobie również nauki historycz- bufetowego przy muzycznym akompaniamencie „Jean- ne mają zadanie reagowania na zjawiska polegające na -Pierre Froehly Diplomatic Trio” świętować aż do godzin „wykorzystywaniu do dowolnych celów wolności negocjo­ wieczornych wśród ożywionych rozmów ze starymi i nowy- wania prawdy bez związku z jej oparciem w nauce czy mi przyjaciółmi i znajomymi. Częścią jubileuszowego pro- faktach”. Jeszcze większym wyzwaniem dla nauk humani- gramu są również Wykłady wtorkowe NIH w Warszawie stycznych jest w jego opinii jednak wprzęgane ich w poli- w pierwszym półroczu 2018 roku, do wygłoszenia których tykę neoliberalną, ich podporządkowanie „ekonomicznym, zapraszano dawnych i obecnych członków Rady Naukowej. systemowo zupełnie obcym nauce kategoriom wzrostu, efektywności, użyteczności samopomocy, konkurencyjności i parametryzacji”. Minister pełnomocny Ambasady Niemiec w Warszawie Manfred Huterer podkreślił z kolei w swoim powitaniu, że dialog historyczny, inicjowany przy wielu okazjach przez Niemiecki Instytut Historyczny, jest nieod- „Przybyliśmy, żeby zostać” – uroczystość z okazji 1994 r. Instytut zorganizował pierwszą imprezę publiczną. zowny, „by przyczyniać się do porozumienia, by wyciągać jubileuszu dwudziestopięciolecia NIH w Warszawie Do obecnej siedziby – reprezentacyjnego Pałacu Karnickich wnioski, by kształtować naszą wspólną przyszłość w zjedno- 16 maja 2018 r., NIH w Warszawie w Alejach Ujazdowskich w centrum Warszawy – NIH prze- czonej Europie”. Wyeksponował zwłaszcza zaangażowanie prowadził się w 2002 r. W maju 2018 r. Niemiecki Instytut Historyczny w Warsza- wie świętował 25-lecie. Na oficjalnej uroczystości 16 maja Punktem kulminacyjnym obchodów był uroczysty wykład w salach Instytutu zgromadziło się liczne grono gości. Jako Christopha Bartmanna, dyrektora Instytutu Goethego przedstawiciele Fundacji im. Maxa Webera, pod której egidą w Warszawie. Na kanwie „wspólnej prehistorii i wczesnego pracuje Instytut, przyjechali jej prezes Hans van Ess i dyrek- okresu działalności” własnego Instytutu i warszawskiego tor zarządzający Harald Rosenbach. Wśród zaproszonych NIH mówca – germanista, ale także historyk – wygłosił gości znaleźli się również przedstawiciele Federalnego Mini- stosownie­ do podtytułu swojego wykładu „kilka myśli sterstwa Edukacji i Badań Naukowych (BMBF), z którego o zakładaniu i trwaniu instytutów”, zwłaszcza zagrani­ środków Instytut jest finansowany, a także liczni historycy cznych instytutów kulturalnych i naukowych takich jak związani z warszawskim NIH oraz inni partnerzy i przyja- Instytu­ty Goethego czy Niemieckie Instytuty Humanistyczne ciele Instytutu. za grani­cą, do których zalicza się NIH w Warszawie. Przy- glądając się „właściwym proporcjom stabilizacji i dynamiki” Założenie NIH w Warszawie poprzedziła wymiana listów w tego rodzaju zagranicznych instytutach Bartmann poru- z listopada 1991 r. między kanclerzem federalnym Helmu­ szył nie bez ironii takie aspekty jak alternatywa „projekt” tem Kohlem a ówczesnym polskim premierem Janem versus „stała obecność”, mówił o szczęściu Niemieckich Krzysztofem Bieleckim. Obie strony podkreśliły wtedy, że Instytutów Historycznych, polegającym na tym, że „oszczę- ich interesom i pragnieniom odpowiada utworzenie w bli- dzono im raczej scenariuszy likwidacji, debat o cięciach skiej przyszłości placówek badawczych w Niemczech i Pol- finansowych i dyskursów o efektywności”, o „produktyw- sce, zajmujących się badaniem historii sąsiedniego kraju nym niepokoju, pod którego kątem w dzisiejszych czasach i jej odniesień europejskich. Obok istniejących już Niemiec­ chętnie i często »bierze się pod lupę« instytuty takie jak kich Instytutów Historycznych w Rzymie, Paryżu, Londy- nasze”, ale również o własnej chęci, by „od czasu do czasu nie i Waszyngtonie miała wówczas powstać pierwsza tego wymyślić się na nowo”. Dyrektor NIH w Warszawie Miloš rodzaju placówka na obszarze byłego bloku wschodniego. Řezník podkreślił we wcześniejszym powitaniu, że mimo W maju 1993 r. pięcioosobowy zespół, kierowany przez całej radości wynikającej z realizowania wraz z licznymi dyrektora-założyciela Rexa Rexheusera, rozpoczął pracę na partnerami satysfakcjonujących badań i imprez naukowych, XVII piętrze warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki. W lipcu Instytut ustawicznie zadaje sobie pytanie o sens własnej 66 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 67

Kolokwia

Kolokwia Niemieckiego Instytutu Historycznego 14 marca 2018 20 czerwca 2018 28 listopada 2018 w Warszawie odbywają się zawsze w środy o godz. 11 Martin Sander (Deutschlandradio, Berlin) Olena Palko (University of London) Florian Urban (Mackintosh School of Architecture, Glasgow) w sali wykładowej Instytutu. W 2018 roku następujący Podziemia – opór i życie codzienne w okupowanej ‘Die rote Polonia’: Polnische Autonome Bezirke Postmoderne Architektur in Polen naukowcy wygłosili referaty dotyczące podanych Warszawie in der Sowjetunion und die Angst vor dem Krieg tematów: im Jahre 1920 12 grudnia 2018 21 marca 2018 Viktor Filas (Narodowy Uniwersytet Zaporoża) Regina Wenninger (Centralny Instytut Historii Sztuki, 27 czerwca 2018 Obozy pracy dla jeńców polskich na Ukrainie w latach 10 stycznia 2018 Monachium) Grzegorz Rossolinski-Liebe (Wolny Uniwersytet w Berlinie) 1939–1940: tworzenie, funkcja, przekształcenie statusu Polina Barvinska (Uniwersytet im. Miecznikowa Polnische Kunstausstellungen in der Bundesrepublik Polnische Bürgermeister im Generalgouvernement. prawnego więźniów w Odessie) 1956–1970. Kontexte, Akteure, Konstellationen Judenmord. Kollaboration und Widerstand Osteuropäische Geschichte im Deutschen Reich und Mychailo Hruschevsky 11 kwietnia 2018 5 września 2018 Kaja Schelker (Uniwersytet Ludwika Maksymiliana Mariusz Kałczewiak (Uniwersytet Poczdamski) 17 stycznia 2018 w Monachium) Polish-Jewish Lawyers, Legal Order and Antisemitism Ansgar Holtmann (Wolny Uniwersytet w Berlinie) Regionales Bauen als Entscheidung? Analyse und in Poland (1900–1939) Bürgerliche Identität und Selbstverständnis in Heinrich Verortung des Werkes von Anna Górska von Redens „Preußischer Chronik” 1553 19 września 2018 18 kwietnia 2018 Margarita Korzo (Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa) 24 stycznia 2018 Alina Bothe (Wolny Uniwersytet w Berlinie) Konfessionsgeschichte durch das Prisma des Katechismus: Michael Skalski (University of North Carolina at Chapel Über die Grenze gezwungen: Verfolgung der Jüdinnen die reformierte Tradition Polen-Litauen des 16. und Hill, Chapel Hill) und Juden polnischer Staatsangehörigkeit im Deutschen 17. Jahrhunderts A Socialist Schengen? Open Borders among Poland, Reich 1938–1939. Neue Erkenntnisse East Germany, and Czechoslovakia, 1972–1989 26 września 2018 25 kwietnia 2018 Roii Ball (University of California, Los Angeles) 31 stycznia 2018 Matthias Kaltenbrunner (Uniwersytet Wiedeński) The Double Life of “Little Heinrich”: nationalizing Johann Nicolai (Berlin) Der illegale Automarkt in Polen und seine Transformation children and colonizing families in the German-Polish Deutsch-jüdische Frontsoldaten im Ersten Weltkrieg borderlands, 1890s -1920s 23 maja 2018 7 lutego 2018 Andrei Matsuk (Narodowa Akademia Nauk Białorusi) 17 października 2018 Peter Wegenschimmel (Instytut Badań nad Europą Sejmiki powiatowe Wielkiego Księstwa Litewskiego Piotr Franz (Uniwersytet Europejski Viadrina, Frankfurt Wschodnią i Południowo-Wschodnią im. Leibniza) w latach 1697–1764 nad Odrą) Den Staat ins Boot holen: Organisationshistorische Schulen fürs Leben? Bildungswege der ONR-Führung Perspektive auf die Transformationen der polnischen 30 maja 2018 in Warschau vor 1939 Schiffbauindustrie Sebastian Lambertz (Uniwersytet w Kolonii) Sozialistische Werte im ‘Anständigen Vergnügen’. 14 listopada 2018 21 lutego 2018 Individuelle Ordnungsvorstellungen in Zuschauer- und Janine Fubel (Uniwersytet Humboldtów w Berlinie) Joanna Staśkiewicz (Uniwersytet Europejski Viadrina Leserbriefen in der Tschechoslowakei nach 1953 Das flüchtende KZ. Zum Verhältnis von Raum, Körper we Frankfurcie nad Odrą) und Gewalt auf den KZ-Todesmärschen 1945 am Beispiel Queering der Geschlechterordnung und lokaler Mythen 6 czerwca 2018 des KZ Sachsenhausen am Beispiel der (Neo-)Burlesque Winson Chu (University of Wisconsin-Milwaukee, USA) Jewish Suicide Reports and the German Criminal Police 21 listopada 2018 7 marca 2018 in Lodz/Litzmannstadt Mikołaj Kunicki (University of Oxford) Patrick Schumann (Uniwersytet Poczdamski) Legitimization, Entertainment, Cultural Transfers: Anarchie und Ordnung. Das Zeremoniell des polnischen 13 czerwca 2018 National Communist Cinema in People’s Poland and Königs in der Frühen Neuzeit Beata Szymków (Stanford University, USA) Beyond Becoming Lwów. State building in a multiethnic city, 1918–1923 68 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 69

2. Publikacje Klio w Niemczech Pojedyncze publikacje NIH w Warszawie

Dieter Langewiesche, Liberalizm w Niemczech Dariusz Adamczyk, Srebro i władza. Trybuty i handel dalekosiężny a kształtowanie się państwa piastowskiego Liberalizm to polityczno-społeczna idea ustrojowa, która i państw sąsiednich Publikacje drukowane Serie wydawnicze NIH współkształtowała proces powstawania nowoczesności. W centrum liberalnego modelu społecznego znajduje się Przez mniej więcej 300 lat najpierw arabskie, a potem obywatel jako jednostka odpowiedzialna za siebie. Spo- zachodnioeuropejskie monety napływały do Europy Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie także Źródła i studia łeczeństwo jest liberalne, jeśli każdy człowiek ma dzięki Wschodniej i Północnej, wydatnie wpływając nie tylko na w 2018 roku wykorzystywał różne formy publikacji jako swojej sytuacji społecznej możliwość działania w charakte- gospodarcze, lecz również na społeczne i polityczne struk- jeden z głównych instrumentów transferu badań nauko­ Martin Faber, Sarmatismus. Die politische Ideologie des rze równouprawnionego obywatela. Liberalne obywatel- tury tych obszarów. Srebro stało się wtedy strategicznym wych. W czterech seriach wydawniczych ukazują się oprócz polnischen Adels im 16. und 17. Jahrhundert stwo opiera się zaś na uczciwym podziale szans życiowych, instrumentem władzy, za pomocą którego nowe dynastie wyników badań pracowników NIH i innych historyków oraz dostępnych w danym społeczeństwie. usiłowały kontrolować i monopolizować dystrybucję dóbr edycji źródłowych dotyczących dziejów Polski i stosunków Szlachta w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w epoce luksusowych, determinujących ich tożsamość. Gromadze- polsko-niemieckich także prekursorskie pod względem wczesnonowożytnej była przekonana, że żyje w najlep- Związane z tym ideałem oczekiwania i wizje ich urzeczywist- nie szlachetnych kruszców służyło zatem stabilizacji i kon- metodologicznym, doniosłe monografie niemieckich i pol- szym państwie świata. Uważała, że tylko ona sama posiada niania zmieniały się w toku historii i były zawsze przedmio- solidacji władzy. Wiążą się z tym pytania: Jak dążenie do skich historyków poświęcone dziejom Europy, Niemiec wyjątkową „polską wolność”. Aby utrzymać swoje przywi- tem kontrowersji także wśród liberałów. Dzieje liberalizmu wymuszania danin od sąsiednich grup etnicznych w celu i Polski w przekładach na niemiecki i polski. O ile seria leje, wykształciła mentalność, którą przedstawiciele pol- jako idei i praktyki politycznej mogą być zatem należycie zdobycia cennych dóbr stymulowało ekspansję wczesnych Quellen und Studien (Źródła i studia) koncentruje się na skiego Oświecenia pod koniec XVIII wieku określali mianem rozumiane tylko jako nieustanny spór interpretacyjny. Autor państw we wschodniej Europie? W jakim zakresie władcy pracach na temat epok przednowoczesnych, to w serii Ein- „sarma­tyzmu” – od starożytnego ludu Sarmatów, który śledzi tę historię na przestrzeni całego okresu od XIX wie- ściągali trybuty już w postaci kruszców? I wreszcie: jak rea- zelveröffentlichungen (Pojedyncze publikacje) ukazują się polska szlachta uważała za swoich przodków. Zgodnie z sar- ku do dziś. Zadaje przy tej okazji fundamentalne pytania: gowali oni na przesunięcia strumieni przepływu srebra i ich głównie pozycje dotyczące historii nowożytnej, zwłaszcza macką ideologią każda zmiana w państwie była uważana jak w najważniejszych okresach dziejów Niemiec i Europy redukcję? Autor bada temat w szerokiej perspektywie chro- dwudziestowiecznej. W serii Klio in Polen (Klio w Polsce) za szkodliwą, a w postaci zasady jednomyślności w Sejmie zmieniały się warunki działania polityki liberalnej? Czym są nologicznej i geograficznej na podstawie zdeponowanych publikowane są fundamentalne studia polskich historyków stworzono instrument polityczny, który na dobrą sprawę dla niej naród i państwo narodowe? we wschodniej Europie znalezisk srebra, źródeł pisemnych w przekładzie niemieckim, w serii Klio w Niemczech zaś uniemożliwiał reformy ustroju i społeczeństwa. Organizm i studiów archeologicznych. Różnorodność materiału suge- odwrotnie – kluczowe opracowania badaczy niemiecko­ państwowy był coraz bardziej osłabiany, wielu przewidy- ruje, że formowanie się ośrodków władzy i panowania było języcznych w przekładzie na polski. wało już przyszłe rozbiory Polski, jednak większość szlachty Dieter Langewiesche, Liberalizm procesem, którego skalę i zasięg można zrozumieć jedynie nadal trzymała się tej ideologii. Studium Martina Fabera w Niemczech, z uwzględnieniem kontynentalnych, a przez pewien czas daje pierwszy raz w piśmiennictwie niemieckim możliwość (= NIH w Warszawie, Klio transkontynentalnych interakcji i powiązań. Polskie wyda- w Niemczech, tom 23), tłum. Justyna głębokiego wniknięcia w sarmatyzm, jego powstanie i roz- nie książki w warszawskim wydawnictwie PWN ukazało się Górny i Adam Peszke, Warszawa: wój, społeczne uwarunkowania i przejawy oraz historyczne Neriton 2018, s. 435 w efekcie współpracy z Niemieckim Instytutem Historycznym oddziaływanie. Prezentuje nowe spostrzeżenia na temat (ISBN 978–83–66018–02–0). w Warszawie. roli Polski w okresie przedrozbiorowym i w Europie, które rozszerzają rozumienie dziejów Polski o jeden z decydują- cych aspektów. Dariusz Adamczyk, Srebro i władza. Trybuty i handel dalekosiężny a kształtowanie się państwa piastowskiego i państw sąsiednich, Martin Faber, Sarmatismus. Die tłum. Agnieszka Gadzała, politische Ideologie des polnischen Warszawa: PWN 2018, s. 426, Adels im 16. und 17. Jahrhundert EAN: 9788301201241. (= NIH w Warszawie, Quellen und Studien, t. 35), Wiesbaden: Harrassowitz 2018, s. 526, 88,00 EUR, ISBN 978–3–447–10956–7. 70 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 71

Polski przekład publikacji Astrid Erll Kultura pamięci. Martina Löw, Socjologia przestrzeni Yaman Kouli o Dolnym Śląsku w latach 1936 –1956 Almanach jubileuszowy 25 lat Niemieckiego Instytutu Wprowadzenie Historycznego w Warszawie (1993–2018) Relacyjna koncepcja przestrzeni u Martiny Löw obejmuje Autor analizuje rozwój przemysłowy Dolnego Śląska Najnowsza publikacja historyczki Astrid Erll to podręcznik struktury społeczne, materialny świat przedmiotów i ciał, w latach 1936–1956, rozpatrując zarazem kwestię znaczenia­ Z okazji ćwierćwiecza NIH w Warszawie ukazał się – pod badań nad pamięcią, dotyczący zarówno pamięci zbioro­ a także wymiar symboliczny. Autorka zakłada, że prze- wiedzy w procesie produkcji. Jednym z głównych pól jego hasłem „Z Pałacu Kultury i Nauki do Pałacu Karnickich” – wej, jak i indywidualnej. Autorka pisze o roli pamięci strzeń powstaje w wyniku interakcji przedmiotów, struktur analizy jest polska polityka przesiedleńcza. Do końca lat pierwszy almanach rekapitulujący jego dzieje, opisujący pra- w kultu­rze i społeczeństwie, a także o obecności przeszłości i działań. Rozwija dynamiczną teorię objaśniającą relacyjny czterdziestych władzom zależało na jak najszybszym wysied- cowników, projekty badawcze, publikacje, imprezy nauko- w teraźniejszości. Książka prezentuje modele teoretyczne kontekst formowania się różnych przestrzeni. Innowacyj- leniu ludności niemieckiej, jednak po roku 1950 zaczęto we oraz członków Rady Naukowej na przestrzeni całego i najważniejsze pojęcia interdyscyplinarnego pola badań na koncepcja opisu wzajemnych zależności między mate- nakłaniać Niemców do pozostania. Wydaje się, że doprowa­ okresu oraz wyrażający uznanie dla ludzi Instytutu i ich pamięci. Opublikowana najpierw po niemiecku, doczekała rialnym, społecznym i symbolicznym wymiarem umożliwia dziły do tego głównie powody gospodarcze, nie zaś poli- dokonań. Publikacja rozpoczyna się od słowa wstępnego się już przekładów na angielski, hiszpański, a obecnie także nowe spojrzenie na architekturę i rozwój miast. tyczne, jak zakładano dotychczas. prezesa Fundacji Maxa Webera, Hansa van Essa, oraz od na polski. Zyskała wysokie uznanie w międzynarodowym wprowadzającego tekstu dyrektora NIH, Miloša Řeznika, środowisku badaczy i dydaktyków. Idee niemieckiej socjolożki są silnie inspirowane teorią Chociaż w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w wielu pod tytułem „Refleksje, retro­spekcja, spojrzenie w przy- strukturacji Anthony’ego Giddensa i jego koncepcją stano­ krajach Europy i świata wystąpił wzrost gospodarczy, to tak szłość”. W bardzo osobistych wypowiedziach głos zabrali Polskie wydanie książki w Wydawnictwach Uniwersytetu wienia społeczeństwa. Przedmiotem zainteresowania Löw zwane ziemie odzyskane nie przeżyły tego rodzaju „cudu także partnerzy i przyjaciele Instytutu. Warszawskiego ukazało się w efekcie współpracy z Niemiec­ jest nie tyle przestrzeń jako taka, co procesy jej konsty- gospodarczego”. Próbowano tłumaczyć to wskazywaniem kim Instytutem Historycznym w Warszawie. tuowania i powstawania. Jej wizja przestrzeni opiera się na zniszczenie przemysłu wskutek działań wojennych i de- Zawarte w almanachu zestawienia dokumentują łącznie na idei, że jednostki jako aktorzy społeczni tworzą prze­ montaży, brakiem kapitału i pracowników, względami poli­ 100 pracowników Instytutu w ciągu minionych 25 lat, Astrid Erll, od 2010 roku profesor literatur i kultur anglo­ strzenie, ale ich działanie zależy od struktur ekonomicznych, tycznymi bądź poczuciem pewnej tymczasowości polskiej 79 zrealizowanych projektów badawczych i 157 opubliko- fońskich na Uniwersytecie Goethego we Frankfurcie nad prawnych, społe­cznych, kulturowych, a wreszcie również władzy na tych terenach, co prowadziło jakoby do mniej- wanych książek. Wiele miejsca poświęcono również ilustro- Menem, uzyskała doktorat (2002) i habilitację (2006) na przestrzennych. szego zaangażowania polskiej ludności w jej wysiłkach wanej historii biblioteki Instytutu. Publikację zamyka krótka Uniwersytecie Justusa Liebiga w Gießen; autorka licznych gospodarczych. Liczne przykłady dowodzą wszelako, że kronika Instytutu z licznymi fotografiami. Hasło przewod- prac o relacjach między literaturą, filmem i pamięcią; visit- Polskie wydanie książki Martiny Löw ukazało się w Wydaw- mimo krótkotrwałego sparaliżowania gospodarki przez nie almanachu i jego strona tytułowa ozdobiły w miesiącu ing professor na Uniwersytecie w Wisconsin oraz Nether- nictwach Uniwersytetu Warszawskiego we współpracy z NIH klęski żywiołowe lub wojny możliwe jest późniejsze nadro- jubileuszu ściany przystanku autobusowego przed Pałacem lands Institute for Advance Study in the Humanities; wraz w Warszawie. bienie zaległości dzięki ponadprzeciętnemu wzrostowi. Karnickich, informując w ten sposób warszawskich prze- z Ansgarem Nünningiem redaktorka serii Media and Cultu­ chodniów o rocznicy. ral Memory w wydawnictwie De Gruyter. Przesiedlenia stanowią niewątpliwie szczególny czynnik Martina Löw, Socjologia w powojennych dziejach Dolnego Śląska. Autor dowo­dzi, przestrzeni, tłum. Izabela że wskutek utraty pracującej tam wcześniej ludności brako­ Drozdowska-Broering,, Astrid Erll, Kultura pamięci. wało również głównego czynnika pozwalającego wykorzy- Almanach jubileuszowy Wydawnictwa Uniwersytetu Wprowadzenie, tłum. Agata Teperek stać potencjał przemysłowy, istotnej wiedzy o procesach 25 lat Niemieckiego Instytutu Warszawskiego, Warszawa 2018, Warszawa: Wydawnictwa produkcji, a tym samym możliwości przeprowadzenia Historycznego w Warszawie, s. 282, ISBN 978–83–235–3324–5. Uniwersytetu Warszawskiego 2018, sensow­nej rekonstrukcji. Z Pałacu Kultury i Nauki s. 320, ISBN 978–83–235–3409–9. do Pałacu Karnickich NIH w Warszawie, 2018 Polskie wydanie książki w Wydawnictwach Uniwersytetu Warszawskiego ukazało się w efekcie współpracy z Niemiec­ kim Instytutem Historycznym w Warszawie.

Yaman Kouli, Dolny Śląsk 1936– 1956. Szybki rozwój i nieudana odbudowa. Wpływ wiedzy na produkcję przemysłową, tłum. Tomasz Dominiak, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego (Biblioteka Humanisty) 2018, s. 316, ISBN 978–83–235–3395–5. 72 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 73

3. Stypendia mgr Melanie Foik dr hab. Jolanta Mickute Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster / Vytautas Magnus University, Lithuania / i naukowcy wizytujący 2018 15 kwietnia – 27 maja 2018 10 czerwca – 9 sierpnia 2018 Służba zdrowia w socjalistycznej Polsce w latach Modern, Zionist, Feminist: The Politics of Culture, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Ethnicity, and Gender in Interwar Poland, 1918–1939 dr Johann Nicolai mgr Patrick Schumann Berlin / 2 stycznia – 1 lutego 2018 Uniwersytet Poczdamski / 15 stycznia – 14 kwietnia 2018 mgr Kaja Schelker dr Mariusz Kałczewiak Niemieccy żołnierze frontowi pochodzenia żydowskiego Anarchia i ład. Król Polski i jego ceremoniał w epoce Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium / Uniwersytet Poczdamski / sierpień – wrzesień 2018 w pierwszej wojnie światowej wczesnonowożytnej 9 kwietnia – 8 lipca 2018 The Defenders of the Nation? Jewish Lawyers, Legal Budownictwo regionalne jako decyzja? Analiza Order and the Jewish Question in Poland (1868–1939) mgr Michael Skalski doc. dr Stephan Steiner i umiejscowienie twórczości Anny Górskiej University of North Carolina at Chapel Hill, USA / Prywatny Uniwersytet im. Zygmunta Freuda w Wiedniu / mgr Roii Ball 2 stycznia – 1 lutego 2018 21 stycznia – 4 lutego 2018 mgr Sebastian Lambertz University of California, Los Angeles / wrzesień 2018 A Socialist Neighborhood: Unintended Consequences Cyganie na Śląsku habsburskim w epoce Uniwersytet w Kolonii / maj – czerwiec 2018 Constructing the Imperial Frontier: social history of the of Cross-Cultural Contacts among Poland, Czechoslovakia, wczesnonowoczesnej Popularne wizje porządku w ČSR po 1953 roku Prussian settler-colonial project in the German-Polish and East Germany, 1968–1989 borderlands, 1880s-1920s mgr Maria Coors dr Andrei Matsuk dr Steven Schouten Uniwersytet Justusa Liebiga w Gießen / 5 lutego – 4 marca 2018 Narodowa Akademia Nauk Białorusi, Mińsk / maj – czerwiec 2018 mgr Piotr Franz Centrum Studiów Żydowskich Berlin – Brandenburgia / Strefy kontaktów polsko-żydowskich w międzywojennym Sejmiki powiatowe Wielkiego Księstwa Litewskiego Uniwersytet Europejski Viadrina, Frankfurt nad Odrą / 2 stycznia – 1 lutego 2018 Wilnie w latach 1697–1764 wrzesień – październik 2018 The Jews of Posen and West Prussia 1772–1920 Geneza i ewolucja polskiej skrajnej prawicy dr Matthias Kaltenbrunner prof. dr hab. Winson Chu prof. dr hab. Polina Barvinska Uniwersytet Wiedeński / luty – lipiec 2018 University of Wisconsin-Milwaukee, USA / dr Margarita Korzo Uniwersytet im. Miecznikowa w Odessie / Transformacja nielegalnego rynku samochodowego 5 czerwca – 4 września 2018 Rosyjska Akademia Nauk, Moskwa / 10 stycznia – 9 lutego 2018 w Polsce Jewish Suicide Reports and the German Criminal Police in 15 września – 14 października 2018 Niemiecko-ukraińskie wzajemne relacje naukowe Lodz/Litzmannstadt Historia wyznaniowa przez pryzmat katechizmu: tradycja i kulturalne w pierwszym trzydziestoleciu XX wieku dr Agnes Laba reformacji w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVI Uniwersytet Justusa Liebiga w Gießen / marzec 2018 dr Olena Palko i XVII wieku mgr Peter Wegenschimmel Porządki płciowe pod lupą? – Płeć a polityka University of London / czerwiec 2018 Doktorancka szkoła studiów nad Europą Wschodnią demograficzna w Polsce i Francji pod okupacją niemiecką Contested Minorities: A Transnational History of the dr Mikołaj Kunicki i Południowo-Wschodnią w Ratyzbonie / podczas drugiej wojny światowej i we wczesnym okresie Polish-Soviet Borderlands, 1918–1939 University of Oxford / październik – grudzień 2018 3 stycznia – 2 marca 2018 powojennym Creating the Past and Entertaining Patriots: National Państwowość a przemysł w postsocjalistycznej dr Grzegorz Rossolinski-Liebe Communist Cinema in People’s Poland, 1956–1970 Europie. Dwa studia przypadków dotyczące oporu dr Regina Wenninger Wolny Uniwersytet Berliński / czerwiec 2018 organizacyjnego i sterowania państwowego w przemyśle Centralny Instytut Historii Sztuki, Monachium / marzec 2018 Polscy burmistrzowie a administracja Generalnego dr Viktor Filas stoczniowym Wystawy polskiej sztuki współczesnej w Republice Gubernatorstwa. Eksterminacja Żydów, kolaboracja i opór Narodowy Uniwersytet Zaporoża / 15 listopada – 14 grudnia 2018 Federalnej Niemiec 1956–1970. Konstelacje, intencje, Obozy pracy dla jeńców polskich na Ukrainie w latach dr Joanna Staśkiewicz recepcja prof. dr hab. Florian Urban 1939–1940: tworzenie, funkcja, przekształcenie statusu Uniwersytet Europejski Viadrina, Frankfurt nad Odrą / Mackintosh School of Architecture, Glasgow / prawnego więźniów 8 stycznia – 7 marca 2018 dr Alina Bothe lipiec – grudzień 2018 Simulacrum płci kulturowej, pożądania i lokalnych mitów Wolny Uniwersytet Berliński / 15 kwietnia – 14 maja 2018 Postmodern Architecture in Poland mgr Janine Fubel w (neo)burlesce. Porównanie scen burleski w Nowym „To był początek wszystkiego” – deportacja polskich Uniwersytet Humboldtów w Berlinie / listopad – grudzień 2018 Orleanie, Berlinie i Warszawie Żydów z Rzeszy Niemieckiej od października 1938 do mgr Beata Szymków Ruchomy obóz. Instancje decyzyjne, personel i praktyki września 1939 roku Stanford University, USA / czerwiec 2018 oraz przestrzenno-sytuacyjne warunki transportu dr Martin Sander Power in Transition, Nations in Transition, Poles, ewakuacyjnego z KZ Sachsenhausen w 1945 r. Deutschlandradio, Berlin / mgr Anne-Christin Klotz Ukrainians, Jews, and State-Building in a Central 15 stycznia – 15 marca 2018, 10 września – 9 października 2018 Centrum Studiów Żydowskich Berlin-Brandenburgia / European City, 1918–1939 Podziemia – opór i życie codzienne w okupowanej 16 kwietnia – 15 maja 2018 Warszawie Razem przeciwko Niemcom – warszawska prasa jidysz a Trzecia Rzesza. Transfer wiedzy, reakcje i protest polsko-żydowskich przeciwko narodowemu socjalizmowi w latach 1933–1939 74 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 75

Praktykanci 2018 4. Wyróżnienia

Tom Aaron Aschke i odznaczenia Wolny Uniwersytet w Berlinie 26 lutego – 12 kwietnia 2018 / zespół badawczy 3 Nagroda KLIO dla Macieja Górnego Maciej Górny z nagrodą honorową w XVIII edycji Stefan Mehrens Konkursu im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego Uniwersytet Chrystiana Albrechta w Kilonii Podczas otwarcia Targów Książki Historycznej 29 listopada­ 19 lutego – 31 marca 2018 / zespół badawczy 3 2018 r. w Arkadach Kubickiego na Zamku Królewskim Nagroda im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego w War­­szawie Maciej Górny, pracownik naukowy NIH w War- jest przyznawana od 2001 r. w uznaniu wybitnych osiągnięć Rene Klaus Wennmacher szawie, otrzymał Nagrodę KLIO za książkę Kreślarze ojczyzn. jednemu z grona krajowych i zagranicznych autorów zaj- Uniwersytet Poczdamski Geografowie i granice międzywojennej Europy, Warszawa: mujących się dziejami Europy Środkowo-Wschodniej w XIX 20 sierpnia – 28 września 2018 / zespół badawczy 1 i 4 IH PAN 2017. Ustanowiona w 1995 r. przez Porozumienie i XX wieku. Przyznaje ją Polskie Towarzystwo Historyczne – Wydawców Książki Historycznej nagroda cieszy się dużym Oddział w Krakowie i Wydział Historyczny Uniwersytetu Marguerite Bertheau prestiżem wśród historyków. W 2019 r. Niemiecki Instytut Jagiellońskiego. Fundatorem Nagrody jest Wydawnictwo Uniwersytet Alberta Ludwika we Fryburgu Historyczny w Warszawie planuje publikację niemieckiego Literackie. W XVIII edycji konkursu laureatami zostali Piotr 27 sierpnia – 7 października 2018 / zespół badawczy 2 i 5 przekładu tej pracy, powstałej w zespole badawczym Regio- Kołakowski i Michał Jarnecki, autorzy książki Ukraiński Pie- nalność i powstawanie regionów. mont. Ruś Zakarpacka w okresie autonomii 1938 –1939. Pascal Tukaj Nagrodę honorową otrzymał w 2018 r. Maciej Górny za Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium książkę Kreślarze ojczyzn: geografowie i granice między- 27 sierpnia – 14 października 2018 / zespół badawczy 3 i 4 wojennej Europy [IH PAN Warszawa 2017].

Renata Hanynets The Graduate School for Social Research, Warsaw 29 października – 30 listopada 2018 / zespół badawczy 5

Emma Sprang-Lorenz Université Paris Sorbonne 17 września – 16 grudnia 2018 / zespół badawczy 1 76 Transfer badań naukowych B. Transfer badań naukowych 77

5. Biblioteka

W 2018 r. budżet biblioteki wynosił 100 tys. euro. Ogółem Poza tym od lipca funkcjonuje instrument statystyczny dla skatalogowano 1717 nowych pozycji, w tym 1541 książek OPAC, za pomocą którego można ewidencjonować i anali­ i 176 oprawionych roczników czasopism. Tym samym łączna zować liczbę, miejsce i rodzaj wyszukiwań. Identyfikacja­ liczba pozycji wzrosła do 89 056 (61 304 jednostek bibliogra- zewnętrznych wejść do katalogu umożliwia bardziej­ szcze- ficznych), przy 308 tytułach bieżących czasopism. Na zakup gółowy pomiar użytkowania biblioteki w czasach cyfrowego baz danych oraz elektronicznych czasopism i dzienników­ przełomu. wydano 13 487 euro. Ok. 13% ogólnego budżetu książko- wego, a konkretnie 13 193 euro przeznaczono na zakup Po odpowiednim przetworzeniu danych i ich przekazaniu do e-booków. Online Computer Library Center (OCLC) całe zasoby biblio­ teki są ponadto obecne w globalnym katalogu WorldCat. Ponadto udało się przekazać do oprawy 125 tomów Krok ten wykonano w celu lepszego uwidocznienia tych (głównie­ kompletowanych na bieżąco czasopism oraz zasobów przede wszystkim w Polsce. Ponieważ wyszukiwa- uszkodzonych­ monografii/dzieł zbiorowych). Z księgozbioru nie jest możliwe nie tyko bezpośrednio z oficjalnej strony wy­łą­czono 97 pozycji. internetowej worldcat.org, lecz również za pośrednictwem wyszukiwarek takich jak Google, Yahoo! czy Bing, odpo­wia­ W roku sprawozdawczym z biblioteki skorzystało 552 czytel­ da ono obecnym przyzwyczajeniom użytkowników. ników zewnętrznych. W czerwcu nawiązano pierwsze kontakty z architektami W almanachu wydanym z okazji jubileuszu 25-lecia Instytu­ i konserwatorami w celu uzyskania ekspertyzy w związku tu biblioteka informowała o swoim rozwoju, stanie obec- z planowaną modernizacją czytelni z uwzględnieniem kryte­ nym i przyszłych zadaniach. W tym kontekście powstał riów ochrony zabytków. również plakat promujący bibliotekę. Poza tym zainicjowała ona stworzenie wspólnej ulotki „Media z Niemiec, Austrii Także w tym roku sprawozdawczym pracownicy biblioteki i Szwajcarii w warszawskich bibliotekach” z biblioteką Insty- pogłębiali swoją wiedzę zawodową. Izabella Janas wzięła tutu Goethego, Biblioteką Austriacką i Biblioteką Publiczną udział w szkoleniu „E-booki w bibliotekach naukowych – im. Zygmunta Jana Rumla. Oprócz tego pielęgnowano inne nabywanie, wykorzystanie, prezentacja”, które odbyło istniejące kontakty z warszawskimi bibliotekami i zainicjo­ się na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie. Artur Koczara wano współpracę z biblioteką Muzeum Historii Żydów uczestniczył w konferencji Małopolskiego Forum Bibliotek Polskich POLIN. w Krakowie pod hasłem „Biblioteka 2.028”.

Katalog OPAC zoptymalizowano zwłaszcza pod kątem prezentacji dzieł wielotomowych i czasu wyszukiwania. Poza tym ponownie rozszerzono indeks systemu Discovery o ważne czasopisma. O rozwoju OPAC na bazie progra- mów VuFind i Beluga kierowniczka biblioteki mówiła na 47. Międzynarodowej­ Konferencji Roboczej i Dokształcają­ cej Zespołu Bibliotek i Ośrodków Dokumentacji Badań nad Europą Wschodnią, Środkowo-Wschodnią i Południową stow. zar. (ABDOS), która odbyła się w maju w Lipsku. C. Organizacja 79

C. Organizacja 1. Struktura i zadania Instytutu

Utworzony w 1993 r. Niemiecki Instytut Historyczny w War­ w Wilnie organizuje imprezy naukowe oraz przygotowuje szawie jest jednym z sześciu Niemieckich Instytutów History­ do druku publikacje historiograficzne. cznych za Granicą. Wraz z bratnimi instytutami w Rzymie (rok założenia 1888), Paryżu (1958), Londynie (1976), Kolejna filia warszawskiego NIH została utworzona wiosną Wa­szyng­tonie (1986) i Moskwie (2005), a także Instytutem 2018 r. w Pradze w ścisłej współpracy z oddziałem monachij­ Orientu w Bejrucie (1961), Instytutem Studiów Japońskich skiego Collegium Carolinum oraz Akademią Nauk Republiki w Tokio (1988), Forum Historii Sztuki w Paryżu (1997) oraz Czeskiej. Instytutem Orientu w Stambule (2009) jest częścią federalnej fundacji prawa publicznego „Fundacja im. Maxa Webera – Niemieckie Instytuty Humanistyczne za Granicą” (MWS), za której pośrednictwem jest finansowany ze środków Federal- nego Ministerstwa Edukacji i Badań Naukowych. W 2018 r. budżet NIH w Warszawie jako część ogólnego budżetu MWS wynosił 2.836.000 euro.

Zadaniem NIH w Warszawie jest naukowe badanie dziejów Polski oraz polsko-niemieckich więzi i wzajemnego oddzia- ływania obu krajów w kontekście europejskim, między- narodowym i transregionalnym. W tej dziedzinie Instytut prowadzi innowacyjne badania podstawowe, poświęcone polskiej historii w jej odniesieniach europejskich, a także dziejom stosunków polsko-niemieckich w pełnym spektrum chronologicznym i tematycznym. W konkretnej praktyce naukowej odbywa się to w formie realizacji modelowych projektów badawczych.

Instytut wspiera ponadto naukowy dyskurs historyków na płaszczyźnie krajowej i międzynarodowej. W tym celu pro- muje komunikację, kooperację i transfer badań naukowych między historykami niemieckimi i polskimi, włączając jed- nak również do współpracy historyków z sąsiednich krajów Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej oraz zachodnie środowiska naukowe. Szeroki wachlarz imprez naukowych, publikacji i stypendiów to sprawdzone instrumentarium wymiany naukowej, które służy również promowaniu mło- dego pokolenia naukowców zajmujących się badaniami nad historią Polski i Europy Środkowo-Wschodniej.

Od początku grudnia 2017 r. warszawski NIH ma filię w sto- licy Litwy – Wilnie. Placówka pod kierunkiem dr Gintarė Malinauskaitė wspiera badania naukowe na temat dzie- jów Litwy w kontekście środkowo- i wschodnioeuropejskim,­ jak również powiązań historycznych Litwy z Niemcami, Polską i innymi krajami regionu. Ponadto filia jest miej- scem upowszechniania­ wiedzy i koordynacji transferu badań naukowych między historykami litewskimi a niemieckimi, a także naukowcami z innych krajów. W tych celach filia 80 C. Organizacja C. Organizacja 81

2. Rada 3. Partnerzy Naukowa współpracy

Dziewięcioosobowa Rada Naukowa w międzynarodowym Prof. dr hab. Eva Schlotheuber Partnerzy współpracy w projektach i imprezach Niemiecko-Czeska i Niemiecko-Słowacka składzie wspiera Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie Profesor historii średniowiecza na Uniwersytecie w roku 2018 (nie wymieniono instytutów Fundacji Komisja Historyków i doradza mu we wszystkich sprawach naukowych. W 2018 r. Heinricha Heinego w Düsseldorfie im. Maxa Webera) Niemiecko-Ukraińska Komisja Historyków Radzie przewodniczył nadal prof. dr Thomas Wünsch, a jego Przewodnicząca Związku Historyków Niemieckich Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa zastępczynią była prof. dr Gertrud Pickhan. W październiku Akademia Nauk Republiki Czeskiej, Praga Polska Akademia Nauk, Warszawa Rada zebrała się w Instytucie na dorocznym posiedzeniu. Prof. dr hab. Michaela Marek (†) Ambasada Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie Societas Jablonoviana, Lipsk Przy tej okazji dokonała ewaluacji bieżącej działalności Insty- Uniwersytet Humboldtów w Berlinie i Wilnie Uniwersytet Gdański tutu, wydając ocenę pozytywną. Instytut Historii Sztuki i Historii Obrazu Ambasada Republiki Słowackiej, Warszawa Uniwersytet Genewski Profesor historii sztuki Europy Wschodniej Ambasada Konfederacji Szwajcarskiej, Warszawa Uniwersytet im. Ernsta-Moritza-Arndta w Greifswaldzie W listopadzie 2017 r. skończyły się kadencje prof. dr Anny Ambasada Republiki Czeskiej, Warszawa Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wolff-Powęskiej i prof. dr. Martina Schulze Wessela. Zastąpi- Prof. dr hab. Małgorzata Omilanowska Austriackie Forum Kultury, Warszawa Uniwersytet Karola w Pradze ły ich prof. dr Małgorzata Omilanowska i prof. dr Michaela Dyrektor Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Biuro Łącznikowe Saksonii, Praga Uniwersytet Łódzki Marek, która zmarła jesienią 2018 r. Poza tym skład gre- Gdańskiego Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu mium pozostał bez zmian. W 2018 r. w skład Rady wchodzili: Profesor w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk Collegium Carolinum, Monachium Uniwersytet Szczeciński Copernicus Graduate School, Toruń Uniwersytet w Kłajpedzie Prof. dr Bogusław Dybaś dr Darius Staliūnas Czeskie Centrum, Warszawa Uniwersytet w Siegen Dyrektor Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk Zastępca dyrektora Litewskiego Instytutu Historycznego Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny, Warszawa Uniwersytet Wileński w Wiedniu w Wilnie Forum Studiów Transregionalnych w Berlinie – Uniwersytet Warszawski Prisma Ukraïna Uniwersytet Wrocławski Prof. dr hab. Frank-Lothar Kroll Prof. dr hab. Thomas Wünsch Fundacja Lützenfonden, Göteborg Włoski Instytut Kultury w Warszawie Uniwersytet w Chemnitz Przewodniczący Instytut Francuski w Warszawie Związek Historyków Niemieckich Historia Europy XIX i XX wieku Uniwersytet w Pasawie Instytut Goethego w Warszawie Żydowski Instytut Historyczny w Warszawie Katedra Nowożytnej i Najnowszej Historii i Kultur Instytut Historii i Kultury Europy Wschodniej Prof. dr hab. Gertrud Pickhan Europy Wschodniej im. Leibniza (GWZO), Lipsk Zastępczyni przewodniczącego Instytut Kaszubski w Gdańsku Wolny Uniwersytet Berliński Instytut Polski w Berlinie, Filia w Lipsku Instytut Europy Wschodniej, Katedra Historii Instytut Słowacki, Warszawa International Centre for Litvak Photography Prof. dr hab. Dieter Pohl Laboratory of Critical Urbanism, Wilno Uniwersytet w Klagenfurcie Litewski Instytut Historyczny w Wilnie Kierownik Katedry Historii Współczesnej oraz Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa Historii Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej Muzeum w Lützen 82 C. Organizacja C. Organizacja 83

Lista pracowników w roku 2018

Dyrektor prof. dr hab. Miloš Řezník Zastępczyni dyrektora prof. dr hab. Ruth Leiserowitz

Pracownik naukowy dr Felix Ackermann Pracownik naukowy dr hab. Dariusz Adamczyk Pracownik naukowy dr hab. Almut Bues Pracownik naukowy dr Maria Cieśla Pracownik naukowy prof. dr hab. Maciej Górny Pracownik naukowy dr Christhardt Henschel Pracownik naukowy dr Sabine Jagodzinski Pracownik naukowy dr Aleksandra Kmak-Pamirska (do 16.11.2018) Pracownik naukowy / dr Gintarė Malinauskaitė 4. Pracownicy kierowniczka filii w Wilnie Pracownik naukowy / dr Zdeněk Nebřenský (od 01.03.2018) kierownik filii w Pradze Pracownik naukowy dr hab. Magdalena Saryusz-Wolska (do 31.03.2018, od 15.11.2018) Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie dysponował Pracownik naukowy dr Sabine Stach w 2018 r. 21 etatami. Z tego dwanaście etatów przypadało Pracownik naukowy dr Katrin Stoll (do 31.10.2018) na pracowników delegowanych, wynagradzanych wg TVöD Pracownik naukowy dr Annika Wienert (Układu Zbiorowego dla Służby Publicznej) bądź Federal- Asystentka naukowa mgr Małgorzata Sparenberg nej Ustawy o Urzędnikach, a dziewięć – na pracowników Asystent naukowy mgr Jos Stübner miejscowych. W sumie na wszystkich tych etatach było w 2018 r. zatrudnionych 21 osób. Spośród nich jedenaście Referentka ds. public relations mgr Kinga Wołoszyn-Kowanda było delegowanych z Niemiec na czas określony, a dwie na Referentka ds. public relations dr Andrea Huterer (do 20.07.2018) czas nieokreślony. W uzupełnieniu pracowników etatowych mgr Josephine Schwark (od 15.11.2018) w 2018 r. udało się zatrudnić na czas określony dalszych 14 pracowników pomocniczych lub opłacanych z innych Sekretariat mgr Dorota Zielińska środków, w tym siedmioro pracowników naukowych i dwo- Sekretariat mgr Grażyna Ślepowrońska je asystentów naukowych. W 2018 r. Instytut zatrudniał więc Sekretariat mgr Edyta Suwińska łącznie 34 pracowników, w tym dziewięcioro z doktoratem i sześcioro doktorów habilitowanych. Kierownik administracji Helge von Boetticher Referentka administracyjna Monika Rolshoven W obszarze naukowym regularna wymiana pracowników Pracownik administracyjny Hanna Chrobocińska w zagranicznych instytutach Fundacji im. Maxa Webera stano­wi zasadę, która ma uzasadnienie zarówno w czaso- Kierowniczka biblioteki dr Simone Simpson wym ograniczeniu projektów, jak i w samej logice „delego­ Bibliotekarka dyplomowana mgr Izabella Janas wania”. Pracownicy naukowi są z reguły zatrudniani na trzy Bibliotekarz mgr Maciej Kordelasiński lata; możliwe jest jednorazowe przedłużenie o trzy lata Asystent biblioteczny mgr Artur Koczara w przypadku widocznych postępów projektu. Nadzór techniczny budynku mgr Krzysztof Zdanowski Informatyk mgr Krzysztof Machaj

Recepcja Monika Karamuz