"Türkologiya" 2017 N4

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378)

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

TÜRKOLOGİYA

• Beynəlxalq elmi jurnal • Международный научный журнал • International scientific journal

• 1970-ci ildən nəşr olunur • Издаётся с 1970 года • Published since 1970

• İldə 4 dəfə çıxır • Выходит 4 раза в году • Published quarterly

№ 4

OKTYABR-NOYABR-DEKABR

BAKI – 2017

REDAKSİYA HEYƏTİ

ABDULLAYEV KAMAL (baş redaktor), AXUNDOVA NƏRGİZ, BAXŞƏLİYEVA GÖVHƏR, BÜNYADOV TEYMUR, CƏFƏROV NİZAMİ, ƏLƏKBƏROV AYDIN, ƏLİYEV VİLAYƏT, ƏSKƏR RAMİZ, ƏZİZOV ELBRUS, HƏBİBBƏYLİ İSA, HÜSEYNOV RAFAEL, XƏLİLOV BULUDXAN, XUDİYEV NİZAMİ, İMANOV MUXTAR (baş redaktorun müavini), KƏRİMLİ TEYMUR, QULİYEV ƏBÜLFƏZ, MAHMUDOV YAQUB, MƏMMƏDƏLİYEV VASİM, MƏMMƏDZADƏ İLHAM, NAĞISOYLU MÖHSÜN (baş redaktorun müavini), SALAMZADƏ ƏRTEGİN

MƏSUL KATİB ELÇİN İBRAHİMOV

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

DİLÇİLİK ÜZRƏ: FOLKLOR ÜZRƏ: FƏLSƏFƏ ÜZRƏ: Akalın Şükrü Haluk (Türkiyə), Çimpoeş Lyubov (Moldova), Çumakov Aleksandr (Rusiya), Alyılmaz Cengiz (Türkiyə), Çobanoğlu Özkul (Türkiyə), Kurmanqaliyeva Qaliya Bozdemir Mişel (Fransa), Ekici Metin (Türkiyə), (Qazaxıstan), Buşhoten Hendrik (Almaniya), Jurayev Mamatkul (Özbəkistan), Mahamatov Taxir (Rusiya), Çeçenov Əli (Rusiya), Sibqatullina Alfina (Rusiya), Popkov Yuri (Rusiya) Ercilasun Əhməd Bican (Türkiyə), Türkmən Fikrət (Türkiyə) Güllü Qərənfil (Moldova), Haridi Muhamed (Misir), TARİX ÜZRƏ: İNCƏSƏNƏT VƏ Kaçalin Mustafa (Türkiyə), Beyhan Mehmet Ali (Türkiyə), MEMARLIQ ÜZRƏ: Kajibekov Erden (Qazaxıstan), Hakimov Rafail (Tatarıstan), Akilova Kamola (Özbəkistan), Kellner-Heinkel Barbara (Almaniya), Karpov Sergey (Rusiya), Xasiyanova Leyla (Rusiya), Konkobayev Kadirali (Qırğızıstan), Kıdırəli Darxan (Qazaxıstan), Qalimjanova Asiya (Qazaxıstan) Kormuşin İqor (Rusiya), Munçayev Rauf (Rusiya), Məlikov Tofik (Rusiya), Nesterov Aleksandr (Rusiya), Musaoğlu Mehman (Türkiyə), Turan Refik (Türkiyə) ƏDƏBİYYAT ÜZRƏ: Oh Çonq Jin (Cənubi Koreya), Akpınar Yavuz (Türkiyə), Raqaqnin Elizabetta (Almaniya), ŞƏRQŞÜNASLIQ ÜZRƏ: Aşırov Annaqurban Sərtqaya Osman Fikri (Türkiyə), Apollon Silaqadze (Gürcüstan), (Türkmənistan), Soyeqov Muradgeldi (Türkmənistan), Cəmil Tasin (Rumıniya), Aşurova Gülbahar (Özbəkistan), Tooru Hayaşi (Yaponiya), Golden Piter (ABŞ), Bondarev Aleksandr (Rusiya), Yusupova Alfiya (Tatarıstan) Lee Hee Soo (Cənubi Koreya), Kalpaklı Mehmet (Türkiyə), Paul Yurgen (Almaniya), Qorxmaz Ramazan (Türkiyə), Vasilyev Dmitri (Rusiya), Sokolovski Nikolay (Polşa) Zimonyi İştvan (Macarıstan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ RƏYASƏT HEYƏTİ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

КАМАЛ АБДУЛЛАЕВ (главный редактор), МОХСУН НАГИСОЙЛУ (заместитель главного редактора), МУХТАР ИМАНОВ (заместитель главного редактора), АБУЛЬФАЗ ГУЛИЕВ, АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ, БУЛУДХАН ХАЛИЛОВ, ВАСИМ МАМЕДАЛИЕВ, ВИЛАЙЕТ АЛИЕВ, ГОВХАР БАХШАЛИЕВА, ИЛЬХАМ МАМЕДЗАДЕ, ИСА ГАБИББЕЙЛИ, НАРГИЗ АХУНДОВА, НИЗАМИ ДЖАФАРОВ, НИЗАМИ ХУДИЕВ, РАМИЗ АСКЕР, РАФАЭЛЬ ГУСЕЙНОВ, ТЕЙМУР БУНЙАДОВ, ТЕЙМУР КЕРИМЛИ, ЭЛЬБРУС АЗИЗОВ, ЭРТЕГИН САЛАМЗАДЕ, ЯГУБ МАХМУДОВ

ОТВЕТСТВЕННЫЙ СЕКРЕТАРЬ ЭЛЬЧИН ИБРАГИМОВ

ЗАРУБЕЖНЫЕ КОНСУЛЬТАНТЫ

ЯЗЫКОЗНАНИЕ: ФОЛЬКЛОР: ФИЛОСОФИЯ: Ахмет Биджан Эрджиласун Альфина Сибгатуллина (Россия), Александр Чумаков (Россия), (Турция), Любовь Чимпоеш (Молдова), Галия Курмангалиева (Казахстан), Али Чеченов (Россия), Маматкул Жураев (Узбекистан), Тахир Махаматов (Россия), Альфия Юсупова (Татарстан), Метин Экиджи (Турция), Юрий Попков (Россия) Барбара Кельнер-Хенкель Озкул Чобаноглу (Турция), (Германия), Фикрет Тюркмен (Турция) Гюльлю Геренфил (Молдова), ИСКУССТВО И АРХИТЕКТУРА: Дженгиз Алйылмаз (Турция), ИСТОРИЯ: Асия Галимжанова (Казахстан), Игорь Кормушин (Россия), Александр Нестеров (Россия), Камола Акилова (Узбекистан), Кадирали Конкобаев (Кыргызстан), Дархан Кыдырали (Казахстан), Лейла Хасиянова (Россия) Мехман Мусаоглу (Турция), Мехмет Али Бейхан (Турция), Мишель Боздемир (Франция), Рауф Мунчаев (Россия), ЛИТЕРАТУРА: Мурадгелди Соегов (Туркменистан), Рафаиль Хакимов (Татарстан), Аннакурбан Ашыров (Туркменистан), Мустафа Качалин (Турция), Рефик Туран (Турция), Александр Бондарев (Россия), Мухаммед Хариди (Египет), Сергей Карпов (Россия) Гюлбахор Ашурова (Узбекистан), Осман Фикри Серткая (Турция), Мехмет Калпаклы (Турция), Тофик Меликов (Россия), ВОСТОКОВЕДЕНИЕ: Николай Соколовски (Польша), Хаяши Тоору (Япония), Аполлон Силагадзе (Грузия), Рамазан Коркмаз (Турция), Хендрик Бушотен (Германия), Дмитрий Васильев (Россия), Явуз Акпынар (Турция) Чонг Джин Ох (Южная Корея), Иштван Зимоньи (Венгрия), Шюкрю Халук Акалын (Турция), Питер Голден (США), Эрден Каджибеков (Казахстан), Тасин Джемиль (Румыния), Элизабетта Рагагнин (Германия) Хее Соо Лее (Южная Корея), Юрген Поль (Германия)

УЧРЕДИТЕЛЬ ЖУРНАЛА: ПРЕЗИДИУМ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА

EDITORIAL STAFF

KAMAL ABDULLAYEV (Editor-in-Chief), MOHSUN NAGHISOYLU (Deputy Editor-in-Chief), MUKHTAR IMANOV (Deputy Editor-in-Chief), ABULFAZ GULIYEV, ARTAGIN SALAMZADE, AYDIN ALEKBEROV, BULUDKHAN KHALILOV, ELBRUS AZIZOV, GOVHAR BAKHSHALIYEVA, ILHAM MAMMADZADE, ISA HABIBBEYLI, NARGIZ AKHUNDOVA, NIZAMI JAFAROV, NIZAMI KHUDIYEV, RAFAEL HUSSEYNOV, RAMIZ ASKER, TEYMUR BUNYADOV, TEYMUR KERIMLI, VASIM MAMMADALIYEV, VILAYAT ALIYEV, YAGUB MAHMUDOV

EXECUTIVE SECRETARY ELCHIN IBRAHIMOV

INTERNATIONAL ADVISERS

ON LINGUISTICS: ON FOLKLORE: ON PHILOSOPHY: Ahmet Bijan Erjilasun (Turkey), Alfina Sibqatullina (Russia), Aleksandr Chumakov (Russia), Alfiya Yusupova (Tatarstan), Fikret Turkmen (Turkey), Galiya Kurmangaliyeva Ali Chechenov (Russia), Lyubov Chimpoesh (Moldova), (Kazakhstan), Barbara Kellner-Heinkele Mamatkul Zhurayev (Uzbekistan), Takhir Mahamatov (Russia), (Germany), Metin Ekiji (Turkey), Yuriy Popkov (Russia) Chong Jin Oh (South Korea), Ozkul Chobanoghlu (Turkey) Elisabetta Ragagnin (Germany), Erden Kajibekov (Kazakhstan), ON HISTORY: ON ART AND Gullu Karanfil (Moldova), Aleksandr Nesterov (Russia), ARCHITECTURE: Hayashi Tooru (Japan), Darkhan Kidirali (Kazakhstan), Asiya Galimzhanova (Kazakhstan), Hendrik Boeschoten (Germany), Mehmet Ali Beyhan (Turkey), Kamola Akilova (Uzbekistan), Igor Kormushin (Russia), Rafail Hakimov (Tatarstan), Leyla Khasiyanova (Russia) Jengiz Alyilmaz (Turkey), Rauf Munchayev (Russia), Kadirali Konkobaev (Kyrghyzstan), Refik Turan (Turkey), ON LITERATURE: Mehman Musaoghlu (Turkey), Sergey Karpov (Russia) Aleksandr Bondarev (Russia), Mishel Bozdemir (France), Annagurban Ashirov (Turkmenistan), Muhamed Haridy (Egypt), ON ORIENTAL STUDIES: Gulbahar Ashurova (Uzbekistan), Muradgeldi Soyegov Apollon Silagadze (Georgia), Mehmet Kalpakly (Turkey), (Turkmenistan), Dmitry Vasilyev (Russia), Nikolay Sokolovski (Poland), Mustafa Kachalin (Turkey), Hee Soo Lee (South Korea), Ramazan Korkmaz (Turkey), Osman Fikri Sertkaya (Turkey), Ishtvan Zimonyi (Hungary), Yavuz Akpinar (Turkey) Shukru Haluk Akalyn (Turkey), Juergen Paul (Germany), Tofik Melikov (Russia) Peter Golden (USA), Tasin Jemil (Romania)

FOUNDER OF THE JOURNAL: THE PRESIDIUM OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF AZERBAIJAN TÜRKOLOGİYA

№ 4 2017

İÇİNDƏKİLƏR

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR

Peter Qolden (ABŞ). Mahmud əl-Kaşğaridə Türk dünyası...... 11

DİLÇİLİK

Əhməd Nəhmədov (Türkiyə). Azərbaycan türkcəsində “din” feilinin tarixi inkişafı üzərinə...... 32

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA

Aleksandr Nesterov (Rusiya), Yuliya İvanova (Rusiya). Ağcaqoyunlu qacarlar: XVII əsrin ilk qərinəsində İrəvan bəylərbəyliyi...... 44

MİFOLOGİYA

Zakircan Aminev (Rusiya, Başqırdıstan). Başqırdlarda dağ kultu relikti...... 55

MÜZAKİRƏ

Zümrüd Quluzadə (Azərbaycan). Bir daha Azərbaycan tarixşünaslığının məxəzləri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsəri haqqında...... 63

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Momçil Şopov (Bolqarıstan). Bolqar türkologiyasının yolu haqqında...... 70

REDAKSİYAYA MƏKTUB

Redaksiyaya məktub...... 75

RESENZİYALAR

İlham Məmmədzadə (Azərbaycan). Azərbaycan multikulturalizmi (ali məktəblər üçün dərslik)...... 77 Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Mustafa S. Kaçalin. Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı...... 80

ELMİ HƏYAT

Xronika...... 84

İÇİNDƏKİLƏR

PERSONALİA

Hüseyn Cavid – 135...... 90 Lev Qumilyov – 105...... 94 İren Məlikoff − 100...... 96 Elbrus Əzizov – 70...... 97

NEKROLOQLAR

Harid Fedai...... 100

TÜRKOLOGİYA

№ 4 2017

С О Д Е Р Ж А Н И Е

КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ

Петер Голден (США). Тюркский мир у Махмуда Кашгари...... 11

ЯЗЫКОЗНАНИE

Ахмет Нахмедов (Турция). Об историческом развитии глагола «din-» в азербайджанском языке...... 32

ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ

Александр Нестеров (Россия), Юлия Иванова (Россия). Ахча Коюнлу Каджары: Ираванское беглербекство в первой трети XVII века...... 44

МИФОЛОГИЯ

Закиржан Аминев (Россия, Башкортостан). О реликте культа гор у башкир...... 55

ОБСУЖДЕНИЯ

Зумруд Гулузаде (Азербайджан). Ещё раз о дастане «Китаби-Деде Горгуд» и произведении «Гюлистани-Ирэм» Аббаскули ага Бакиханова как источниках по азербайджанской историографии...... 63

ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ

Момчил Шопов (Болгария). О пути болгарской тюркологии...... 70

ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ

Письмо в редакцию...... 75

РЕЦЕНЗИИ

Ильхам Мамедзаде (Азербайджан). Azərbaycan multikulturalizmi (ali məktəblər üçün dərslik)...... 77 Эльчин Ибрагимов (Азербайджан). Mustafa S. Kaçalin. Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı...... 80

НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ

Хроника...... 84

СОДЕРЖАНИЕ

ПЕРСОНАЛИИ

Гусейн Джавид – 135...... 90 Лев Гумилёв – 105...... 94 Ирен Меликофф − 100...... 96 Эльбрус Азизов – 70...... 97

НЕКРОЛОГИ

Харид Федаи...... 100

TÜRKOLOGİYA

№ 4 2017

CONTENTS

CLASSICAL HERITAGE − PORTRAITS

Peter Golden (USA). The Turkıc World in Mahmûd al-Kâshgharî...... 11

LINGUISTICS

Ahmet Nahmedov (Turkey). On the Historical Development of Azerbaijani verb “din”...... 32

HISTORY AND ETHNOGRAPHY

Aleksandr Nesterov (Russia), Yuliya Ivanova (Russia). Ahcha Koyunlu Kacars: the Iravan Beylerbeylik in the First Third of the XVII century...... 44

MYTHOLOGY

Zakirjan Aminev (Russia, Bashkiria). On the Mountain Worship of Bashkir People...... 55

DISCUSSIONS

Zumrud Guluzade (Azerbaijan). Once More on the Epos “The Book of Dada Gorgud” and the Book “Gulustani Irem” by Abbasgulu Agha Bakikhanov as the Sources of Azerbaijani Historiography...... 63

CENTRES OF TURKOLOGY

Momchil Shopov (Bulgaria). On the Way of Bulgarian Turkology...... 70

LETTER TO EDITORIAL OFFICE

Letter to Editorial Office...... 75

REVIEWS

Ilham Mammadzade (Azerbaijan). Azərbaycan multikulturalizmi (ali məktəblər üçün dərslik)...... 77 Elchin Ibrahimov (Azerbaijan). Mustafa S. Kaçalin. Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı...... 80

SCIENTIFIC LIFE

Chronicle...... 84

CONTENTS

PERSONAL NEWS

Hussein Javid – 135...... 90 Lev Gumilyov – 105...... 94 Iren Melikoff − 100...... 96 Elbrus Azizov – 70...... 97

OBITUARIES

Harid Fedai...... 100

TÜRKOLOGİYA № 4 2017

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR КЛАССИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ – ПОРТРЕТЫ CLASSICAL HERITAGE – PORTRAITS

PETER GOLDEN (USA)∗

THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ

The discussion of ethnicity and the shaping of ethnic identities is much on the minds of medievalists, especially those focusing on Europe of late Antiquity and the early Middle Ages1. The classical, Graeco-Roman ethnographic literature world in its presentations of the “Other”, provided paradigms for shaping the images of the “tribal” peoples that emerged from the Great Völkerwanderung (at ﬁrst largely Germanic and subsequently Slavic). The Arabo-Muslim geographical traditions played a somewhat similar role in creating a “proﬁle” for the Turkic peoples that were a presence on the borders of the newly expanding Arabian Caliphate from the mid-7th century onwards2. The category of “Turk” as an ethnic generic for a gens3 that was sub-

∗ USA , Prof.Dr., E-mail: [email protected]

1 Cf. Geary 2002; Gillet 2002; Garipzanov et al. 2008; Smith 2004. The discussion has also been underway in recent studies of the Ancient World, see Gruen 2011. 2 On the “Turk” theme, see Miquel 2001–2002, II, 203–255. For Arabo-Muslim views of the European “Other”, see Hermes 2012. 3 Byzantine Greek ἔθνος (pl. ἔθνη) “nation, people” and γένος “race, stock kin” (Liddell/Scott 1996, 344; 480) more or less matched Medieval Latin gens, gentes, natio, nationes. The ongoing debate on gens has focused on whether these communities, often “polyethnic” in origin, were “primordial” or “constructed” to varying degrees by the literary traditions of those observing them. The volumes edited by Gillet (2002) and Garipzanov, Geary and Ur- bańczyk provide excellent overviews of the question (Garipzanov et al. 2008). The “constructionists” appear to be prevailing, but the debate is ongoing and some are recognizing elements of their opponents’ arguments. Connected with gens is the modern concept of the ethnie (a group with “shared ancestry myths, histories and cultures […] a specific territory and a sense of solidarity”, see Smith 1986, 22–32 – the sources of these categories may be “pri- mordialist”, “constructionist” or often some combination of the two). A specific territory among nomads was not as central a criterion to them as the territories of pastoralist groupings could and did change. Muslim authors, early on, however, associated them broadly with territories. Thus, Ibn Khurdâdhbih (Ibn Khurdâdhbih/de Goeje 1889, 31) writes of the buldân al-Atrâk “countries of the Turks”. Kâshgharî, who was certainly thinking along lines that Graeco-Roman authors writing about gentes et al. would find familiar, rendered these notions in Arabic – but not consistently – as qaum (Lane 1863–1893, I/8, 2996, “a people, or body of persons composing a community […] kinsfolk […] tribe”; Kazimirski 1860, II, 840, “Peuplade, tribu, peuple”; Dozy 1968, II, 432, “certain nombre de personnes réunies, qui sont du même rang, groupe”; Polosin 1995, 408, “liudi, plemia, sorodichi”; Sarı 1980, 1271, “kavim, topluluk, millet, eş dost”) and in Old Turkic as bonδu /boyun (Dankoff 2008d, 59, and see below). Γένος was borrowed into Arabic: jins “kind, sort, variety, species […] race; nation” (Wehr/Cowan 1994, 167; Polosin 1995, 95, “rod, sort, kategoriia”; Lane 1863–1893, I/2, 470, “genus, kind, or generical class, comprising under it several species”) and is used largely to describe a “variety” or “sort” of a thing or grouping. Thus, Ibn Khurdâdhbih (Ibn Khurdâdhbih/de Goeje 1889, 154) notes the Rûs as a jins min aṣ-Ṣaqâliba. Ibn Rusta (Ibn Rusta/de Goeje 1892, 142) calls the Pre-Conquest Hungarians (Magyars, Majghariyya) a jins min al-Turk. Often mistranslated as “tribe”, 12 PETER GOLDEN divided into various “tribal” entities became a commonplace in the Arabo-Irano- Muslim historical and geographical literature that emerged in the 9th and 10th centuries. Although these “tribal” groupings were not static, their names often persevered for long periods of time. The Arabic macro-ethnonym “Turk”, from the ethno- and politonym Türk, had a history that antedated the Turko-Islamic encounter by more than a century and an independent existence that continued well after the encounter (Golden 2001; 2008/2009). The inculcation of a sense of “Türk”-ness was certainly one of the functions of the Orkhon inscriptions (see below)4. An early example of the Turko-Muslim cultural, intellectual and ideological encounter can be found in the Dîwân Lughât at-Turk (Compendium of Turkic Dialects) of Maḥmûd al- Kâshgharî, a treasure trove of information and one of our most important sources about the Turkic-speaking world of the transformative 11th century5. The author, a scion, it has been argued, of the Qarakhanid ruling house (992– 1212) was born perhaps ca. 1029/1038 and died probably in the last quarter of the 11th century6. “Qarakhanid” is a modern scholarly convention, the “Ilek Khans” (< Turk. elig/ilig or ellig “ruler, king”; < el “realm”; Clauson 1972, 141– 1427) of an earlier generation of scholars. It is based on the Qarakhanid practice of using qara (lit. “black”, but also denoting “north” and “great, chief, leading”, hence Qarakhan “Great King of the Northlands”) “as a name for the Khâqânî kings” (Kâš γarî/Dankoff 1982–85, II, 265, “buğra qara χâqân”; Pritsak 1954, 377–378; jins really renders “kind” or “sort”, i.e. a kind/variety of the Turks (used here to denote Central Eurasian nomads) and those sharing a similar lifestyle and appearance. Ṣaqâliba (a term most often referring to “Slavs”) could also be broader, sometimes indicating peoples of northeastern Europe in general. Ibn Faḍlân (Ibn Faḍlân/Togan 1939, [Ara- bic] 2, [German] 1–2 [commentary] 104–105), calls the Volga Bulğar ruler malik aṣ-Ṣaqâliba, “king of the Ṣaqlabs”,i.e. a ruler in the Middle Volga over Turkic, Finnic and other populations. On the complexity of this generic, Ṣaqâliba, see Mishin 2002 and Meouak 2004, esp. 18–68. 4 On the role of “myths, especially genealogies, belief systems, ideologies” in the development of nomadic states, see Kürsat-Ahlers 1996, 136. 5 References will be to the Dankoff edition and English translation (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, which notes the ms. pages as well) with mention made of the Auézova (Kâshgharî/Auezova 2005) and Rustamov (Kâshgharî/ Kormushin 2010) editions (with Russian translations) only when there are important divergences in the readings. I have checked all references with the facsimile edition of the ms. (Kaşgarlı 1941). These are noted when needed. The Auézova translation gives only the transliteration of the Turkic terms, but does not reconstruct their Turkic pronunciation. All Turkic forms are given here in a unified transcription system (e.g., δ for ḏ/dh, ğ for γ, ı for ï, etc. Dankoff does not distinguish between ı and i. Where justifiable, on the basis of other Middle Turkic text editions, I have used ı for i). 6 Our information on his life comes solely from his Dîwân Lughât al-Turk, see Pritsak 1953a; Dankoff (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 4) is a trailblazer in modern Kâshgharî studies, see his excellent essays collected in Dankoff 2008a; Genç 1997, 1–2, and discussion by Kormushin in his introduction to the Russian edition of the Dîwân (Kâsh- gharî/Kormushin 2010, 28–30). He was probably a descendant of Hârûn (al-Ḥasan) b. Sulaymân Qılıč Buğra Khan, a grandson of Satuq Buğra Khan (d. 955), the founder of the dynasty. Hârûn/al- Ḥasan took Bukhara from the Sâmânids in 992. His line later came to be associated with the Eastern Qarakhanids. Genç 1997, 1–6, notes that Kâshgharî knew much about Qarakhanid regal traditions and could not have come from an ordinary family, but urges caution in attributing to him membership in the royal house. Kâshgharî’s burial site in Opal (cf. Kaşgarlı 1941, 49; Kâšγ arî/Dankoff 1982–85, I, 112, ’bul “[n]ame of one of our villages”), some 45 km west of Kashghar (Chin. Kashi 喀什), was discovered in 1981 (see Barat 1994, 78). 7 Tenishev/Dybo 2006, 524, suggest *yel as the earliest form in Turkic, surviving in Chuvash yal (see also Fedotov 1996, II, 497–498, “obshchestvo, liudi, narod”) and Uzbek dialect yel, cf. Khazar, yilig/yeleχ (< yeleǧ), the lower ranking king, noted in 10th century Byzantine and Muslim sources (Golden 2005b, 210–211). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 13

1955). By the 1040s, following a period of internal strife, the Qarakhanids had effec- tively split into eastern (Eastern Turkistan/Xinjiang) and western (Western Turkistan) Qaghanates, with Farghâna alternately falling under the jurisdiction of one or the other (Pritsak 1953b, 34–37; Necef 2005, 325 pp.). Such an east-west division was not un- known in earlier Turkic history (e.g., the Eastern and Western Türk Empire). Kâshgharî was probably born in Kâshghar8, as his nisba implies (Genç 1997, 2), but had ties to the city of Barsghan/Barskhân, associated with his father, Ḥusayn b. Muḥammad Čağrı Tegin, who probably ruled it at some point. Kâshghar was one of the centers of the Eastern Qaghanate, second to Balasaghun9. Barsghan was a town with earlier Qarluq and Uyghur associations on the shores of the Issyk Kul (İsig Köl in Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 217) in modern Kyrgyzstan, not far from Kâshghar10. He makes a number of pointed comments about his ancestral town and its populace, including the remark that they are “the worst of people” (bodun yawuzı Barsğân; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 331; II, 217). This is left without further explanatory remarks, as are other such characterizations, pointing, perhaps, to political difficulties his father faced in that city. Kâshgharî provides many brief notices on places that are close to Barsghan, an area with which he was obviously intimately familiar, far more so than with other, in particular more westerly parts of the Turkic world11. The city of Barsghan, despite fanciful tales of its origin, was probably associated with a Turkic people of that name noted already in the 10th century by al- Mas‘ûdî (al- Mas‘ûdî/Pellat 1966–79, I, 155). It was in Chigil territory (Köprülü 1966, 114–115; Hunkan 2008–2009, 19). At some, undated point in his career, probably after leaving Kâshghar, Kâshgharî was “associated for a time” (ṣâḥabtuhu ḥinâtan) with “an emir” named Qumuq. We know nothing further about this figure or the nature of Kâshgharî’s connection with him12.

8 Also called Ordukend in Qarakhanid usage, see Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 148. 9 Now associated with the ruins at Burana, south of Tokmak. On the difficulties in locating it precisely, see Nagrodzka-Majchrzyk 1978, 116–117. It appears under a variety of names: Balasaghun, Quz Ulush and Quz Ordu. It may have earlier been a Qarluq holding (Karaev 1983, 14). Quz means “the northern side of a mountain seldom reached by the sun” (Clauson 1972, 680; see also Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 260; II, 211). Uluš denoted “village” in the Chigil dialect, but “city” in Arghu dialect and in Balasaghun itself (Kâšγarî/ Dankoff 1982–85, I, 105). 10 Isıq Köl in Modern Qırghız. İsig is the Old Turkic form (Clauson 1972, 246). The Ḥudûd/Sutûdah 1983, 82, and Minorsky 1970, 98, report that Barsghan’s “prince” (dihqân) was a Qarluq. The populace, however, was “devoted to the Toghuzghuz”, i.e. the Uyghurs. According to Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 364 (where he notes it as the “city from which came the father of Maḥmûd”), the town was named after its founder, a son of Afrâsiyâb, the legendary lord of Tûrân (hence its close associations with Qarakhanid royalty), but cites another legend that derived its name from a “groom” who tended the horses of the Uyghur ruler. The Pandnâma written by Abu’l-Fatḥ Bustî (d. ca. 1009/1011), a vezir of Sebüktegin, the true founder of the Ghaznavid state, father of Maḥmûd of Ghazna, claims that Sebüktegin came from that same town, see Hunkan 2005, 7; 2007, 30. 11 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 301; II, 164; 211; 217; 265; 275; Genç 1997, 4; Hunkan 2008–2009, 29 12 Kaşgarlı 1941, 193; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 294. Although he bears a typically apotropaic pagan Turkic name (qumuq means “dung”, in particular “horse dung”), see Clauson 1972, 627, who, however, reads the name as Qomuq. Although Kâšγarî (1982–85, I, 294; II, 322) does specifically associate this non-Islamic anthroponym with the noun for “dung”, Qumuq was most probably a Muslim. Genç 1997, 3, suggests that he was in Qumuq’s entou- rage/comitatus, although our text only indicates that he associated with him (Kaşgarlı 1941, 193; ṣâḥaba can also mean “accompany, keep company”) and does not specify in what capacity. 14 PETER GOLDEN

Kâshgharî appears to have acquired a thorough education that began with his mother Bübi Rabiya, the well-educated daughter of Khoja Sayf ad-Dîn, and continued in Bukhara, Iran, and Iraq. He shows a full command of Arabic and Persian. He was, perhaps, already an old man, when he wrote the Dîwân Luġât at-Turk, in Arabic, start- ing in 464/1072 and most probably completing it in 469/1077 in Baghdad13. He had already written another book devoted to Turkic grammar, but it has not yet been discovered (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 81)14. Perhaps there were plans for yet other works on the Turkic language and Turkic-speaking peoples – we do not know. The Dîwân contains some 7500 entries (Genç 1997, 11). Kâshgharî may have been forced to leave his homeland due to internal strife within the Qarakhanid ruling house in 448– 449/1056/7–1057/8. What role these political events played in shaping the Dîwân remains a matter of conjecture15. Later local (East Turkistanian) documents indicate his return to his native land where he is said to have died in 477/1085–86, perhaps at a very old age (97 years)16. For historians, he is an “insider”, someone coming from the Turkic world and acquainted with its complex array of nomadic, seminomadic and sedentariz- ing peoples, bilingual and Turkicizing populations. While distinguishing “Turks” and “non-Turks”, his presentation of the former is not without ambiguities.

TÜRK AND TURK

Arabic Turk (pl. Atrâk) stems from the ethnonym Türk17 borne by the founding tribal union (ultimately composed of thirty tribes; Dobrovits 2004) of the Türk Empire (Eastern Qaghanate: 552–630, 682–742/3; Western Qaghanate: 552–659, 690s–766). Although it had lost its dominant political position after the mid-8th century, the ethnonym Türk, within the Turkic-speaking world, was occasionally retained

13 Barat 1994, 81, calculates that he was 82 when he began the composition of the Dîwân. See Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 1; 7; 9–10; 23–25; for full discussion by Dankoff of the dating and of the manuscript’s journeys, see also Genç 1997, 12–17, who places the beginning of its writing in 464/1072 and its completion in 466/1074. The original work, begun during the reign of the ‘Abbâsid Caliph al-Qâ’im (r. 422–467/1031– 1075), was completed several years later (the precise dates are in dispute because of inconsistencies in the work itself, see the most recent discussion by Rustamov in Kâshgharî/Kormushin 2010, 32–35). It was then reviewed and revised perhaps four times and was ultimately dedicated to the ‘Abbâsid Caliph al-Muqtadî (r. 467–487/1075–1094). The unique manuscript is now in the Fatih Millet Genel Kütüphanesi in Istanbul. It is a copy made probably in Mamlûk Damascus in 664/1266 from the autograph (probably brought from Baghdad after the Mongol conquest in 1258) and ultimately transferred to Cairo whence it was taken to Istanbul following the Ottoman conquest (1517). See also discussion by Genç 1997 noted above and Rustamov (Kâshgharî/Kormushin 2010, 35–38) in which he questions whether the work was actually written in Baghdad (or perhaps in Nishapur) and whether it reached the Caliphal library, but rather was stalled in some “Oghuz”, i.e. Seljukid center. This scenario, however, would make its transmission to the Mamlûk realm even more complicated. Rustamov (Kâshgharî/ Kormushin 2010, 38) agrees that the copy was made in a Qıpchaq envi- ronment and this would have been the Mamlûk state. 14 This was the Kitâb Jawâhir an-Naḥw fî lughât at-Turk (“The Gems of Grammar of the Turkic Dialects”) perhaps aimed at teaching Turkic to the Arabic-reading world (as Genç 1997, 9, suggests). 15 See discussion by Kormushin in Kâshgharî/Kormushin 2010, 30–32, with suggestions on his education and travels. Genç 1997, 5, among others, questions this sce nario. 16 Kormushin in Kâshgharî/Kormushin 2010, 31; Barat 1994 (who places his birth in 380/990–91). 17 The meaning and etymology of this ethnonym, which, ultimately, may not be Turkic, remain contested, see discussion in Róna-Tas/Berta 2011, II, 939–941 (sub török). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 15 after their political collapse as a linguistic-cultural denomination18. The Turkic language of the Türk and Uyghur inscriptions was based on an accepted literary koine, although some dialect features (Türk, Uyghur/Toquz Oghuz, Qırghız, and perhaps Tür- gesh) are not absent (Kormuşin 2010, 144). Turk appears in Muslim sources in more ambiguous ways, either reﬂecting what had become a “generic” employed by Muslim historians and geographers to denote Turkic (and sometimes non-Turkic)- speaking peoples of the Eurasian steppes, a “generic” adopted by Islamized Turks or used in the older sense of belonging to or continuity with the Türk-Ashina tradi- tion19. Kâshgharî, in his comments on the term Türk says that this form is used as a singular and plural, i.e. as a collective. He does not get more specific than that. Although he makes frequent references to Turk and Atrâk, he cites Türk only several times in his Turkic passages and definitions, once geographically: Türk “name of a city in the country of the Turks” and twice as an ethnonym: Türk boδun (“tribes of the Turks”) and Türk süsi (“the troops of the Turks”)20 – in all instances without explaining the circumstances. It seems unlikely that he was using it here in the sense of all the Turkic peoples, as they were already in his time divided by religions and often at war with one another. Kâshgharî does cite the interesting colloquy in which in answer to the question: kim sän “who are you”? The person addressed answers Türk män “I am a Turk” (Kâš γarî/Dankoff 1982–85, I, 274). The context in which such a question might be asked – and answered in Turkic – is not explained. He appears to waver in his usage, often employing Turk to denote his only Qarakhanids, i.e. Türks and at other times to encompass Turkic-speakers in general. As noted, it was the Islamic world that picked up this term, Turk, and applied it as a generic marker for Eurasian steppe peoples (Bartol’d 1968a, 39–40; 1968c, 584; Golden 2001)21. Muslim geographers, as early as Ibn Khurdâdhbih, refer to the buldân al-Atrâk and bilâd al-Turk (“countries of the Turks”), extending to the borders of “Ṣîn and al-Tubbat” (i.e., Tibet; Ibn Khurdâdhbih/de Goeje 1889, 31)22. Linguistically, they were seen as a unit. Al-Iṣṭakhrî, writing in the early 930s

18 On ethnonyms as renewable, sometimes situational and not always stable elements, see Pohl 1991, 39–49; Janhunen 1996, 24–25; Geary 2002, 118. 19 Hunkan 2005, 5–12, concludes that it was the Turkic elite in the “Turkic Qaghanate” that was making itself felt in the Islamic world that used this ethnonym. 20 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 273–274. Cf. also Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 378, ol mäni türklädi “He considered me a Turk”. 21 Kormuşin (2010) suggests that Türk was used in the 8th century Türk and Uyghur runic inscriptions in both a narrow ethnic sense (i.e., the Türks proper) and a broader political sense (i.e., the peoples of the Türk Qaghanate), because the language of the inscriptions was “a koine, a synthetic literary language” which confused/conflated the two. The language, which Kâshgharî calls “Turk” is based not on the literary, but on the daily spoken language and this he often contrasts with the language of the Oghuz-Türkmen. An example, I would argue, of his putting some dis- tance between his “Turks” and the now powerful, Seljukid Oghuz. 22 The name may also be rendered as Ibn Khurradâdhbih. The dating of his Kitâb al-Masâlik wa’l-Mamâlik, in one or two redactions, remains a matter of debate; see Krachkovskii 1955–1960, IV, 147–148. Recently E. van Donzel and A. Schmidt, who have edited and published what survives of the account of the journey of Sallâm the Interpreter (which he dictated to Ibn Khurdâdhbih), sent by the Caliph al-Wâthiq (842–847) to the northlands of Eurasia, argue that there was one edition composed “between 846–47 and 873–74” and then a second, abbreviated version extracted from that 16 PETER GOLDEN and using some earlier sources, says, “the Turks, all of them, such as the Tu- ghuzghuzz [Toquz Oghuz], Khîrkhîz [Qırghız23], the Kîmâk [Kimek/Kimäk], the Ghuzz [Oghuz] and the Kharlukh [Qarluq], have one [common] language and understand one another” (Al-Iṣṭakhrî/de Goeje 1870, 9), a view retained in Muslim geographies of the Seljuk era. Thus, Muḥammad b. Maḥmûd Ṭûsî (writing ca. 1180)24, referring to “Turkistân” (“the land of the Turks”) and the Toquz Oghuz, says that the Qarluq, Kimek (Kimäk), Oghuz, Pecheneg, Qıpchaq and Qırghız “have one language” (zabân-i îshân yakî ast; Ṭûsî/Sutûdah 1996, 427). Although this source comes from the latter stage of the Great Seljuk Empire, its mention of the Kimek clearly shows that it stems from the early 11th century at the latest, if not much earlier. Some early Qarakhanid rulers employed Turk in their coinage (e.g., the coin minted in Farghâna in 381/991–2, of Buğra Khan Abu Mûsâ, termed here Turk Khâqân), as well as some issues and inscriptions dated to Kâshgharî’s lifetime25. Was this simply following the Muslim “generic” tradition or did this point to a consciousness of Türk roots? Kâshgharî uses Turk, but says nothing about the earlier Ashina Türks. The Ötükän, the sacred homeland of the Türk Em- pire is reduced to a vague geographical reference (see below). Similarly, the powerful and extensive empire of the Khazars (of Türk origin, ca. 650 – ca. 965–69) is also a misvocalized, unspecified toponym: Khuzâr “name of a place (mawḍʻi) in the country of the Turks” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 312). Of course, memory of this non-Muslim past may have faded or been completely lost, although such a memory loss might be situational and understandable – at least when addressing a Muslim, Middle Eastern audience (Golden in press). His Qarakhanid qaghans, it has been argued, may have considered themselves the political heirs and possibly the descendants of the Türk Ashina royal house. Their complex system of succes- sion to what became a dual qaghanate, with eastern and western branches, builds on and makes reference to earlier Türk and Toquz Oghuz/Uyghur traditions26. Kâshgharî does not emphasize these “exotic” elements to his Arabic-reading audience. Drawing attention to Turkic origins outside the traditional Irano-Arabo- Muslim world and genealogical traditions was not one of his goals. was made in 885/886 (van Donzel/Schmidt 2010, 121–141 [text of Sallâm]; 142–144). See also Marwazî/Minorsky 1942, 6–7; Zimonyi 1990, 17–18; 2005, 19–20; Bosworth 1998. 23 In the Old Turkic of the Türk, Uyghur and Qırghız inscriptions, the name is given as Qırqız (User 2010, 160; Kor- mushin 2008, 76–77) probably from Old Turk. qır “gray” (horse color) + suffix -q(X)r/ğ(X)r ~ k(X)z/g(X)z, see Kempf 2010/2011, 192; 200–201. 24 See Krachkovskiĭ 1955–1960, IV, 323–324, on Aḥmad Ṭûsî/Muḥammad b. Maḥmûd b. Aḥmad Ṭûsî writing in the time of the Seljuk Toğrul II (573–590/1177–1194). 25 Hunkan (2005, 6–7; 9) suggests that use of this ethnonym was for propaganda purposes, letting the now subject Muslim territories know who their new masters were. 26 Pritsak 1951, 281–285; 1954, 22–24; 1955, 259; Golden 1990, 354–357; Tryjarski 1993, 8–9; Necef 2005, 61 pp.; Köprülü 1966, 114–116. Kliashtornyi and Sultanov give primacy to the Qarluqs and affiliated groupings of Yaghma and Chigil in the question of the origins of the Qarakhanid dynasty (Kliashtornyi/Sultanov 2009, 136). In contrast, Genç (1981, 36–37; 125–128; 1997, 20) derives their ruling house from the Yaghma rulers who had Toquz Oghuz affiliations (the Uyghurs were the dominant group among the latter). Kochnev assigns them ,roots, a tribal grouping that had been part of the Western Türk and then Qarluq unions (Kochnev 1996 (ادﻛﺶEgδiš* 352–357). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 17

Kâshgharî depicts himself as omniscient in matters Turkic. At the very beginning of his work, he remarks that he has traveled extensively “throughout [… the] cities and steppes” of the Turks and “learned their dialects and rhymes: those of the Turks, the Turkmân-Oghuz, the Čigil, the Yağma and the Qırqız” (Kaşgarlı 1941, 3; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 70). A close reading of the Dîwân suggests, however, that his direct knowledge came from the region bounded by Syr Darya, Upper Ili and Kâshghar regions27, i.e. the Qarakhanid world and its Oghuz-Seljuk neighber. A number of scholars have pointed to the Chigil or “Khâqânî Chigil” dialect, probably Kâshgharî’s native tongue, which preserved many phonetic features of Old Türk-Uyghur speech (retaining, e.g., interdental δ which became z and y in other dialects), as the “norm” for his “Turkî”. Others view “Khâqâniyya” Qarluq (Köprülü 1966, 114–115 and note 20), or more probably a mix of Qarluq, Chigil and other related eastern dialects28, as his control language. All of these, or rather their decendants, would today be classified as “Southeastern” or “Turkî” Turkic (presently represented by Uzbek and modern Uyghur). The Chigil, in any event, were at this time one of the constituent elements of the Qarluqs (see below). These eastern dialects, the descendants of the same dialect groupings that produced “classical” Türk and Uyghur Turkic, were dominant from Kâshghar to modern Uzbeki- stan (Köprülü 1966, 17). The Oghuz and Qıpchaqs were west and northwest of them. The picture is complicated, the Chigil are mentioned in three geographic areas (see below), and specifically Chigil dialect words – presumably distinct from his literary “Turkî” are recorded. Kâshgharî himself comments that the “most correct” Turkic “is that of Yağma and Tuχsi”, along the Ili, Irtysh, “Yamâr” (see below) and Volga (Ätil) rivers, “as far as the country of Uighur”. The “most elegant” speech, of course was that of the Qarakhanid rulers “and those that associate with them”29. Doerfer maintained, correctly in my view, that Kâshgharî did not know all the Tur- kic dialects equally well. Kâshgharî cites Oghuz variants most frequently (some 250 terms). Others receive far less attention, e.g., Qıpchaq (some 51 examples), Chigil (47 examples), Arğu (46 examples) and Yaghma (24 examples) and Känčäk (15 examples)30, a dialect spoken by Turkicized Saka speakers (see below). Several dialects are represented by only a few examples (Yabaqu).

27 Genç 1997, 10, makes this point and highlights his familiarity with the settled Turkic populations who, in his view constituted the majority in this region, rather with than nomadic Turkic peoples. 28 Kormushin in Kâshgharî/Kormushin 2010, 47–48 (Chigil the “living speech” of the author’s native tribe). Na- silov 2011, 254–255, argues that the Turkic language of the Dîwân was a literary supra-dialect based on Qarluq, Chigil, Tukhsi, and Yaghma. 29 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 50. See Dankoff in Kâšγarî/Dankoff 1982–85, 84; Kormuşin 2010, 145, and his remarks in Kâshgharî/Kormushin 2010, 47–49. Chigil Turkic, Kâshgharî appears to suggest, according to Kor- mushin, is the “continuation of the Ötüken-Oghuz-Uyghur branch”. “Similarly”, Kâshgharî observes, “every dot- ted δal in the speech of Chigil and other Turks is changed to zây by some of the Qifčâq, Yemǟk, Suvâr, Bulğâr and those [in the areas] stretching to Rûs and Rûm”. Hence, the “Turks” say aδaq “foot” while the others noted above say azaq or ayaq (in Yaghma, Tukhsi, Qifchâq, Yabâqu, Tatâr, Qây, Chömül, and Oghuz); see Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85. The Chigil played a prominent role in the Qarakhanid state (Tryjarski 1993, 290). 30 See Kâshgharî/Auezova 2005, 1271–1279, for a complete listing; Nasilov 2011, 257. Doerfer 1987, 106, has 53 Oghuz, 13 Qıpchaq, 9 Arghu and 7 Yaghma examples. 18 PETER GOLDEN

THE CHIGIL, TUKHSI, AND YAGHMA

The Chigil (Chin. 處月 Chuyue, MC tśhjwo ŋjwɐt; Schuessler 2009, 49 [1- 18-85a]; 241 [22-8a]) are noted among the tribes conquered by the Türks as they expanded to form the Western Türk realm. They were perhaps in Eastern Turkistan, and were led by a tarqan (Chavannes 1941, 21; 31 note 3176; note 3; Liu 1958, I, 245; II, 668; 674; Pan 1997, 195; Maliavkin 1989, 175 and 251, who comments that they are first noted in Chinese sources s.a. 635 when they sent an embassy to the Tang court. He also expresses uncertainty about the Chuye = Chigil identification and places them on the Kunges River, part of the Ili River system). Subsequently, they are depicted as divided into three units and neighbors, along with the Tukhsi (Tuχsı, Tuχs?) to their south and east31, of the Qarluqs in the Issyk Kul region and on the Ili River. The Issyk Kul separated them from the Toquz Oghuz (i.e. Uyghurs and related groups). In the 9th century, Qarluq lands, according to the Ḥudûd al-‘Âlam (372/982) touched on Tibet, the Yaghma and Toquz Oghuz (Uyghur) lands to the east and south and the Oghuz lands in Transoxiana. The Ḥudûd includes Barskhan within Qarluq territory (Ḥudûd/Sutûdah 1983, 81–83; Minorsky 1970, 97– 98; 286– 297)32. Whether the Chigil and Tukhsi were part of the original core of the Üč Qarluq (“Three Qarluq [tribes]”) or simply at some point had become units of them remains a contested issue33. It is most likely that they were brought into the Qarluq confederations between 745 and 766. Later Muslim authors, such as Marwazî, af firm that the Chigil constituted a unit of three clans (or sub-tribes?), which were within the “nine divisions” (firq) of the Qarluqs (Marwazî/Minorsky 1942, [Arabic] 19; [English] 31). Kâshgharî divides the Chigil geographically into three groups, one in Qayas, along the Ili River, alongside the Yaghma and Tukhsi, “beyond Barsghan”, another “near Ṭarâz” and a third “in a group of villages in Kâšghar”34. Whether this corresponded to their politico-social divisions is unclear. By the 9th century, according to Kliash-

31 See the Ḥudûd/Sutûdah 1983, 83–84; Minorsky 1970, 98–99; 297–298 (with their “centre on the northern bank of the Chu”). Suyâb in the Chu River valley, today Tokmak, was their commercial center (Nasilov 2011, 255), earlier a Western Türk center. Kâšγarî/ Dankoff 1982–85, I, 320, in his definition of the Tukhsi comments, “a tribe (jîl) of the Turks in Qayâs”, he adds “Tuχsi Čigil”. Qayâs (II, 238) he terms the “name of the country of Tuχsi and Čigil”. Elsewhere (II, 185) he notes a shared custom of the Tukhsi, Chigil and Yaghma who take “one out of twenty of the sheep” of every visiting merchant/guest. 32 Genç 1997, 33–34, locates them south of Issyk Kul extending to Isbîjâb. 33 See remarks of Ecsedy 1980, 35, and discussion in Maliavkin 1989, 168–170; Necef 2005, 71–76 (who views the Tukhsi as one of the core elements of the Qarluq union). Necef’s attempt to make the *Twnis/Twlis … Moun- tain whence the Qarluqs migrated westward into the Buz Dağ [Muz Dağ] of the Dede Qorqud tales, is rather forced as Marwazî clearly says “it is the Golden Mountain (jabal al-dhahab)”, the name of the Altay (cf. Chin. 金山 Jinshan “Golden Mountain”), and Altay/Altan etc. Necef 2005, 92–94, connects the Chigil with the 鐵勒 Tiele, i.e. Toquz Oghuz tribe 思結 Sijie EMC (Early Middle Chinese, ca. 601 CE; see Abbreviations and Wil- kinson 2000, 21–28, for dating), sɨ/si kɛt LMC (Late Middle Chinese, 7th–8th centuries; see Abbreviations) sẓ kjiat, Pulleyblank (1991, 291; 154; 1956, 39) suggests the (unlikely) ethnonym *Sikär. Necef’s contention that the Chigil were early known under the name of İzgil in the Orkhon inscriptions and after their defeat by the Eastern Türks came westward, forming part of the 弩失畢 Nushibi grouping of the On Oq/Western Türks, is not supported by the names of these tribes known only in Chinese transcription; see Beckwith 1987, 210, and his reconstructions of the names of the Nushibi tribes. 34 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 125; 301; II, 238; Minorsky 1970, 298–299; Necef 2005, 62–63. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 19 tornyi’s reconstruction (Kliashtornyi/Sultanov 2009, 136–137), it is likely that the Chigil and Yaghma constituted the core of the dominant tribes under the emerging Qarakhanid house of Qarluq origin. The Eastern Qarakhanid qaghans who bore the title Arslan Qara Qağan, with their centers in Kâshghar and Balasaghun, in his view, stemmed from the Chigil. The Western qaghans, the Buğra Qara Qağans, with their centers in initially in Ṭarâz and then Samarqand, had Yaghma afﬁlia- tions. There was a long history of enmity between the Chigil and the Oghuz, which Kâshgharî attributes to conflicts that arose when Dhu’l-Qarnayn built a fort in the land of Arghu, bordering on Oghuz territories (Necef 2005, 62–63; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 301). The story is obviously legend, including a Persian-derived name for the Chigil that Dhu’l-Qarnayn bestowed upon them (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 301) asking: “în čigil ast” (in či gil ast “what is this mud”)? Such etymologies, often Persian-derived and bestowed by Dhu’l-Qarnayn are typical of the Dîwân. In a similar fashion, the cycle of Oghuz Khan tales attributes the creation of peoples and ethnonyms to Oghuz Khan, but in this case the etymologies are in Turkic. Among the Oghuz, Chigil appears to have become a term to designate the mass of Turkic peoples to their east. According to the Mujmal al-Tawârîkh (ca. 1126; Mujmal al- Tawârîkh/Bahâr 1939, 421), their ruler bore the title tügsin35. The Chigil are mentioned in the Qutaδğu Bilig, in the section on “associat- ing with stockbreeders” (igdiščiler), as the biligsiz Čigil lit. “ignorant Chigil” (Ku- tadgu Bilig/Arat 1979, 447 line 4448)36, but understood here as a generic for “ignorant and rude/despicable persons”. There are no clues as to why the Chigil name had become so closely associated with these negative characteristics, especially in light of their politico-military importance in the Qarakhanid realm. According to the Ḥudûd al-‘Âlam, the Tukhsi/Tukhsı or Tukhs (or Tokhsi etc.) consisted of two subgroupings37 and lived west of the Chigil and north of the Qarluq. They were nomads, but several towns are associated with them including Sûyâb (now the ruins at Ak Beshim, near Tokmak in Kyrgyzstan) that had been a center of the West Türk realm (Nagrodzka-Majchrzyk 1978, 94–101; Nasilov 2011, 255). They are not noted in earlier listings of the On Oq/Western Türk tribes. Minorsky considered them as deriving from the Türgesh, i.e. a powerful subgrouping and in the early 8th century that dominated the Western Türks, but we have no firm evidence for this38. As noted above, their Turkic differed slightly from that of the Chigil in that Old Turkic δ, preserved in Chigil, became y in Tukhsi and other dialects (Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 85).

35 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 329–330 (title of a commoner in the third rank from the king?); Clauson 1972, 487 (possibly of Chinese origin); Hunkan 2007, 98–101. 36 basınğan bolurlar biligsiz čigil. Arat (in Yusuf Hass Hacib/Arat 1974, 322) renders the phrase as “câhil ve haşin insanlar” (“ignorant and rude persons”) and Dankoff (in Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib/Dankoff 1983, 184; 185): “despicable and ignorant bumpkins”. 37 Text: qaum: Kazimirski 1860, II, 840, “Peuplade, tribu, peuple”; Polosin 1995, 408, “liudi, plemia, sorodichi”. 38 Ḥudûd/Sutûdah 1983, 84; Minorsky 1970, 99; see also Miquel 2001–2002, II, 211. The future Ghaznavid ruler, Sebüktegin, spent some time in his youth as a captive among them (Hunkan 2007, 101). 20 PETER GOLDEN

The Qarluqs formed one of the core elements of the Qarakhanid state. Indeed, a number of scholars consider them, or at least their ruling house, the founders of that realm. They had entered the Western Türk lands ca. 745, having fled their erstwhile al- lies, the Uyghurs, with whom they had toppled the Ashina Türks and Basmıl (742– 744). By 766, under their Yabğu, they had supplanted the fading Western Türks as masters in the old On Oq core lands. The Uyghur-Tibetan account of the northern peoples, written in the latter half of the 8th century, notes the events of 742–744 and describes them as fighting the Du rgyas (Türgesh) and Ta zhig (Ta- jik/Tâzik, i.e. the Muslims; see Venturi 2008, 5–8; 28–30). For a time, they appear to have been heirs of the Qaghanal mantle of the Western Türks (Golden 1992, 196–199; Necef 2005, 62–71). By Kâshgharî’s era, important elements of them had become Mus- lim, a process that had been going on for some time. Kâshgharî comments that they, like the Islamized elements among the Oghuz, were also called Türkmen (Kâšġarî 1982–85, I, 353; II, 100), a term that had become associated with Islamized Qarluqs and Oghuz. The Yaghma were another important tribal union (of some 1700 tribes, according to the Ḥudûd – a doubtful figure; Ḥudûd/Sutûdah 1983, 78–79; Minorsky 1970, 95–96), whose role in the shaping of the Qarakhanid state (see above) remains unclear. They stemmed from the Toquz Oghuz union and had migrated westward after 840 (the collapse of the Uyghur Empire, although the Turfan Uyghur state may have continued to dominate them into the latter part of the 10th century). Their ruler, who in the Türk era had borne the title tutuq and later the title Boğra Khan, one of the titles associated with the Qarakhanid system of rul- ership, was said to descend from the Toquz Oghuz royal house. In the pre- Qarakhanid era, they were in northwestern Eastern Turkistan/Xinjiang, on the borders of Kâshghar and their lands extended north of there and between the Uyghurs and Qarluqs39. Kâshgharî records the city of Tartuq as in their lands and also calls them Qara Yağma (Kâšγ arî/Dankoff 1982–85, I, 350; II, 165).

THE OGHUZ

Dialect variants are indicated in about 10 % of the Dîwân’s citations and the most frequent juxtapositions tend to be “Turk” vs. Oghuz40. Indeed, Kâshgharî comments that “between the Khâqâni Turks” (i.e. the Qarakhanids) and the “Turkmân- Oghuz […] there is an absolute and consistent dialectal cleavage” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 75–76). These Oghuz are not the Toquz Oghuz (the 九姓 Jiu Xing “Nine Surnames”41) of the Chinese sources who ﬁgure so importantly in the history of the Türk state and as the tribal union from which the Uyghurs derived and with whom they fought after their assumption of the Qaghanate42. The Oghuz here are linguistically

39 Hamilton 1955, 94–95; 160; Golden 1992, 201; Necef 2005, 120–121. 40 See comments of Kormushin in Kâshgharî/Kormushin 2010, 49. 41 Chin. 姓 xing “surname, clan” semantically derives from a word associated with “birth, what is inborn” (Schuessler 2007, 541) and is a precise rendering in all respects of the Turkic Oğur~Oghuz; see Golden 2012. 42 Pulleyblank 1956, 35–42; 1999, 170; Kamalov 2001, 58–68; 75–96. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 21 distinct from the latter and do not appear to have any connection with them. Oghuz is clearly the Common Turkic equivalent of Old West Turkic/Oghuric Oğur with the regular alternation of z and r. As the Chinese translation implies (and the Chinese sources always translate Toquz Oghuz rather than giving it in transcription), Oğur- Oğuz is a political term deriving from kinship usages (cf. oğuš “unit smaller than a tribe, or a clan […] extended family, family”), oğul (“offspring, child, son”) and de- notes a tribal grouping presumably stemming from a common ancestor (real or ﬁctive)43. Kâshgharî comes to his audience with an agenda – and a rather triumphalist tone – trumpeted in his opening lines: “God Most High” has given rule to the Turks, “making them kings of the Age, and placing in their hands the reins of temporal au- thority; appointing them over all mankind […] every man of reason must attach himself to them, or else expose himself to their falling arrows” (Kâšγ arî/Dankoff 1982–85, I, 70). Now that the “Oghuz Turks”, i.e. the Seljuks, have emerged, a ḥadîth is adduced urging the reader to “learn the tongue of the Turks for their reign will be long”. Learning it is, thus, a “religious duty”, but Kâshgharî also notes that even if this ḥadîth is “not sound, still Wisdom demands it” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 70). Turk, he remarks, is a God-given name and an appropriate ḥadîth is noted according to which God “has a host whom I have called at-Turk and whom I have set in the East; when I am wroth over any people I will make them sovereign above them […]” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 274). The Dîwân, an outstanding work of scholarship, is also a work with a political slant: the Turks were now the dominant political-military force in the Muslim world. The Oghuz Turkic Seljuks had become the military arm of the ‘Abbâsid Caliphate several decades earlier (since 1055). Kâshgharî, in part, presents his work as an introduction of the Turkic world, their new masters, to the Arabo-Persian literate public (especially the ruling and bureaucratic elite). Behind this show of “Turkic” national feeling and solidarity, there were con- tradictions. While the only internal enmity he mentions within the Turkic world is that of Muslim vs. Non-Muslim, in reality, the Seljuks and the Qarakhanids, both (at least nominally) Sunnî Muslims, in the 1070s were not on the best of terms. The Seljuk Sultan Alp Arslan had died (1072) while en route to campaign in Turkic Central Asia. In 1074, his son and successor Malikshâh (1072–1092) forced the Western Qarakhanids to accept the Seljuks as their overlords. Subsequent cam-

43 Clauson 1972, 83–84; 96. See discussion in Golden1972, 45–48; Kafesoğlu 1997, 144 (not an “ethnic name”, but a term denoting Turkic tribes). W. Bang (1918, 297–298), viewed oǧul as a diminutive form from *oǧ. Sevortian 1974, I, 414–417; 582–583) with possible connections with oğ-, uq- “porozhdat’, sozdavat’” and uq “rod, poroda, potomstvo, imia”. Tenishev 2001, 313–314, and Starostin et al. 2003, I, 612, take it back to Altaic *i̯ uga > PMong. *öγele ~ *oγala (“stepbrothers”) PTurk. ogul (“son”). The latters’ etymologies remain uncertain. “Tribe”, “clan” and associated terms have all become contested territory in anthropological literature. Some would abandon these terms altogether; see discussion in Szuchman 2009. The nomads, although using the idiom of kinship for political purposes, ma- nipulated and constructed genealogies as needed for political ends; see Khazanov 1984, 138–144.

22 PETER GOLDEN paigns would confirm Seljuk hegemony and extend their orbit to the Eastern Qa- rakhanids as well44. Kâshgharî is careful in his comments about the Seljuks. The accounts of Seljuk origins and their relationship, in their pre-imperial stage, with the Khazars and the Oghuz Yabğu (the nominal supreme chieftain of the Oghuz union) contain contradictory elements (see the most recent and thought- ful discussion in Peacock 2010, 27–35, who argues for Seljuk origins in the Khazar realm). Kâshgharî, chronologically close enough to these events, mentions Selčük45, the dynasty’s eponymous founder, only once and his ruling descendants not at all. The Oghuz, the grouping from which they emerged, are not always pre- sented in the best light, although Kâshgharî devotes more attention to their various sub-groupings than to those of any of the other Turkic peoples he discusses46. Kâshgharî, expectedly fulsome in his praise of the excellence of the Qarakhanids, in his silence on the Seljukids may have also been subtly suggesting that the Ca- liphs could find better Turkic partners to the east. Kâshgharî, as we noted, was hardly immodest about himself, claiming that he knew the dialects of all the Turkic peoples, that he was among the “most elegant among them in language, and the most eloquent in speech, one of the best educated” of a distinguished lineage and – for good measure – “the most penetrating in throwing the lance” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 70). His Dîwân, he informs us, has “attained the utmost of excellence, and the extreme of refinement” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 72). Although ostensibly covering the Turkic world, its primary focus is on those Turkic peoples, Islamized or not, who were within the immediate Islamic orbit. Thus in re- cording topographica in general, he remarks that he will rarely stray from names that are not within the Islamic world and with which people are familiar. Names that are found in the “lands of Polytheism” are largely “avoided […] since there is no profit in mentioning them” (Kâšγ arî/Dankoff 1982–85, I, 82). Again, he is shying away from too close an analysis of the Non-Muslim Turkic world. According to Kâshgharî, the Turk, “in origin”, numbered twenty “tribes” (qabâ’îl, sing. qabîla; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 82)47. Kâshgharî uses a variety of Arabic terms to describe these politico-social groupings. They are derived, following

44 Agadzhanov 1991, 93–95; Kafesoğlu 1953, 19–20; 119–123; Golden 1992, 222; Kochnev 2001, 50. 45 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 356 (“name of the grandfather of the present Sultans. He was called Sälčük sü bāši”). Whether he was the sü bašı (“army commander”) of the Khazar Qaghan or Oghuz Yabğu is one of the conflict- ing elements in accounts of Seljuk origins. 46 Dankoff, in his prefatory comments (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 47), notes Kâshgharî’s “ambiguous attitude toward the Oγuz”. 47 “Tribe” is the usual translation of qabîla (pl. qabâ’il), used in this sense since Qur’ânic times (see Penrice 2004, 114); see also Polosin 1995, 383 “plemia”; Kazimirski 1860, II, 668 “tribu (chez les peuples nomades)”. When referring to a specific subgrouping within a tribe Dankoff renders qabîla as “subtribe”, see discussion in Dankoff 2008d, 58–70, where he notes it is used “synonymously” with baṭn “branch” (see below). Actually, there is some fluidity in these usages. Arabic jîl “nation, people, race, tribe, or family of mankind […] such as the Turks and the Greeks and the Chinese” (Lane 1863–1893, I, 2; 494), “tribe” (Polosin 1995, 383), “race of men, coevals, generation” (Wehr/Cowan 1994, 178) is the term Kâshgharî uses most commonly for the distinct groupings of the Turks, a “tribe”, except for the Oghuz (to whom qabîla is applied), while the Chigil, perhaps even more important to Kâshgharî, are termed a qaum; see Dankoff 2008d, 63–65, who also remarks that Kâshgharî does not note a Turkic equivalent for jîl. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 23 the Biblical genealogical tradition, from “Turk”, a son of Japheth, the son of Noah48. Each “tribe” (qabîla) in turn subdivides into “branches” (buṭûn49) the numbers of which are beyond reckoning. Kâshgharî remarks that he will only note the “great ones” (lit. “the principal tribes”, ummahât al-qabâ’il). These obviously entail the sub- branches of the “Oghuz-Türkmen” and “the brands of their cattle (simât dawâb- bi- him) since people need to know them”50, because of the political supremacy of the Seljuks. Why people would need to know the brands of Oghuz herds is never really spelled out. Perhaps the large-scale presence of the Oghuz tribes – with their herds – in the Middle East, cheek by jowl with local Iranian and Arab populations, was reason enough. Elsewhere, returning to this “tribal” or “subtribal” theme, Kâshgharî, repeat- ing his earlier “people need to know” argument, enumerates the Oghuz sub-groupings. “These are the [‘principal’] subtribes”51, and “each subtribe has divisions (kullu qabîlatin minhâ firaq52) and branches (wa buṭûn ‘clans’ or ‘clan groupings’53) the sub-branches (furû‘54) of which I have omitted for the sake of brevity. The names of these sub-tribes are the names of their ancestors who gave birth to them in olden times. They trace their ancestry back to them, just as among the Arabs one says ‘Banu Sal- im’ or ‘Banu Khafâja’”55. Each branch (baṭn) has its own brand56. These are known in Turkic as tamğa57. The tamğas would seem to indicate the most basic (but not smallest) politico-economic subdivision. Kâshgharî even provides samples of the Oghuz tamğas. This is our earliest listing of the Oghuz sub-tribes or subdivisions. They are first noted as twenty-two in number and their names are given in the following order: Qınıq (“the chief of them [surratuhum] to which our present sultans belong”), Qayıgh, Bayundur, Ewä58, Salghur, Afshar, Bäktili, Bügdüz, Bayat, Yazghır, Äymür, Qara Bölük, Alqa Bölük, İgdir, Ürägir or Yürägir, Tutırgha, Ula Yondlugh, Töger,

48 This was common to Arab historiography since the 9th century, as were also ancient Iranian genealogical traditions connecting the Turks to Ṭûj, son of Afrîdûn; see Kalinina 2007, 184–185. 49 Lane 1863–1893, 220–221, baṭn: “A tribe below that which is termed qabîla”. Kâshgharî/Auezova 2005, 68, trans- lates buṭûn (pl. of baṭn) as vetvi (“branches”). Kâshgharî/Kormushin 2010, 73, renders it as rody (“clans”). 50 Kaşgarlı 1941, 20; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 82; Kaşgarlı Mahmut/Atalay 1939–1941, I, 20. 51 Kaşgarlı 1941, 41 [Arabic]: uşûl qabâ’ilihim “lineages/ roots/descent” of their tribes. Here, he refers to the primary subcomponent of the Oghuz as qabîla, which Dankoff here renders as “subtribe”, but other translators have as “clan” or retain “tribe”: Kâshgharî/Auezova 2005, 94 (“osnovnye rody”); Kâshgharî/Kormushin 2010, 97 (speaking of “osnovnye plemena”). 52 Arabic sing. firq “portion, group”, cf. Lane 1863–93, 2384–2386: firq “piece, or portion, that is split from a thing […] a great flock or herd”, firqa “party, portion, division, sect or detached body or class”. 53 Kaşgarlı 1941, 41; Kâshgharî/Auezova 2005, 94,“branches” vetv; Kâshgharî/Kormushin 2010, 97 (clan groups rodovykh grupp). 54 Lane 1863–93, 2379, far’, furû’, “branch of anything, subdivision”. 55 Kaşgarlı 1941, 4. My translation differs slightly from that in Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 102. 56 Kaşgarlı 1941, 41; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 101–102; Kâshgharî/Auezova 2005, 92–94; Kâshgharî/Kormushin 2010, 96–97. 57 Clauson 1972, 504–505, “originally a ‘brand’ or mark of ownership placed on horses, cattle, and other live- stock”,subsequently used “like a European coat of arms or crest” on “funerary monuments”. 58 I have usually followed Dankoff’s transcriptions, but Kaşgarlı 1941, 26–27, and Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 85, .produced between the points of articulation for Arabic fâ’ and sound bâ’ (i.e“ ڨ note that the Oghuz regularly change w) in genuine Turkic is changed to vâv by the Oghuz and those who follow them”. Thus, äw “house” becomes äv in Oghuz. Notice “genuine Turkic” is juxtaposed with Oghuz Turkic. In Oghuz, then, this name would be Evä or in its variant (see below) Yevä. 24 PETER GOLDEN

Bächänäk (Pecheneg), Chuvaldar, Chäpni, Charuqlugh59. The order in which they are given probably has political significance in terms of seniority and rank. This is somewhat further amplified in the later lists of Oghuz tribes, in which they number twenty-four, found in Rashîd al-Dîn (d. 1318) and Abu’l-Ghâzî Bahadur Khan (d. 1663). The lists do not completely correspond. Some fluidity in tribal composition is to be expected. Rashîd al-Dîn produces the tamğas as well, many of which remained unchanged despite the centuries separating the two reports60. It is highly unlikely that Rashîd al-Dîn had access to Kâshgharî’s work. In addition to this complex tribal structure, Kâshgharî also mentions a series of Oghuz “cities”. Urban associations do not figure prominently in earlier sources on the Oghuz. Whether they founded these towns or as is more likely simply became associated with them for trading and other purposes, awaits further investiga- tion. Islamization undoubtedly played a role here. The cities are listed in the order of their appearance in the Dîwân: Sabran, Sitkün (often noted elsewhere as sütkend “milk city”, clearly a Turkic folk etymology), Qarnaq, Sughnaq, Qarachuq (Fârâb, later Otrar)61. He does not add details. Curiously absent is any mention of Yaŋı Känt (Pers. Dih-i Nau, Arabic Madînat al-Jadîda or Qaryat al-Ḥadîtha), now the ruins of Dzhankent, the onetime winter quarters of the Oghuz Yabğu62. Settled Oghuz had a lower social status. Kâshgharî explains the word yatuq (< yat- “to lie down, sleep, [of nomads] to settle in one place”; Clauson 1972, 884) as “a class of Oghuz, in their own land, who never nomadize or go on raiding expeditions; they are called yatuq meaning ‘lazy ones, ones left behind’” (Kâšγarî/ Dankoff 1982– 85, II, 153)63. At the very end of his Dîwân, Kâshgharî, under the heading of Türkmän, a term often synonymous with Islamized Oghuz (but denoting Islamized Qarluqs as well), associates their early history, before “cities and settlements”, such as “Ṭirâz, Isbîjâb and Balasaghun” had been built, with a tale about Dhu’-l Qarnayn and his wars with the legendary “king of the Turks”, Shu. The latter, having been defeated,

59 Kaşgarlı 1941, 40; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 101–102; Kâshgharî/Auezova 2005, 92–94; Kâshgharî/Kormushin 2010, 96–97. 60 Rashîd al-Dîn 1373/1994, I, 54–61 (with the divisions into Bozoq and Üčoq) – here the Qınıq of the Üčoq appear last and the Qayı of the Bozoq are first. They all stem from the six sons of Oghuz Khan. The groupings/peoples/tribes (aqwâm) are the Bozoq, Kün Khan’s sons, Qayı, Bayat, Alqa İwli (Äwli), Qara İwli (Äwli), Ay Khan’s sons, Yazır, Dögär, Dudurgha, Yaparlı, Yulduz Khan’s sons, Avshar, Qızıq, Bigdili, Qarqın and Üchoq, Kök Khan’s sons, Bayun- dur, Bechänä, Chavuldur, Chäpni/Chipni, Tagh Khan’s sons, Salur, İmür/Äymür, Ula Yontlu, Örägir/Ürägir, Tiŋiz Khan’s sons, İgdir, Bügdüz, Yiwä [Yivä], Qınıq, and the variants of Abu’l-Ghâzî Bahâdur Khan with virtually the same order and names, see Abu’l-Ghâzî Bahadur Khan/Desmaisons 1970, [Turkic] 27–28; [French Transl.] 27–28 (with Ala Yontlı for Ula Yondlugh), and Abu’l-Ghâzî Bahadur Khan/Ölmez 1996, 152–153 (with Yasır for Yapır/Yaparlı). On these tribes and the distribution (remnants of some are still to be found today), see the encyclopaedic work of Sümer 1980 and the briefer discussion in Genç 1997, 31–32. On the tamğas, see Divitçioğlu 2003, 44–45. 61 See Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 329; 333; 352; 353;362; Nagrodzka-Majchrzyk 1978, 108–112; Sümer 2006, 87–88. 62 Ḥudûd/Sutûdah 1983, 123; Minorsky 1970, 122. See Golden 1992, 209; Nagrodzka-Majchrzyk 1978, 110. 63 Cf. Kazakh žataq “poor people who do not go out to the summer pastures because of a lack of pack animals” (see Syzdyqova/Khūsaĭyn 2008, 310), Qırghız jataqčı “a poor person who, not having cattle, was forced to spend the summer in the winter quarters” (Iudakhin 1965, 239). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 25

“left twenty-two men behind” these were the ancestors of the Oghuz. Two men were added to the group, the ancestors of the Khalaj (Qalač) and thus the whole group consisted of twenty-four. Previously considered an aberrant branch of Oghuz Turkic, Khalaj (now in Central Iran, earlier there were substantial numbers of them in Afghanistan and dispersed elsewhere in Central Eurasia; Inaba 2005), today, is considered a distinct or “autonomous” sub-grouping of the Turkic languages, one that underwent considerable areal influence with Oghuz, in particular its western branches, but retains a number of archaic features64. Kâshgharî, commenting further on the Oghuz, remarks “[i]n origin they are 24 tribes, but the two Khalajiyya tribes are distinguished from them in certain respects and are not counted among them” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 363). King Shu was pursued by Dhu’l- Qarnayn and finally managed to defeat the latter’s vanguard in the area near “Uyğur” at a mountain called Altun Qan. Peace followed and Dhu’l-Qarnayn built the Uyghur cities (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 363). There are many interesting elements in this account (including how Dhu’l-Qarnayn gave the Oghuz the name Türkmän based on a Persian popular etymology: Turk-mânand they “look like Turks”), which will not be discussed here, but it is interesting to point out that Al- tun Qan (“Golden Khan”) may perhaps indicate some distant historical memory of the Altay Mountains (< altaň “gold”65), called in Chinese 金山 Jinshan (“Golden Mountain”), an ancient homeland of the Turkic peoples66. Aside from his first listing, Kâshgharî only mentions the Bayat, Charuqlugh, Qayıgh and Yewä/Ewä [Yevä/Evä] in other notices in the Dîwân67. The Bächänäk are also noted, but here a different branch, actually the main body of the Bächänäks, is meant68. Kâshgharî does not clearly distinguish them. In this regard a few words about the listing are in order. The Bächänäk (Печенҍгъ, pl. Печенҍзи), Pechenegs of the Rus’ accounts69, the Πατζινάκοι, Πατζινακῖται of the Byzantine sources (Mora- vcsik 1958, II, 247–248), Be ca nag in an Uyghuro-Tibetan source (probably from the latter half of the 8th century)70 are Pecheneg elements that had been brought into the

64 Bartol’d 1968d; Schoenig 1997a, 120; 1997b, 272–274; Doerfer 1987; 1998, 276–281; 2006, 110; Johanson 1998, 82. Others (cf. Shcherbak 1997, 470–471) view it as Oghuzic, but containing some distinct elements. On its connection with Arghu, see below. 65 Cf. Turk. altın/altun, Mong. altan “gold”, Manchu aisin “metal, gold” (< al’sin < altin); see Sevortjan 1974, I, 142– 143; Tsintsius 1975–1977, I, 22–23. 66 On the Türk ethnogonic tale that brings them to the Altai, see Liu (1958, I, 5; 40) and Golden (2008/2009, 73–112). 67 Kaşgarlı 1941, 570; 248; 517; 454; 455; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 236 (Bayât “name of a clan [qabîla] of Oghuz”); I, 369 (Charuq “a clan of the Oghuz”); II, 234 (Qayıgh “A clan of the Oghuz”); II, 158 (Yewä “a subtribe of Oghuz” also pronounced Yevä); 160 (Yevä “Dialectal variant of Yewä – A subtribe [qabîla] of Oghuz”). It is once noted as Ewä (Kaşgarlı 1941, 57, baṭn min al- Ghuzziyya; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 124, “a branch of the Oghuz”); see also Dankoff 2008d, 66. 68 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 262, notes both, “a tribe of the Turks dwelling near Rûm” and “a clan of the Oghuz”. 69 PSRL 1841–2004, I, 65; first notice s.a. 968. 70 Venturi 2008, 31. The account reports that the Be ca nag war with the “Hor” by which the Oghuz are most probably meant. The Uyghurs, on occasion, used Tibetan for religious (Buddhist) and chancellery purposes. Turkic texts were also written using the Tibetan script; see Róna-Tas 1991, 95 pp. Venturi 2008, 5–8, dates it to the late 8th century. It was either written in Tibetan or translated into Tibetan from Uyghur oral sources. 26 PETER GOLDEN

Oghuz union after most of the Pechenegs had fled to the Pontic steppes. Their arrival there probably began in the first third of the 9th century and by the last decade of that century they had become a powerful force there, elements of which may have accepted some degree of subordination to the Khazars (Golden 1972, 57–63)71. Others posed a threat, reflected perhaps in the construction by the Byzantines of the Khazar fort of Sarkel/Sharkil on the left bank of the lower Don in 840–84172. It is unclear if the Charuqlugh have any relationship with the Charuq, a Turkic tribe, which inhabited the city of Barchuq (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 292)73, perhaps an element added on to the Oghuz, like the Pecheneg grouping. The Ula Yondlugh are probably the Ala Yondlugh “possessors of piebald horses”. This latter reading finds support in the 8th century Uyghuro-Tibetan report on the peoples of the North (see above) which notes the Ha la yun log Turks “and this great tribe is happy; therefore they are called the piebald horse Turks” (Venturi 2008, 31 and note 102, located them in southwestern Siberia). The Qayıgh, ranked second in this listing immediately after the Qınıq (from whom the Seljuk ruling house descended), were viewed subsequently as the ancestors of the Ottomans, a claim that was promoted most clearly beginning with 15th century Ottoman historical writings74. These dislocations, described by al-Marwazî (a Seljuk court physician, d. after 1120) pushed into the lands of the (Qarluq) “Türkmen” and the Oghuz (Marwazî/ Minorsky 1942, [Arabic] 18; [English] 29–30)75. As a consequence, the appearance of tribes or elements of tribes from the former Kimek union among the Oghuz of Kâshgharî’s era is not surprising. In short, the composition of the Oghuz as we find it in Kâshgharî may have only relatively recently taken on this profile. In subsequent eras (e.g., the descriptions in Rashîd al-Dîn and much later in Abu’l-Ghâzî’s works), while many elements remained in common, others changed. The Bayındır would become the “paramount clan”of the Aq Qoyunlu ruling house, rivals of the Ottomans, with competing origin tales set in the glory days of the Oghuz (Woods 1999, 11 et pas- sim). Kâshgharî notes two Turkic terms, both associated with Oghuz Turkic that Dankoff has rendered as “subtribe” or “branch”: oba and boy (in other dialects boδ, usually rendered in English as “clan” or “lineage”76). With regard to oba, Kašġarî

71 Newly subordinated elements were often placed in the front ranks of the army; see Németh 1991, 37–38; 262. On the Pecheneg union; see Pritsak 1975; Golden 1992, 264–270. The Ḥudûd al-‘Âlam (Ḥudûd/Sutûdah 1983,190–191; Minorsky 1970, 160; 443–444) mentions the “Khazarian Pečenegs” (Bajanâk-i Khazar). It is unclear if these Pechenegs were merely groups that had settled in Khazar lands or were under Khazar control, as other Pechenegs were under Oghuz control. A great many of the “Khazar slaves” (bardah-yi khazarî, mainly captives taken in war) brought to the Islamic lands, according to the Ḥudûd, came from them. 72 On the dating, see Zuckerman (1997, 212–214; 221), who views the Hungarians, whom the Pechenegs drove ahead of them and ultimately out of the Pontic steppes ca. 895, as the primary cause for the building of Sarkel. 73 Barchuq = Maralbashı, west of Aqsu (western Xinjiang); see Minorsky 1970, 280. 74 On this complex topic, see most recently Lindner 2007, 24–34, and İnalcık’s supplement on the background of Osman Beg in İnalcık et al. 2010, 117–124. 75 On the various actors in these migrations, see Golden 2006/2007, 21–42. 76 Clauson 1972, 296–297: bôδ (“prob. originally ‘stature, the size of a man’; but from the earliest period it also clearly means ‘a clan’ […]”). Similarly, Tenishev/Dybo 2006, 525, who suggest that boδ/boy in the meaning of “plemia, narod, THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 27 comments that it means “tribe” (qabîla) in the Oghuz dialect (Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 122; Kâshgharî/Auezova 2005, 118 [plemia]; Kâshgharî/Kormushin 2010, 117 [plemia])77. The term although not noted in the Mamlûk- Qıpchaq dictionaries, can be found in the names of the tribes, sub-tribes and clans of the Cuman- Qıpchaqs reported in Rus’ and Arabic sources (e.g., the Altunopa, Ayopa, Chenegrepa [Ченегрепа: *Čenegir-opa], It-oba, Qitan-opa et al.; Golden 1995–1997, 108–122). Kâshgharî has rather more to say about boy. He cites the customary greeting employed when two Oghuz meet who do not know each other meet: boy kim “who you are your people/clan”?78 He provides a number of definitions of boy79 indicating the range and depth of this term: rahṭ (“a man’s people, and tribe, consisting of his nearer relations, his near kinfolk”, or “family, clan tribe”80), qabîla81 (“tribe”), ‘ašîra (“friend, clan, tribe, patrilineal kinsmen”)82 and qawm (“people, tribe, nation, fel- low kinsmen”, “folk, nation, people, tribe”83). The language used is that of the idiom of kinship, regardless of the political realities it may have hidden. Indeed, as Dankoff concluded, actual “kinship identification does not extend beyond the subtribe or branch, at least in the case of the Oġuz”84. Kâshgharî’s travels had clearly brought him into rod” (“tribe, people clan”) is a secondary development from the original meaning of this word as “body, trunk, torso” (telo, tulovishche). See also Starostin et al. 2003, I, 365. If the latter are correct, the earliest sense of the Altaic *bòdà from which they derive these and other terms is “body; intestines, belly’” > Proto-Turkic *bod “body, stature, self, kin, tribe, counter for persons, length”. 77 Clauson 1972, 5–6, “small social unit, possibly, ʽclan’, but prob. even smaller, ‘extended family’ etc.”. This came to be associated with the physical habitation of this group and hence subsequently denoted the “dwelling place of such a unit; small encampment or large tent, and thence more generally ‘tent, hut’” etc. Starostin et al. 2003, II, 1059, associate it with Mong. obuġ “clan, family” from presumed Altaic *ṓpV. See also discussion in Tenishev/Dybo 2006, 526, noted in Old Turkic and Old and Middle Qıpchaq, Čağatay, Uzbek, KazanTatar, Qazaq, Modern Uyghur as well as Modern Oghuz tongues, and with the primary sense of “clan, tribe, people”, perhaps first meaning “a pile, heap, collection of stones”. Cf. also Sevortian 1974, I, 399–401, which does not exclude the possibil- ity that this was “an old borrowing” in Oghuz and Old Uyghur, in the form opa (the source is not indicated). 78 Kaşgarlı 1941, 170 boy kim (man al-qabîla); 505; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 267; II, 219; Kâshgharî/ Aue- zova 2005, 329 (rendered as sorodichi “kinsmen”); 844 (rendered as obshchina, plemia, rod “community, tribe, clan”). 79 Tenishev/Dybo 2006, 525, suggest that boδ/boy, in the meaning of “plemia, narod, rod” (“tribe, people clan”), is a secondary development from the original meaning of this word as “body, trunk, torso” (telo, tulovishche). 80 Lane 1863–1893, I/3, 1169; Polosin 1995, 201; Kazimirski 1860, I, 938, “Famille, tribu d’un home, de trois à sept, compose d’hommes seuls”. 81 On this term, see above. 82 Polosin 1995, 325; Lane 1863–93, I/5, 203 “a man’s kinfolk or his nearer or nearest relatives or next of kind by descent from the same father or ancestor, small subtribe or smallest division in subdivision of a tribe […] or a tribe (synonymous with qabîla)”; Kazimirski 1860, II, 262 “Proches parents du côté paternal, Famille (subdivision d’une tribu)”. Dankoff 2008d, 68, cites ‘ašîra as meaning “clan” in Kâshgharî, the translation of Turkic oğuš (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 104), see DTS 1969, 365 oğuš “rod, plemia”, oğuš bodun “rodovye podrazdelenija i narody”; Ten- ishev/Dybo 2006, 526; 527 “rod, plemia, kasta” < oq/oğ “os’, stvol (dereva), serdtsevina”, and variant uquš “rod, plemia, narod, pokolenie, potomstvo, rodstvenniki, poroda, klass”; User 2010, 292–293 oğuš “boy, kabile”. Dankoff 2008d, 68, adds in his definition: “that group of kinsmen who answer to the call for help of one of their number, usually to do battle with a rival group”. Clau- son 1972, 96, reads it as uğuš: “in the early period a population unit smaller than a tribe, or a clan, but larger than a single unitary family, ‘extended family’, or less precisely, ‘family’” and subsequently “generation or degree of relationship”. 83 Polosin 1995, 408; Kazimirski 1860, 840 “Peuplade, tribu, people (y compris les deux sexes)”; Wehr/Cowan 1994, 935. 84 Dankoff 2008d, 67–70, who also cites there a range of smaller kinship terms (which need not detain us here) and the Oghuz and Qıpchaq usage, köküŋ kim? lit. “who is your root?” which Kâshgharî (Kâšγarî/ Dankoff 1982–85, I, 28 PETER GOLDEN direct contact with Oghuz tribal groupings. Curiously, he does not tell us if the Qarak- hanids et al. employed similar interogations regarding affiliations. From boδ, which had become boy in Oghuz and some other branches of Tur- kic (δ > z > y change), the collective noun boδun was formed. This was the earliest Turkic terms we have for “an organized tribal community, a people in the sense of a community ruled by a particular ruler”85. It was used with reference to other Turkic- speaking peoples (e.g., Toquz Oğuz boδun86) as well as non-Turkic (e.g., Tabğač/Tavğač boδun “the Chinese people”87). In Kâshgharî, as Clauson points out, it appears as boδun and bodun and is usually translated as “tribe(s)” (al- qawm, al-aqwâm, al-qabîla) or “people” (al-nâs, see also Dankoff 2008d, 68). In one phrase, bodunluğ boqunluğ kiši: “[o]ne who has kinsmen” (dhû rahṭ wa-‘ašîra)88, it continues to point to the kinship associations of bodun. In the Chigil dialect of his era, bodun denoted “[s]ubjects, commoners” (ar-ra‘îya wa-‘awâmm an-nâs; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 304). In the Qutaδğu Bilig, written in 1069 by Kâshgharî’s contemporary, Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib of Balasaghun, bodun signifies both “people as a community” and (more frequently) “individuals”89. Kâshgharî does not use it in the sense of a national community, a connotation associated with the term in the Türk and Uyghur inscriptions. However, it was still employed in its original sense in the Uyghur translation of the biography of the noted 7th century Chinese traveler/Buddhist pilgrim Xuanzang by Shıŋqo Sheli Tutuŋ (ca. 1000 – ca. 1050) of Beshbalıq in the Qocho Uyghur state90. The fragmentation of the Eurasian steppe world following the collapse of the Türk Empire (743–44 in the east, 766 in the west) and the rise and fall of separate states and loosely configured polities since then may have made the term bodun less associated with a specific people.

104) renders as “From whom is your origin and to which tribe are you related?” He also mentions other terms that express “kinship loyalties” largely pertaining to “smaller groupings”. 85 Clauson 1972, 306 “lit. ‘clans’ in practice a semi-tech- nical term”; Zimonyi 2003 “Gentilverband”; Teni- shev/Dybo 2006, 523 “narod, naselenie, poddannye”, which might be connected with bodu- “prikrepliat’, prilepli- at’, pritsepliat’”; User 2010, 286–291 “kabile, boylar, halk; maiyet” and all its attestations in the Türk and Uyghur inscriptions; see also Giraud 1960, 67–69. The term continued on in Old Anatolian Oghuz in the sense of “nomad encampment, tribe, nomadic tribe, village”; Kanar 2011, 138 “oba, kabile, aşiret, köy”. 86 Rivals and uneasy vassals of the Türks, a tribal union in which the Uyghurs, the eventual successors of the Turks, played the dominant role; see Golden 1992, 145; 155–158; Kamalov 2001, 58–68. 87 Cf. the Tonyuquq inscription (726, W1) in which Tonyuquq, speaking of himself, says bän özẅ m taβγač eliñä qïlïndïm “I myself was born in the Tabghach state” (Berta 2004, 43). 88 Kaşgarlı 1941, 249; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 370. Clauson, 1972, 316, views boqun as a “jingle” word ac- companying bodun. 89 Clauson 1972, 306; see also Kutadgu Bilig/Arat 1979 and Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib/Dankoff 1983; Bombaci 1969, 88; 101–112. Kaşgarlı 1941, 519; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 237, once notes the form boyun “people” (qawm) for those dialects with the shift δ > y. 90 See discussion in Xuanzang/Tugusheva 1991, 17–22; 132; 133. On the dating of Shıŋqo Sheli Tutuŋ, see Xu- anzang/Barat 2000, xi-xiv, and Xuanzang/Tugusheva 1991, 24. It is found here in the phrase türk yočul bodun a translation of the Chinese Xiongnu, their designation for the Asian Huns, used here probably in the generic sense of a “Turkic nomadic people”. THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 29

A TURKIC LITERARY CULTURE

In Kâshgharî’s time, the Turkic-speaking peoples were not all – or for the most part – organized into a single state as had been the case in the Türk era. Substantial numbers were stateless, belonging to acephalous confederations, such as the recently estab- lished, sprawling Qıpchaq realm (the Dašt-i Qifčâq of Islamic authors and the dikoe pole “Wild Steppe” of the Rus’ sources), which extended from the Danubian zone to Western Siberia, Kazakhstan and the lands north of the Qarakhanid state, or the small non-Muslim Uyghur statelet of the Tarim and Turfan regions with centers in Bešbalıq and Qočo ruled by the Idıqut/Iduqqut91. There were three Turko-Islamic states, two of them within or contiguous to the Muslim Middle East: the Seljuk Empire, centered in Iran-Iraq, expanding into the Mediterranean littoral and Anatolia and exer- cising varying degrees of power over its eastern neighbor, the Qarakhanid state in Central Eurasia. The third Turko-Islamic state – and the first of them to embrace Islam (in the early decades of the 10th century) was that of the Bulghars centered on the Mid- dle Volga. Kâshgharî knows the city of Bulghar, which he calls a “well-known city of the Turks” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 343)92. The Volga Bulğars were a commercial presence, but not an important military force. Their ancestors, who arrived in the Pontic steppelands with or just after the first wave of Oghuric tribes, ca. 463 CE, had been among the subject peoples of the Türk and then Khazar Qaghanates. From the latter part of the 7th – or more probably the 8th century into the early 10th century – Oghuro-Bulgharic tribes had been migrating to the Middle Volga region where the Volga Bulghar state had taken shape by the late 9th century (Zimonyi 1990, 82–83; 156–157; 175–183). There are some examples of runiform writing on objects dating to the 11th–12th centuries, i.e. a period after their Islamization. These appear to be connected with the runiform script attested in the Kuban’ region, an area from which their forebears had migrated (see Kyzlasov 1994, 15 pp. 74 fn. 13)93. To what extent they participated in the “Türk” culture that extended from Mon- golia to the Volga-North Caucasian steppe zone remains little explored. We do not find Arabic-script inscriptions until after the Mongols conquests – and these are grave inscriptions, written in a mixed Arabic and Bulgharo-Turkic tongue. They date to 1281 and continue into the mid-14th century94. The Oghuz-derived Seljuks, and the tribes that constituted the Qarakhanids, stemmed directly from the dislocations caused by the collapse of the Türk Empire. Despite subsequent Islamization in the 10th and early 11th century, they had continued to use the “Turkic writing system” (kitâbat al-turkiyya), i.e. the Sogdian-

91 For overview see Golden 1992, 163–168. 92 Medieval Rus’ sources called it Великий город “the great city”. Its location, probably on the confluence of the Volga and Kama, has been debated. Recent scholarship associates it with the ruins of Bilyar (Biliar) on the Malyj Cheremshan River in Tatarstan; see Khuzin 1997, 51. 93 There are also runiform inscriptions from Balkan Bulgaria (see Rashev 2007, 238–239), whither other Bulghar groups migrated in 679 CE. 94 Tryjarski 1985; Tekin 1988; Erdal 1993. 30 PETER GOLDEN derived (ultimately Aramaic-based) Uyghur script95, as did also the non-Muslim Uyghurs. We can be certain of this with regard to the Qarakhanids and it may have been true of some of the Oghuz as well. Kâshgharî says the Turkic script was used “for all documents and correspondence” of the Qaghans and Sultans, the former certainly a reference to the Qarakhanids and the latter perhaps to the Seljuk rulers (although Seljuk Uyghur-script documents have not been found), “from ancient times to the present,” but then defines the area of usage as “from Kâšġar to Upper Ṣîn, encompassing all the lands of the Turks” (muḥdiqan jamî‘ diyâr al-Turk; Kaşgarlı 1941, 8; Kâšγari 1982–85, I, 78). Kâshgharî’s notices on Ṣîn (generally understood as “China”) are not always clear. The area of “Upper Ṣîn” is associated with “Mâṣîn” (Pers. Mâčîn) “which is also Tawġač”96, from the Old Turkic term for the 北魏 Northern Wei or 拓拔魏 Tuoba97 Wei/Tabghach dynasty (386–534) that ruled in Northern China and a name that figures in Qarakhanid titulature98. In his era, it denoted China proper, i.e. the area with a predominance of ethnic Han Chinese. His comments seem to restrict the “Turkic” (i.e. Uyghur) to the non-Seljuk world. The oldest Turkic documents in Arabic script stem from the 13th century (Scharlipp 1995, 56–58; for Old Anatolian Turkish see Köktekin 2008). Kâshgharî adds some interesting details. Immediately after his entry on Tawghach as a geographical region, he says that it is “the name of a tribe of the Turks who settled in those regions”. From this comes one of the terms used for the Uyghurs (who were not held in high regard because of religion): Tat Tawğač (Kâš γarî/Dankoff 1982–85, I, 341: “meaning ‘Uighur [which is Tat] and Ṣînî [which is Tawğač]’)”. Tat was a Turkic term for “stranger, alien” usually with pejo- rative associations. Kâshgharî uses it in particular for “Uyghur infidels” and “Per- sians”99. His explanations of the proverb, tatsız türk bolmas bašsız börk bolmas (“there is no Turk without a Tat [just as] there is no hat without a head)”, is particularly

95 See comments of Sims-Williams 1981, who views the Uyghur script system “as a natural development of the Sogdian, the unpremeditated outcome of the attempt to write Turkish by people familiar with the Sogd. alphabet and its associated conven- tions”. In some respects this is similar to the development of Cyrillic among the Bulgarians who used Greek uncials to compose inscriptions in Greek, but with some Bulğar Turkic words. 96 Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 341, under the entry on Tawğač, he says that the latter, in his day, is the “name for Mâṣîn” which is four months journey from Ṣîn. The latter, in turn, originally had three components, the “Upper” part in the east, called Tawğač, the “middle” part, Khiṭây (presumably the Liao state [916–1125] and now “known as Ṣin”) in the center and “Lower Ṣîn” which is the Barskhân-Kâshghar region, here, obviously, a reference to the eastern lands of the Qarakhanid state. Tawğač/“Upper China”/Arab. Mâṣîn/ Pers. Mâčîn, in Kâshgharî’s time was the region ruled by the Chinese Song dynasty (960–1279, occasionally an opponent of the Liao). See also Bartol’d 1968a, 87; 1968b, 206. Marwazî (Marwazî/Minorsky 1942, [Arabic] 2; [English] 14) also presents a threefold division of Ṣîn, Qitay/Khitây and Uyghur (Yughur). 97 MC: thâk băt (Schuessler 2009, 69 [2-17m]; 237 [21- 31h]) = *probably *takbat/takbać reflecting either the native (Proto Mongolic/Para-Mongolic; see Janhunen 2003, 392) Tabghach form of this ethnonym, *taγβač or one that came to Turkic via Rouran intermediation. See discussion in Beckwith 2005, 9–12, who also suggests that it meant “ruler (βač < Indic pati) of the Earth”. 98 Genç 1981, 133; 136–137. The Northern Wei split into the Eastern Wei (534–550) and Western Wei (535–556). 99 Clauson 1972, 449; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 88 (“Uyghur infidel”); 341; 388 (“unbeliever”); II, 103 (specifically in the Yaghma and Tukhsi dialects); 111 (“Uyghur infidel”); I, 273; II, 70 (“Persian”). In I, 388, Kâshgharî quotes the saying čomaq tat boynın čapdı “The Muslim (čomaq) struck the neck of the unbeliever” and tells us that this is Uyghur dialect. In I, 292, he notes explicitly that čomaq, literally “cudgel” (a loanword, perhaps, for this weapon not usually associated with Turkic warfare, but retained in a number of Middle Turkic and modern Turkic languages, as Clauson 1972, 422–423, notes) is used specifically by the Uyghurs and other non-Muslim Turkic peoples to denote a Muslim (cf. also čomaq äri, “a man of the Muslims”). However, it is also used in decidedly Muslim works, e.g., the ersig čomaq (“manly Muslim”) of the Qutaδğu Bilig (Kutadgu Bilig/Arat 1979, 471 line 4701; Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib/Dankoff 1983, 194). THE TURKIC WORLD IN MAHMÛD AL-KÂSHGHARÎ 31 interesting. He offers two translations: “a Turk is never without a Persian [Fârisî] (just as) a cap is never without a head” – the more literal one – and “There is no Persian except in the company of a Turk (just as) there is no cap unless there is a head to put it on” (Kâšγarî/Dankoff 1982– 85, I, 273; II, 103). The first puts the Turks in a position of dependency on the Persians; the second reverses that dependency. He cites another proverb, playing on the homonym, tat (“rust”): qılıč tatıqsa iš yunčır är tatıqsa ät tınčır “when rust overtakes a sword the condition (of the warrior) suffers, (just as) when a Turk as- sumes the morals of a Persian his flesh begins to stink”. “This is coined to advise a person to be steadfast and to live among his own kind” (Kâš γarî/Dankoff 1982– 85, II, 103). An- other saying is: tatığ közrä tikänig tüprä “(Strike) the Persian on the eye (cut) the thorn at its root” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 103). Even the Oghuz, whom Kâšġarî views as the Turkic grouping which most closely associated with (and was hence corrupted by) the Persians, referred to the latter as suqaq, literally “white antelope” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 105), undoubtedly used in a derogatory sense. Clearly, the Turk-Persian “symbiosis” in Central Eurasia had its strains. The Qarakhanids also used the more neutral ethnonym täžik to denote the Persians proper (Fârisî; Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 296; II, 323). Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib held the Persian literary tradition in high esteem, commenting that if the Täžiklär had not written down the tales of Afrâsiyâb (with whom the Qarakhanid Turks identified the mythic Turk hero Alp Er Toŋa) “in books – who could have understood it if it were not written down?” (Kutadg u Bilig/Arat 1979, 42 lines 280; 289; Yûsuf Khâṣṣ Ḥâjib/Dankoff 1983, 48). Non-Turks, or more precisely persons who did not speak Turkic were held in some disdain. They were called Somlım, a term unattested outside of Khâqânî Turkic (Clauson 1972, 829). Thus, a Somlım Tat was a “Persian who does not know any Turkic” or anyone who does not speak Turkic. Non-Turks usually do not “speak” (sözle-) but somlı- “jabber”: tat qamuğ som- lıšdı: “the Persians all jabbered”, which Kâshgharî renders as “the Persians jabbered in their own tongue. Also for any who jabber in a non-Turkic language” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, I, 244; II, 70; 302; 136 (somlıt- “to make someone speak in a non-Turkic tongue”). Unlike the Arabic ‘ajam “barbarians, non-Arabs” a‘jamî, a label, which remained attached to non- Arabic- speakers even after they had acquired Arabic, when a non-Turk learned to speak Turkic, the term somlım “leaves him” (Kâšγarî/Dankoff 1982–85, II, 136). In short, Turkicization brought assimilation/acceptance. For Kâshgharî, language was a key component of Turkic identity.∗

∗ Məqalənin davamını növbəti sayımızda oxuya bilərsiniz. TÜRKOLOGİYA № 4 2017

DİLÇİLİK ЯЗЫКОЗНАНИE LINGUISTICS

AHMET NAHMEDOV (Türkiye)∗

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE

Özet

Azerbaycan Türkçesinde “konuşmak, ses çıkarmak” anlamında kullanılan din- fiili Kaşgarlı’dan başlayarak yazılı abidelerde çeşitli fonetik varyantlarla görülmektedir. Muh- temelen, tıñ ‘ses’ kökünden oluşmuş tıñ- fiili ilk zamanlar “yavaş sesle konuşmak” anla- mını içermiş, daha sonraları Oğuzlar bunu “konuşmak”, diğer Türkler “susmak” anlamında kullanmışlar. “Dinlenmek, solumak” anlamlı tın- fiili ile karıştırıldığından dolayı hem normal hem nazal şekilleri ortaya çıkmış; Oğuz ve Kıpçak boylarının bir arada yaşadığı sahalarda d~t, n~m ses değişimleriyle hem “konuşmak” hem “susmak” için kullanılmıştır. Tür- kiye Türkçesinde tın- fiilindeki d~t değişimi İstanbul ağzına Kıpçak etkisiyle açıklanabilir. Azerbaycan Türkçesindeki din- (

Anahtar kelimeler: Azerbaycan Türkçesi, Oguz, Kıpçak, Türkiye Türkçesi, ses değişimi.

Türkçede “konuşmak” anlamlı birçok fiil bulunmaktadır. Eski Türkçede bulunan te- kökü ti-, de-, di-, diy-; ay- kökü ayt- ; sözleş- (

∗ Türkiye, Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Prof., Dr. E-mail: [email protected] AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 33 kırmak, tekdir etmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesinin İzahlı Lügati’nde bu fiil aşağıdaki şekilde açıklanmaktadır: Dinmək f. 1. Danışmaq, söz söyləmək. Hə adam istəyir hirsini yesin, dinməsin, insanı özbaşına qoymurlar, dindirirlər. C.Məmmədquluzadə. Bala fərəhləndi, ana sevindi; Gah Gülər danışdı, gah Rəna dindi. M. Rahim 2. Səslənmək, eşidilmək. O, indi düşünür həyata dair; Dinir qulağında top- ların səsi. S. Vurğun. Toplarımız dinən zaman sular olur lal. Ə. Cəmil 3. Acıqlanmaq, söz demək, keyfinə dəymək. Sənə dinmədikcə, əbləh, azıxıb yolun çaşırsan! M. Ə. Sabir [2,640]. Bunların dışında yine Azerbaycan edebiyatından din- fiilinin kullanılmasıyla ilgili çok sayıda örnekler de vermek mümkün: Dindirir əsr bizi, dinməyiriz / Atılan toplara diksinməyiriz (Asır bizi konuş- turuyor, ama konuşmuyoruz / Atılan top seslerinden irkilmiyoruz). M.Ə.Sabir [4, 647]. Di ver cavabını, nə durmusan? Din! / Hə, yenə döyükür sarsaq gözlərin (Hadi, ne duruyorsun, ver şunun cevabını. Konuş! / Bak, yine şaşırmış aptal gözle- rin.) S.Vurgun [7, 403]. Sərkarov dindirməsə, dinməzdi (Serkarov onu konuşturmazsa konuşmazdı) İ.Məlikzadə [18, 158]. Farklı eklerle genişletilen bu fiil kökü çoğunlukla sözlükteki ilk anlamına yakın anlamlar kazanmaktadır: Din-dir- ettirgenlik eki alan fiil 1. konuşturmak, bir şey söylemesini sağla- mak ve 2. bir işi aydınlığa kavuşturmak için konuşturmak, sorgulamak, sorguya çekmek, istintak anlamlarının yanı sıra mecazi anlamda “bir müzik aletini çalmak” için de kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesindeki “rahatlatmak, rahat etmesini sağla- mak, dinlendirmek” anlamına ancak 20.Yy. başlarındaki bazı eserlerde rastlamak mümkündür. Bunun da sebebi bu dönem şair ve yazarlarının Gaspıralı’nın “Dilde birlik” sloganına uyarak eserlerini İstanbul ağzına yakın bir dilde yazmalarıydı. (Yerlərdə süründün yetişər, göylərə qaldır / Dindir qucağında. H. Cavid veya Ür- kək baxışlarınla ruhumu dindirəydin / Məni sevindirəydin. M. Müşfiq ). Azerbay- can Türkçesinin İzahlı Lügati bu kullanımı mec. (mecaz) notu ile almakta- dır[2,640]. Din-dir-mə- olumsuzluk ekiyle kullanıldığı zaman “(küs, dargın olduğu için) konuşmamak” anlamını almaktadır. Dinib-danışmaq ikilemesi din- fiilinin 1. anlamıyla (konuşmak, söz söyle- mek) aynıdır. Dinib-danışmamaq olumsuz şekli de yine “susmak, konuşmamak, hiçbir şey söylememek, sükût etmek” anlamındadır [2,640]. Fiilin “konuşmak” anlamıyla bağlantılı dindirilmə, dindirilmək, dindiriş, dinməməzlik gibi şekilleri de bulunmaktadır. Her ne kadar Azerbaycan Türkçesinin İzahlı Lügati almasa da bu fiilin “sona ermek, bitmek, durmak” anlamları da bulunmaktadır. Bazı ağızlarda nazal “n” ile de telaffuz edilen diñ- fiili “rüzgârın veya yağmurun dinmesi, kesilmesi, durması” 34 AHMET NAHMEDOV anlamındadır: Yel diñdi (Qazax); - Yağış diñdisə, dura:ñ, tüşə:ñ yola (Gədəbəy) [3,144]. Türkiye Türkçesinde din- kökünden oluşan fiiller genelde “dinlenmek, rahatlamak, soluklanmak” veya “sona ermek, bitmek, durmak” anlamındadır: dinmek (nsz) 1. Sona ermek, bitmek, durmak: “Gözyaşlarım dindi, ferahla- dım, eski hayatıma kavuştum.” – Y.K. Beyatlı. 2. Kar ve yağmurun yağması, rüz- gârın esmesi kesilmek veya durmak: “Dinmiş lodosların uğultusu içinde / İstan- bul’u dinliyorum, gözlerim kapalı.” - O.V. Kanık [21,534]. dinlenmek (I) (nsz) 1. Güç kazanmak için çalışmaya ara vermek, yorgunluğunu gidermek, soluklanmak, istirahat etmek: “Pervin biraz dinlendikten sonra ayağa kalktı.” - P. Safa 2. Bazı yiyecek ve içecekleri, tadını arttırma, kolay pişmesini sağlama vb. sebeplerle bir süre bekletmek [21,534]. Bunlardan din- fiiline bazı yapım ekleri getirilerek din-me, din-dir-mek, dindir-me gibi dinmek fiilinin 1. ve 2. anlamlarını yansıtan isim ve fiiller oluşturul- muştur. Yine aynı köke getirilen -ç isim-fiil ekiyle oluşmuş dinç (Gücü ve sağlık durumu yerinde, canlı, zinde, tendürüst, tüvana) kelimesine de yapım ekleri getirilerek din-ç-len-mek, din-ç-leş-me, din-c-el-me, din-c-el-mek, din-c-el-t-ici, din-c- el-t-me, din-c-el-t-mek gibi bu defa dinlenmek (I) fiilinin 1. anlamına yakın isim ve fiiller yapılmıştır. Türkiye Türkçesinde daha fazla olumsuz şekliyle kullanılan tın- fiili anlam açısından Azerbaycan Türkçesindeki din- fiiline kısmen yakındır: tınmak, -ar (nsz) 1. Önemsemek, önem vermek, takmak. 2. Ses çıkarmak. tınmamak 1) önem vermemek, ilgilenmemek, aldırış etmemek: “Adam hiç tınma- dı, cıgarasından derin bir soluk aldı.” –A.İlhan. 2) ses çıkarmamak: “Onun tınma- dığını görünce elini boru yapıp bağırdı.” –H. Taner [21,1976]. Azerbaycan Türkçesinde “dinlenmek, soluklanmak” anlamlı fiil din- kökün- den değil, bu kökten yapılmış dinc ismine isimden fiil yapım eki getirilerek türetil- miştir: din-c-əl- (Krş. bu ekle türetilmiş incel-, kökel-, çoxal- vb.). Fakat burada dinc al- > dincel- olasılığı da göz ardı edilmemelidir. Dincəlmək f İstirahətlə öz qüvvəsini berpa etmək, yorğunluğunu almaq, is- tirahət etmək, dincini almaq, rahatlanmaq [2,639]. Bu isme yapım ekleri getirilerek dincəldici, dincəliş, dincəlmə, dincəlməz, dincəltmə, dincəltmək, dincləşdirilmə, dincləşdirilmək, dincləşdirmə, dincləşdir- mək, dincləşmə, dincləşmək, dinclik gibi isim ve fiiller türetilmiştir. Hepsi de din- cəlmək’le yakın anlamlardadır. Örneklerden de görüldüğü gibi, Azerbaycan ve Türkiye Türkçelerinde gerek din- fiili gerekse de bazı yapım ekleriyle genişletilmiş şekilleri, birincisinde “konuşmak, söz söylemek” ikincisinde ise “sona ermek, bitmek” veya “rahatlamak, yorgunluğunu gidermek, soluklanmak” gibi farklı anlamlara gelmektedir. Ulaşabil- diğimiz diğer çağdaş Türk lehçeleri sözlüklerinde din-/tın- köklü fiillerin de, ileride bahsedeceğimiz “susmak” dışında, Türkiye Türkçesindeki din- ve dinlen- fiil- lerine yakın anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 35

Eski Türkçe ve Karahanlı dönemi metinlerinde tın hem isim hem de fiil olarak karşımıza çıkmaktadır: Tın – nefes, ruh : acun tını yılırdı (dünyanın nefesi / ruhu? ısındı) > tın al- 1.solumak, nefes almak [11,567]. Tın- – 1. solumak, nefes almak: er uluq tındı (adam yüksek soludu), 2. dinlenmek: evinge kelip tüşti yattı tınıp (evine gelip yatarak dinlendi), 3. rahatlamak, huzura kavuşmak: qamuq tebrenür tındı yumdı közi (tüm canlılar rahatladı, gözünü kapattı), 4. durmak, bitmek, kesilmek: yıqla tınma (hiç durmadan ağla), yaqmur tındı (yağmur kesildi,dindi) [11,567]. Türkiye Türkçesindeki “sona ermek, bitmek, durmak” anlamlı dinmek ve “yorgunluğunu gidermek, soluklanmak, istirahat etmek” anlamlı dinlenmek fiillerinin bu kökten geldiği açıktır. Bu durumda “ses çıkarmak, konuşmak” anlamında kullanılan din- / tın- fiilinin kaynağının farklı olduğu düşünülebilir. Eski Uygur metinlerinde tıñ I ses ve tıñ II dinleme (Ol eligler qanlar ordu- sınta ol nom nomlaquluq orunta nom tıñqa yıqılqaylar. – O hükümdar ve hanların ordugâhında, dinî sohbetlerin yapıldığı yerde, nom (hikaye) dinlemek için toplaşa- caklar.) ve bundan türetilmiş tıñçı “casus, haberci” kelimesi bulunmaktadır. Kutadgu Bilig ve Dîvânu Lûgati’t-Türk’te ise tıñıla- “gürültü çıkarmak, ses çıkar- mak”, tıñla- “dinlemek, kulak tutmak, kulak asmak”, tıñlaş- “birlikte dinlemek” ve tıñlat- “dinlemesini sağlamak” fiilleri görülmektedir [11,568]. Dîvânu Lûgati’t-Türk’te Kaşgarlı Mahmut “durmak, kesilmek” anlamlı tındı kelimesini açıklarken ilginç bir not düşmüştür: “Oğuzlar, bir kimseye söz söylet- mek istemedikleri zaman ‘tınma’ derler. Bu, ‘susma’ demektir; öbür Türkler ‘tın’ derler, ‘sus’ anlamınadır. Bunlar, ‘tınma’ dedikleri zaman ‘susma’ anlamı anlaşı- lır; Oğuzlar burada yanılmışlardır.” [10,28]. Burada galiba bir baskı hatasıyla karşı karşıyayız. Aslında metindeki cümle şu şekilde okunmalıdır: “Oğuzlar, bir kimseye söz söyletmek istemedikleri zaman ‘tınma’ derler. Bu, ‘sus’ demektir; öbür Türkler ‘tın’ derler, ‘sus’ anlamınadır. Bunlar, ‘tınma’ dedikleri zaman ‘susma’ anlamı anlaşılır; Oğuzlar burada yanılmışlardır.” Örnekten de anlaşıldığı üzere, Oğuzlar “tınma” emir şeklini “sus, konuşma” anlamında kullanmışlar. Dolaysıyla, tın “konuş !”, fiil kökü de tın- “konuşmak” şeklinde olmalıdır. “Konuşmak, söylemek, ses çıkarmak” anlamlarıyla tın- / din- / dın- fiili 13.Yy.’dan sonra Kıpçak ve Eski Oğuz (Anadolu) Türkçesi metinlerinde de gö- rülmeye başlamıştır. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü’nde dın / dın- ve tın / tın- hem isim hem de fiil olarak bulunmaktadır: dın – Nefes, soluk dın- – Söylemek, ses çıkarmak [15,61]. tın (I) – Sessiz, sakin tın (II) – Zeka, ruh tın (III) – Nefes, soluk tın- (I) –Dinlenmek, istirahat etmek tın- (II) – Susmak 36 AHMET NAHMEDOV

tın- (III) – Söylemek, ses çıkarmak tın- (IV) – Alıkoymak, eğlendirmek, durdurmak tın- (V) – Solumak, nefes almak tın- 1. Dinlenmek, istirahat etmek 2. Durmak, kımıldamamak [15,274]. Ayrıca “dinlenmek, istirahat etmek” anlamı için din-/tın-/dinlen-/tinlen- /tıñlan-/tiñlen- ; “dinlemek” anlamı için ise diñle-/tıñla-/düñle- şekilleri karşımıza çıkmaktadır. İlginçtir ki Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye eserinde tın- fiili hem “susmak” hem de “söylemek, ses çıkarmak” anlamında kullanıldığı gibi, Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lügati’t-Türk Ve’l-Kıfçak eserinde “susmak” için diñsüz ol- ve tiñtür- fiilleri kullanılmıştır [15,274]. Codex Cumanicus’taki bazı kullanımlar da dikkate şayandır: tım : Sakin. tın : Sessiz, sakin. tın : Zekâ, ruh. tın- , (-ar) : Dinlenmek. tınç : Sakin, sükunet, huzur. tıngla-, (-r) : Dinlenmek. tınım : Huzur [13,186-187]. Bu farklı kullanım Eski Oğuz (Anadolu) Türkçesi metinlerinde de sıkça görülmektedir: Hurşid-Name (14. Yy.): 2714 Bu yolda yiynicek olma agır ol İşitme dınma (konuşma) dilsüz ol sagır ol 5616 Dilümle gerçi söylerdüm dinürdüm (konuşurdum) Hanun incindüginden incinürdüm 1074 Biri dimek yirinde hâmuş olmak Biri diñmek (susmak) yirinde söze gelmek 1075 Çü şimdi söz demidür diñmek (susmak) olmaz Agular yise kişi siñmek olmaz [19]. Süheyl ü Nev-Bahar (14. Yy.): 4019 Bakup surete sürer idi günin İşitmezdi hiç kimse ünin dının (sesini, sedasını) 2169 Bular dahı hiç dınmadı (konuşmadı, ses çıkarmadı) sizdiler Ki bulardan ataları söz diler 316 İvecekligi adet idinmegil Saña sormayınca sözi dinmegil (konuşma) 3481 Öküş gavga itdiler ü oñdılar Çü dün buçugı olıcak diñdiler (sakinleştiler, sustular) [17]. Kelile ve Dimne’de (14. Yy.) sadece dinme- olumsuz şekli görülmektedir: Eger bende suç varmısadı, sizün şol dinmeyüb (konuşmayıp) durdugunuz- çün sevindüm (70b/9) Kaçan Dimne bu kamusına cevab virdi, hazırlar ayruk dinmedi (konuşmadı) ve kimsene söz getürmedi (72a/14) AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 37

Pes duru vardı ve diñsüzlik mührin ol söyleyici dil ve agız üzerine urdı, hiç dinmedi (konuşmadı) durdı (227a/1-2) [16].

Tarama Sözlüğü’ndeki örneklerde de aynı durum söz konusudur. Dın-/din- hem “susmak” hem de “söz söylemek” anlamındadır. Daha fazla dinme-/dınma- olumsuz şekilleri görülmektedir. Nazal ve normal n kullanımı düzensizdir. diñmek: Sakin olmak, sükût etmek, susmak (s.1163) Ne vaktın kim nevaht eyler rehavi Diñerler (susarlar) terk ederler sözü savı (Çengname, 15.Yy.) dınmak, (tınmak): ses çıkarmak, söz söylemek (s.1131) Emir-i Arap diş kısıp tınma (ses çıkarma, konuşma) ne söylerse söylesin, dedi. (Hamzaname, 14.-15. Yy.) Gördüğün dıñma (söyleme) gözden düşersin (Atalar sözü, 15. Yy.) Döndü kurbağa haline halim Ne olur tınmasam ne hod halim Su girer ağzıma tınar olsam (konuşursam) Tınmasam hod helâk eder beni gam (Ruşeni Divanı, 15. Yy.) dınmamak, (tınmamak): Ses çıkarmamak, söylememek (s.1132-1133) Zikreyledik elbette gerek idi, hayâ edip dınmamak (konuşmamak) olmaz (Münebbih-ür-Râkıdîn, 14.-15.Yy.) Ger sözü hâlis gümüşten kılasın Hâlis altun tınmamaktır (konuşmamaktır) bilesin (Vahdetname, 15. Yy.) Baş aşağa kılıp edep birle otura, ana söylerlerse cevap vere, söylemezlerse tınmaya (konuşmaya). (Tefsir-i Ebilleys Tercümesi, 14.-15. YY) Bir dahi epsem oldu, ayruk tınmadı (konuşmadı). (Tac-ül-Edeb, 15. Yy.) Bu fiilin çeşitli yapım ekleriyle genişletilmiş şekilleri de “söylemek, konuşmak, ses çıkarmak” veya bunlara yakın anlamdadır: diñdürmek: söyletmek (s.1161). Abuşka Lügati bu kelime için “tindürüb – Söyledüb demekdir, amma burada sakin eyleyüb emin idüb dinlendürüb demekdir…” [1,192]. açıklamasını yapmaktadır ki bu durum, sözlüğün yazıldığı dönemde Çağataycadan farklı olarak Anadolu sahasında bu fiilin “söyletmek, bir şeyler demesini sağlamak” anlamında kullanıldığını göstermektedir. diñici, (diñücü): Fısıltı ile söylenen sözü sezdirmeyerek dinleyip sahibine ileten (s.1161). Eski Uygur metinlerinde tıñçı ve tıñçı savçı şekilleriyle “casus, ajan” anla- mında geçmektedir [11,568]. diñi diñlemek, (diñicilik eylemek, din dinlemek, dinü dinlemek): İki kişinin hafifçe konuştuğu sözlere kulak vermek. M.Ergin Dede Korkut Destanlarında geçen diñ diñle- bileşik fiilini “Kapıdan veya bacadan gizlice içeride konuşulanları dinlemek, gizliden kapıları dinlemek, gizliden içeriyi dinlemek, gıybet ve dedikodulara kulak vermek”, diñ kelimesini ise “Yavaş sesle konuşulan, gizli konuşulan şey, gıybet” olarak açıklamaktadır. [9,91- 38 AHMET NAHMEDOV

92]. Bu fiilin Anadolu sahasındaki “konuşmak, söz söylemek” anlamlarını göz önünde bulundurursak din-/diñ- kökünden yapılmış diñi/dini/dinü isimlerinin “yavaş, gizli konuşulan şey” anlamına gelebileceğini ve diñi diñlemek şeklinin daha doğru olduğunu düşünebiliriz. İleride değineceğimiz Altayistik verileri bu fikrimizi destekleyecek ipuçları içermektedir. dıñsuz (tınsuz): sessiz, sâkit, sâkin (s.1134) dıñsuzın: sessizce, yavaş sesle, hafiyyen (s.1135) [20]. Çağatay sahasında tın- fiilinin hep “dinlenmek, yorgunluğunu gidermek, rahata huzura kavuşmak” anlamında kullanıldığı görülüyor: Ulustın tınmadım ömrümde hergiz lahzaî Babür Meger ölsem bu âlem ehlidin bolgay min âsude [5,134]. Gurbette ayak birle beden tınmas lik Yüz şükr ki tinçdür kulag birle köngül [5,256]. Nefes, soluk, ruh, ses, gürültü, dinleme vb. anlamları içeren tın / tin / tıñ isim kökü ile konuşmak, susmak, bitmek, dinlenmek, solumak vb. anlamlara gelen din-/dın-/tin-/tın-/ diñ- / dıñ- / tıñ- fiil kökü ve bunlardan türemiş kelimelerin tek bir kökten geleceği şüpheli gibi gözükmektedir. Altay Dillerinin Etimolojik Sözlüğü’nde [14] Altay dillerindeki benzer kelimelere dayanarak yapılan karşılaştırmayla gerek Ana Altayca gerekse de Ana Diller (proto languages) için kurulmuş (reconstruction) kelime kökleri arasında dördü dikkati çekmektedir: *çiunu blood; spirit, breath (kan; ruh, soluk): Tung. *cun-; Mong. *çisu; Türk. *dın; Jpn. *ti PTung. *cun- pulse,vein (nabız, kan damarı) PMong. *çisu blood (kan) PTurk. *dın 1 spirit, breath 2 rest 3 to rest 4 to pant 5 to breathe 6 quiet 7 sultriness (1 ruh, soluk 2 dinlenme 3 dinlenmek 4 nefesi kesilmek, nefes nefese kalmak 5 solumak 6 rahat, huzur 7 bunaltıcılık): ETü tın 1; Karahan. tın 1, tın 2; Türk. tin 1, din-le- 3; Gag. din-ne-n- 3; Azer. tınç-ıx- 4, dinç 2; Türkm. dınç 2; Halaç tinç 6; OTü tin 3; Özb. tin 1, tin- 3; Uyg. tin 1, tin- 3; Krm. tın 5, tınc 2; Tatar tın 1; Başk. tın 1, tın-sı-w 7; Kırg. tın 1, tın- 3; Kazak tın-ıs 1,2; KBalk. tin 1, tın-ç-ı- ‘to rot, addle’ (çürümek, bozulmak), tın-ç-ay- 3, tın-ım 2; KKalp. tın 1, tın- 3; Kum. tın-iş 1, tın-ç-ay- 3; Nogay tın-ıs 1, tın-ş-ıq 4, tın-ş-a-y- 3; Hakas tın 1, tın- 5, tın-a-n- 3; Şor tın 1, tın- 5, tın-a-n- 3; Oyrat tın 1,2, tın- 5; Tuva tın 1, tın- 5; Tofa tın 1, tın- 5; Çuv. çəm 1; Yakut tın 1, tın- 5; Dolg. tın 1, tın- 5; PJpn *ti blood (kan) Eski Japonca “ruh” ve “güç” anlamları da bulunmaktadır. Yazarlar Oğuz lehçelerindeki d>t değişiminin Kıpçak etkisi olduğunu ve kelimenin kökünün *d- olarak kurulması (reconstruction) gerektiğini vurguluyor- lar. (Volum 8/1, s.401 Not: Örneklerin karşısındaki rakamlar bunların anlam sırala- masındaki yerini göstermektedir.)

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 39

*ťIma (low) noise, sound, to make noise (gürültü, ses, gürültü çıkarmak): Tung. *tim-; Mong. *çimeqe; Türk. *Tiñ(mi); Jpn. *tamar-; Kor. *tamır- PTung. *tim- 1 calm (of weather) 2 calm, silent 3 to speak silently, move lips 4 night silence (in the forest) [1 sessizlik (hava için) 2 konuşmamak, susmak 3 sessizce konuşmak, söylenmek 4 sessizlik (gece ormanda)] PMong. *çimeqe sound, noise, noisy (ses, gürültü, gürültülü) PTurk. *Tiñ(mi) 1 sound 2 to talk 3 to grumble ( 1 ses 2 konuşmak 3 mırıldanmak, söylenmek; homurdanmak): Karahan. [tınma- ‘do not speak’ (konuşmamak)]; Türk. tın- 2, Osm. tın-, dın- 2; Azer. din- 2; OT (OKıp.) tın- 2; Tat. tın-sız ‘wordless’ (sessiz); Hakas tәmel- 3; Tuva diñmi ‘rumble, thunder’ (gürleme, gök gürültüsü); Çuv. çәn- 2, çәm-sәr ‘wordless’ (sessiz); Yakut tiñiy- ‘to produce loud thumping sounds’ ( yüksek sesle konuşmak) PJpn. *tamar- to be silent (susmak) Günümüz Japoncasında damar- PKor. *tamır- to close the mouth, to be silent (ağzını kapamak, susmak) Günümüz Korecesinde tamul- Yazarlar, Clauson’un bu fiili tın “nefes” kökü ile açıklamasında bir zorlama olduğunu da vurgulamaktalar (Volum 8/2, s.1426-1427). *tium(k)u silent, calm (sessiz, suskun; sakin): Tung. *duñk-; Mong. *düñ; Turk. *dım- PTung. *duñk 1 dark, sullen 2 to bow the head 3 to knit the brows 4 to bow the head and slumber 5 to become silent, calm 6 quiet, peaceful (1 koyu, somurtkan 2 boyun eğmek 3 kaşlarını çatmak 4 başını aşağı eğerek uyuklamak 5 sakinleşmek, rahatlamak 6 sessiz, sakin olmak) PMong. *düñ- to become dull, murky (of sky), sullen, melancholic (gök yüzünün kapanması, sakin, düşünceli olmak) PTurk. *dım- 1 to be silent 2 silently (1 susmak 2 sessiz, suskun): Tükm. dım- 1; OTü. tın- 1; Tat. tön-köş ‘silent person’ (sessiz kişi); Başk. dım- 1; Kırg. tim, tım 2; Kaz. tım 2; KKalp. tım 2; Hak. tımıl- 1, tım 2; Oyr. tım- 1, tım 2; Çuv. tamal- 2 (Volum 8/2, s.1375-1376) Günümüz Türk Lehçelerinin hemen hemen hepsinde bulunan dinle- fiili ile ilgili kuruluş (reconstruction) örneklerini de fikir oluşturması için aşağıya almayı uygun gördük: *çıñ V to listen, consider (dinlemek, düşünmek): Tung. *çiñ-; Mong. *çiñla-; Turk. *dıñla-/*diñle- PTung. *ciñ- 1 to understand 2 attentive, conscious (1 anlamak 2 dikkatli, bilinçli) PMong. *çiñla- to listen (dinlemek) PTurk. *dıñla- / *diñle- 1 to listen 2 to hear 3 to consider, meditate (1 dinlemek 2 duymak 3 düşünmek, düşünceye dalmak): ETü tıñla- 1; Karahan. tıñla- 1; Türk. dinle- 1; Azer. dinlә 1; Türkm. diñle 1; OTü diñle-, tıñla- 1; Uyg. tiñla- 2; Krım. dinle-, tıñla- 2; Tat. tıñma- 1, Başk. tıñla- 1; Kırg. tıñşa- 1; Kazak tıñda- 1; KBalk. tıñla- 1; KKalp. tıñla- 1; Kum. tıñla- 1; Nog. tıñla- 1; SUyg. tinna- 2; Hak. tıñna- 1; Oyr. tıñda- 1; Tuva dıñna- 2; Tof. tıñna- 2; Çuv. çıñla- 3 40 AHMET NAHMEDOV

Yazarlara göre *diñle- gövdesi *dıñ ( ETü tıñ, Türkm. diñ ‘akıl, fikir, düşünce’) isminden türemiştir (Volum 8/1, s.396-397). Görüldüğü üzere, konuşmak (din-/tın-), dinlenmek (din-/tın-), susmak (tın- /tım-/tim-) ve dinlemek (dinle-/diñle-/tıñla-) fiillerinin farklı köklerden türemiş olma olasılığı büyüktür. Tın isim kökünün ilk anlamının “nefes” ve anlam genişlemesiyle “dinlenme, rahat, huzur” (zıt anlamlısı aruqluq ‘yorgunluk’) ve “ruh, hayat” (krş. Eski Japon- cada ti – kan; ruh, güç) anlamlarında kullanılması fikirlerine katılmak mümkün. Bu durumda eş sesli tın- fiilinin de “nefes almak, solumak” ve “dinlenmek, yorgunlu- ğunu gidermek”, dolayısıyla “rahatlamak, huzura kavuşmak” anlamlarının olması doğaldır [8,512]. Daha önce kaydettiğimiz gibi, bazı araştırmacılar “durmak, kesilmek” (yağmur, rüzgar vb.) anlamlarını tın “nefes” köküyle ilişkilendirmenin zorlama olduğunu düşünseler de, yorgun birisinin dinlenmek, soluklanmak için oturması, yatmasına benzetilerek böyle bir anlam genişlemesine uğraması mantıklı gibi gözüküyor (Azerbaycan Türkçesinde rüzgarın kesilmesi için “Külek yatdı.” şeklinin kullanılması gibi.). Tabi, ileride değineceğimiz tın/tım (sakin, sessiz) ve tın-/tım-/dım- (susmak) isim ve fiilleri de “durmak, kesilmek” anlamları için düşünülebilir. Kaşgarlı’nın Oğuzların “sus, konuşma” anlamında tınma emir şeklini kullan- dığını kaydetmesi, eski tın- (konuşmak, ses çıkarmak) fiilinin varlığını göstermek- tedir. Eski Türkçedeki tıñ “ses” isminden, aynen tın “nefes” örneğinde olduğu gibi, tıñ- “ses çıkarmak, konuşmak” fiilinin oluşması da mantıklı1. Fakat bu durumda yazılı metinlerde bu fiil nazal n (tıñ-) ile yazılmalıydı. 13. Yy. sonrası Kıpçak ve Oğuz metinlerinde ise bu konuda bir tutarsızlık görülmektedir. Gerek dinlenmek ve rahatlamak gerekse de konuşmak ve susmak anlamlı fiiller hem nazal hem de normal n ile yazılmaktadır. Yukarıda örneklerini verdiğimiz Eski Oğuz (Anadolu) Türkçesi metinlerinde din-/tın- “konuşmak”; diñ- “susmak”; dinme-/dınma-/tınma- /dıñma- “konuşmamak”; diñdür- “konuşturmak, konuşmasını sağlamak”; dın “ses”, diñ/diñi/dini “gizlice konuşulan şey”, dıñsuz/tınsuz “sessiz”, dıñsuzın “sessizce, yavaş sesle” gibi kelimelerin kendi içinde bile farklılık gösterdiği dikkati çekmektedir. Bu da normal n’li tın (nefes) ve türevleri ile nazal n’li tıñ (ses) ve türevlerinin zamanla bir etkileşim içine girdiğini göstermesi açısından önemlidir. Aynı tutarsızlık “susmak” anlamlı tın- fiili için de geçerlidir. Bu fiil Çağdaş lehçelerde daha fazla dım-/tım- şeklinde bulunmaktadır (Türkmen. dım-, Başk. dım-, Oyrat. tım-, Haks. tımıl-, Çuvaş. tamal-). Aynı zamanda “sessiz, suskun” anlamlı tım/tim ismi de görülüyor (Kırg. tım, tim, Kazak., KKalp., Hakas., Oyrat. tım ). İlginçtir ki Tungus lehçelerinden Evencede timne- “yavaşça konuşmak, söy- lenmek” (krş. diñ, diñi “yavaş, gizli konuşulan şey”), Japoncada damar- “susmak”, Korecede tamır-/tamul- “susmak” (krş. Haks. tımıl-, Çuvaş. tamal- “susmak”) anla- mındadır. Bu durum Ana Türkçede “susmak” anlamlı özel bir fiilin (*dım-) ola-

1 Azerbaycan Türkçesindeki danışmak fiilinin tıñış- “karşılıklı konuşmak” (Türkiye Türkçesinde anlam genişlemesiyle ‘görüş almak, istişare etmek’) şeklinden geldiği düşünülebilir. Kelime kökündeki ‘ı’nın nazal n’nin etkisiyle genişleyerek ‘a’ya dönüşmesi mümkün. AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 41 bileceği görüşünü doğurmuştur [14, 1375-1376]. Aslında, aynı kelimenin iki zıt anlamı karşılaması durumu da Türkçe için hiç yabancı değildir: taban – tavan, kök – gök, tepe – dip (ETü. töpü - tüp) [6, 313-314]. Yani, aynı tın- kökünün hem “susmak” hem de “konuşmak” (veya tın “ses” ve “sessizlik”) için kullanılmış olması fikri de göz ardı edilmemeli. Sadece dinle- fiili eski metinlerde de günümüz Türk lehçelerinde de hep nazal n ile yazılmaktadır (Alfabelerinde bu ses için özel işaret bulunmayan Türkiye ve Azerbaycan Türkçeleri hariç.). Bu da muhtemelen tıñla- fiil gövdesinin çok daha eski zamanlarda oluşması ile ilgilidir (krş. ETü katıqdı tıñla – adamakıllı dinle) [12,65]. Eski Uygur metinlerinde geçen nom tıñqa yıqılqaylar (nom dinlemeye yığışacaklar) örneğinden de anlaşılacağı gibi, tıñla- fiil gövdesi tıñ “dinleme” isim köküne -la yapım eki getirilerek oluşturulmuştur. Göktürk Abidelerinde aynı cüm- lede geçen eşit- fiili ile (Bu sabımın edgüti eşit katıqdı tıñla. - Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle) [12,65] Karahanlı metinlerinde eşit tıñla şeklinde bir ikileme oluşturmuştur (Negü ter eşit tıñla bilgi batıq. – Derin bilgileri olanın ne dediğini dinle) [11,185]. Clauson soru işareti ve “büyük olasılıkla” notuyla bu kelimenin Çince t’ing “işitmek, duymak” fiilinden geldiğini söylemektedir. Değil Göktürkler döneminde daha sonraki dönemlerde de başka bir dilden bir fiil kökünü alarak ve ona isimden fiil yapım eki getirerek yeni bir fiil türetmenin örneklerinin görülmedi- ği düşünülürse, Clauson’un yanıldığı açıktır [8,522]. Altay Dillerinin Etimolojik Sözlüğü’nün yazarlarının bu fiilin ETü tıñ ve Türkm. dıñ “akıl, fikir, düşünce” isminden geldiğini iddia etmesine yukarıda değinmiştik. Fakat hiçbir kaynakta bu anlamlara rastlamadık. Sadece Kuman Lehçesi Sözlüğü’nde “tın: Zekâ, ruh” örneği bulunmaktadır ki bu da “zeka”dan ziyade “ruh” anlamındadır ve bütün Kıpçak metinlerinde normal n ile yazılmaktadır. Yeniden “konuşmak, ses çıkarmak” anlamlı din- fiiline dönecek olursak, fikrimizce, tıñ “ses” kökünden oluşmuş tıñ- fiili ilk zamanlar “yavaş sesle konuş- mak” anlamında ortaya çıkmış (krş. Evence timne-, Oğuz. diñ, diñi), daha sonraları Oğuzlar bunu “konuşmak”, diğer Türkler “susmak” anlamında kullanmışlardır. “Dinlenmek, solumak” anlamlı tın- fiili ile karıştırılmasından dolayı hem normal hem nazal şekilleri ortaya çıkmış; Oğuz ve Kıpçak boylarının bir arada yaşadığı sahalarda (Doğu Avrupa, Mısır) d~t, n~m ses değişimleriyle hem “konuşmak” hem “susmak” için kullanılmıştır. Türkiye Türkçesinde tın- fiilindeki d~t değişimi İstanbul ağzına Kıpçak etkisiyle açıklanabilir. Azerbaycan Türkçesindeki din- (

42 AHMET NAHMEDOV

KAYNAKÇA

1. Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü, Haz. Besim Atalay, Ankara,1970 2. Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, I. Cilt. Bakı,2006 3. Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti, C.1, Ankara,1999 4. Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, 2. Cilt, Bakü, 1960 5. Babür Divanı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Haz. Dr. Bilal Yücel, AKM Yayınları, Ankara,1995 6. Baranoğlu, Şahin, “ ‘Çeştepe’ Adı Hakkında”.- Turkish Studies, Volume 4/3, Spring 2009 7. Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 4. Cilt, Azerbaycan Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993 8. Clauson, Sir Gerard, An Etimological Dictionary of Pre-Thirteent-Century Turkish. Oxford, 1972 9. Dede Korkut Kitabı II, İndeks-Gramer, Haz. Prof. Dr. Muharrem Ergin, TDK Yayınları, 3. Baskı, Ankara,1997 10. Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi, Çev. Besim Atalay, C.II, Ankara,1985 11. Drevnetyurkskiy Slovar (Eski Türkçenin Sözlüğü), Leningrad,1960 12. Ergin, Prof. Dr. Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, 20. Baskı, İstanbul,1996 13. Grönbech K. Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, Çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992 14. Handbook of Oriental Studies. Central Asia. Edited by Denis Sinor, Nicola Di Cosmo. Etimological Dictionary of the Altaic Languages. Volume 8/1-2. Sergei Starostin, Anna Dybo, Oleg Mudrak. Leiden-Boston 2003. 15. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, 2. Baskı, TDK Yayınları, Ankara,2007 16. Kul Mesud, Kelile ve Dimne. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Laleli Bölümünde 1897 numarada kayıtlı yazma nüsha. 17. Mes’ud Bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahar, İnceleme-Metin-Sözlük, Haz. Cem Dilçin, Ankara,1991 18. Məlikzadə,İsi, Günəşli payız, Bakı,1982 19. Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-Nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük- Konu Dizini, Haz. Dr. Hüseyin Ayan, Erzurum, 1979 20. Tarama Sözlüğü, Cilt 2, TDK Yayınları, Ankara,1965 21. Türkçe Sözlük, 10. Baskı, TDK Yayınları, Ankara, 2005

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE din- FİİLİNİN TARİHÎ GELİŞİMİ ÜZERİNE 43

Ахмет Нахмедов

Об историческом развитии глагола «din-» в азербайджанском языке

Резюме

Глагол «din-», используемый в азербайджанском языке в значении «говорить, звучать», встречается с различными фонетическими вариантами в письменных па- мятниках, начиная с Кашгари. По всей вероятности, глагол «tıñ-», образованный от корня «tıñ» (звук), вначале имел значение «говорить тихо», позже огузы использова- ли его как «говорить», другие тюрки в значении «молчать». Ввиду того, что глагол «tın-» часто путали со словами «отдыхать, переводить дух» (dinlenmek, solumak), по- явились его как назальные, так и нормальные формы; на территориях, где совместно проживали огузские и кыпчакские племена, эти слова со звуковыми изменениями d~t, n~m употреблялись в значениях «говорить» либо «молчать». Звуковое изменение d~t в глаголе «tın-» турецкого языка объясняется воздействием кыпчакского диалекта на стамбульский. Глагол «din-» в азербайджанском языке сохранил свое значение «говорить», которое использовалось как «tıñ-» у огузских племен на территории Ана- толии.

Ключевые слова: азербайджанский язык, огузы, кыпчаки, турецкий язык, звуковые изменения.

Ahmet Nahmedov

On the Historical Development of Azerbaijani verb “din”

Abstract

The verb din- which means “speak” in Azerbaijani, can be seen in various phonetic legendary stories in written monuments beginning with Mahmud of Kashghari. The tıñ- verb which probably consisted of tıñ (sound) root, contained the meaning of “speaking in a low voice” in early times. Later on, the Oghuz Turks used it as “speak” whereas the other Turkish tribes used it as “be quiet”. As it is mixed up with the tın- verb (meaning; to rest, to breathe) both normal and nasal forms have arisen; in areas where Oghuz and Kipchaks lived together, it was used for both “to speak” and “to be quiet” with the sound changes of d~t and n~m. The d~t change of the tın- verb in modern Turkish can be explained with the Kipchak effect on İstanbul dialect. The din- (

Key words: Azerbaijani language, Oghuzs, Kipchaks, Turkish language, sound changes.

______TÜRKOLOGİYA № 4 2017

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA ИСТОРИЯ И ЭТНОГРАФИЯ HISTORY AND ETHNOGRAPHY

АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ (Россия)* ЮЛИЯ ИВАНОВА (Россия)∗∗

АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА

Резюме

В статье анализируется формирование территории Ираванского (Чухур- Саадского) беглербекства в первой трети XVII века. Особую роль в этом процессе играли каджары ахча-коюнлу – ветвь тюркского огузского племени каджаров, пере- селившихся на Южный Кавказ в XV веке. В результате деятельности Амиргуна хана каджара, возглавлявшего племя и беглербекство в первой четверти XVII века, сфор- мировалась основная территория ханства и началось формирование региональной этнополитической идентичности его населения.

Ключевые слова: Чухур-Саад, Ираванское ханство, Чухурсаадское беглербекство, Амиргуна хан, каджары ахча коюнлу.

В начале XVII века – в ходе османско-сефевидских войн – территории Южного Кавказа неоднократно переходили от Сефевидского государства к Османской империи и обратно. Не был исключением и Чухур-Саад – терри- тория, на которой в XVIII веке сформировались Ираванское (Ереванское) и Нахичеванское ханства, а также ряд примыкающих небольших владений. Чухур-Саад (как отдельная территориально-административная единица) был зафиксирован еще в рамках огузской племенной конфедерации Кара- Коюнлу в начале XV века; по традиции, его первым правителем был эмир Саад, бек племени саадлу. В рамках государства Сефевидов, созданного ша- хом Исмаилом I (1501 – 1524), область Чухур-Саад была преобразована в

* Россия, Уральский федеральный университет, Уральский гуманитарный институт, проф. E-mail: [email protected] ∗∗ Россия, Уральский федеральный университет, Уральский гуманитарный институт, доц. E-mail: [email protected] АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА 45

беглербекство, объединившее ряд регионов Западного Азербайджана (это территориально-административное образование часто именуется также Ре- ванским / Ираванским / Ереванским ханством или беглербекством – по назва- нию города и крепости, где располагалась резиденция правителя региона) [9, 324]. Османские завоевания последней четверти XVI века привели к тому, что основное тюркско-огузское население региона – племена устаджлу, байят, румлу и аллаут – откочевали на юго-восток, беглербекство было ликвидиро- вано, а на территорию вновь созданного вилайета Османской империи были переселены тюрки-османы из Анатолии. Сохранилось в регионе и местное христианское население, так называемые «армяне», что указывало прежде всего на их конфессиональную принадлежность к Армянской Апостольской Церкви [8, 559 – 560]. В 1603 – 1605 годах территория Чухур-Саада была от- воевана сефевидским шахом Аббасом I, и основным населением региона ста- ли переселенные туда огузские племена каджаров ветви ахча коюнлу [9, 325]. Источники по истории и географии Чухур-Саада начала XVII века до- вольно многочисленны, хотя и содержат в основном одностороннюю инфор- мацию – сведения о событиях, чаще всего связанных с военными действиями на данной территории. Следует отметить, что беглербекство Чухур-Саад упоминается в ряде источников, написанных на персидском и армянском языках и частично переведенных на русский язык. В настоящее время на рус- ском языке опубликованы полные или частичные тексты «Книги историй» Аракела Даврижеци [1], «Хроники» Закария Канакерци [3], «Джамбр» Си- меона Ереванци [11], «Краткой истории страны Агванской» Есаи Хасан- Джалаляна [2] «Истории» османского автора Ибрахима Эфенди Печеви [4], «Хроники воскрешения царей» Малик Шах-Хусайна Систани [5], а также ряд других исторических текстов. Особое значение для изучения территории Чухур-Саада имеет «Книга путешествия» османского автора XVII века Эвлия Челеби, который проехал через территорию беглербекства и дал описание региона с кратким историческим очерком [12]. Большое значение для иссле- дования истории и географии региона имеет сочинение Искандера Мунши «Мироукрашающая история шаха Аббаса» [13]. Тем не менее необходимо отметить, что источников для исследования географии Чухур-Саадского бег- лербекства явно недостаточно. Отдельные сохранившиеся документы, име- ющие отношение к территориальным проблемам Чухур-Саада времен Амир- гуна хана, лишь незначительно дополняют картину, сложившуюся в резуль- тате исследования нарративных источников . Каджары – одно из тюркских (огузских) племен, традиционно считаю- щееся пришедшим в Переднюю Азию в период монгольских завоеваний XIII века. В начале XV века эмир Тимур переселил каджаров из Северной Сирии на Южный Кавказ, где каджары расселились в регионе Иравана и Гянджи. В XVI веке каджары были одним из семи кызылбашских племен, ставших во- енной опорой первых Сефевидов. Шах Аббас I предоставил каджарам не- сколько территорий, где каджары и расселились: основная часть племени бы- 46 АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ, ЮЛИЯ ИВАНОВА

ла размещена в районе Астрабада (в том числе ахча коюнлу каджары), мень- шие части поселились в районе Мерва и в Карабахе в Западном Азербай- джане (зияд оглу каджары). В 1603 году сефевидский шахиншах Абу-л-Музаффар шах Аббас I Ве- ликий (1587 – 1629) начал активные военные действия против войск Осман- ской империи на Южном Кавказе. В первые же месяцы похода был отвоеван Тебриз – исторический центр Иранского Азербайджана, затем была взята крепость Нахичевань, и войска Сефевидов приступили к осаде крепости Ре- ван (Ираван, ныне Ереван). По данным Ибрахима Печеви, осада продолжа- лась 9 месяцев и 10 дней (мнение Эвлия Челеби о том, что осада крепости продолжалась только семь дней, явно ошибочно [12, 151]); в конечном итоге Ереван был взят [5, 304; 9, 325]. После завоевания Ревана / Иравана шах Аб- бас I считал целесообразным передать управление этими землями каджар- скому хану, да и значительная часть каджаров заселяла территорию, непо- средственно примыкавшую к завоеванным владениям с востока. Под властью каджарских ханов Чухур-Саад оставался вплоть до нового османского завое- вания в 1635 году [7, 464 – 465]. Правителем занятой крепости и прилегающих территорий был назна- чен Амиргуна хан каджар из каджаров ахча коюнлу по прозвищу «Сары Ар- слан» («Рыжий лев») [1, 54; 6, 521] (прозвище хану было присвоено самим шахом Аббасом [5, 314]). Удивительно, ни один из историков не указывает, какие конкретно тер- ритории передал шах Аббас под управление Амиргуна хану. Очевиден толь- ко факт, что Амиргуна хан получил в управление собственно город и кре- пость Реван (Ереван) и прилегающие территории. Ереван находился в сфере ответственности Амиргуна хана, и в первую очередь хан начал отстраивать крепость [3, 70]: территория в ходе войны была полностью опустошена, а крепость разрушена (Ибрахим Эфенди Печеви писал, что «шах разрушил кре- пость Реван до основания» [4, 80]). На некоторое время под контроль Амир- гуна хана был передан и вилайет Гянджи [1, 59], но город Гянджу ему взять не удалось, и достаточно скоро (уже в 1606 году) правителем Гянджи оказы- вается Аллахверди хан, затем Мухаммад хан, и власть Амиргуна хана на Гян- джу более не распространялась (тем более, что правителями Карабахского беглербекства, центром которого исторически была Гянджа, были представи- тели другой ветви каджаров – Зияд-оглу). Деятельность первого беглербека восстановленного Чухурсаадского беглербекства (новое территориальное образование чаще стали называть: Эриванским, Ираванским, Ереванским ханством) Амиргуна хана каджара до- стойна отдельного исследования. Именно ему принадлежит заслуга форми- рования автономного государственного образования на землях Западного Азербайджана, основным населением которого стали переселенные на земли данного региона тюркские племена каджаров (их уделом стал Чухур-Саад). АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА 47

Армянский хронист XVII века Закарий Канакерци отмечает, что Амир- гуна хан был «мужем храбрым и смелым, доблестным в битвах, неустра- шимым и безбоязненным» [3, 70]. Практически во всех хрониках отмечается его активная строительная деятельность. Настроенный же резко против Се- февидов историк Аракел Даврижеци считает главным деянием Амиргуна ха- на переселение им значительной части населения Ираванской области в глубь Ирана [1, 40]. В ряде исторических исследований делается попытка обосновать этни- ческий характер переселенческой политики шаха Аббаса и Амиргуна хана: предполагается, что эта политика была направлена исключительно против христианского, то бишь армянского населения области. В то же время даже в труде Аракела Даврижеци можно обнаружить сообщение, что «шах приказал под страхом меча, смерти и плена выселить [жителей] отовсюду, куда только они могли добраться, изгнать их и не оставить ни единой живой души, будь то христианин или магометанин, согласный [на переселение] или несогласный или нарушитель приказа царя» [1, 62]. Таким образом, политика сефевидского правительства была направлена на обеспечение безопасности завоеванной области: шах Аббас не без оснований предполагал, что покорен- ное население может действовать против сефевидской армии в пользу Османского государства. Переселенческая политика не могла не вызвать со- противления местного населения, поэтому 1604 – 1605 гг. стали временем не только военного, но и социального конфликта в регионе. Наиболее извест- ным конфликтом стало движение, возглавленное Мехлу-баба, выходцем из Гянджи, и направленное против иранской власти в ханстве. Восстание было беспощадно подавлено Амиргуна ханом. Амиргуна хан вел активные работы по реорганизации экономической жизни формирующегося ханства. Практически все хронисты свидетельству- ют, что именно при Амиргуна хане была отстроена Ираванская крепость. За- карий Канакерци писал: «Сначала принялся он строить крепость, затем дворцы и виноградники, цветники и сады, рыть каналы и умножать [количе- ство] воды. В некоторых местах облегчил он также налоги и снял тяжкое бремя с выи простолюдинов. Правда, он увеличил сухра, то есть барщину. Увеличил он барщину потому, что, как сказали мы, занимался строитель- ством… Но хотя и тяжела была барщина, однако хан давал хлеб работав- шим на барщине, ибо был он милосерден. Напекши много хлеба, он, нагрузив лошадей, отправлялся туда, обходил поля и раздавал хлеб тем, кто работал там. Поэтому ашуги сложили и пели хвалебные песни о его щедрости. И так жил он, благоустраивая страну» [3, 70]. В войне против грузин Амиргуна хан был в 1624 г. ранен и возвратился в Эриванскую крепость. Последние годы жизни хана остаются во многом за- гадочными. Неизвестна даже точная дата смерти хана. Аракел Даврижеци относит смерть Амиргуна хана к 1624 году, Закарий Канакерци – к 1625 году, автор хроники «Тарих-и аламара-йи Аббаси» Искандар Мунши – к 1628 году. 48 АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ, ЮЛИЯ ИВАНОВА

Столь же неясной остается причина смерти хана. В источниках зафиксирова- ны различные версии: смерть хана от раны; убийство, организованное сыном хана Тахмасп Кули ханом; убийство, совершенное по повелению шаха Абба- са. Оснований для предпочтения той или иной из версий в настоящее время не имеется. Можно только с достоверностью утверждать, что в 1628 г. бег- лербеком Иравана был сын Амиргуна хана Тахмасп Кули хан, который оста- вался на этом посту вплоть до нового захвата города османскими войсками в 1636 г. Интересно отметить, что многие историки того времени не делали разницы между отцом и сыном – Амиргуна ханом и Тахмасп Кули ханом, считая, что на протяжении всего периода 1604 – 1636 гг. беглербекством управлял Амиргуна хан [1; 4]. Историки отмечают, что Тахмасп Кули хан «имел красивую внешность, большие глаза, тонкие брови, широкий лоб, широкие плечи, маленький рот и мелкие зубы, был приятен в беседе и сладкоречив, справедлив и правосуден, правдолюбив и беспристрастен». Его деятельность оказалась продолжением деятельности Амиргуна хана: шла последовательная работа по администра- тивной организации ханства и обороне его территории от внешних врагов. Среди наиболее существенных мероприятий, предпринятых Тахмасп Кули ханом, была организация переписи населения, возложенная на ближайшего советника хана Аслан агу. Результаты переписи показали, что мусульманское население, свободное от большинства налогов, составляет примерно три чет- верти населения ханства. Около четверти населения ханства составляли хри- стиане; в то же время Тахмасп Кули хан, в соответствии с решениями шахов Аббаса I и Сефи I (1629 – 1642), продолжал политику выселения христиан- ского населения региона вглубь Ирана. Причиной этого были, во-первых, опасения хана, подозревавшего местных христиан в симпатии к более веро- терпимой Османской империи, во-вторых, продолжавшиеся войны с царями грузинских государств – христианами по религиозной принадлежности. Тахмасп Кули хан был одним из лучших сефевидских полководцев, и ему были предоставлены широкие полномочия для ведения военных дей- ствий в период продолжавшейся войны с Османской державой. Хану удалось отбить несколько вторжений османских армий на территорию ханства; он сам предпринял попытку захватить Карс, но эта попытка не удалась. Тем не менее, Тахмасп Кули хан последовательно расширял владения ханства за счет сопредельных османских и грузинских территорий, призывая на новопоко- ренные земли каджарские племена. Его активность вызвала беспокойство центрального правительства Османской империи, и в 1635 году поход против эриванского хана возглавил сам османский султан Мурад IV (1623 – 1640). Безусловное численное и военное превосходство османской армии привело к разгрому и пленению Тахмасп Кули хана (1636). В то же время османский султан с уважением отнесся к недавнему противнику: ему было дано новое имя (Юсуф бек), предоставлены владения в Анатолии, а местом жительства был определен Стамбул – столица Османской империи. АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА 49

Смены власти в обеих воюющих странах – Османской империи и Се- февидском Иране – привели к заключению мира. Османская империя приоб- рела территорию Ирака, но уступила Эриванское ханство. По сообщению ис- ториков XVII века Тахмасп Кули хан по просьбе сефевидского шаха Аббаса II (1642 – 1666) был отпущен из плена, но интриги правителя Тавриза Рустам хана привели к тому, что хан был убит османами по дороге домой. Когда об этом стало известно, шах приказал казнить Рустам хана. Очевидно, что, назначая Амиргуна хана правителем крепости Ереван и Чухурсаадского беглербекства, шах Аббас не устанавливал четких границ его владений. Описывая деятельность Амиргуна хана, историки свидетельствуют, что на севере границы его владений доходили до территорий грузинских царств, на северо-востоке земли Чухур-Саада граничили с Карабахским бег- лербекством, на юго-востоке – с беглербекством Азербайджан (с центром в Тебризе). Вопрос о западных и юго-западных границах беглербекства был оставлен открытым: на этих направлениях земли Амиргуна хана граничили с владениями Османской империи, и шахиншах предоставил каджарскому хану возможности расширять свои владения в этом направлении. По сведениям Искандера мунши, Аракела Даврижеци и Ибрахима Эфенди Печеви, Амиргу- на хан воевал на значительном расстоянии от Еревана, желая подчинить себе такие отдаленные области, как Карс, Ван, Эрзурум и др. [1, 60; 4, 80-81]. В XVI веке владения Чухур-Саадского беглербека охватывали и земли Нахиче- вани; в середине XVII века Нахичевань управлялась отдельным ханом [12, 114]. Известный османский историк, географ и путешественник Эвлия Челе- би, странствуя в 1646 – 1648 годах по Южному Кавказу, из османских преде- лов на территорию Сефевидского государства проехал через крепость Карши, о которой он пишет: «Карши… первая крепость на земле Персии. … Ныне находится на земле Еревана и является одним из городов Азербайджана» [12, 110]. Таким образом, османский писатель отмечает, что вся северо-западная часть владений Сефевидов на Южном Кавказе территориально является Азербайджаном, несущим в себе территориальный, а не этнополитический смысл. Комментируя эти сведения османского путешественника, академик З. Буниятов исходил из того, что под «Азербайджаном» Эвлия Челеби имел в виду всё Сефевидское государство. Внимательное изучение текста «Книги путешествия» показывает, что для Сефевидского государства Эвлия Челеби использовал термин «Персия», а под «Азербайджаном» понимались только северо-западные регионы Сефевидской державы – Тебризское, Ширванское, Карабахское и Ираванское (Эриванское) беглербекства, включавшие в свои пределы ряд прочих меньших ханств. Крепость Карши замыкала владения Эриванского беглербекства с запа- да. Сама крепость имела квадратную форму, была построена высоко на холме. Эвлия Челеби отмечает, что в «прежние времена», то есть в XV – XVI веках, «это был крупный город и могущественная крепость», и указывает, что в 50 АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ, ЮЛИЯ ИВАНОВА

период войны османского султана Мурада IV против Сефевидов (в ходе ко- торой в 1635 – 1639 годах земли Чухур-Саада вновь оказались под властью Османской империи) крепость Карши была полностью разрушена. В крепо- сти и городе имелись семь мечетей, семь гостиниц, рынок и множество зда- ний, «но садов и виноградников нет» [12, 110]. В 13 часах пути к востоку от крепости Карши находилось селение Кенд-и Месир, расположенное у подножия горы Месир, управляемое (как отмечает Эвлия Челеби) калантаром – представителем ираванского хана (то есть беглербека Чухур-Саада). В селении Эвлия Челеби зафиксировал тысячу домов, покрытых глиной, семь мечетей, три бани, рынок, 300 лавок [12, 111]. Направляясь далее на восток, в 14 часах пути от Кенд-и Месира, Эвлия Челе- би прибыл в «местечко Раххан, принадлежащее нахичеванскому хану», отку- да еще через 7 часов пути на восток приехал в Уч-Килисе (Эчмиадзин) [12, 111 – 112]. Во время путешествия Эвлия Челеби Эчмиадзин находился под властью хана Нахичевани. Документ 1620 года, изданный Амиргуна ханом и подтверждающий принадлежность земель села Уч-Килисе Эчмиадзинскому монастырю, показывает, что в 1604 – 1635 годах владения Нахичевани были составной частью Чухур-Саадского беглербекства с центром в Ереване [10, 325 – 329], это же подтверждает и Искандер мунши [13, 502]. Дальнейшее движение каравана Эвлия Челеби из Уч-Килисе продолжалось на восток че- рез несколько селений (Седерге, Карабаглар) до Нахичевани; Искандер мун- ши определённо подчеркивает, что в 1604 / 1605 годах и Нахичевань, и Ере- ван, и окружающие их территории находились под властью беглербека Чухур-Саада [13, 645]. Дав описание Нахичевани, а также нескольких селе- ний на юго-восток от нее, Эвлия Челеби с караваном покинул пределы Чухур-Саада и посетил беглербекство Азербайджан с центром в Тебризе. Возвращаясь впоследствии из Тебриза, Эвлия Челеби вновь побывал в Чухур-Сааде. Из Тебриза его путь проходил через Ардебиль на северо-запад. Первой территорией, которую Эвлия Челеби отнес к «владениям Нахичева- ни», то есть уже к землям Чухур-Саадского беглербекства, был город Чорс – центр отдельного владения с собственным ханом. Чорс в середине XVII века представлял собой незначительную крепость пятиугольной формы, разме- щенную на вершине невысокого холма [12, 148]. Из Чорса караван двинулся на восток, преодолел реку Карачубук и через четыре часа путешествия достиг селения Милли Реван, которое представляло собой «благоустроенное и засе- ленное место во владениях Еревана, с пятью сотнями домов, с садами, вино- градниками и соборной мечетью» [12, 149]. Оттуда вдоль берега Аракса че- рез Кафадж, Шурекли и Сейфеддин караван добрался до города Ереван – столицы беглербекства [12, 149 – 150]. Подробно описывая Ереванскую крепость (построенную как Реван в период правления сефевидского шаха Исмаила I в начале XVI века), Эвлия Челеби рассказывает о неоднократных полных разрушениях этой крепости и о том, что каждый раз крепость воздвигали вновь. Все эти разрушения проис- АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА 51

ходили как следствие османо-сефевидских войн [12, 150 – 155]. Крепость, по мнению Эвлия Челеби, не была серьезно укреплена, так как имела только один ряд стен. В качестве особой достопримечательности Эвлия Челеби упо- минает «ханский дворец, который построил Амиргуна хан» [12, 155]. О городе и крепости Реван / Ираван / Ереван Эвлия Челеби писал: «Начиная с 1045 (1635-36) года Эреван находится в руках персов. Это заселенный и благоустроенный город. Однако, поскольку его крепость имеет всего один ряд стен, сильного штурма она вынести не может. Крепость находится на берегу реки Занга, она вытянута с юга на север и совершенно лишена подземных помещений. И поныне на ее стенах и зубцах видны следы [разрушений] от пушек Мурада IV. В тех местах, где крепость сооружал Фархад-паша, она имеет высоту до сорока мекканских локтей; там же, где строил Токмак-хан, — высота пятьдесят локтей и ширина двадцать локтей — это как набережная. Со стороны реки Занга рва нет, бойничных отвер- стий тут множество. С южной, восточной и северной сторон рвы есть. Но так как место болотистое, они не очень глубокие. В некоторых местах рвы имеют сто пятьдесят локтей в ширину. Прочных железных ворот–3. Тебризские ворота открываются на юг, Мейданные, которые называют также воротами Яйлы, — на север. В этой же части находится площадь, для игры в джарид. Наконец, третьи — Мостовые ворота, персы называют их на своем языке так же. От османов тут осталось до сотни больших и малых пушек, а прочее воинское снаряжение — без счету. Так как это место находится на границе Азербайджана, оно досталось персам с трудом. Здесь стоит до трех тысяч воинов гарнизона [крепости], три тысячи воинов хана и семь тысяч войска эйялета. Место это несколько раз было ханством ханов. Здесь имеются ка- дий, молла, шейх-и шериф, калантар, даруга, мунши, ясаул-ага, курчибаши, эшик-ага, дизчёкен-ага, семь михмандаров и шехбсндеров. Внутри города насчитывается приблизительно две тысячи шестьде- сят крытых глиной домов. Самый благоустроенный из них — ханский дворец, который построил Амиргуна хан. Поблизости от этого дворца, с левой сто- роны, шахский монетный двор, где чеканят аббаси и бисти. Большое пред- местье, расположенное перед воротами Яйлы, называют также Старым городом. В этом предместье есть караван-сарай, соборная мечеть, рынок и базар. У моста разбит ханский виноградник. Здесь есть также много со- борных мечетей, ханов, бань, рынков — это настоящий город. После того как в 1045 (1635-36) году эта местность перешла в руки персов, к крепости с ее наружной, восточной стороны была пристроена небольшая крепость в три яруса насыпных, толстых, как мол, стен, и она стала прочнее каменной постройки». Покинув Ираван и двигаясь дальше в направлении Баку, Эвлия Челеби и его спутники прошли через селения Ходжабагы и Демирджихасан, после чего покинули пределы Чухур-Саада и оказались на территории Гян- джинского (Карабахского) беглербекства. 52 АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ, ЮЛИЯ ИВАНОВА

Таким образом, отдельные упоминания в исторических сочинениях XVII – XVIII веков, а также описание путешествия Эвлия Челеби и офици- альные документы, изданные Амиргуна ханом и его преемником Тахмасп Кули ханом позволяют постулировать то, что владения беглербеков Чухур- Саада охватывали практически полностью территории современной Армении и Нахичеванской автономной республики Азербайджана, а также отдельные регионы северо-восточной Турции и северо-западного Ирана. Естественно, что точные границы владений Амиргуна хана и его сына Тахмасп Кули хана провести невозможно. Безусловной заслугой Амиргуна хана является реорганизация террито- рии Западного Азербайджана в отдельную административную единицу – Эриванское ханство, способствовавшее формированию региональной этно- политической идентичности тюркского (каджарского) населения региона. В Азербайджане применительно к XVI – XVII векам вполне была воз- можна множественность критериев идентификации: человек мог быть азер- байджанцем (по региону, где проживал), тюрком (по языку), каджаром (по родовому объединению), персом (как подданный шахиншаха Персии), армя- нином (по армяно-григорианской версии христианской религии, если он ее исповедовал). Отсюда важнейший вывод: ссылка в источниках на самоидентифика- цию человека не свидетельствует о его этническом происхождении. Скажем, «армянином» мог оказаться кто угодно в этническом смысле – по аналогии с тем, как в Европе идентификация «католик» могла принадлежать и французу, и австрийцу, и итальянцу, и испанцу и т.д. Тюрки Южного Кавказа могли принимать христианство по разным соображениям, но от этого они отнюдь не становились «армяно-григорианцами» и не переставали быть этнически тюрками и влиять своим бытом на евразийские ареалы как этнотюрки. Именно поэтому особенно интересно исследовать сефевидский период в истории Западного Азербайджана, и особенно интересны в этом смысле Эриванское (Ираванское, Ереванское) ханство, где однозначно большинство населения составляли тюрки, и Карабахское ханство, где в современной про- паганде «пять меликств» активно используются как армянские владения на карабахской территории, но это не является фактом применительно к их эт- ническому происхождению (если, например, анализировать их ономастику и генеалогические связи, можно предполагать, что пять меликств являются остаточными реликтами албанской кавказской государственности, но это уже тема отдельного исследования). Именно деятельность Амиргуна хана и Тахмасп Кули хана стала нача- лом формирования ханства, которое в XVIII веке стало одним из первых тюркских азербайджанских государств эпохи Нового времени. Его террито- рия охватывала земли будущих Эриванского и Нахичеванского ханств XVIII – XIX вв. и частично захватывала земли Северо-Восточной Турции и Северо- Западного Ирана. Основное население ханства составляли тюрки – каджары АХЧА КОЮНЛУ КАДЖАРЫ: ИРАВАНСКОЕ БЕГЛЕРБЕКСТВО В ПЕРВОЙ ТРЕТИ XVII ВЕКА 53

ахча коюнлу, и с этого времени вплоть до XIX века огузский тюркский этни- ческий компонент оставался на данной территории основным. Таким образом, деяния ахча коюнлу каджарских ханов Амиргуна хана и Тахмасп Кули хана в первой трети XVII века являются важнейшим этапом в формировании регио- нальной тюркской государственности на землях Западного Азербайджана.

ЛИТЕРАТУРА

1. Аракел Даврижеци. Книга историй / Аракел Даврижеци. М.: Наука, 1973. – 623 c. 2. Есаи Хасан-Джалалян. Краткая история страны Агванской / Есаи Хасан- Джалалян. Баку, 1989. – 48 c. ISBN 5-8066-0234-6. 3. Закарий Канакерци. Хроника / Закарий Канакерци. М.: Наука, 1969. – 320 c. 4. Ибрахим Эфенди Печеви. История / Ибрахим Эфенди Печеви. Баку: Элм, 1988. – 100 c. 5. Малик Шах Хусайн Систани. Хроника воскрешения царей / Малик Шах Хусайн Систани. М.: Восточная литература, 2000. – 607 с. ISBN 5-02- 017614-1. 6. Нестеров А.Г. Амиргуна хан каджар и формирование Ираванского бег- лербекства в начале XVII века / А.Г. Нестеров // Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. III Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı, 2-5 may 2012-ci il. Bakı, 2012. S. 520 – 522. 7. Нестеров А.Г. Каджарские беглербеки Иравана в XVII веке: у истоков национальной государственности Азербайджана / А.Г. Нестеров // Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. IV Beynəlxalq elmi konfransın mate- rialları. Bakı, 1-4 may 2013-ci il. Bakı, 2013. S. 464 – 467. 8. Нестеров А.Г. К вопросу об идентичности населения Азербайджана в XVI – XVII веках / А.Г. Нестеров // Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. V Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı, 5-7 may 2014-cü il. Bakı, 2014. S. 559-560. 9. Нестеров А.Г. Чухурсаадское беглярбекство в 1604 – 1635 гг. / А.Г. Нестеров // Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. VI Beynəlxalq elmi kon- fransın materialları. II hissə. Bakı, 5-7 may 2015-ci il. Bakı, 2015. S. 324 – 328. 10. Персидские документы Матенадарана. I. Указы. Вып. 2 (1601 – 1650). / Сост. А.Д. Папазян. Ереван: Изд-во Академии наук Армянской ССР, 1959. 592 с. 11. Симеон Ереванци. Джамбр. Памятная книга, зерцало и сборник всех об- стоятельств Святого Престола Эчмиадзина и окрестных монастырей / Си- меон Ереванци. М.: Изд-во вост. литературы, 1958. 857 с. 12. Эвлия Челеби. Книга путешествий. Вып. 3. Земли Закавказья и сопредель- ных областей Малой Азии и Ирана / Эвлия Челеби. М.: Наука, 1983. 297 с. 13. İsgəndər bəy münşi türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarihe- aləmaraye-Abbasi) / İsgəndər bəy münşi türkman. Bakı: Şərq-Qərb, 2010. 1144 s. ISBN 978-9952-34-620-6. 54 АЛЕКСАНДР НЕСТЕРОВ, ЮЛИЯ ИВАНОВА

Aleksandr Nesterov Yuliya İvanova

Ağcaqoyunlu qacarlar: XVII əsrin ilk qərinəsində İrəvan bəylərbəyliyi

Xülasə

Məqalədə İrəvan (Çuxur-Səd) bəylərbəyliyi ərazisinin təşəkkülü tarixçəsindən bəhs edilir. Bu prosesdə Cənubi Qafqaza XV əsrdə köçmüş ağcaqoyunlu qacarların−oğuz türk- lərinin xüsusi rolu olmuşdur. Əmirhun xanın fəaliyyəti nəticəsində XVII əsrin 1-ci rübündə xanlığın əsas ərazisi təşəkkül tapmış və əhalisinin regional etnosiyasi identikliyinə şərait yaranmışdır.

Açar sözlər: Çuxur-Səd, İrəvan xanlığı, Çuxur-Səd bəylərbəyliyi, Əmirhun xan, ağcaqoyunlu qacarları.

Aleksandr Nesterov Yuliya Ivanova

Ahcha Koyunlu Kacars: the Iravan Beylerbeylik in the First Third of the XVII century

Abstract

In the article the territory formation of the Iravan (Chuhur-Saad) beylerbeylik in the first third of the XVII century is analyzed. Ahcha Koyunlu Kacar played a special role here and was the branch of the Oghuz Turkic tribe of Kacar, who migrated to the South Cauca- sus in the XV century. Following the results of Amirgunah khan’s activities the main territory of the khanate was formed. Moreover, the formation of the regional ethno-political identity of its population started that time.

Key words: Chuhur-Saad, Iravan khanate, Chuhur-Saad beylerbeylik, Amirgunah khan, Ahcha Koyunlu Kacar.

______

TÜRKOLOGİYA № 4 2017

MİFOLOGİYA МИФОЛОГИЯ MYTHOLOGY

ЗАКИРЖАН АМИНЕВ (Россия, Башкортостан) ∗

О РЕЛИКТЕ КУЛЬТА ГОР У БАШКИР

Резюме

В статье повествуется об одном из элементов вероисповедания в доисламской Башкирии, о культе гор (поклонении горам). В статье исследуются этнические осо- бенности данного культа, влияющие на народ, родившийся и по сей день проживаю- щий на территории Южного Урала. Сооружения в виде пирамид, колонн, называю- щиеся караскы, являются материальным отражением культа гор у башкир. Эти ка- менные сооружения воздвигались башкирами с целью сакрализации пространства и отражали их мифологические представления о Вселенной, воплощенных в образе Мировой Горы. На наличие в прошлом у башкир культа гор указывают также выяв- ленные на Южном Урале и прилегающих территориях многочисленные топонимы Ыйык. В статье повествуется о том, что воздвижение каменных сооружений, повто- ряющих по форме башкирские караскы, зафиксированы в Азии, у этнически близких тюрков и монголов, обнаруживаются параллели не только во внешней схожести, но с точки зрения этимологии и семантики. eler Ключевые слова: поклонение горе (культ гор), доисламское мировоззрение башкир, караскы.

Каждый народ обладает собственной, не похожей ни на какую другую, уникальной культурой. И у каждого народа имеется только ему присущий особый взгляд на мир, на место в нем как отдельного человека, так и обще- ства в целом. В последние годы ученые-культурологи уделяют особое внима- ние этому феномену, который они называют «картиной мира», используя иногда такие словосочетания, как «модель универсума», «образ мира», «мо- дель мира» и др. «Картина мира» каждого народа вырабатывается и шлифу- ется веками.

∗ Россия, Башкортостан, Академия наук Республики Башкортостан, Институт гуманитарных исследований, научный сотрудник. E-mail: [email protected] 56 ЗАКИРЖАН АМИНЕВ

Башкиры, несмотря на то, что давно приняли ислам и являются наро- дом, принадлежащим мусульманской культуре, до сих пор сохраняют многое из того, что называется «доисламская культура», «доисламское мировоззре- ние». Современный башкирский народ, по мнению историков, сформировал- ся на базе ираноязычных сармато-аланских, финно-угорских и различных тюркоязычных племен. Первые письменные упоминания о башкирах как о народе восходят к IX–Xвв. Считается, что формирование башкирского наро- да происходило на Южном Урале и прилегающих к нему землях. Природа Южного Урала находит отражение в «картине мира» башкирского народа. Можно сказать, что башкирская культура и менталитет пронизаны Уралом. По поводу роли и места Урала и прилегающих земель в жизни башкир- ского народа известный российский историк, специалист по этногенезу, баш- кир, член-корреспондент РАН Р. Г. Кузеев в одной из своих работ справедли- во отметил: «Какие бы термины ни использовались для обозначения башкир – коренных жителей республики и более обширного региона, – обществен- ность сознает, что башкиры живут на своей исторической родине. Невозмож- но также не учитывать, что восприятие этого факта обыденным сознанием представителей башкирского этноса необычайно глубокое; оно нашло отра- жение во всех слоях богатой традиционной духовной культуры башкир. Раз- витие башкирской нации в указанном направлении будет постоянным» [8, с. 143]. Башкиры по языку принадлежат к огромному тюркскому миру и живо интересуются всем, что происходит в нем. Являясь народом, относящимся к тюрко-исламской культуре, башкиры в то же время понимают и свое отличие от остальных тюрков в культуре, языке и не желают утрачивать это в угоду исламу или всему тюркскому. Мусульманство, тюркизм, принадлежность российскому государственному образованию и этническая идентичность у башкир вот уже несколько веков мирно уживаются, не мешая и не затрудняя совместного сосуществования. Несмотря на участие в этногенезе башкир и множества племен, отно- сящихся к разным этническим мирам (индоиранский, тюркский, финно- угорский), мировоззрение, этническая картина мира, сформированные мифо- сознанием башкир, отличаются целостностью и единством, что обусловлено, по мнению многочисленных исследователей традиционной культуры, тем, что совокупность обычаев одного народа всегда отмечена каким-то стилем [14, 3], что «…нет такой ранней поры, когда человечество питалось бы об- рывками или отдельными кусками представлений. В самые первые эпохи ис- тории мы застаем человека с системным восприятием. Как в области матери- альной, так и в общественной и духовной, первобытный человек с самого начала системен, и в этом его коренное отличие от стадного животного. Чем древней культура, тем больше в ней внутренней связности, неподвижности, замкнутости» [15,29], что традиционное мировоззрение не может объяснять мир бесчисленным количеством причин и допущений [12, 27]; [14, 11]. Ми- О РЕЛИКТЕ КУЛЬТА ГОР У БАШКИР 57

ровоззрение, религиозные представления башкир не могут быть хаосом взглядов, обычаев, обрядов, а образуют систематизированную картину бытия, подчиненную определенной идее, объясняющей устройство мира, человече- ского общества и место самого человека как в мире, так и в социуме. В тра- диционной культуре башкир до сих пор сохраняются реликты культа гор. На господствующих горных вершинах в Зауралье башкирское население до наших дней в честь духов гор и местностей складывает из камней достигаю- щие иногда нескольких метров сооружения в виде столбов, колонн, малень- ких куч и горок, которые они называют «караскы». Согласно информаторам, их в настоящее время складывают пастухи. Сами же пастухи, сооружающие караскы, не могут объяснить их предназна- чения, ссылаясь на традицию, что так делали до них старики. Опрос русских, живущих среди башкир, показал, что караскы возводятся только башкирами. Тщательный опрос чуть ли не всех взрослых жителей близлежащих башкир- ских аулов позволил установить, что караскы сооружались только духам гор и земли-воды (ер-һыу), и только на своей территории. Как сообщила инфор- матор М. Баймухаметова (1923 г.р.) из деревни Баиш Баймакского района Республики Башкортостан, раньше караскы складывали дивана - «юродивые дервиши», которые объясняли это тем, что каждая местность имеет своих духов-владык (по-башкирски ‘эйәләр’), которым требуется возведение таких каменных сооружений – караскы. Она слышала это еще в юности, до второй мировой войны от диваналар, которых раньше у них в округе было очень много. Другой информатор, С. С. Хайбуллин (1923 г. р.), башкир рода бурзян из аула Татлыбай того же района, сообщил то же самое, а также добавил, что раньше, до второй мировой войны старики каждый год весной в мае (в сере- дине месяца) подымались на вершину горы, где стояли караскы и совершали там жертвоприношение: резали барашков (по-башкирски ‘kусkар тәкә’), чи- тали суры из Корана. Этот же информатор пояснил, что каждая местность имеет своего эйә -«хозяина-владыку». Такие же сооружения в виде насыпей, куч, колонн, пирамид, сложенные из камней различной величины, можно встретить в разных районах Республики Башкортостан и сопредельных тер- риторий, где проживают башкиры. Во многих из них население уже не знает каких-то специальных терминов, обозначающих эти сооружения. Называют их просто «өйөм», «уба», что на русский язык переводится как ‘куча’. Тради- ционным занятием местного башкирского населения в Зауралье до револю- ции 1917 г. было скотоводство и частично земледелие. Почва в этих краях каменистая, плодородный слой очень тонкий и постоянно дующие в межго- рьях ветра при распашке выдувают плодородный гумус, поэтому места здесь мало приспособлены для занятия земледелием и относятся к зоне рискован- ного земледелия. В связи с чем башкиры здесь в основном занимались скотоводством. У аула Татлыбай Баймакского района Республики Башкортостан на вершине ближайшей к аулу горы возвышаются пять караскы, построенных в линию и 58 ЗАКИРЖАН АМИНЕВ

одна из них (третья по счету, то есть средняя) выше, чем остальные, и имеет сквозное отверстие. Функциональное назначение этого отверстия выяснить не удалось, со слов местного населения, «так было всегда». Согласно информаторам, раньше, еще в довоенные годы, у этих кара- скы весной, где-то в мае месяце, совершались жертвоприношения. И мясо жертвенных баранов съедалось всеми вместе во время пиршества после про- чтения молитвы с просьбой здоровья всему роду, мира и спокойствия стране в целом, изобилия в травах, урожая зерновых и преумножения скота и т. п. Можно предположить, что пять караскы у аула Татлыбай как бы символизи- руют четыре грани мира с сакральной серединой, которую символизирует третья, (средняя) более высокая, чем остальные, колонна. На эту мысль на- талкивают формы некоторых караскы в виде четырехугольных сооружений довольно больших размеров. Такой караскы, каждая из сторон которого при- мерно метров в шесть, находится на вершине горы Кынгыр-таш между аула- ми Карышка и Баиш Баймакского района Республики Башкортостан. Кара- скы, сооружаемые на вершинах гор башкирами, семантически близки к воз- двигаемым алтайцами каракшы, сооруженным из камней знаками, которыми они отделяли друг от друга свои родовые земли и пастбища [11, 14]. Алтайцы до сих пор останавливаются у каменных кладок на высоких горных перева- лах, у целебных родников и совершают там обряд поклонения родным ме- стам, преподносят духам местности ритуальную еду [7, 253]. Башкирские караскы и алтайские каракшы идентичны не только по внешней форме, но и практически созвучны, а замену звука «с» на «к» можно объяснить контаминацией. Такая закономерность для башкирского языка не чужда, например, азбар/абзар (‘сарай’), тукта/тутка(‘стой’) и т. п. В совре- менном литературном башкирском языке слово «караскы» в первоначальном значении ‘стража’ уже не применяется, а используется только в значе- нии‘чучело’, ‘пугало’, которые ставят в огородах и садах для отпугивания птиц от грядок, то есть эти огородные караскы выполняют функции стража. Этимология слова «караскы» восходит к слову «карау» ‘смотреть’, ‘наблю- дать’, ‘охранять’. В этом значении данное слово в варианте «каракшы» быту- ет у соседей башкир – в казахском, каракалпакском языках, где означает ‘стража’, ‘стражник’.В варианте «караша», в смысле ‘ханская стража‘, это слово встречается в ногайских эпосах XIV–XVвв. [13, 82]. Алтайские каракшы и башкирские караскы близки и по семантике этих сооружений. Также как и алтайцы, башкиры, воздвигая на вершинах гор ка- раскы, посвященные духам их родовых местностей, и совершая вблизи них жертвоприношения, надеялись получить от них отдачу в виде надежной охраны своей родовой территории. Известно, что в этом же значении исполь- зовались у центральноазиатских монголов, бурят, тувинцев обоо. По этому поводу специалист по монгольским народам Н. Л. Жуковская писала, что обоо сооружались из камней в виде кучи, колонн, столбов на перевалах, вер- шинах гор с целью заручиться сакральной поддержкой того сонма духов, ко- О РЕЛИКТЕ КУЛЬТА ГОР У БАШКИР 59

торым была подведомственна территория данного человеческого коллектива [5, 128]. По мнению большинства ученых, обоо восходят к древнейшим пред- ставлениям о Вселенной, воплощенных в образе Мировой Горы, и связаны с развитием в традиционных культурах Центральной Азии и Южной Сибири культа гор [6, 115-125]; [3, 175]; [10, 130]. Обоо устанавливаются как на вер- шинах холмов, возвышающихся в степях и горных долинах, так и на горных перевалах, в наиболее опасных местах, а также на дорогах, у истоков рек и источников. По своей структуре эти культовые сооружения имеют достаточ- но существенные различия. На перевалах, тропах, у источников обычно со- оружались одиночные насыпи, символизировавшие пребывание духа-хозяина конкретного места, в котором люди бывают периодически. Обоо, посвящен- ные «хозяевам» значительных территорий, где люди живут постоянно, пред- ставляют собой достаточно сложные комплексы. В степных просторах Буря- тии чаще всего они состоят из 12 невысоких конических каменных насыпей, образующих круг, в центре которого возвышается более высокая насыпь, с укрепленным в ее центре высоким деревянным шестом, завершающимся изображением птицы. Эти насыпи символизируют самые высокие горы реги- она и их духов-хозяев, покровителей всей Бурятии, а центральная, самая большая, олицетворяет мифическую гору Сумбер [1, 73]. В конце июня бу- ряты Восточного Саяна возле обоо ежегодно проводили праздничные меро- приятия обоо - тахилха («жертвоприношение»), где принимали участие все жители местности, которая в символической структуре всего пространства района принадлежала данному культовому комплексу. Обоо-тахилха отно- сится к категории календарных праздников. В представлении современных жителей района он завершает осенне-зимний сезон и открывает весенне- летний, что связано с перекочевкой на летние пастбища. Его целью было ис- прашивание у «хозяев» гор благополучия: здоровья, хорошего травостоя, из- бавления от болезней и эпизоотий, хорошего приплода скота и т. п. Символи- ческий «рисунок» ритуала включал весь комплекс обрядовых действий, направленных на обновление мира, его новое обустройство, поддержание созидательных космических сил и, в частности, живительной силы солнца [10, 132-133]. Аналогичный способ сакрализации пространства путем воздвижения каменных сооружений, повторяющих по форме монгольские обоо или баш- кирские караскы, зафиксирован в Средней Азии, у этнически близких башки- рам тюркоязычных каракалпаков [4, 362-366]. В частности, на территории Республики Каракалпакстан в Узбекистане в урочище Султан-Бобо есть по- читаемое место – искусственно сооруженная на скальном выступе огромная груда камней, увенчанных шестами с повязанными обетными тряпицами – обо [9, 129]. К сожалению, из текстов названных авторов не совсем ясно: са- ми ли каракалпаки называют эти груды камней обо, или же их так обозначи- ли исследователи, обнаруживая параллели с монгольскими обоо не только во внешней схожести, но и во внутренней семантике.В башкирском языке име- 60 ЗАКИРЖАН АМИНЕВ

ется созвучное с обоо слово «уба», имеющее несколько значений. На русский язык, смотря по контексту, уба можно перевести как ‘холм’ или ‘куча’. Баш- кирское слово «уба» и центрально-азиатские «обоо», «обо», «ово» имеют, как нам кажется, единое происхождение. На такую мысль наталкивает проведен- ное К. К. Юдахиным исследование слова «обоо», которое у памиро-алайских киргизов означает ‘холм, кучу из камней, груду камней’ – как жертвоприно- шение духу гор. Известный исследователь истории и культуры киргизского народа С.М. Абрамзон считает, что киргизы высокогорного Памиро-Алая обоо сооружали на вершинах гор, на перевалах и приносили там жертвы хо- зяевам мест. Возле этих обоо водружали высокие шесты, на которых вешали различные тряпицы, пучки шерсти, нитки, хвосты яков, лошадей. Рядом с обоо складывали черепа горных баранов и козлов [2, 319]. На наличие в прошлом у башкир культа гор указывают также выявлен- ные нами на Южном Урале и прилегающих территориях многочисленные топонимы Ыйык, Ыйык-тау. По данным наших информаторов, раньше, до второй мировой войны ранней весной всей деревней шли к этим горам (Ыйык) молиться, читали там молитвы, резали барашков и совершали другие жертвоприношения. На вершинах этих гор также имелись каменные соору- жения в виде куч, пирамид и колонн. У некоторых из этих куч, колонн и пи- рамид были раньше воткнуты длинные палки, шесты, к которым привязывали различные лоскутки, тряпицы, платочки, пучки шерсти, клали монеты. Ин- формации об Ыйык мы встречаем и в материалах башкирского фольклора: Ыйык башы – йыл башы//Яйык башы – юл башы. По данным информаторов, Ыйык – это священная гора и поэтому туда просто так, без нужды старались не подниматься. Об этом упоминается и у известного русского ученого XVIII в. И. И. Лепёхина, которому во время путешествия по Башкирии захотелось подняться на вершину священной для башкир горы Тора-тау в нынешнем Ишимбайском районе Республики Башкортостан. Однако, как пишет И. И. Лепёхин, он долго не мог найти среди башкир провожатого, желающего пройтись вместе с ним на вершину этой горы. Свое нежелание идти в гору башкиры объясняли тем, что «не время», то есть на вершину данной горы местные башкиры поднимались только в определенное время года, ранней весной для совершения общественных молений. Опираясь на вышеизложен- ные факты можно сказать, что обнаруженные нами в башкирском Зауралье каменные сооружения караскы являются реликтовыми отголосками быто- вавшего у башкир культа гор и имеют ту же семантику, что и у тюркоязыч- ных народов Саяно-Алтая.

ЛИТЕРАТУРА

1. Абаева Л. Л. Культ гор и буддизм в Бурятии. М., 1992. 2. Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Фрунзе, 1990. О РЕЛИКТЕ КУЛЬТА ГОР У БАШКИР 61

3. Дьяконова В. П. Алтайцы. Горно-Алтайск, 2001. 4. Есбергенов Х. «Обо» в Каракалпакии и их этнографические параллели. Фольклор, литература и история Востока. Ташкент, 1984. 5. Жуковская Н. Л. Пространство и время в мировоззрении монголов. Мифы, культы и обряды народов Зарубежной Азии. М., 1986. 6. Кагаров Е. Г. Монгольское «обо» и их этнографические параллели. Сбор- ник МАЭ. т. VI, Ленинград, 1927. 7. Казагачева З. Алтайские героические сказания «Оча-бала» и «Кан-Алтай»: Аспекты текстологии и перевода. Горно-Алтайск, 2002. 8. Кузеев Р. Г. Национальные движения в прошлом и логика их современно- го развития. Россия и Восток: проблемы взаимодействия. ч. 1. М., 1993. 9. Лобачева Н. П. Этнографический экскурс из экспедиционного прошлого. М.,2004; Полевые исследования Института этнологии и антропологии. М.,2002. 10. Павлинская Л. Р. Обоо в культуре народов Восточных Саян: жизнь тради- ции во времена перемен. Радловский сборник. СПб. , 2007. 11. Полосьмак Н. В. «Стерегущие золото грифы», Новосибирск, 1994. 12. Сагалаев А. М. Урало-алтайская мифология. Символ и архетип. Новоси- бирск, 1991. 13. Сикалиев А. И. Ногайский героический эпос. Черкесск, М., 1994. 14. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири, Новосибирск, 1988. 15. Фрейденберг О. М. Миф и литература древности, М., 1998.

Zakircan Aminev

Başqırdlarda dağ kultu relikti

Xülasə

M əqalə başqırdların İslam dinindən əvvəlki dövrdə inanc dünyasının ünsürlərindən biri olan dağlara sitayiş ənənəsi haqqındadır. Məqalədə bu ənənənin Cənubi Uralda doğul- muş və hələ də orada yaşayan xalq üzərindəki etnik xüsusiyyətləri izah edilir. Müəyyən bir nizamla qurulan piramidalar, sütun şəklindəki “karaskı” adlanan tikililər başqırdlardakı dağ ənənəsinin maddi təzahürüdür. Bu daş tikililər başqırdlar üçün ərazini müqəddəsləşdirmə vəzifəsini daşımış və onların “Dünyadağı” şəklində cisimləşən Kainat haqqındakı mifoloji baxışlarını təsvir etmişdir. Girişdə bütün türksoylu xalqlarda müqəddəs dağ mənası daşıyan “Iyık” kəlməsi əsasında Cənubi Uralda yaranmış bir çox toponim başqırdlarda dağ ənənəsi olduğunu göstərir. Məqalədə başqırd “karaskı”larının və Avrasiyanın bir çox türksoylu xalqlarında və monqollardakı oxşar daş tikililərin etimoloji və semantik baxımdan yaxın və hətta eyni olduqları ortaya çıxmışdır.

Açar sözlər: Dağa sitayiş (dağ ənənəsi), başqırdların İslamdan əvvəlki dünyagörüşü, karaskı.

62 ЗАКИРЖАН АМИНЕВ

Zakirjan Aminev

On the Mountain Worship of Bashkir People

Abstractt

The article is about to one of the relicts of the Bashkirs’ pre-Islamic world-outlook – the cult of mountains. The ethnic specifics of this cult among this nation, which has been formed and is still living up to now in the South Urals are explained in the article. As a material reverberation of the cult of mountains among Bashkirs there became karasky – a construction of stones in the shape of pyramids, pillars, piled up in a definite order. These stone constructions of Bashkirs served as the way of sacralization of the space and reflected their mythological images about the Universe, personified in the image of “World Mountains”. At the presence of the cult of mountains among the Bashkirs there numerous toponyms on the territory of the South Urals specify on the base of the word Yjyk, which firstly meant among all the Turkic people sacred mountain. In the conclusion there is given an inference about etymological and semantic proximity and even identity of Bashkirs’ karasky and similar stone structures among many Turkic and Mongolian people of Eurasia. ey Key words: Mountain worship, Cult of mountains, pre-Islamic outlook of the Bashkir people, karasky.

______

TÜRKOLOGİYA № 4 2017

MÜZAKİRƏ ОБСУЖДЕНИЯ DEBATES

ZÜMRÜD QULUZADƏ (Azərbaycan)*

BİR DAHA AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞININ MƏXƏZLƏRİ OLAN "KİTABİ-DƏDƏ QORQUD" DASTANI VƏ ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN "GÜLÜSTANİ-İRƏM" ƏSƏRİ HAQQINDA

Xülasə

Məqalədə diqqət mərkəzində iki əsas məsələ durur: 1. Eposun tarixin rekonstruksi- yasında əhəmiyyəti və “Kitabi-Dədə Qorqud”da Şaman oğlu Şaman Bayandur xanın Cənu- bi Qafqazda yerləşmiş, Bərdə və Gəncə şəhərlərini də ehtiva edən, müəllifin gümanına gö- rə, Alban dövlətindən əvvəl türk-oğuz dövlətinin mövcud olması; eyni zamanda, “dövlət oğuz-türk millətinin” müasir azərbaycanlıların etnogenezində rolu problemi. 2. Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin Qafqaz tarixi və mədəniyyət tarixinin bərpası üçün əhəmiyyəti və əsərin elmi və mənəvi baxımdan unikal olan tədqiqat konsepsiyası.

Açar sözlər: Epos, “Kitabi-Dədə Qorqud”, Cənubi Qafqaz, oğuz-türk, “Gülüstani- İrəm”.

Təqdim edilmiş məqalə müəllifin “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu işığında Azərbaycanın elmi tarixinin təkmilləşməsinə yönəlmiş silsilə məqalələrindən biridir. Məqalənin digər məqsədi – Azərbaycan tarixçilərinin diqqətini Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Qafqazın şərq hissəsi” tarixi – “Gülüstani-İrəm” əsərinin tədqiqat konsepsiyasına istiqamətləndirməkdir. Məlumdur ki, A.Bakıxanovun qədim dövr- lərdən XIX əsrin əvvəlinə qədər Qafqazın şərq hissəsinin tarixinə həsr edilmiş kitabı Çar Rusiyası EA akademikləri M.F.Brosse və B.Dorn tərəfindən çox yüksək qiymətləndirilmişdi. Akademiyanın Tarix-Filologiya Bölməsinin 16 may 1845-ci il tarixli iclasının protokolunda qeyd edildiyi kimi, “akademiklər M.F.Brosse və V.Dorn bakılı polkovnik Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı “Qafqazın şərq his- səsinin tarixi” haqqında çox maraqlı məlumat vermişlər: “Orada (A.Bakıxanovun kitabında – Z.Q.) müxtəlif coğrafi yerlər haqqında çox mühüm məlumatlar və ən

*Azərbaycan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA), Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu. E-mail: [email protected] 64 ZÜMRÜD QULUZADƏ qədim dövrlərdən bizim günlərə qədər Şirvanın və Dağıstanın tarixinin elmi icmalı verilir, beləliklə, onun kitabı Qafqaz ölkələrinin tarixinə və coğrafiyasına qiymətli əlavə ola bilər, heç şübhəsiz, kitab diqqətə və bəyənilməyə layiqdir”. Azərbaycan tarixi ilə bağlı bir sıra konkret məsələlərin mübahisəli olmasını nəzərə alaraq məqalədə istifadə etdiyimiz “tarixi məxəz” anlayışı haqqında məlu- mat verməyi məqsədəuyğun bilirik. Belə ki, “tarixi məxəz” anlayışının, məlum ol- duğu kimi, müxtəlif məna parametrləri var. Ən geniş mənada “tarixi məxəz” keç- miş haqqında məlumat daşıyıcısı olan maddi və mənəvi abidələrin məcmusunu əhatə edir. Arxeologiyadan musiqişünaslığa qədər elmlərin tədqiqat obyekti olan bu abidələr vəhdət və bütövlükdə ayrı-ayrı xalqların coğrafi, siyasi, etnik, dil və mənəvi mədəniyyətinin müxtəlif sahələrini ehtiva edən mənzərəni yaradır. Tarixi məxəzlərin müəyyən qismi yazılı şəkildə mövcuddur. Yazılı irs – xüsusən qədim dövr və orta əsrlərin müxtəlif formalara malik məxəzləri məzmunlarının özünə- məxsus ensiklopedizmi, rasional və irrasionalın – fantastika və mifin ehtivası və dəyər meyarlarının subyektiv və obyektivliyinin vəhdəti ilə səciyyələnərək cəmiy- yət tarixinin obyektiv bərpası üçün əvəzedilməzdirlər. Tarixi öyrənərkən yazılı məxəzlərə, − səciyyəsindən asılı olmayaraq, istər müxtəlif rəsmi sənəd (müqavilə, fərman, hesabat və s.), dini abidə (əvvəlcə şifahi, sonra isə yazılı şəkildə təsbit edilmiş), istərsə də coğrafi, ədəbi, tarixə dair və s. əsərlər olsun, − istinadın elmi əhəmiyyəti və aktuallığı inkaredilməzdir. Tarixi coğ- rafiyanı, siyasi, etnik və mədəni tarixi, o cümlədən Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixini təsvir və təfsir edən Azərbaycan tarixçiləri, məlum olduğu kimi, "Gilqameş” ("Bilqamıs") dastanına, "Quran"a, "Tövrat", "İncil", "Odisseya", Nizaminin "Xəmsə"si, eləcə də tarixə dair yunan və erməni müəlliflərinin yazdıq- ları çoxsaylı tarixlə bu və ya digər şəkildə bağlı əsərlərə müraciət ediblər. Elmi ədəbiyyatda tarixi məxəzlər arasında tarixi informasiya daşıyıcıları kimi xarakterizə olunan mühüm milli-tarixi hadisələrdən bəhs edən geniş mənzum və ya mənsur rəvayətlər, təhkiyələr və ümummilli tarixi əhəmiyyətə malik hadisə- ləri təsvir edən dastanlar xüsusi yer tutur. Türk xalqlarının mühüm milli-tarixi hadisələrindən bəhs edən oğuz-türk di- lində Azərbaycanda yaradılmış "Kitabi-Dədə Qorqud" (bundan sonra − KDQ) das- tanı da artıq uzun əsrlərdən bəri yazılı irsə daxil olmuş bu dastanlar sırasındadır. Əvvəlcə folklor əsəri kimi meydana çıxmış KDQ dastanı məzmun, forma və mədəniyyət tarixlərindəki əhəmiyyətinə görə sonradan qələmə alınan Şərq və Qərb mənəvi mədəniyyət tarixinin analoji dastanları kimi, yazıda təkamül nəticəsində müəyyən forma və məzmun sabitliyi qazanaraq, o da digər yazılı məxəzlər kimi, maddi və mənəvi tarix haqqında özünəməxsus tarixi informasiya daşıyıcısına çev- rilmişdir. Lakin fikrimizcə, Azərbaycan tarixşünaslığında tarixi məxəz kimi KDQ dastanının potensial imkanlarından hələ də lazımınca istifadə olunmayıb. Məlum- dur ki, KDQ dastanının müəyyən dərəcə salnamə üslubunda Şimali Azərbaycan (Qafqaz Albaniyası) ərazisində ictimai toplum şəklində yaşayan oğuz türklərinin dili, mentalitetlərini formalaşdırmış dinləri, etik təsəvvürləri, digər qonşu etnos və BİR DAHA AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞININ MƏXƏZLƏRİ OLAN "KİTABİ DƏDƏ QORQUD" DASTANI... 65 din nümayəndələri ilə qarşılıqlı münasibətləri, siyasi strukturu, sosial-iqtisadi münasibətləri və nəhayət, bu toplumun sərhədləri, sərhədlərin mühafizəsi, vassalları və s. haqqında məlumat verir. Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan ərazisində dövlətçilik tarixinin dəqiqləşdiril- məsinin tarixi məxəzlərindən biri kimi KDQ dastanının yerinin elmi müzakirələri zamanı Azərbaycanın bəzi peşəkar tədqiqatçıları, o cümlədən tarixçiləri tərəfindən KDQ dastanı tarixi məxəz kimi qəbul edilmirdi. Tarixi məxəz kimi KDQ dasta- nına inamsızlığın səbəbi dastanın bədii əsər − dastan statusu və fantastika və misti- ka elementlərini ehtiva etməsi göstərilirdi. Məhz bununla əlaqədar məqaləmizi, ümumiyyətlə, dastanlara və o cümlədən KDQ dastanına tarixşünaslıq məxəzi kimi müraciət olunmasını əsaslandırmaqdan başladıq və Azərbaycanda dövlətçilik tarixinin tədqiqində tədqiqatçıların tarixi mə- xəz kimi KDQ dastanına qarşı iddialarının elmi cəhətdən qeyri-obyektivliyini sübut etməyə çalışacağıq. Müasir Azərbaycan Respublikası ərazisində vaxtilə xanlıq formasında Oğuz-Türk dövlətçiliyi olduğunun etirafı və ya təkzibinin Azərbaycan-Alban döv- lətçiliyi ilə yanaşı, Oğuz-Türk dövlətçiliyinin tanınmasının Azərbaycan tarixi və Azərbaycan mədəniyyət tarixinin təfsirinə ciddi dəyişikliklər edə biləcəyini və bu sahədə çoxsaylı saxtalaşdırmaların üzə çıxarılmasında əhəmiyyətli ola biləcəyini nəzərə alaraq tədqiqatçıları KDQ dastanının məlumatlarını ciddi elmi şəkildə mü- zakirə etməyə çağırırıq. Təkrar edirik ki, KDQ dastanında Şimali Azərbaycan ərazisində yığcam (kompakt) şəkildə yaşamış oğuz-türklərin etnik mənsubiyyəti, sosial və siyasi ierar- xiyası, mentaliteti, dini-dünyagörüşü təsəvvürləri barədə dəqiq məlumatlarla yana- şı, oğuzların dövləti və bu dövlətin mövcudluğunun sübutu olan – Oğuz Xanlığının sərhədləri də göstərilib. Sərhədlərdən biri, dastana görə, oğuzlara hər il bac-xərac verən Gürcüstan dövləti ilə olan sərhəddir. KDQ dastanına görə, bu sərhəd xəttində Gəncə və Bərdə şəhərləri yerləşirdi ki, dastanda göstərildiyi kimi, burada Oğuz Xanlığının sərhədlərini qorumaq üçün oğuz bahadırı Bəkil öz adamları ilə birlikdə qərarlaşdı (Bax: KDQ dastanının İmranın oğlu Bəkil haqqında fəsli; "Kitabi-Dədə Qorqud" Ensiklopediyası, c.1, s.138). İkinci sərhəd, yenə də eposa görə, Dəmir Qapı Dərbənddən keçirdi. Azərbaycan tarixinə dair əsərlərdə göstərildiyinə görə, VI-VII əsrlərdə Alban Katolikosu iqamətgahı (551-ci il) və Alban Çarlığı paytaxtı (630-cu ildən) Bərdədə yerləşirdi. Deməli, belə olduqda, bu dövrdə Bərdə oğuzlara məxsus ola bilməzdi və Bəkil Bərdədə Oğuz Xanlığının sərhədini qoruya bilməzdi. Məntiqə əsasən, Qafqaz ərazisində Oğuz-Türk Xanlığı VI-VII əsrlərdən ya əvvəl, ya da sonra mövcud olmuşdur. Fəqət bu xanlığın həmin dövrdən sonra mövcudluğunu Azərbaycanın orta əsrlər tarixi haqqında nisbətən ətraflı məlumatlar vermiş istər ərəb, istərsə də ermə- ni tarixçilərinin qeydlərinin olmaması istisna edir. Dastanın İslamaqədərki dövr ərzində yarandığını isə onda oğuz-türklərin so- siomədəni həyatı haqqında verilmiş hərtərəfli məlumatlar sübut edir. Onun yaran- 66 ZÜMRÜD QULUZADƏ ma dövrünün qədimliyini dastanda təsvir olunmuş cəmiyyətin səciyyəsi ilə bərabər, Qərbin "Nibelunqlar haqqında nəğmə", "Roland haqqında nəğmə" və s. bu kimi məşhur orta əsr dastanları ilə müqayisədə dini ideologiyanın təsirinə daha az dərə- cədə məruz qalması da təsdiq edir. Şərqi Qafqaz ərazisində alban dövlətçiliyinə qə- dər Oğuz Xanlığının olub-olmaması və bu xanlığın zamanı və digər parametrləri haqqında suallara Azərbaycan arxeoloqları və dil tarixçilərinin tədqiqatlarının nəti- cələrinin dastanda əks olunmuş mədəniyyətlə, xüsusən onun şamanlıq və tote- mizmlə bağlı layları ilə müqayisəsi nisbətən qəti cavab verə bilər. Xatırladaq ki, dastanda oğuzların cəmiyyət və dövlətinə Qam oğlu Qam (Şaman oğlu Şaman) Bayandur xan başçılıq edirdi. Cənubi Qafqaz tarixinin bir çox problemlərinin mübahisəli olduğuna rəğmən, təəssüf ki, tarixi məxəz olan KDQ dastanının Şimali Azərbaycan ərazisin- də xanlıq formasında qədim Oğuz-Türk dövlətinin mövcudluğu haqqında verdiyi məlumatlar bugünədək bölgənin həm siyasi, həm də mədəni tarixinin təfsirini müəyyən dərəcədə dəyişdirə biləcək ciddi elmi araşdırmaların obyekti olmayıb. 2009-cu ildə AMEA-nın İctimai Elmlər Bölməsinin iclasında bu problemin müzakirəsi zamanı, yuxarıda deyildiyi kimi, bəzi Azərbaycan tarixçiləri dastanda mifologiya və fantastika elementlərinin təzahürü və dastanının ədəbi əsər olmasını qeyd edərək onda verilən məlumatların mötəbərliyinin sinxron eyni vaxtda yazıl- mış tarixi əsərlərdə olan məlumatlarla təsdiq olunmasının vacibliyini qeyd etdilər. (Hərçənd, bu cür sərt tələb, məlum olduğu kimi, onlar tərəfindən istifadə olunan bütün digər tarixi məxəzlərə qarşı heç də irəli sürülmürdü). KDQ dastanında yazılmış məlumatların sinxron yazılı tarixi məxəzlərədə öz təsdiqini tapmasına gəldikdə, təbii, bu məxəzləri tapmaq tarixçilərin problemidir. Bircə onu qeyd edə bilərəm ki, Oğuz Xanlığının mövcud olduğu dövrü müəyyən- ləşdirməmiş tarixçilərin bu xanlığın mövcudluğunu o dövrdə yazılmış tarixi mə- xəzlərlə təsdiq etməsi tələbinin məntiqi əsası yoxdur. Bununla əlaqədar xatırlatmaq yerinə düşər ki, qədim və erkən orta əsr Qaf- qaz və Azərbaycan tarixinin tədqiqi zaman istifadə edilən yazılı tarixi abidələrin məlumatlarının obyektivliyi heç də digər abidələrlə sinxron təsdiqdə də verilməyib. Bu məxəzlərin mötəbərliyini müəyyənləşdirmək məqsədilə zamanca eyni və ya ya- xın dövrdə mövcud olan tarixi məxəzlərlə onların müqayisəli təhlili hələ ki aparıl- mayıb. Deyilənlər ilk növbədə Azərbaycan tarixçilərinin klassik məxəz kimi qəbul etdikləri erməni və alban tarixinə dair əsərlərə aiddir və əksər tədqiqatçılar onlara əsaslanaraq Azərbaycanın elmi tarixini yaratmağa cəhd göstərib və göstərirlər. La- kin Azərbaycan tarixçilərini nədənsə tarixi məxəz kimi yalnız KDQ dastanında mifoloji və fantastik məzmunlu məqamlar həyəcanlandırır. Deyilənləri nəzərə alaraq, Azərbaycan tarixini təsvir və bərpa edən əsərlərə son dərəcə geniş istinad olunan müəlliflərin - Moisey Kalankatlı və Favstos Buzandın kitablarına müraciət edə. Favstos Buzandın "Ermənistan tarixi" adlı əsərindəki dolaşıq və əsaslandırıl- mamış məlumatlar nəinki tanınmış Azərbaycan tarixçiləri tərəfindən fundamental BİR DAHA AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞININ MƏXƏZLƏRİ OLAN "KİTABİ DƏDƏ QORQUD" DASTANI... 67 monoqrafik tədqiqatlarında, həm də “Azərbaycan tarixi”nin müxtəlif illərin akademik nəşrlərində, o cümlədən onun sonuncu yeddicildlik nəşrində dəfələrlə təkrarlanır. Burada Azərbaycandakı etnogenetik proseslər izah edilən zaman, yeri gəlmişkən, yalnız Favstos Buzandda rast gəlinən etnik vahidlərin “poxlar”, “balasiçlər” kimi adlarından istifadə olunduğunu görürük (qulağa xoş gəlsin deyə bəzi müəlliflər həmin adları, müvafiq olaraq, "puхlar", "pахlar", "balasisilər" və s. kimi verirlər). Azərbaycan və Qafqazın etnoqraf və tarixçilərindən adları çəkilən etnik va- hidlərin mövcudluğu, onların dili, ərazisi, sosial və mənəvi həyatı barəsində məlu- mat alınması, bu etnonimlərə digər tarixi əsərlərdə onların rast gəlib-gəlmədikləri haqqında hər hansı əlavə məlumatın eşidilməsi Azərbaycan və bütövlükdə Qafqaz xalqlarının etnik tarixi üçün zəruridir. Azərbaycan tarixçilərinin Favstos Buzandın "Ermənistanın tarixi"nə istinad- ları ilə bağlı onların diqqətinə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik ki, tarixçilə- rimizin mötəbər yazılı tarixi məxəz kimi cidd-cəhdlə qəbul etdikləri Favstos Buzandın "Ermənistan tarixi" adlı əsər, erməni alimlərinin yazdıqları kimi, ilkin olaraq "Povest" və ya "Hekayələr" adlanırdı, yenə də erməni tarixçiləri yazırlar ki, Favstos Buzandın "Ermənistan tarixi" deyilən əsəri fantastik uydurma və möcüzə- lərin şərhi ilə doludur. Belə ki, F.Buzandın əsərinə giriş məqaləsinin müəllifi olan N.S.Xaçikyan göstərir ki, heç bir yazılı məxəzlərə malik olmadan" ... tarixçi F.Buzand erməni xalqının zəngin folkloru, əfsanə və rəvayətləri, matəm mahnıları və epik dastanlarından, o cümlədən "Fars müharibəsi" dastanından geniş istifadə edib”. Oxuculara Moisey Kalankatlının "Aluank ölkəsinin tarixi”ndən bəzi məlu- matları xatırladaq. Belə ki, "Aluank ölkəsinin tarixi”nə müqəddimədə Adəmdən başlayaraq Nuha qədər albanların nəsil şəcərəsi verilir və bunun arxasınca "Bibliya" rəvayətləri əsasında (I kitab, I-II fəsillər) Yafət və onun nəslinin şəcərəsi gəlir. I kitabın IV fəslində oxucuya bəşər övladının yaranışından “Yafətin nəvə-nə- ticələrindən Aran adlı birisinin” dünyaya gəlməsinə qədər baş vermiş hadisələrdən xəbər verilir: “...onun (Aranın) oğlundan Uti, Qardman, Çavdey, Qarqar knyazlıq- larının tayfaları törəyib”. Möcüzə və fantastik əfsanələrlə adıçəkilən əsərin I kitabı- nın VII, X, XXIII fəsillərində, II kitabının V, VI, XVI, XXIX və b. fəsillərində, həmçinin “Vəftizçi İohannın vicdanlı başı haqqında...” adlı Əlavədə tanış ola bilər- siniz. M.Kalankatlının əsərindən müəyyən məqamları şərh edən, onun tərcüməçi və şərhçilərindən erməni tarixçisi Ş.Smbatyan yazır: "Beləliklə, əminliklə demək lazımdır ki, Movses Kalankatlı məlumatlarını onun dövründə çox yayılmış, zaman dolandıqca bir çox təfərrüatını itirmiş və nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə məruz qal- mış şifahi rəvayətlərdən əxz edirdi". Yenə də Moisey Kalankatlının "Aluank ölkəsinin tarixi” abidəsinin nəşrinə ön sözdə Ş.Smbatyan yazır: “... o, (М.Kalankatlı), özündən əvvəlki erməni tarixçi- lərinin - Movses Xorenatsi, Yeqişe, Lazar Parpetsi və Petros Sünetsinin əsərlərin- dən, həmçinin bir sıra erməni katolikoslarının – Güt Araxezatsi (461-478), 68 ZÜMRÜD QULUZADƏ

İohannes Qabelenatsi (557-574), Abraham Albatanetsi (607-615), Maştots Yeliar- detsi (897-898) və b. yazılarından, müxtəlif dastan və əfsanələrdən, övliyaların tər- cümeyi-halından geniş istifadə edib”. Lakin KDQ-nın dastan olması və fantastik məqamları mütəxəssislərdə orada deyilənlərə şübhə və inamsızlıq yaradır, amma tarixçilərimiz erməni və alban tarixşünaslığının məlumatlarının mötəbərliyinə qeyd-şərtsiz inanırlar və erməni xalqının analoji səciyyəli əsərlərinin mötəbərliyi nədənsə şübhə altına alınmır. Təqdim edilmiş məqalədə biz tarixçilərin diqqətini yalnız KDQ dastanına deyil, həm də mübaliğəsiz, əsəri dünyanın hər bir xalqının tarix elminin qürur obyekti ola bilən, Azərbaycanın məşhur tarixçi və mütəfəkkiri Abbasqulu ağa Bakı- xanovun əsəri "Gülüstani-İrəm"ə − "Qafqazın şərq hissəsinin tarixi"nə yönəltməyi zəruri hesab edirik. Postsovet Azərbaycanının tarix elmi nümayəndələrinin Azərbaycan tarixinin yeni tədqiqat metodologiyasını, onun yeni konsepsiyasını, intəhasız axtarışlarını nəzərə alaraq Abbasqulu ağa Bakıxanovun özündə yüksək elmiliklə yüksək tole- rantlığı birləşdirən tarix konsepsiyasını xatırlatmaq istərdik. Əsərdən elmi fənn kimi tarixin konsepsiyasının əsasını təşkil edə biləcək bir fraqment gətiririk. “Gülüstani-İrəm"ə ön sözündə A.Bakıxanov yazırdı: “Əxbar kitabları və asari-ətiqə qalıqları heç bir ölkədə keçmişdə vaqe olan işləri lazımi tərtib və təfsil ilə ifadə edə bilməz. Xüsusilə bu ölkə tayfaların gediş-gəlişi və istilası üzərində hə- mişə iğtişaş və qarışıqlıq meydanı olmuşdur. Bir çox kitab, tarixi sənədlər və maddi mədəniyyət asarı məhv və tələf olmuşdur. Başqa millətlərdən heç birinin tarix kitabları da bu məsələləri layiqlə izah etmir. Bununla bərabər, “öyrənilməsi tama- milə mümkün olmayan bir şeyi tamamilə də tərk etmək olmaz” kəlamının məzmu- nunca bu işə lazım olan vasitələrdən mümkün olanını ələ keçirib dağınıq məsələləri bir-birilə əlaqələndirdim. Mövcud əsərləri nəql və rəvayət olunan xəbərlərlə tutuş- durdum. Tarix yazmaqda lazım gələn qaydalara riayət etdim: mətləbləri müxtəsər və sadə ibarələrlə yazdım, tədricə diqqət etdim və hadisələr arasındakı rabitəni göz- lədim, (bütün bəşəriyyəti vahid ailə, Yer kürəsini isə ümumi vətən sayaraq) millət təəssübündən və vətən tərəfdarlığından çəkindim. Hər bir mətləbi mötəbər sözlər, cürbəcür kitablar və məktublar, sultanların fərmanları, sikkələr, asari-ətiqələrin qalıqları və əhalinin bir məzmunlu müxtəlif təqrir və bəyanları ilə mümkün dərəcə- də əsaslandırmağa çalışdım. İxtilaflı yerlərdə əlamət və nişanələrə istinad və əqli ehtimallara müraciət etdim” . Səciyyəvidir ki, ön sözdə A.Bakıxanov istifadə etdiyi çoxsaylı məxəzlərə to- xunaraq, xüsusi vurğulayır ki, “başqa millətlərdən heç birinin tarix kitabları da bu məsələləri layiqlə izah etmir”. Bu sətirlər sanki KDQ dastanının gələcək tədqiqat- çılarına ünvanlanmışdır. Qaldırılan məsələrin müzakirəsinin, elmi aktuallığı ilə yanaşı, çoxaspektli mənəvi-siyasi əhəmiyyətinin inkaredilməzliyini nəzərə alaraq, onların dövlətçilik tariximiz, etnogenezimiz və tarixşünaslıq konsepsiyamızla bağlı ciddi müzakirə-si- nə ehtiyac var.

BİR DAHA AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞININ MƏXƏZLƏRİ OLAN "KİTABİ DƏDƏ QORQUD" DASTANI... 69

Зумруд Гулузаде

Ещё раз о дастане «Китаби-Деде Горгуд» и произведении «Гюлистани- Ирэм» Аббаскули ага Бакиханова как источниках по азербайджанской историографии

Резюме

В статье внимание акцентируется на двух основных вопросах: 1. Значение эпоса в реконструкции истории и наличие тюркско-огузского государства, возглавля- емого в «Китаби-Деде Горгуд» «шаманом сыном шамана» Баяндур ханом и предше- ствовавшего, по предположенио автора, Албанскому государству, расположенному на территории Южного Кавказа, охватывающей и города Барда и Гянджа, а также роль «государственной огузско-тюркской нации» в этногенезе современных азербай- джанцев. 2. Значение «Гюлистани-Ирэм» Аббаскули ага Бакиханова в реконструкции истории и истории культуры Кавказа и уникальная с научной и нравственной точки зрения исследовательская концепция данного произведения.

Ключевые слова: эпос, «Китаби-Деде Горгуд», Южный Кавказ, огузско- тюркский, «Гюлистани-Ирэм».

Zumrud Guluzade

Once more on the Epos “The Book of Dada Gorgud” and the book “Gulustani Irem” by Abbasgulu Agha Bakikhanov as the Sources of Azerbaijani Historiography

Abstract

All the attention is focused on two most important questions: 1. The meaning of Epos in the reconstruction of history and the presence of the Turkic-Oghuz State, headed by “Shaman-the son of Shaman” – Bayandur khan and his preceding one in "The Book of Dada Gorgud" according to the author’s supposition, the Alban State, situated in the territory of South Caucasus, covering the cities Barda and Ganja, as well as, “State Oghuz- Turkic nation” in the ethnogeny of contemporary Azerbaijanis. 2. The meaing of Gulustani Irem” by Abbasgulu Agha Bakikhanov in the reconstruction of history and culture history of Caucasus and the unigue study ideology of the given work from the scientific and moral point of views.

Key words: Epos, "The Book of Dada Gorgud” , South Caucasus, Oghuz-Turkic, “Gulustani Irem”.

______TÜRKOLOGİYA № 4 2017

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЕ ЦЕНТРЫ CENTRES OF TURKOLOGY

МОМЧИЛ ШОПОВ (Болгария)∗

О ПУТИ БОЛГАРСКОЙ ТЮРКОЛОГИИ

Интерес к тюркологии в Болгарии связан с одной из версий о проис- хождении болгарского народа. Согласно этой теории, у древних болгар на берегах Волги было своё государство и говорили они на тюркском языке. Со- гласно исследованиям, современными «наследниками» древнего протобол- гарского языка являются чувашский и отчасти казанский татарский языки. Когда древние болгары (протоболгары) во главе с ханом Аспарухом перепра- вились через Дунай и создали там новое государство, этот язык со временем стал смешиваться главным образом с языком славянских племен, проживаю- щих на этих территориях. В современном болгарском языке из языка аспару- ховских болгар сохранилось всего лишь несколько слов – причина в том, что письменных памятников этого времени очень мало. Но всё-таки сохранилось около 80 памятников древних болгар, написанных греческими буквами. Сре- ди них Тырновская надпись хана Омуртага, Чаталарская надпись, а также Именник болгарских ханов [1, 44]. Последний был переведен на болгарский профессором Моско Московым. Считается, что слова болярин (боярин), бъбрек (почка), българин (бол- гарин), белег (шрам), сан (чин, звание) и др. являются древнеболгарсками. Также некоторые специалисты утверждают, что имена Борис, Боян, Кузман, а также диалектные слова самсур (нелюбезный), сукман (платье), калпак (го- ловной убор) имеют древнеболгарское происхождение [2, 45]. После болгаро-османских войн в ХІV в., в 1396 г. болгарские земли окончательно перешли в руки Османской империи. Учитывая тот факт, что на этих землях османский язык становится государственным и языком меж- национального общения, необходимо отметить, что за эти годы тюркский элемент в болгарском языке постепенно становится весьма значительным. Одной из основных веток востоковедения является алтаистика. Она представляет собой комплекс научных дисциплин, которые занимаются изу-

∗ Болгария, Софийский университет. E-mail: [email protected] О ПУТИ БОЛГАРСКОЙ ТЮРКОЛОГИИ 71

чением языка, литературы, истории народов, говорящих на алтайских языках (среди них монгольские, тюркские, тунгусо-манчьжурские языки). В Болга- рии также развивается интерес к алтаистике. В этой сфере работали в основ- ном профессор Эмиль Боев и профессор Светла Кыртева. Кыртева, хотя явля- ется ныне кореистом, долгое время работала над вопросами алтаистики, например, писала о родственных названиях в алтайских языках и связи меж- ду корейским и алтайскими языками. Необходимость развития алтаистики в Болгарии заключается в том, что следует исследовать вопрос о происхожде- нии древних болгар и особенностях их языка и культуры. Исследования на данную тематику начинаются в конце ХІХ-начале ХХ в. с трудов профессора Ивана Шишманова „Критический взгляд на вопрос о происхождении протоболгар” и академика Стефана Младенова „Вероятные и мнимые остатки языка Аспаруховых болгар в новоболгарской речи”. Не- смотря на то, что в их времена терминология алтайских языков была недоста- точно развита, в своих трудах они доказывают, что в болгарском языке есть слова, которые существуют также и в других тюркских и алтайских языках. После освобождения Болгарии в 1878 г. большая часть турков, прожи- вающих на территории нового болгарского государства, добровольно пере- езжает в Османскую империю. Однако и после этого многие турки (и му- сульмане в целом) не покидают эту землю и остаются здесь жить. Согласно Берлинскому соглашению, подписанному 13 июля 1878 г., болгарское госу- дарство должно предоставить туркам, не покинувшим страну, все права и свободы, чтобы они могли развивать свою культуру и идентичность без огра- ничений. Это было предусмотрено и в первой болгарской конституции 1879 г. [3, 51]. Таким образом, в 1910-1911-м учебном году в Болгарии функцио- нировало 1 214 школ с преподаванием на османском языке, в которых рабо- тали 1 521 учитель и обучалось 64 103 ученика [4,60]. Некоторые школы бы- ли духовными. Во времена коммунистического режима в Болгарии количе- ство турецких школ со временем уменьшилось, а в середине 80-х гг. ХХ в. их польностью закрыли в связи с так называемым процессом возрождения, когда власть осуществляла попытки уничтожить идентичность болгарских мусуль- ман, изменяя насильственным образом их имена и запрещая им говорить на турецком языке. В связи с этим турецкие газеты и журналы стали печатать на болгарском языке, а болгарское радио приостановило вещание передач на турецком языке. Ещё до освобождения в Болгарии были изданы словари и учебники по османскому языку, их около 20. После этого начали выпускать различные пособия, например, «Османская грамматика» (1906) Петра Сарафова (автор работал преподавателем османского языка в Военной академии). До основа- ния специальности тюркология в Софийском университете им. Святого Кли- мента Охридского, эти труды являлись не только лингвистическими, но и ме- тодическими и практическими пособиями. Большинство из них использова- лось в качестве учебников в военных школах Болгарии. 72 МОМЧИЛ ШОПОВ

Можно сказать, что ещё в 1910-1911 гг. болгарский тюрколог Димитр Гаджанов сделал первые шаги в направлении исследования диалектологии турецкого языка в Болгарии [5, 171]. В Вене Гаджанов защитил свою диссер- тацию на тему «Этнография и первый опыт классификации османских диа- лектов», а позже занимался турецкими говорами на территории нынешней Республики Македония. [6, 19-20]. Большой вклад в изучение турецкого язы- ка в Болгарии внесли также иностранные тюркологи, такие как Т. Ковальский (Польша), Д. Немет, Г. Хазаи (Венгрия), М. Ширалиев (Азербайджан) [7, 172]. В 1952 г. в Софийском унивеситете было открыто отделение по специ- альности «Турецкая филология». Сначала на кафедре работали тюркологи из СССР, в частности из Азербайджанской ССР – академик М. Ширалиев и профессор Х. Мирзазаде [8, 29]. Вместе с ними начали преподавать будущий профессор Эмиль Боев, а также Рыза Моллов и его супруга Мефкуре Молло- ва, которая позже была изгнана коммунистическим режимом и переехала в Париж. Позже, в 1961 г., специальность «турецкая филология» была пере- именована в «ориенталистику» и вместе с турецким студенты изучали также арабский и персидский языки. В 1978 г. временно был приостановлен прием новых студентов [9, 116]. Сведений о количестве студентов по данной специ- альности в разные годы нет. У преподавателей и студентов почти не было связей с академической общностью в соседней Турции, т.к. тогда страна счи- талась капиталистической. После 60-х гг. ХХ в. можно уже говорить о болгарской школе тюрколо- гии. Новый этап в развитии болгарской тюркологии начинается с изучения и исследования других тюркских языков: казахского, чувашского, татарского, азербайджанского. С 2013 г. в Центре восточных языков и культур Софий- ского университета функционирует Центр азербайджанского языка и культу- ры (совместно с Бакинским славянским университетом), а с 2015 г. – Центр изучения казахского языка, истории и культуры. Знакомство читателя с турецкой литературой в Болгарии стало воз- можно благодаря переводу отдельных произведений турецких авторов. В ос- новном это были авторы с левыми убеждениями, такие как Назым Хикмет, Сабахаттин Али, Азиз Несин и др. Исследование же турецкой литературы началось позднее в 60-ых гг [10, 250]. В середине 1990-х гг. в Шуменском университете им. Епископа Кон- стантина Преславского на факультете гуманитарных наук было открыто от- деление по специальности турецкая филология. Кроме того, турецкий язык также изучают в Пловдивском университете им. Паисия Хилендарского. Долгие годы болгарские тюркологи защищали честь болгарской тюр- кологии своими работами и вкладами в науку. Например, профессор Эмиль Боев и доцент Юлия Кирилова занимались происхождением, грамматикой и диалектологией турецкого и других тюркских языков. Профессор Борис Нед- ков, профессор Стоянка Кендерова, доцент Мария Мрывкарова-Михайлова и О ПУТИ БОЛГАРСКОЙ ТЮРКОЛОГИИ 73

Гылыб Гылыбов достигли успеха в области исследования османского языка. Благодаря их труду многие документы и письменные памятники на осман- ском языке были прочитаны и, таким образом, пролился свет на некоторые вопросы болгарской истории. Профессор Эмиль Боев, изучавший турецкую филологию в Софийском университете, впоследствии работавший учителем турецкого языка в южно- болгарском городе Кырджали, является одним из символов болгарской тюр- кологии. Его научные интересы были сосредоточены на происхождении тюркских языков и их диалектологии, в частности, балканского диалекта ту- рецкого и татарского языков. Хотя болгарская тюркология принимает классификацию тюркских язы- ков Н. А. Баскакова, Эмиль Боев успел ввести некоторые изменения в его классификацию, и выглядит она следующим образом: хуноболгарская ветвь, кипчакско-огузская ветвь, уйгурско-сакайская ветвь [11, 16]. Профессором Боевым было написано много статей о гагаузах в Бол- гарии и СССР. Кроме турецкого, профессор Боев преподавал также казахский и крымскотатарский языки. В 2016 г. после post mortem был издан его труд «Татары и татарские говоры в Болгарии». В 1988-1989 учебном году по предложению доцента Мрывкаровой- Михайловой в учебный план отделения тюркологии Софийского университе- та была введена дисциплина «история и историческая грамматика турецкого языка». В программу дисциплины входят не только стандартные исследова- ния исторической морфологии, синтаксиса и лексикологии, но также место славянских и болгарских слов в турецком литературном языке [12, 7]. Во время курса об османской дипломатии студенты, обучающиеся по этой спе- циальности, могут ознакомиться с некоторыми документами в отделе ориен- талистики Национальной библиотеки им. Святых Кирилла и Мефодия [13, 30]. В различные годы по этой специальности обучались студенты из КНДР, Кипра, Румынии, Украины, Молдовы, Монголии, Сирии, Дании, КНР, Албании, Македонии, Германии и Казахстана [14, 31]. После демократических перемен в Болгарии в 1989 г. интерес к турец- кому языку был обусловлен необходимостью подготовить специалистов, расширить практическую сторону, которая необходима болгарской науке. Так, например, болгарские тюркологи должны более глубоко заняться иссле- дованиями в области исторической фонетики турецкого языка. Как известно, эта область недостаточно развита, тем более сам процесс исследования сло- жен, т.к. с помощью арабского алфавита нельзя отразить звуковую систему и, в частности, вокализм турецкого языка. Некоторые проблемы морфологии, например, связанные с частями речи, а также некоторые морфосинтаксиче- ские проблемы ожидают своего решения. Существуют также проблемы в процессе изучения глагольной, а точнее темпоральной системы турецкого языка. Ещё один важный вопрос исследований в тюркологии – это граммати- 74 МОМЧИЛ ШОПОВ

ческий семантический синкретизм собственнотурецких служебных слов. Учитывая тот факт, что только в болгарском языке из всех остальных славян- ских языков существует сильно развитая темпоральная система (в болгар- ском языке 9 глагольных времен), необходимо продолжить работу в области сравнительной грамматики.

ЛИТЕРАТУРА

1. Георгиев, С. Русинов, Р. Учебник по лексикология на българския език. София: „Наука и изкуство”, 1983. 2. Георгиев, С. Русинов, Р. Учебник по лексикология на българския език. София: „Наука и изкуство”, 1983. 3. Şimşir, B. Bulgaristan Türkleri. İstanbul: “Bilgi Yayınevi”, 2009. 4. Şimşir, B. Bulgaristan Türkleri. İstanbul: “Bilgi Yayınevi”, 2009. 5. Boev, E. Bulgaristan’da Türk Diyalektolojisiyle İlgili Çalışmalar. “IX Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966”. Ankara: “Türk Dil Kurumu Basınevi”, 1968. 6. Коларова, Й. Знакови фигури по пътя на тюркологията в най-старото висше училище в България. „Тюркологията: настояще и бъдеще. 60 години специалност „Тюркология” в Софийския университет „Св. Климент Охридски”. София: Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, 2012. 7. Boev, E. Bulgaristan’da Türk Diyalektolojisiyle İlgili Çalışmalar. “IX Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966”. Ankara: “Türk Dil Kurumu Basınevi”, 1968. 8. Zhelyazkova, Zh. Sofya “Sveti Kliment Ohridski” Üniversitesi’nde Türkçe Öğretimi. “I. ve II. Uluslararası Ortak Türk Dili ve Kültürü Araştırmaları”. Çanakkale: “Nobel Yayın Dağıtım”, 2009. 9. Груев, М. Кальонски, А. Възродителният процес. Мюсюлманските общности и комунистическият режим. София: „Сиела”, 2008. 10. Şimşir, B. Bulgaristan Türkleri. İstanbul: “Bilgi Yayınevi”, 2009. 11. Боев, Е. Тюркология – реалност и терминология. В-к „Студентска трибуна”, 6 юли 1989, 41/1426, година XLI. Приложение. 12. Мръвкарова-Михайлова, М. Помагало по история и историческа граматика на турски език. София: Университетско издателство „Св. Климент Охридски”, 2004. 13. Zhelyazkova, Zh. Sofya “Sveti Kliment Ohridski” Üniversitesi’nde Türkçe Öğretimi. “I. ve II. Uluslararası Ortak Türk Dili ve Kültürü Araştırmaları”. Çanakkale: “Nobel Yayın Dağıtım”, 2009. 14. Zhelyazkova, Zh. Sofya “Sveti Kliment Ohridski” Üniversitesi’nde Türkçe Öğretimi. “I. ve II. Uluslararası Ortak Türk Dili ve Kültürü Araştırmaları”. Çanakkale: “Nobel Yayın Dağıtım”, 2009.

______TÜRKOLOGİYA № 4 2017

REDAKSİYAYA MƏKTUB ПИСЬМО В РЕДАКЦИЮ LETTER TO EDITORIAL OFFICE

Türkologiya jurnalı, Sovyet devri Türkolojisi’nin önemli bir mirası olarak bugün de yayın hayatına devam etmektedir. 1970-1992 yılları arasında Sovyetskaya Türkologiya adıyla yayımlanan dergi, o dönemdeki Sovyet Türkolojisi’nin birçok önemli isminin araştır- malarını içine alan büyük bir külliyattır. Sovyet döneminde Memmedağa Şiraliyev, Edhem Tenişev gibi tanınmış Türkolog- ların redaktörlüğünde çıkan dergi, bağımsızlık kazanıldıktan sonra Azerbaycan Millî İlimler Akademisi tarafından Türkologiya adıyla neşredilmeye devam etmiştir. Bu dönemin redaktörleri Ağamusa Ahundov, Tovfik Hacıyev gibi Azerbaycan’ın tanınmış dilcileridir. 2016 yılından itibaren derginin redaktörlüğünü Akademik Kemal Abdulla yürütmektedir. Azerbaycan Millî İlimler Akademisi’nin bu tarihî mirası devam ettirmesi, Türko- loji’nin tarihî temeller üzerine oturtulması ve devamlılığı açısından mühimdir. Ben eminim ki dergi Türklük biliminin son nailiyyetlerinden istifade etmekle kalmayacak, kendisi de orijinal araştırmalarla Türkoloji’ye yeni ufuklar açacaktır. Esasen son sayılarında görülen dikkat çekici makale ve araştırmalar bu konudaki ümitlerimizi pekiştirmektedir. Derginin, Türkoloji’nin bütün alanlarına, dil, tarih, edebiyat, mitoloji, kültür ve güzel sanatlara da yer vermesi olumlu bir yaklaşımdır. Çünkü Türkoloji, bütün Türklük âleminin her şeyiyle ilgilenen bir bilim dalıdır. Türkologiya’nın, Azerbaycan dışındaki Türkologlardan da makale derc etmesi, onun milletler arası tanınmışlığına yardım edecektir. Bu dergi sayesinde Bakü’nün, Türkoloji için önemli bir merkez hâline geleceğine inanıyorum.

Ahmet Bican Ercilasun (Türkiye)

Türkologiya is a worthy addition to the growing number of journals dealing with Turkology. It covers a broad range of subjects ranging from contemporary affairs in the Turkic World to questions pertaining to Ancient Turkic runiform inscriptions and traditional Turkic epics such as the "Kitab-ı Dede Qorqut." Peter Golden (USA)

76 REDAKSİYAYA MƏKTUB

Dergileri “hür tefekkürün kalesi…” diye nitelemişti Cemil Meriç… Her bir yazıda yazarların hür düşünceleri, farklı bakış açıları yükselen bu kalenin yapı taşlarıdır âdeta… Türkologiya da Türklük bilimi araştırmalarının bir kalesi olarak yükselmektedir. Her biri birbirinden değerli makaleleriyle, araştırma yazılarıyla, özel bölümleriyle Türkologiya bilim dünyamızın değerli bir bilim dergisi hâline gelmiştir. Bunda hiç kuşku- suz bir geleneğin katkısı, Şireliyevlerin, Demirçizadelerin, Budagovaların, Ahundovların, Hacıyevlerin mirası ve derginin sayfalarını bilgileriyle, araştırmalarıyla, buluşlarıyla süsleyen pek çok Türklük bilimcinin emeği vardır. Türkologiya, bugün yalnız Azerbaycan Türklük bilimi sahasının değil Türk dünyasının ve bütün dünya Türklük bilimi çevrelerinin dergisi olmuştur artık… Dünyanın her yerinden Türkologların binbir emekle yürüttükleri araştırmalar Türkologiya’nın sayfalarında canlanmaktadır. Azerbaycan’ın yetiştirdiği büyük âlim, araştırmacı, yazar, düşünür Kamal Abdullayev’in yönetiminde Türkologiya, bugün artık dünya Türkolojisinin en önemli yayın organı durumuna gelmiştir. Dünyanın önde gelen atıf dizinleme (indeks) kuruluşları tarafından taranmaya başlaması da Türkologiya’nın bu başarısının taçlanmasıdır. Bütün bunlar Türkologiya’ya büyük sorumluluklar yüklemektedir. Ulaşılan bu seviyenin yalnızca korunması değil daha da yükseltilmesi, Türklük bilimi denilince akla gelen ilk dergi olma özelliğinin yaşatılması için makalelerin titizlikle değerlendirilmesi uygulaması taviz verilmeden devam ettirilmelidir. Türklük biliminin çeşitli alanlarına ve konularına yönelik proje araştırmalarına da yer verilmesi bilimde güncelliği sağlayacaktır. Devam etmekte olan projeler hakkında dergide yayımlanacak yazılar ise projelerde daha sağlıklı sonuçlara ulaşılmasına katkıda bulunacaktır. Başta başredaktör Kamal Abdullayev ve mesul kâtibi Elçin İbrahimov olmak üzere emeği geçen herkese teşekkür ediyor, Türkologiya’ya nice uzun ve başarılı yayın hayatı diliyorum.

Şükrü Halûk Akalın (Türkiye)

Azerbaycan Milli İlimler Akadamisi Riyaset Heyeti tarafından yılda dörd defa olarak yayınlanan Türkologiya dergisinin üçüncü sayısı elime ulaştı ve içinde birbirinden ilginç ve çok değerli bilimsel makaleleleri büyük bir dikkatle okudum. Büyük ölçüde ilmi tarafsızlığı koruyan ve dünyanın her tarafındaki Türkologların çalışmalarına İngilizce, Rusça, Türkçe olarak yer veren böyle bir derginin büyük bir boşluğu dolduracağı inancındayım... Bütün dergi çalışanlarına ve katkıda bulunanlara başarılar diliyorum.

Orhan Aras (Almaniya)

______TÜRKOLOGİYA № 4 2017

RESENZİYALAR РЕЦЕНЗИИ REVIEWS

AZƏRBAYCAN MULTİKULTURALİZMİ (Ali məktəblər üçün dərslik) Bakı, BBMM, 2017, 416 səh.

reallıqlarını hər zaman özündə əks etdirmişdir. Bəzən cəmiyyətdə multikulturalizm siyasətinin gələcəyi haqqında qaramsal fikirlərin səslənmə- sinə şahid oluruq. Qeyd etmək istərdik ki, zamanla bəlkə də multikulturalizm termin olaraq yerini başqa bir anlayışa buraxacaq, ancaq multikulturalizm ideyaları hər nə ad altında olursa- olsun birgəyaşayışın əsas aparıcı aktorlarını təş- kil edəcəkdir. Bu baxımdan hörmətli akademiki- miz Kamal Abdullanın rəhbərliyi altında ərsəyə gələn Azərbaycan multikulturalizminin ideya-siyasi istiqamətlərini müyyənləşdirən sisilə nəşrlər təqdirəlayiqdir. İstər "Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları", istərsə "Azər- baycan multikulturalizmi" dərsliyi, istərsə də hazırda nəşrə hazırlanan Azərbaycan multikulturalizminin fəlsəfi və siyasi-hüquqi qaynaqları bunun bariz nümunəsidir. Çünki, gələcəkdə bu nəşrlər Azərbaycanda tolerant və multikultural ənənənin tarixən mövcud olduğuna işıq tutacaq- lar. Burada isə biz daha çox "Azərbaycan multikulturalizmi" dərsliyinin elmi-fəlsəfi və metodoloji əhəmiyyətindən bəhs edəcəyik. Belə ki, "Azərbaycan multikulturalizmi" dərsliyi yalnız ali təhsil məktəblərində təhsil alan tələbə və müəllim heyətinin müraciət etdiyi kitab deyil, Azərbaycan multikulturalizmi öz spesifik həm də "Azərbaycan multikulturalizm" modeli- xüsusiyyətləri ilə digər multikulturalizm model- nin ədəbi, fəlsəfi, publisistik, elmi və metodoloji lərindən fərqlənməkdədir. Belə ki, özündə birlik əsasının işlənildiyi dəyərli mənbədir. "Azərbay- bərabərlik, əməkdaşlıq, dostluq, barış və s. digər can multikulturalizmi" dərsliyi üç hissə yeddi ülvi və rasional hisləri ehtiva etsə də, siyasi fəsildən ibarətdir. Birinci bölüm həm də giriş müstəvidə multikulturalizm fərqli dərk olun- mahiyyətində hazırlanmış, burada əsasən multi- maqdadır. kulturalizmin mahiyyəti, predmeti, metodları, Bu gün adına multikulturalizm dediyimiz, funksiyaları araşdırılmış, multikulturalizm etnik- ancaq ta qədimdən vəhdət və harmoniyaya əsas- mədəni müxtəlifliklərin tənzimlənməsinin əsas lanan birgəyaşayış ənənəsi Azərbaycan xalqının fenomeni kimi təqdim edilmişdir. Bildiyimiz 78 RESENZİYALAR kimi, multikulturalizmin müxtəlif yanaşmaları baş nazir Devid Kemeron və Almaniyanın Kans- mövcuddur. Bu da multikulturalizmi dövlət siya- leri Angela Merkel kimi dövlət xadimləri multi- səti kimi qəbul etmiş dövlətin milli-mənəvi də- kulturalizmin iflasa uğradığını qeyd etdilər. yərlər sistemi və tarixindən asılıdır. Bu baxım- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham dan multikulturalizmin dərki cəmiyyətdən-cə- Əliyev isə əksinə, multikulturalizmi dövlət siya- miyyətə dəyişməkdədir. Məsələn, bəzi Avropa səti kimi qəbul etdi və bu istiqamətdə ciddi mə- ölkələrindəki multikulturalizm modeli haradasa nada tədbirlər planının hazırlanması tapşırığını milli-etnik azlıqların və dinlərin assimilyasiyası- verdi. Bu baxımdan Kamal Abdulla Azərbaycanı nı qarşıya məqsəd qoysa da, Azərbaycan sosial multikulturalizmin nikbin tərəfi, multikulturaliz- ədalət, imkanların bərabərliyi və demokratiya ki- min iflasa uğradığını qeyd edənləri isə bədbin mi anlayışları Azərbaycan multikulturalizm mo- tərəf olaraq xarakterizə etmişdir. Çünki Azər- delinin əsasına çevirmişdir. Belə ki, Azərbayca- baycanın multikulturalizm modeli diskriptiv və nın multikulturalizm modeli etnik-mədəni qrup- normativ xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir. Yə- ların birgəyaşayışını özündə ehtiva edir ki, bu da ni Azərbaycanda yaşayan bütün etnik-mədəni sosial-tarixi situasiyanı xarakterizə edir. Kanada- qruplar bütün hüquqi normativ və liberal dəyər- lı Pol Dyumoçelin “Müqayisəli multikultura- lər baxımından bərabərhüquqlu olmaqla yanaşı, lizm” məqaləsində də qeyd etdiyi kimi, bu onlar həm də ölkənin həyatında və inkişafında da durum deskriptiv (təsviredici) multikulturalizm titullu xalqla eyni hüquqları bölüşürlər. Bu onu kimi xarakterizə olunur. Multikulturalizmin döv- göstərir ki, Azərbaycanda etnik-mədəni qruplar lət siyasəti kimi qəbul edilməsi və nəhayət bu arasında dialoq mədəniyyəti tarixən mövcud ol- durumun ədalət müstəvisində dəyərlərndilməsi muş və bu gün də vardır. normativ multikulturalizmi ifadə edir ki, bu da Yəni insan ona görə insan kimi təşəkkül məhz Azərbaycan multikulturalizm modelinin tapır ki, onun ona öz özgünlüyünü anlamağa kö- əsas prinsipləri ilə üst-üstə düşür. Məhz bu ki- mək edən dialoq apardığı “başqası” da vardır. tabda bu məsələlər toxunulmuş, olduqça yerinə Əgər insan başqasını var saymazsa, onunla bölü- düşən interpritasiyalarla zənginləşdirilmişdir. şüb paylaşmazsa, demək, təcrid yolunu seçmiş- Burada həmçinin multikulturalizmin zəif dir. Təcrid yolu isə özlüyündə fundamentalizm, və güclü formalarından bəhs edilmişdir. Belə ki, radikalizm, ekstremizm kimi mənfi tendensiyala- burada London İqtisadiyyat Məktəbinin profes- rın ortaya çıxması deməkdir. Cəmiyyətdə bu ki- soru Çandran Kukatsanın fikirlərinə əsaslanaraq mi halların ortaya çıxmaması, milli və regional qeyd edilir ki, multikulturalizmin zəif forması təhlükəsizlik üçün məhz önləyici tədbirlərin alın- milli-etnik və mədəni qrupların titullu etnos və ması vacibdir. Məhz Azərbaycan Respublikası- ya xalqın hakim dəyərləri içərisində zorla nın Prezidenti İlham Əliyev bu istiqamətdə sil- olmasa da, ancaq müəyyən səbəblərdən əriməsi sillə tədbirlər həyata keçirdi. Bu gün artıq "Bakı və ya assimilyasiya olması ilə nəticələnir. Güclü Prosesi" kimi bütün dünyaya səs salan Bakı multikulturalizmdə isə milli azlıqlara öz etnik- Humanitar Forumu bunun ən parlaq nümunə- mədəni dəyərlərini qorumaq üçün azadlıqlar sidir. İkinci Bakı Humanitar Forumunda Azər- verməklə yanaşı, onlar həm də yaşadıqları cə- baycanın birinci vitse-prezidenti, ölkənin birinci miyyətin bütün sahələrində fəal iştirak edirlər. xanımı, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməram- Məhz Azərbaycan multikulturalizmi güclü mul- lı səfiri Mehriban xanım Əliyeva məhz qlobal tikulturalizmə daxildir ki, bu coğrafiyada yaşa- səviyyədə dialoq kimi başa düşülən, müasir dün- yan bütün milli, etnik və mədəni qrupların nü- yada zəruriliyi kəskin duyulan qlobal etikanın mayəndələri saylarınan aslı olmayaraq Azərbay- əhəmiyyətini vurğulamışdır. Çünki “Qlobal canın bərabərhüquqlu vətəndaşları olaraq bu etika” özlüyündə “başqası” anlayışının dərkini cəmiyyətin qurulması və inkişafında bərabər daha da aktuallaşdırır. Dünya birdir, ancaq mə- iştirak etmişlər. dəni cəhətdən müxtəlifdir, yəni çoxçeşidlidir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Məhz, bu çoxçeşidlilik arasında vəhdət yaratmaq akademik Kamal Abdullayevin da multikultura- üçün dialoqa ehtiyac vardır. lizm haqqındakı təsnifatı olduqca maraq doğur- Yuxarıda qeyd edilən əhəmiyyətli prob- maqdadır. Belə ki, o, multikulturalizmin nikbin lemləri özündə ehtiva edən “Azərbaycan multi- və bədbin təzahürlərindən bəhs edir. Bildiyimiz kulturalizmi” dərsliyi məhz maarifçilik missiyası kimi, son dövrlər Qərbi Avropa ölkələrinin bəzi ilə işlənilib hazırlanmışdır. Belə ki, burada digər dövlət başçıları, xüsusən də İngiltərənin sabiq əhəmiyyətli məsələlərdən biri Azərbaycan multi- RESENZİYALAR 79 kulturalizminin qaynaqları mövzusudur. Burada mətləndirilir. Azərbaycan sivilizasiyalararası bir göstərilmişdir ki, Azərbaycan multikulturalizmi körpüdür. Həm coğrafi, həm siyasi, həm bütün zəngin ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi, publisistik, mə- başqa cəhətlərdən Azərbaycan bir ölkədir. Bizim dəni və siyasi qaynaqlarla zəngindir. Bu fəsildə təcrübəmiz öyrənilir” fikrinə istinad edilərək ədəbi-bədii, fəlsəfi, siyasi və publisistik qay- göstərilmişdir ki, Azərbaycan “Bakı Prosesi” naqlardan başlayaraq mətbəxə qədər Azərbaycan çərçivəsində yuxarıda qarşıya məqsəd qoyulan multikulturalizminin əsasları işlənilib ortaya qo- missiyaları həyata keçirə bilmişdir. yulmuşdur. Qeyd etmək istərdik ki, bu, doğru- “Azərbaycan multikulturalizmi” dərsliyi- dan da, unikal bir tədqiqat işidir, çünki burada nə nin digər əhəmiyyətli tərəflərindən biri məhz qədərdə multikultural ideyalar mətin və şeir mis- Azərbaycan multikulturalizm modelinin digər ralarında mövcud olsa da, bunların araşdırılıb or- Kanada, Avstraliya, ABŞ, Fransa, İspaniya, Tür- taya çıxarılması və yeni baxış bucağı ilə inter- kiyə, Gürcüstan, Rusiya, Moldova, İndoneziya pretasiya olunması bu kitabı xüsusi edir. və s. modelləri ilə müqayisəli araşdırılması və Yenə, bu kitabda diqqət çəkən fəsillərdən onlar arasında olan oxşar və fərqli tərəflərin biri məhz “Multikulturalizm və Azərbaycan Res- ortaya qoyulmasıdır. Burada bu ölkələrin multi- publikasının xarici siyasəti”dir. Belə ki, burada kulturalizm dərkləri və onların cəmiyyətdəki tə- “Bakı Prosesi”ninin mahiyyəti şərh edilmiş və zahürləri müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır. Bu qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan tolerant və mul- isə bizə imkan verir ki, multikulturalizmi müqa- tikultural dəyərlərə sahib, həmişə sülhdən yana, yisəli şəkildə öyrənək. regionda və dünyada əmin-amanlığın və barışın Nəticə olaraq deyə bilərik ki, “Azərbay- tərəfdarıdır. Belə ki, bu proses daxilində həyata can multikulturalizmi” dərsliyi zamanında işlə- keçirilən bütün tədbirlər ona xidmət edir ki, nilib hazırlanmış dəyərli bir dərs vəsaiti olmaqla Azərbaycanın bütün reallıqları, həmçinin Dağlıq bərabər, həm də geniş oxucu kütləsinə xitabən Qarabağ problemi və onun ətrafında baş verən yazılmış elmi-fəlsəfi, ədəbi-bədii, siyasi və mə- bütün hadisələr beynəlxalq aləmin diqqətinə çat- dəni əhəmiyyətə və maarifləndirici xüsusiyyətə dırılsın və burada Azərbaycan Respublikasının malik dəyərli elmi əsərdir. Akademik Kamal Ab- Prezidenti İlham Əliyevin bu “Azərbaycan dün- dullanın elmi redaktorluğu ilə ərsəyə gələn bu yada multikulturalizmin mərkəzi kimi tanınır. dəyərli əsərin gələcəyə işıq tutacağına inanırıq. Dünyada Azərbaycanın nadir yolu yüksək qiy-

İlham Məmmədzadə

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

______

80 RESENZİYALAR

MUSTAFA S. KAÇALİN. OĞUZLARIN DİLİYLE DEDEM KORKUDUN KİTABI Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2017, 911 sayfa.

Uruz çıkardugı boyı beyan èder, İç Oguza Taş Oguz câsi olup Beyrek öldügi boyı beyan èder, bölümlerinde destanın metinleri Türkçe öz- gün şekliyle geniş şekilde belirtilmektedir. Eserin Oguz-name adlanan kısmında Oğuzlar hakkında bilgi veriliyor. Kitabın bu kıs- mı Türklerin kökeni açısından en önemli kay- naklardan biri olma özelliğini taşımaktadır. Ese- rin Hikayet-i Korkud Ata [Mukaddime], al-hika- yatu ’1-avvalu, Dede Korkud Hikâyelerine Dair - Walter RUBEN, Dirse Han oğlı Boğaç Han boyunu beyan eder, Salur Kazan’ın evinin [çadı- rının] yağmalandığı boyu beyan eder, Bay Bora Bey Oğlu Bamsı Beyrek boyunu beyan eder, Ka- zan Beyin oğlu Uruz Beyin tutsak olduğu boyu beyan eder, Duha Koca oğlu Deli Domrul boyunu beyan eder, Kanlı Koca oğlu Kanturalı boyunu beyan eder, Kadılık Koca oğlu Yeğenek boyunu beyan eder, Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü boyu beyan eder, Beğil oğlu Emren’in boyunu beyan eder, Öşün Koca oğlu Seğrek boyunu beyan eder, Salur Kazan’ın tutsak olup oğlu Uruz’un çıkardığı boyu beyan eder, İç Oğuz’a Dış Oğuz’un asi olup Beyreğin öldüğü boyu beyan eder, Hikayet-i Oguz-name-yi Kazan Bèg ve Gayrı, Hikayet-i [Dirse] Han oglı Bogaç Han, 2017 yılında Türk Dil Kurumu Başkanı Hikayet-i Bamsı Beryik, Hikayet-i Salur Kaza- Prof. Dr. Mustafa S. KAÇALİN tarafından nuñ evi yagmalandugıdur, Hikayet-i Kazan Be- Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı adlı güñ oglı Uruz Han dutsak oldugıdur, Hikayet-i eser yayımlandı. Oğuzların Diliyle Dedem Kor- Kazılık Koca oglı Yegenek Beg, Hikayet-i Taş kudun Kitabı gerçek bir “Türk Kimliği” kitabı- Oguz İç Oguza casi olup Beryek vefatı, bölümle- dır. Eser Türklerin tarihi, dili, edebiyatı, folklo- ri de okuyucusuna bir başka şekilde takdim edil- ru, mitolojisi, kültürü, coğrafyası, sosyolojisi mektedir. açısından çok değerli bir kaynaktır. Kitap Ön Dedem Korkudun Kitabı tıpkı çevrede an- sözle başlıyor. Yazar Ön söz kısmında ve Kitab-ı latılan ve dinlenilen Köroğlu Destanı gibi bir bir Dedem Korkud cala lisani ta’ife-yi Oguzan’da hikâyeler bütünüdür. Metin Dışı Kayıtlar bölümünde Dedem Korkud Dedem Korkut Kitabı’nın coğrafyası Do- Kitabı hakkında bilgileri paylaşıyor. Eserin Mu- ğu Anadolu. Türkler buraya 1071’den sonra kaddime, Dirse Han oglı Bogaç Han bo[yı]nı be- yerleştiler. Oğuz Kağan Destanı1’ndaki gibi bu yan èder, Salur Kazanuñ èvi yagmalandugı boyı beyan èder, Bay Bora Beg oglı Bamsı Beyrek 1 boyını beyan èder, Kazan Beg oglı Uruz Begüñ Kâşğarlı Mahmud [1008-1085]’a göre Alp Er-Tonga İran söylencesi FİRDEVSÎ [934-1020]’nin Şah-nama [Tûs980?~ tutsak oldugı boyı beyan èder, Duha Koca oglı 1004]’sinde Turan kağanı olarak sözü edilen Afrasyabdır. Deli Domrul boyını beyan èder, Kañlı Koca oglı Divanu Lugati ’t-Turk’teki ağıt parçalarında adı geçen Alp Er- Kanturalı boyını beyan èder, Kadılık Koca oglı Tonga, büyük bir olasılıkla, 713’te Bèşbalık akınına çıkan Yègenek boyını beyan èder, Basat Depegözi Kapgan Kagan [665-716]’ın 714 [Şubat ~ Mart] pars yılında şehir surları önünde pusuya düşürülerek öldürülen ve ölümü öldürdigi boyı beyân èder, Begil oglı Emrenüñ Türkleri büyük bir acıya ve yasa boğan oğlu Tonga Tègindir. boyını beyân èder, Öşün Koca oglı Segrek Tonga Tègin’in yoğ töreni 715 [Şubat 9’dan az sonra] tavşan boyını beyân èder, Salur Kazan tutsak olup oglı yılında yapılmıştır (ERCİLÂSUN: “Alp Er Tonga’ya Âit Bâzı Sözler”; ESİN: “Tonga-Alp-Er”; TEKİN, T.: “Karahanlı RESENZİYALAR 81 metinde de Moğolca kelimelerin bulunması 1327 yılında Bursa’da Or Han [1324- 1362] Çinggis Kağan [1167-1227]’dan sonraki döne- tarafından kestirildi. Buna göre hikâyeler Moğol min izlerini taşıdığını gösterir. Eldeki yazmalar, döneminde [1239-1327] ateşli silahların kullanıl- 16. yy. sonlarından2 kalma olsa bile hikâyelerin masından önce oluşmuş olmalıdır5. doğduğu, oluştuğu dönemin diliyle anlatımını Asya’da Çinggis Kağan [1167-1227]’dan saklamış olmalı. Bir metin bir dönemden sonra sonra daha da etkinleşen Moğol rüzgârının göçe ana dokusu değişecek biçimde yeni kelimelerle zorladığı Türklerin Anadolu’ya gelişlerini, dağı- anlatılır olamaz. Eski kelimeler anlaşılmazlıklar- lan Anadolu Selçuklularından [1075-1308] sonra dan dolayı anlaşılan yeni kılıklara yavaş yavaş beylikler dönemindeki yurt tutma mücadelele- bürünebilir, o kadar. Bu belirleme, geriye gidişin rini; Abbaslılar [750-1258] döneminde Fatıma- başlangıcını koymak içindi. ad-DAVADDARÎ’- lılar [909-1171] tarafından Necid’den çıkarılarak nin bu hikâyelerden haberi olduğuna göre3, ge- önce Mısır, ardından da Kuzey Afrika’ya sürülen riye bir dikkat noktası kalıyor. Hikâyelerde ateşli Hilaloğullarının [Tü. Aybekoğulları] göç ve kah- silahlara ilişkin bir kayıt yok. Top Avrupa’da ramanlık destanlarıyla karşılaştırmağa değer. 1343-1346’da kullanıldı4. İlk Osmanlı akçası Aşağı yukarı aynı dönemlerde oluşan Hilaloğul- larının kol destanları da toplu yerlerde saz eşli- ğinde anlatılıp dinlenmesi bakımından Köroğ- lu’na, yerin değişip kişilerin değişmemesi ya da Dönemi Türk Şiiri”). alp er tonga ‘savaşçı erkek pars’ anlamındaki bu ad = a+farsi+alp ‘Fars olmayan yiğit’ olabilir kişilerin aynı kalıp hâdiselerin yeni yerleşilen mi? Bir de Fars < phars ~ pars ~ bars ‘tonga’. İlk Mısır yerlere uyarlanarak yaşatılması bakımından firavununun ansızın ölen oğlu MENAROS’un adına yakılan (Bamsı Beyrek boyu gibi) Dedem Korkut boyla- ağıt aynı zamanda Mısırlıların millî yürüyüş ezgileridir de. 6 Fenike’de, Kıbrıs’ta ve daha başka yerlerde de okunur, ama rına benzerlik gösterir . ülkesine göre ayrı adlar verilir. Yunanlılar Linos adını Îran Sasanlı (Pahlavi) [224-651] devleti vermişlerdir (HERODOTOS: Herodot Tarihi: II. bölüm § 79). şahlarından olup Ila boyundaki batı Kök Türk Oluşumundan 360 yıl sonra dağınık da olsa parçalarını kağanı İştemi Yabgu [553-576]’nun kızı Ki- bulabildiğimiz Alp Er-Tonga Tègin ağıtı kadar mühim olan Oğuz Kağan Destanı’ndan Kâşgarlı’nın eserinde iz bulunmayan’la evlenmesinden doğan oğlu IV. Hurmuz ması ilgi çekicidir. Gerek Kâşgarlı’nın eserinde bulunmaması, [579-596] Türkoğlu sanıyla anılan, adaleti İran gerek Mo. sözcüklerin fazlaca görülmesi, gerek yazı tarzı ve Arap edebiyatlarında dilden dile dolaşan, Oğuz Kağan Destanı’nı, Gazan Han [1295-1304] ya da sonrası yılların bir yadigârı olduğu sonucuna götürüyor (SÜMER: kendisine verilen anōşag ruvan ‘ölümsüz ruh’ Oğuzlar: 272. ROUX: “Quelques objets numineux des Turcs adı önce noşin-ravan’a sonra da noşirvan ~ no- et des Mongols I. Le bonnet et la ceinture”, 59. s.). Oğuz şirvan’a (Ar. halid) dönüşen I. Husrav [şahlığı Kağan Destanı ve Manas Destanı’ndaki destan sözcükleri, bir 531- 578]’den nakledilen bilgece sözler önce bu kişinin övünçle anlatılan durumları anlamında manakib ‘övgünlükler’ diye anlaşılmalıdır. kitabın mukaddimesinde Korkut Ata’nın diliyle 2 ÖZTELLİ: “Dedem Korkut Üzerine Yeni Bazı Düşünce ve yerlileştirilmiş sonra da ataların dilinden söylen- Görüşler”; BAYKARA: “Dede Korkut Kitabı Üzerine Notlar”. miştir7. 3 ad-DAVADDARÎ: Duraru ’t-Tican va Guraru ’t-Tavarihi ’l- Azman: 202a-b. yr. Bu eser 1310 yılına değinki hâdiseleri içine alır. 1231 yılı hâdiselerini anlatırken Tepegöz hikâyesindeki Ayrıca bk. İLGÜREL: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tüfeğin yagı’nın (D. 2137) Moğol olduğu bir kez daha doğrulanır. (Bk. Halk Arasında Yayılışı”. Bîsüt Han 120 yıl saltanat işiyle uğraştı. Moğol ordusu baba- 5 SÜMER: “Anadolu’da Moğollar”, KAYMAZ: ““Anadolu’da sının evine saldırdığı zaman annesi ona hamile idi. Kaçarken Moğollar” Adlı Bir Yazı Dolayısiyle”, GÖDE: “Anadolu’da annesi onu doğurdu ve yolun üzerine atıp kaçtı. Yaşlı bir kadın Cengizli ve İlhanlı Hakimiyeti Dönemine Genel Bir Bakış onu yanına alıp gözetmeğe başladı. 4 ay inek sütüyle besledi. (1239-1327)”.; TEMİR: “Anadolu’da Moğollar”. Babası saltanat tahtına geçip ondan haberdar olunca onu yaşlı 6 CAHEN: “Quelques mots sur les Hilaliens et le nomadisme”; kadından geri aldı. Adını Bîsüt koydu. (TİHRANÎ: Kitab-i Di- KAVAS: “Hilâl”. 7 yarbakriyya: 1. Cüz, 219-14. s. Çeviri 28. s.; ERZİ: “Akko- KEYKÂVUS: Kabusname: 8. bab, 71-75. s.; DIEZ: “Hadihi yunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkında Araştırmalar. I. Kitâb-ı ’r-risaletu min kelimati Oguz-name el-meşhur bi Dede Korkut Hakkında Notlar. II. Uzun Hasan’ın Birinci Atalar Sözi”, I, II.; “Emsâl-i Türkân”; “Kitâb-ı Atalar”. Tev- Karaman Seferi”, 184. s.). Buradaki Bisüt [=Sütsüz] Basat’ın rat’ta Süleyman’a babası Davud tarafından Kur’an’da Lokman Fa.’ya göre okunup halk yakıştırmasıyla yorumlanmasıdır.) tarafından adı verilmeyen oğluna öğüt verilir. Lokman’ın kim- Hikâyelerdeki düşman genelde kâfir Gürcülerdir. liği hakkındaki bilgilerden burayı ilgilendireni onun 560 yıl 4 Osmanlılarda 1354 yılı hâdiseleri anlatılırken geçer (KEMAL yaşamış ve bir adının da Sumerce Zi.ud.sudda gibi ‘ölümsüz’ PAŞA-OĞLU: Tevârih-i Âl-i Osman: II, 133, 163. s.). Önce anlamına gelen Lubad olmasıdır. Bu anlamdaki ad Aramî ede- Balkanlarda kullanılan bu silahın kullanılışına ilişkin sağlıklı biyatında Ahixar, Bizans edebiyatında Planudes olarak ortaya haber 1389’daki I. Kosova savaşıdır (İLGÜREL: “Osmanlı çıkar. Ölümsüz kavramı dolayısıyla akla gelebilecek olan Hızır Topçuluğunun İlk Devirleri”). İlk tüfek kullanılması 1421’de hikmetli sözlerle ilgili olmadığından bu konunun dışında kalır. Düzmece Mustafa [1380-1422] isyanında görülür (İLGÜREL: Ayrıca bk. KAÇALİN: “Tevrat, Zebur ve İncil’de Bilgelikler”. “Osmanlı İmparatorluğunda Ateşli Silâhların Yayılışı”). Burada konu edilen ölümsüzlük kavramı belki Korkut adında 82 RESENZİYALAR

Dedem Korkut Kitabı’nın elde iki yazması Üzerine Notlar: İstanbul 2001 (Nisan) 424 s. var. Birincisi bugün Viyana’da bulunan Kutadgu Yapı - Kredi Yayınları - 1457. Edebiyat - 394.). Bilig’in Uygur harfli yazması gibi muhtemelen Kısacası metin yeniden ele alındı (Semih Tokat-Niksar’dan Almanya’nın Dresden (D.) TEZCAN - Hendrik BOESCHOTEN: Dede şehrine götürülen 1585 yılından kalan yazmadır, Korkut Oğuznameleri: İstanbul 2001 (Şubat) ki adı Kitab-ı Dedem Korkud cala lisan-ı Ta’ife- 316 s. Yapı - Kredi Yayınları - 1441. Kâzım yi Oguzan’dır. İçerisinde on iki hikâye bulunan Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi - 39.). ve bugüne değin yayınlara esas olan yazma bu- Bu yayında metin, yazmayla karşılaştırma dur. İkincisi 1549 yılından kalan, Vatikan (V.) kolaylığı sağlansın diye yaprak ve satırlar esas kütüphanesinde (Turco 102/2) bulunan altı hikâ- alınarak verilmiştir. GÖKYAY’ın 1973’te çıkan yelik yazmadır. Ettore ROSSI tarafından İtalyan- kitabından sonraki yayınlar bu çalışmada göz ca çevirisi ve tıpkıbaskısı yayımlanan bu yazma- önünde bulundurulmağa çalışılmıştır. nın adı Hikayet-i Oguz-name-yi Kazan Bèg ve Yazı dilinin halka terk ettiği ve halkın Gayrı’dır. Metin ilkin Muharrem ERGİN yayı- kendisine mal ettiği kelimelerin kökenini bul- nında notlarda yazma ayrılığı olarak sonra Orhan mak kolay değildir. Kitapta böyle kelimeler bul- Şaik GÖKYAY yayınında metin arasında eğik mak mümkün8. dizilerek verilmişti. 1997’de Aşgabat’ta Kiril Metnin kendisine özgü yanı, yanlışlarıdır. harfleriyle, 2001’de İstanbul’da Latin harfleriyle Yazıdan ve gözden değil kulaktan ve sesten ka- metin olarak yayımlandı. leme geçirilmiştir. Böylece yazılması gerektiği Dedem Korkut’un Kitabı’nı bugünkü dile ya da görüldüğü gibi yazılmayıp söylendiği ya aktarmada da birçoklarının yanında belki başın- da duyulduğu gibi yazılmış aslilikten uzaklaşıl- da yine bahsi geçen iki çalışmayı anmak gerek: mıştır. Bu yanlışlıklar izlenebilsin diye metinde Muharrem ERGİN [1925-1995]: Dede değiştirilmemiştir. Anlamağa yönelik yanlışlık- Korkut Kitabı: İstanbul 1969 (Ocak), XIV+240 lar düzeltilmiş, aslı dipnotta gösterilmiştir. s. 1000 Temel Eser 1. Elinizdeki kitapta eserin bugünkü Türkçe- Orhan Şaik GÖKYAY [1902-1994]: Dede ye aktarılmış şekli de mevcuttur. Korkut Hikâyeleri: İstanbul 1976 (Mart), Bu kitap birçok biçimde ele alınmalıdır: VIII+248 s. Kültür Bakanlığı Halk Yayınları: 1. 1. Yazmalarının renkli resimleri yayımlan- Bu arada bilim yolunda ilerlemeler kate- malıdır. dildi, yeni okuyuşlar ve yorumlar getirildi (bk. 2. Bu yazmalara dayalı çeviriyazılı metin- Semih TEZCAN: Dede Korkut Oğuznameleri ler yayımlanmalıdır. 3. Bu metinlere dayalı bugünkü söyleyişle da gizlidir: kut (Br.), < Orta İran. kot ‘ruh’ (SCHAEDER: metin örgüsüne dokunulmadan metin verilmeli- “Über einige mitteliranische und osttürkische Ableutungen aus dir. altir. kavi”, XCV. s.; GABAIN: ETG: 284b. s.). Bunun 4. Metin iri harflerle ve bugünkü dile çev- yanında bir Hint Avrupa ilişkilendirmesiyle Alm. gut ‘iyi’un rilerek verilmelidir. kaydedilmesi ilk adımlamanın hatalı bir hatırası olarak kitap 5. Metin aslına uygun resimlendirilerek sayfalarında kalacaktır (KERESTEDJIAN: Dictionnaire Éty- mologique de la Langue Turque: 276. s.). (Skr. > Fa. aug >) verilmelidir. Ar. auc ≈ Tü. uç (DOERFER: TMEN: I, 54. s.; SİYASÎ: Yukarıdaki maddeler kısmen gerçekleş- Yaddaştha-yi Kazvini: I, 136. s.; Ş. SAMÎ: KT: I, 189c. s.) miştir. Öyleyse ‘Böyle bir yayına ne gerek var- karşılaştırması ve Fa. gauz > Ar. cavz > Tü. koz ‘ceviz’; Tü. dı?’ veya ‘Gerek var mıydı?’ sorusu akla gele- örs ‘örs’ (RÄSÄNEN: VeeWbT: 375a. s.; EREN: TDES: 317b. bilir. Buna ‘Niçin gerek olmasın?’ sorusunu yö- s.; NİŞANYAN: Sözlerin Soyağacı: 365b. s.) Fa. avirs ‘örs’ neltmek veya ‘Elbette gerek vardı.’ iddiasını di- (STEINGASS: CP-ED: 119a. s.); Tü. kör ‘kapalı, açık retmek yerine ‘tabii’ seyrine bırakmak yerinde olmayan’ Ar. *kavr ~ kur ‘dürük, küre’ kör düğüm ‘top, sık düğüm’; Tü. köt ‘göt’ > Fa. kaut, kot ‘but’ (STEINGASS: CP- olur. Şöyle ki: Metinde birçok düzeltmeler ED: 1058a. s.) denklikleri bir Ar. kuvvat ‘güç, takat’ ≈ Tü. Kut yapıldı. O düzeltmelere göre yeniden ele alınma- ‘devlet (Uyg. buyan, Skr. punya); değer, fors; uğur, bereket; sı gereği bir ihtiyaçtı. can, ruh, afiyet’ (BANG - GABAIN: TTT: I, 265183. s.; III, Burada yapılana gelince: Bugünün söyle- 211170. s.; ARAT: ETŞ: 3267-423, 38611-26. s.; DOERFER: TMEN: III, 5511568. s.; CLAUSON: EDPT: 594a. s.; yişine uzak söyleyişler bugüne uyarlanmış, keli- YUDAHİN: Kırgız Sözlüğü: II, 527a. s.) karşılaştırmasının yapılabileceğinin destekçisi durumundadır. 8 Yazanı bilinmeyen ortak eserlerde görülebilen bu durum için Pehl. ruvan ‘ruh’ ile benzeşir gözüken korkut’tun kut unsurun- krş. kürsi (Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân: dan arta kalan kor belki bir gün ‘ölümsüz’ anlamıyla açıkla- b masına kavuşacaktır. Tıpkıbasım Metin 49 (23 20). s.). RESENZİYALAR 83 me hazinesine dokunulmamış, anlaşılamayacağı doğma mıdır? Bir zamanlar ağaçtan yapılanına düşünülen kelimeler metin yanında küçük diz- senek, sonra topraktan yapılanına testi, giyle ve ayrıca kitap sonunda abece dizisiyle ve- madenden yapılanına ibrik, camdan yapılanına rilmiştir; çünkü bu kitap ana kitaplardandır. Bi- sürahi, şimdi de plastikten yapılanına bidon lim adamlarının inceleme konusu olması ayrı bir denilen kulplu su kabının adını acaba nasıl husus olup kelimeleri öğrenilmesi gereken ana çevireceksiniz? Acaba çevirecek misiniz yoksa eserlerdendir. Dilin istinat duvarları yontulamaz, bir açıklamayla çevirmeden bırakacak mısınız? aşındırılamaz. Bardaktan boşanırcasına benzetmesinde bardak Manzum kısımlar eğik dizilmiştir. Nazmın bugün için bir kişinin içeceği kadar su alan su birçok kuralının akılda kalan hâkim unsuru söz kabıyla anlatılır ve anlaşılırsa acaba doğru mu dizisinde belirli aralıklarla ses ahengini yansıt- anlaşılmış olur. Yoksa o bardak eski çamlar masıdır. İşte bunu belli etmek için satırın kesilip bardak oldu ifadesinde yaşayan ve ağaçtan başa alındığı yerlerde satır başları büyük harfler- yapılan kulpsuz su taşıma kabı ise ve bugün için le verilmemiştir. kovadan boşanırcasına diye ifade etseniz, Sözlük metindeki karşılıkların dizdirilme- anlamış da anlatmış diye alkışlanacak mısınız siyle elde edildiğinden aslında madde başı olarak yoksa anlamamış da atmış diye yadırganacak verilmemesi gereken bazı çekimli kullanışlar da mısınız? Acaba zangoçu müezzin veya sözlüğe girmiştir. kayyumla, papazı imamla, piskoposu müftüyle, Metinlerin arkasında; anlamları metinden kardinali müşavere kurulu üyesiyle, papayı çıkarılmayıp başka sözlüklerden aktarılan, yanlış halife veya şeyhülislamla çevirseniz nasıl doğru cetveli gibi sözlükler bulunur. Bununla karşılanacaksınız10. Acaba çan kulesini ‘İşte karşılıklar, sen anla’ diye okuyucuyu yor- minareyle, kapellayı mescitle, kiliseyi camiyle, maktan öte, nefret aşılayıcı yayınlar erbabının domu da selatin cami veya ulu camiyle çe- malumudur. Ciddi Dede Korkut yayınlarını ve virseniz nasıl yadırganacaksınız. Acaba diz-gin- eleştirilerini bu çerçevenin dışında tutmak gere- lemek yerine frenlemek demek mümkün olacak kir. Sözlük okuyanı yoruyor, dipnotlar meraklısı mı? Hareketler ve davranışlar aktarılıyor; dünkü dışında kimseyi ilgilendirmiyor. O hâlde metin gibi bugün de yaşanıyor. Gelgelelim hayat nasıl anlaşılacak? Tabii çeviriyle. Dil içi çeviriye aktarılmıyor. Dün dünde kaldı, öyleyse bugün de gelince; metnin anlaşılmazlık kapısını aralıyor bugünde kalacak. Dün bugüne çevrilemez, gibi zannediliyorsa da aslında anlaşılmazlık du- bugün düne taşınamaz. Bugün dünün uzantısı varı pek de aşılamıyor. O hâlde şöyle bir yol ka- olduğu için bugünden düne uzanılır, o kadar. Bu lıyor: Metni kelime dağarcığı bakımından oldu- satırları ister bazı izlenimlerin yansıması ister bir ğu gibi bırakıp bugünün hayatından ister istemez beceriksizliğin yakınması olarak alınız. Gören dışlanmış veya uzaklarda kalmış kelimeler için göze göre yarım bardak su için yarısı boş bardak kıyı boşluklarındaki hizasında karşılıklarını yaz- da denilebilir, yarıya kadar dolu bardak da. mak veya hemen geçtiği yerde [küçük dizgiyle] Herkes görmek istediğini görecek, aramak iste- vermek. diğini bulacaktır. Burada bulunabilenler sunuldu. Çeviri başka bir dile başka bir kültüre Bu bir denemedir, böylesi de bir tercihtir. yapılacak olsa belki kolaydır. Bir dilin geçmişin- Eserʼin bilgi açısından değeri çok bü- den bugüne yapılıyorsa çeviri midir, aktarma yüktür. Bu vesileyle “Oğuzların Diliyle Dedem mıdır, taşıma mıdır; tartışmalıdır9. Eyerin yerini Korkudun Kitabı” eserinin Türkoloji bilimine, araba koltuğu, çadırın yerini apartman dairesi al- Uluslararası “Türkoloji” dergisi olarak faydalı mışsa bu bir gelişme midir, değişme midir, uzak- olmasını dileriz. laşma mıdır, yenileşme midir, ölme midir,

Elçin İbrahimov

9 tartışmalıdır : 1. tartışma sürmektedir. 2. tartışma başlatılmalıdır. 10 karşıla- : 1. kabul edilmek. 2. karşı durulmak. TÜRKOLOGİYA № 4 2017

ELMİ HƏYAT НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ SCIENTIFIC LIFE

XRONİKA

Oktyabrın 5-də Azərbaycan Milli Elmlər aşıq, dastan və digər xalq ədəbiyyatı nümunələ- Akademiyasının (AMEA) Əsas binasında rinin yazıya köçürüldüyünü tədbir iştirakçıları- Ədəbiyyat və Folklor institutlarının birgə təş- nın diqqətinə çatdırıb. kilatçılığı ilə folklorşünas-alim Məmmədhüseyn Tədbirdə Azərbaycan Dillər Universiteti- Təhmasibin anadan olmasının 110 illiyinə həsr nin rektoru akademik Kamal Abdullayev çıxış olunmuş “Görkəmli Azərbaycan folklorşünası edərək M.Təhmasibi uşaq yaşlarından tanıdığını Məmmədhüseyn Təhmasib” adlı elmi konfrans və onun sayəsində “Kitabi-Dədə Qorqud” dasta- keçirilib. nını, M.Füzuli və başqalarının əsərlərini oxudu- Konfransda Folklor İnstitutunun direktoru ğunu bildirib. Mərhum alimin elmi əsərləri ilə akademik Muxtar İmanov çıxış edərək Məm- folklorumuzu zənginləşdirdiyini deyən K.Abdul- mədhüseyn Təhmasibin Azərbaycan folklorşü- layev qeyd edib ki, M.Təhmasib "Onu bağışla- naslığı sahəsində gördüyü işlərdən danışıb. Qeyd maq olarmı?" filmi ilə Azərbaycan ədəbiyyatına edib ki, mərhum alimin Azərbaycan folklorunun "günah hissi" anlayışını gətirib. toplanması, sistemləşdirilməsi və araşdırılması Konfransda AMEA-nın müxbir üzvü istiqamətində mühüm xidmətləri olub. M.İma- Kamran Əliyev "Məmmədhüseyn Təhmasib nov alimin "Azərbaycan xalq dastanları (orta məktəbi", fil.ü.e.d., professor Məhərrəm əsrlər)" əsərini onun fəaliyyətinin şah əsəri ad- Qasımlı "Folklor karvanımızın ulu sarvanı", landıraraq bildirib ki, M.Təhmasib bununla das- fil.ü.e.d., professor Tahirə Məmməd "M.Təh- tanların ilk dəfə elmi-nəzəri təsnifatını verib. masib tədqiqatlarında adət, ənənə və mərasim Sonra AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədə- probleminə konseptual baxış" və fil.ü.e.d. Sey- biyyat İnstitutunun direktoru akademik İsa fəddin Rzasoy "Azərbaycan folklorşünaslıq tari- Həbibbəyli çıxış edərək M.Təhmasibin folklor- xində M.Təhmasibin yeri" mövzusunda məruzə- şünaslar nəslinin yetişməsində çox böyük xid- lərlə çıxış ediblər. Məruzələrdə M.Təhmasibin mətləri olduğunu bildirib. Məhz alimin gərgin elmi fəaliyyətindən bəhs edilib, ustad folklorşü- əməyi nəticəsində ilk dəfə mövsüm və mərasim nasın elmi əsərlərinin bu gün də aktuallığını itir- nəğmələrinin toplandığını, tədqiq edildiyini, mədiyi vurğulanıb. “Türkologiya”

*** 9-11 Ekim 2017 tarihinde Türkiye'nin kültürü, dil ve edebiyat, tarih, sosiyaloji, âşık sa- Kars şehrinde "I Uluslararası Kafkasya Halk natı, folklor, müzik, kültürel miras, halk oyun ve Kültürü Kongresi" yapıldı. Kongre, bu yıl 25. gösterileri, adet ve geleneklerle ilgili hazırlamış yıldönümünü kutlayan Kars Kafkas Üniversitesi oldukları bildirilerini sundular. Kongrede "Aşık- Rektörü Prof. Dr. Sami Özcan'ın desteğiyle üni- lık Sanatı ve Aşık Müziği ile İlgili Problemler" versite öğretim üyesi Prof. Dr. Rafik İmrani’nin (Prof. Dr.Metin Özarslan), "Kafkasya'da Halk başkanlığı altında faaliyet gösteren "Geleneksel Müziğinin Doğu Anadolu'da izleri" (Prof.Dr. Aşık Edebiyatı ve Sanatı Uygulama ve Araştır- Cengiz Şengül), "Aşık Edebiyatının Milli ve Ta- ma Merkezi" tarafından gerçekleştirildi. Kongre- rihi Özelliği" (Prof.Dr. Muharrem Qasımlı), de çeşitli ülkelerden yaklaşık 150 bilim adamı "Tiflis'te Azerbaycan Aşıklık Geleneği "(Prof. katıldı. Onlar yirmi oturumda Kafkasya'da halk Dr. Şüreddin Memmedli)," Kars Yöresi Beddua- XRONİKA 85 larında Kullanılan Örtmeceler "(Doç. Dr. Gencer İran'ın güney azerbaycanlılardan oluşan ünlü Elkılıç)," Anadolu Kabak Kemanesi ile Kafkas- "Dalga" grubu, Gürcistan'ın "Ahıska" dans gru- ya Kemançasının Birbiriyle Etkileşimi "(Arslan bu konser programı ile kongreye renk kattılar. Akyol)," Kafkasya'da Medeniyet ve Kültürün Törenin sonunda KAÜ rektörü tarafından kon- Oluşum ve Gelişiminde Türk Halklarının Önem grenin düzenlenmesinde ve yürütülmesinde eme- "(Prof. Dr. Rafig İmrani) ve diğer bildiriler bü- ği geçen Prof.Dr. Rafik İmrani’ye, Doç. Dr. İlkin yük takdir gördü. Kongrenin ikinci günü Ankara Guliyev’e ve Yrd. Doç.Dr. Yavuz Selim Kafkas- Devlet Türk Halk Müzik Korosu ve Orkestrası, yalı’ya teşekkür belgeleri ve plaketler sunuldu.

İlkin Guliyev ***

Türk kültürüne hizmet edenler belgeseli Prof. Dr. Çetin Pekacar, Prof. Dr. Hülya Kasa- – I Türkoloji sahasının dünyaca meşhur âlimi poğlu Çengel, Prof. Dr. Figen Güner Dilek, Doç. Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun’un hayatını an- Dr. Feyzi Ersoy, Doç. Dr. Habibe Yazıcı Ersoy, latan belgesel gösterimiyle ilgili faaliyet, 13 Doç. Dr. Dilek Ergönenç Akbaba, Yrd. Doç. Dr. Ekim 2017 tarihinde Gazi Üniversitesinde dü- İbrahim Atabey, Yrd. Doç. Dr. Aysun Demirez zenlendi. Gazi Üniversitesinin tarihî rektörlük Güneri, Yrd. Doç. Dr. V. Savaş Yelok, Yrd. binasında yer alan Mimar Kemaleddin Salo- Doç. Dr. Hüseyin Yıldırım, Yrd. Doç. Dr. Hakan nu’nda gerçekleştirilen bu gösterime Gazi Üni- Akca ve Arş. Gör. Nuray Tamir, belgesele ko- versitesinin yanı sıra Türkiye’nin farklı üniversi- nuşmalarıyla katkı vermişlerdir. Ayrıca eski dev- telerinden konuklar da izleyici olarak katıldılar. let bakanlarından Dr. Sadi Somuncuoğlu da bel- Program, belgesel ekibinden Prof. Dr. F. geselde Ercilasun’la ilgili önemli değerlendirme- Ahsen Turan’ın açış konuşmasıyla başladı. Ar- lerde bulunmuştur. dından Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun tarafın- Kars İli Ağızları –Ses Bilgisi-, Örneklerle dan bir teşekkür konuşması yapıldı. Bu konuş- Bugünkü Türk Alfabeleri, Kutadgu Bilig Grame- malardan sonra Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar ri – Fiil, Türk Dili Tarihi, Türk Kağanlığı ve Fakültesi Müzik Bölümünden bir grup öğrenci Türk Bengü Taşları gibi Türkoloji sahası için Ahmet Bican Ercilasun’un Sevdiği Şarkılar adlı başucu niteliğindeki çalışmaları hazırlayan, Türk kısa bir müzik dinletisi sundular. Bu dinletide dili tarihinin en kıymetli eserlerinden Dîvânu Çırpınırdın Karadeniz, Ey Güzel Kırım, Altın Lugâti’t-Türk’ü üzerinde 20 yıla yakın bir süre Hızma Mülayim ve İzmir Benim Van Benim adlı çalıştıktan sonra neşreden, Karşılaştırmalı Türk eserler icra edildi. Lehçeleri Sözlüğü, Karşılaştırmalı Türk Lehçe- Müzik dinletisinden sonra yaklaşık bir leri Grameri – Fiil (Basit Çekim), Türk Lehçe- saat süren belgesel gösterimine geçildi. Belge- leri Grameri gibi büyük çaplı projelerin editörlü- selde Ercilasun’un bütün hayat hikâyesine ve ğünü üstlenen, 2BA Beden Beyin Akımı, Gülnar, ilmî faaliyetlerine yer verilmiştir. Ayrıca Ercila- Türk’ün Kayıp Kitabı Ulu Han Ata gibi roman- sun’un aile üyeleri, meslektaşları ve öğrencileri, larıyla edebiyat sahası için değerli eserler ortaya Ercilasun’la ilgili anılarını ve önemli bilgileri koyan Ercilasun, 1993-2000 yılları arasında da paylaşmışlardır. Aile üyelerinden Ercilasun’un Türk Dil Kurumu başkanlığı görevini yürütmüş- oğlu Prof. Dr. Konuralp Ercilasun, gelini Doç. tür. Ayrıca Gazi Üniversitesinde Türk Dili ve Dr. Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun ve kar- Edebiyatı Eğitimi, Türk Dili ve Edebiyatı ve deşi Yrd. Doç. Dr. Mustafa Ercilasun belgesel Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları bölümle- için konuşma yapmışlardır. Meslektaşlarından rinin de kurucusu olan Ercilasun, yetiştirdiği Prof. Dr. Tuncer Gülensoy, Prof. Dr. İskender yüzlerce öğrenciyle adeta tek başına bir okuldur. Öksüz, Prof. Dr. Dursun Yıldırım, Prof. Dr. Prof. Dr. F. Ahsen Turan, Doç. Dr. Habibe Mehman Musaoğlu ve yazar A. Yağmur Tuna- Yazıcı Ersoy, Doç. Dr. Filiz Erdemir Göze, Doç. lı’nın konuşmaları belgeselde yer almıştır. Erci- Dr. Ülkü Ayşe Oğuzhan Börekci, Arş. Gör. lasun’un öğrencilerinden Prof. Dr. Leylâ Kara- Nuray Tamir, Muhammet Ali Altan ve Beydoğ- han, Yrd. Doç. Dr. Ferhat Tamir, Prof. Dr. M. du Turan’dan oluşan belgesel ekibine bu anlamlı Fatih Kirişçioğlu, Prof. Dr. Naciye Yıldız, Prof. etkinlik için teşekkür eder, devam eden belgesel Dr. Zühâl Yüksel, Prof. Dr. Yakup Karasoy, çalışmalarında başarılar dileriz. Orhan Baldane 86 XRONİKA

***

18-20 oktyabr 2017-ci il tarixlərində Qa- Lemskaya (Rusiya Federasiyası, Tomsk), Fir- zaxıstanın Türküstan şəhərində Beynəlxalq daus Xisamatdinova (Rusiya Federasiyası, Baş- Xoca Əhməd Yəsəvi Türk-Qazax Universiteti- qırdıstan), Nasraddin Nazarov (Özbəkistan) və nin və onun nəzdindəki Türkologiya İnstitutu- başqaları ilə yanaşı, Azərbaycandan AMEA nun təşkilatçılığı ilə 7-ci Beynəlxalq Türkoloji Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə Konqres keçirilib. “Təhlükədəki Türk dilləri” üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Faiq Ələkbərli mövzusuna həsr edilmiş beynəlxalq konfransa 6- (Qəzənfəroğlu) də qatılmışdır. dan çox ölkənin−Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıs- Azərbaycan alimi “Quzey Azərbaycanda tan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Rusiya Federasiya- milli dil məsələsi və onun həll yolları (XX yüzil- sı, o cümlədən Tatarıstan, Çuvaşiya, Başqırdıs- XXI yüzilin başları)” mövzusunda məruzəsi zama- tan, Yakutiya və b. türksoylu ölkələrin alimləri nı həm Azərbaycan türkcəsinin son əsrdə yaşadığı qatılıblar. problemləri, həm də digər türk xalqlarının eyni Konqresə tanınmış dilçi alimlərdən Suer taleyi yaşamasından dolayı ortaq türk dilinin artıq Eker, Eyup Sarıtaş (Türkiyə), Şakir İbrayev, Ser- özünü ifadə etməsinin vacibliyini dilə gətirib. Eyni dar Dağıstan (Qazaxıstan), Nikolay Yeqorov zamanda F.Ələkbərli konqresdə ortaq türk dilinin (Rusiya Federasiyası, Çuvaşiya), Valerya yaranmasıyla bağlı konkret təkliflər də səsləndirib.

Faiq Ələkbərov Sərdar Dağıstan ***

Özbəkistan Respublikasının Prezidenti Tekjan, Hindistandan Prof. Dr. Mansura Heydər, Şövkət Mirziyevin təşəbbüsü ilə Əndican vila- Yaponiyadan Prof. Dr. Eiji Mano, Çindən Prof. yətində 2017-ci il “Zəhirəddin Məhəmməd Dr. Yu Yang Şi, Türkmənistandan fil.ü.f.d. Rə- Babur ili” elan edilmişdir. Bununla bağlı 27-28 himməmət Kurenov, Əfqanıstandan ədəbiyyat- oktyabr 2017-ci ildə beynəlxalq Babur Fondu- şünas Namiq Bürhaniddin, Babur bağının nun təşkilatçılığı ilə Əndican şəhərində Z.M.Ba- direktoru Əhmədşah Vardak və Bünyad Moham- burun anadan olmasının 534 illiyinə həsr olun- mad Nabi, eləcə də Özbəkistanın tanınmış alim- muş “Dünya mədəniyyəti tarixində Zəhirəd- ləri - Səidbek Həsənov, Dilorom Salihi, Hə- din Məhəmməd Baburun əsərlərinin rolu” midullah Baltobayev, Həsən Qüdrətullayev, mövzusunda Beynəlxalq konfrans keçirildi. Bakıjon Tuxliyev, Burobiya Rajabova, Sırdərya Konfransı giriş sözü ilə açan Beynəlxalq Utanova, Gülbahor Aşurova, Dildora Haşımova Babur Fondunun sədri, professor Zakirjon Maş- Özbəkistan Yazıçılar Birliyindən Ədhəmbəy rapov bildirib ki, 25 il əvvəl yaradılan fond ötən Alimbekov və bir çox başqaları məruzə etdilər. müddətdə qədim tarixin öyrənilməsi, mənəviy- Gün ərzində İmperator Z.M.Baburun həyatı, ya- yatın inkişafı, Baburun və Baburilər sülaləsinin radıcılığı və siyasi fəaliyyəti ilə bağlı 40-dan çox zəngin elmi-mədəni irsinin vətənə qaytarılması, bir-birindən məzmunlu, yeniliklərlə zəngin mə- bu torpaqda doğulan və başqa ölkələrdə yaşayan ruzələr dinlənildi, maraqlı müzakirələr aparıldı. əcdadlarımızın qəbirüstü abidələrinin yenidən Həmin konfransa Bakıdan iki nəfər dəvət qurulması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Qeyd edilmişdi: AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədə- olunub ki, 40-dan çox ölkədə Baburun izi ilə biyyat İnstitutunun “Azərbaycan-Türkmənistan- elmi ekspedisiyalar təşkil edilib. Əldə olunan Özbəkistan ədəbi əlaqələri” şöbəsinin müdiri, sənədlər, kitablar Babur və Dünya Mədəniy-yəti filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Binnətova Muzeyinə təhvil verilib. Hazırda muzeydə 500- “Baburnamə”nin Bakı əlyazması nüsxəsinin dən çox nadir əlyazma, kitab və digər qiymətli təsviri və əsərdə Əlişir Nəvai izləri” və AMEA mənbələr qorunub saxlanılır. Folklor İnstitutunun elmi işçisi Nazim Süleyma- Daha sonra konfransda Türkiyədən novun “Baburnamə”də təbiət gözəlliklərinin təs- Z.M.Baburun “Divan”ını hazırlayaraq nəşr etdir- viri” mövzularında məruzələri dinlənilib. Qeyd miş Prof. Dr. Bilal Yücel və Prof. Dr. Münəvvər edək ki, filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi XRONİKA 87

Binnətova 2016-cı ilin aprel ayında Əfqanıstanın 25 il əvvəl yaradılan bu təşkilatın Bakı bölmə- Kabil, Məzari-Şərif və Herat şəhərlərində keçiri- sinin yaradılmasına zəruri ehtiyac vardır. İdarə lən “Əlişir Nəvai - 575” adlı beynəlxalq elmi Heyətinin həmin məclisində Fondun Bakı böl- konfransda iştirak edərkən Kabildə Z.M.Babur məsinin yaradılması qərara alındı və İdarə heyə- qəbrini - memorial abidəsini də ziyarət emişdir. tinin yekdil səsi ilə AMEA Nizami Gəncəvi adı- Konfransın sonunda hər beş ildən bir təq- na Ədəbiyyat İnstitutunun “Azərbaycan-Türk- dim olunan “Babur” qızıl medalı və pul mükafatı mənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri” şöbəsinin baburşünas laureatlara təqdim olundu (Türkiyə, müdiri, filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi Yaponiya, Rusiya (2 nəfərə) və Banqladeş alim- Binnətova həmin bölmənin rəhbəri təyin edildi. lərinə). Daha sonra nümayəndə heyəti Z.M.Ba- Qeyd edək ki, fondun bir çox ölkələrdə - bur muzeyinə gedərək orada qorunub saxlanan Türkiyədə, Qazaxıstanda, Hindistanda, Kore- qədim əlyazma nüsxələri ilə tanış oldu. yada, Çində, Əfqanıstanda, Yaponiyada böl- Konfransın səhəri günü Beynəlxalq Babur mələri yaradılmış və ictimai əsaslarla fəaliyyət Fondu İdarə Heyətinin iclası toplandı. Fondun göstərirlər. sədri, professor Zakirjon Maşrapov bildirdi ki,

Almaz Ülvi Binnətova

***

27 октября 2017 года в Уральском фе- международным связям УрФУ М.О. Гузико- деральном университете им. первого Прези- ва. дента России Б.Н. Ельцина (УрФУ) состоя- С докладами на конференции выступа- лась международная научно-практическая ли представители России, Азербайджана, конференция «Тюркский мир: актуальные Казахстана, Узбекистана, Киргизии. Докла- проблемы», организованная Центром Азер- ды, представленные на конференции, были байджановедения Уральского гуманитар- посвящены разнообразным темам – от исто- ного института УрФУ и экспертным клу- рических до современных, предельно акту- бом «Урал – Евразия». альных. С вступительным докладом, анали- В работе конференции принимали уча- зирующим политику Европейского Союза по стие представитель Министерства иностран- отношению к Турции и тюркским государ- ных дел России в Екатеринбурге А.В. Хар- ствам Кавказа и Центральной Азии, высту- лов; и.о. генерального консула Азербайджана пил А.Г. Нестеров. В своем докладе он выде- в Екатеринбурге И.Ф. Искендеров; атташе лил ряд проблем, возникших между тюрк- генерального консульства Киргизской Рес- скими странами и Европейским Союзом, в публики в Екатеринбурге Ч.И. Исанаева; зам. частности, попытки со стороны ЕС включе- председателя Уральского отделения Россий- ния в любые документы о сотрудничестве с ской Академии наук, директор Института Турцией, Азербайджаном и странами Цен- философии и права УрО РАН, член- тральной Азии указания о приверженности корреспондент РАН В.Н. Руденко; ректор «демократическим ценностям», вопросов о Азербайджанского университета языков, нарушениях прав человека и т.п. А.Г. Несте- академик Национальной Академии наук ров подчеркнул, что во многом политика ЕС Азербайджана К.М. Абдуллаев; ректор УрФУ по отношению к тюркским странам коррек- В.А. Кокшаров; председатель Общества тируется экономическими интересами Евро- дружбы Урал – Узбекистан А.Ш. Туратов; пы, в частности, стремлением найти альтер- исполнительный директор НКП «Урал – нативные пути поставки энергоресурсов в Евразия» К.В. Погорельский; директор Цен- страны Европы в обход России. тра Азербайджановедения, зав. кафедрой Академик К.М. Абдуллаев выступил с зарубежного регионоведения УрФУ А.Г. докладом, посвященным политике мульти- Нестеров; преподаватели и студенты Ураль- культурализма в современном Азербайджане ского федерального университета. Открыла и возможностям использования азербайджан- заседание конференции и.о. проректора по ского опыта межэтнического и межконфес- 88 XRONİKA

сионального сотрудничества в других стра- ной конференции 1919 года и показала не- нах. Доклад одного из представителей Казах- удачу попытки независимого Азербайджана стана – преподавателя Костанайского педаго- добиться международного признания в кон- гического университета К.К. Абильмаликова тексте международной политики того време- был посвящен проблеме перехода казахской ни. письменности с кириллического на латин- В ходе конференции ректор УрФУ В.А. ский алфавит; указ об этом Президент Казах- Кокшаров вручил академику К.М. Абдуллае- стана Н. Назарбаев подписал вечером нака- ву диплом и мантию почетного доктора нуне открытия конференции. Большой инте- Уральского федерального университета. Зва- рес участников конференции вызвал доклад ние почетного доктора УрФУ было присуж- студентки УрФУ П. Веселухиной, посвящен- дено К.М. Абдуллаеву Ученым советом Ур- ный проблеме интеграции турецких мигран- ФУ за большие научные достижения и разви- тов в Германии. тие эффективного сотрудничества между Среди докладов, прозвучавших на ис- Россией и Азербайджаном в сферах науки и торической секции конференции, необходи- образования. мо отметить выступление доцента кафедры Конференция «Тюркский мир: актуаль- зарубежного регионоведения УрФУ О.И. ные проблемы» еще раз показала постоянную Нуждина, давшего подробную характеристи- заинтересованность в сотрудничестве между ку балканской политике хана Ногая в XIII Россией и тюркскими странами, их глубокий веке. Аспирантка УрФУ М.И. Златоустова взаимный интерес и огромный потенциал подробно проанализировала британскую сотрудничества, который Россия, Азербай- политику на Кипре в ХХ веке и показала, джан, Казахстан, Киргизия, Турция, Туркме- каким образом на острове фактически сфор- ния и Узбекистан могут успешно реализовать мировалось мультикультуральное общество и в XXI веке. По согласованию между участ- закрепился раскол Кипра первоначально на никами конференции было решено проводить две общины, а потом и на две территориаль- данную конференцию ежегодно, осуществляя ные части. Аспирантка Т.Н. Давыдова по- ротацию стран проведения, и запланировать дробно охарактеризовала деятельность азер- проведение второй конференции в 2018 году байджанской делегации на Парижской мир- в Азербайджане.

Денис Жериборов

***

13-16 Kasım 2017 tarihlerinde Anka- Dr. Derya Örs, TDK Başkanı Prof. Dr. Musta- ra’da Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Mer- fa S. Kaçalin ve YTSAM Başkanı Dr. Hasan kezi (YTSAM), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Celal Güzel tarafından yapılmıştır. Açış ko- Yüksek Kurumu (AYK) ve Türk Dil Ku- nuşmalarında Türkçenin kültür hazinesi olma rumu (TDK) işbirliğiyle 2017 Türk Dili Yılı yönüne ve Türkleri birbirine bağlayan önemli bir etkinlikleri kapsamında “Türk Dili Konuşan bağ olduğu gerçeğine vurgu yapılmıştır. Ülkeler Kurultayı” düzenlenmiştir. Kurultayın Açış konuşmalarının ardından başlayan ana teması olarak Türk Dünyasının büyük fikir oturumlar eş zamanlı olarak 6 farklı salonda adamı İsmail Gaspıralı’nın veciz bir şekilde dile sürdürülmüştür. Salonlara, Türk Dünyasının getirmiş olduğu “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” sözü ortak değerleri olan Bilge Kağan, Kaşgarlı seçilmiştir. Mahmut, Ali Şir Nevai, İsmail Gaspıralı, Bu kurultayda 160’ı Türkiye’den, 160’ı Ahmet Baytursunoğlu ve Bahtiyar Vahabza- Türkiye dışından 320 bilim adamı Türkçeyi her de’nin isimleri verilmiştir. 13 Kasım Pazartesi yönüyle ele almıştır. Kurultaya yaklaşık 40 günü her salonda 3 oturum olmak üzere toplam ülkeden katılım sağlanmıştır. Kurultayın açış ko- 18 oturum, 14 Kasım Salı günü Ahmet Baytur- nuşmaları Başbakan Yardımcısı Fikri Işık, sunoğlu salonunda 3, diğerlerinde 4 oturum Kültür ve Turizm Bakanı Yardımcısı Doç. olmak üzere toplam 23 oturum, 15 Kasım Dr. Hüseyin Yayman, AYK Başkanı Prof. Çarşamba günüyse Ahmet Baytursunoğlu salonu XRONİKA 89 hariç diğer 5 salonun herbirinde 3 oturum olmak lu’nun Sesleri başlıklı konser verilmiştir. Bu üzere toplam 15 oturum gerçekleştirilmiştir. konserin öncesinde Türkoloji sahası için yapmış 15 Kasım Çarşamba günü bilimsel out- oldukları önemli hizmetlerden dolayı 15 bilim rumların tamamlanmasının ardından kapanış adamına Türklük Bilimine Hizmet Ödülü ver- oturumu yapılmıştır. Kapanış oturumunda sonuç ilmiştir. İkinci günün akşamında Türk Dünyası bildirisi kurultayın düzenleme kurulundan Prof. Müzik Topluluğu tarafından danslarla da Dr. Bilgehan Atsız Gökdağ tarafından okun- süslenmiş muhteşem bir konser verilmiştir. Bu muştur. Ardınan Yakutistan (Saha Cumhuriyeti), konserde Altaylar’dan Tuna’ya kadar tüm Türk Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Azer- coğrafyasından önemli eserler seslendirilmiştir. baycan, Türkmenistan, Tataristan, Başkurtistan, Son gün ise Devlet Klasik Türk Müziği Korusu İran, Japonya, Amerika Birleşik Devletleri vb. tarafından bir konser verilmiştir. ülkelerden gelen katılımcılara söz hakkı ver- Türk Dünyasını bir araya getiren ve tam ilmiştir. anlamıyla bir şölen havasında geçen bu ku- Ayrıca üç gün boyunca külterel program rultayın düzenlenmesinde emeği geçenlere te- da yürtülmüştür. İlk günün akşamında Devlet şekkür eder, kurultayın Türkçe ve Türk Dünyası Opera ve Balesi sanatçıları tarafından Anado- için güzel sonuçlar doğurmasını dileriz.

Elçin İbrahimov O.Baldane

______TÜRKOLOGİYA № 4 2017

PERSONALİA ПЕРСОНАЛИИ PERSONAL NEWS

HÜSEYN CAVİD – 135

nin yaradıcılığını, ideya-məfkurəvi istiqamətini obyektiv şəkildə öyrənməyə imkan vermirdi. Cavid yaradıcılığı Azərbaycan romantizmi tarixində özünəməxsus bir yer tutur. İnsan ruhu- nun, onun gerçək aləmə münasibətinin öyrənil- məsində çox böyük rola malik olan Cavid romantizminin tədqiqi, ideyalar aləminin müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsi, tarixə və çağdaş zamana münasibətinin qabarıq şəkildə tədqiqata cəlb edilməsi, məfkurəsinin dərindən araşdırılması ədəbiyyatşünaslığımızın həmişə aktual problem- lərindən olmuşdur. 20-ci illərdən bu tərəfə cavid- şünaslıq uzun və çox çətin bir yol keçmişdir. Romantik faciənin əsas nümayəndəsi olan H.Cavid yaradıcılığının romantik qəhrəman tip- lərinə diqqət yetirsək, yaradılışın yaradana doğru inadla addımladığını görərik. Cavidin romantik qəhrəmanları bəşəriy- yətin əbədi problemlərinə dövrün problemləri işığında cavab axtarır. Ta qədimlərdən, insan ya- ranandan bəşər övladını bu suallar düşündürür: İnsan nə üçün yaradılıb? Dünyanı kim və ya kimlər idarə edir? Dünyada baş verən faciələrin XIX əsrdə ədəbiyyatımızda başlayan də- səbəbi nədir? İnsanın və cəmiyyətin xoşbəxtliyi yişmə və yeni istiqamətli inkişaf XX əsrin əvvəl- nəyə bağlıdır? və s. Cavid zəmanəsinin görkəmli lərində yüksək pilləyə çatdı. Bu mərhələ bir çox mütəfəkkiri kimi bu suallara yeri gəldikcə toxun- ədəbi janrların yaranması ilə yanaşı, ədəbiyya- muş, onlara cavab axtarmışdır. tımızda yaxın ideya-estetik görüşlü şair və yazı- Filosof-şair H.Cavidin dram əsərlərində çıların yeni ədəbi cərəyanlar yaratması ilə də ilk romantik qəhrəmanı ailə-məişət mövzusunda diqqəti cəlb edir. XX əsrin əvvəllərində realizm, olan “Ana” faciəsindəki ana obrazı idi. Bu əsər- romantizm, sentimentalizm və s. cərəyanların də sanki Cavid bütün humanist, insanlığa xidmət yaranması buna sübutdur. Romantizm və realizm edən fikirlərini ortaya qoymaq istəmişdir. Düz- dövrün əsas ədəbi cərəyanlarıdır. dür, ananın faciəsi içərisində onun etdikləri çox Bu bir həqiqətdir ki, XX əsr romantik ədə- qeyri-adidir, lakin Cavid əmin idi ki, ana kimi biyyatımızda iki böyük mütəfəkkir, iki böyük obrazlar bəşəriyyəti sürüklənən bəlalardan qur- dahi, filosof-şair olmuşdur: Məhəmməd Hadi, tara bilər. Hüseyn Cavid. Sovet ideologiyası nə Azərbay- Romantik qəhrəman axtarışında olan can romantizminin, nə də onun əsas təmsilçiləri- H.Cavid yaradıcılığına “Maral”la davam edərək PERSONALİA 91 yenə ailə-məişət mövzusuna toxunur. Böyük zın görə biləcəyi kiçik bir hadisəni drama çevi- problemlərin həllini cəmiyyətin ən kiçik qurumu rən Cavid Ana-Səlma (“Ana”) obrazını, aktual olan ailədə axtarır. “Ana”ya nisbətən “Maral”da mövzuda olan “Uçurum” və “Şeyda” pyeslərin- romantizm zəifdir. Lakin onun ailə-məişət möv- dəki Cəlal və Şeyda obrazlarını yaradır. Bunlar zusunda yazdığı “Maral”, “Afət” pyesləri drama- Cavidin dramaturgiyasının ilk qələm təcrübələri turgiyamızda qadın hüquqsuzluğuna toxunulan idi. Bu qəhrəman tipləri nə qədər romantik ilk əsərlər idi. Ümumiyyətlə, H.Cavid romantiz- olsalar da, orta səviyyəli oxucunun, tamaşaçının minin özünəməxsusluqlarından danışarkən onu anlaya biləcəyi, başa düşə biləcəyi səviyyədədir. da deməliyik ki, Cavid romantik qəhrəman tip- Lakin biz Cavidin Şeyx Sənan (“Şeyx Sənan”), lərinin heç birini; nə müsbət, nə də mənfi obraz- Arif (“İblis”) obrazlarına diqqət yetirsək görərik larını ideal şəkildə nə mənfiləşdirmiş, nə də ki, onlar haqqa, həqiqətə qovuşmağa daha yaxın- müsbətləşdirmişdir. Hər hansı bir obrazına diq- dırlar, necə ki Şeyx Sənan qovuşur. Arif isə qətlə baxsaq, görərik ki, romantik qəhrəmanın çılğın bir gəncə oxşayır, hər şeydə günahı göy- daxili aləmində ikilik var, bir tərəddüd var, yax- lərdə axtarır, gücündən böyük işlərə girişir. Bu, şılıqla pislik bir-birinə üstün gələ bilmir. Bu da onun dünyanı dərk etmək yolundakı çabalarıdır. onu deməyə əsas verir ki, Cavid nə qədər roman- La-kin Arif haqqı tapmaq, ona yaxın olmaq tik olsa da, yaratdığı insan obrazı sadaladığımız istərkən şərə mübtəla olur. Bu, hər bir gəncin keyfiyyətlərinə görə bizlərdən elə də fərqlənmir. özünüdərki zamanı düşə biləcəyi bəlalardır. Şərq fəlsəfəsindəki dualizmin təsiri Cavid yara- “İblis”i yazarkən Cavidin 35 yaşında olması dıcılığında aydın görünməkdədir. Bu, yəni ikilik fikrimizin anlaşılmasına kömək edən amillərdən- bəşər övladının xislətidir. dir. Düşünmək olar ki, axı Cavid “Şeyx Sənan”ı Bütün yaradıcılığı boyu xeyirlə şərin mü- yazarkən daha cavan idi. Bəli. Amma onu da barizəsini təsvir edən H.Cavid əsas qayəsi, ide- nəzərə almaq lazımdır ki, insanlar fərqli olduğu yası kimi humanizm, insanpərvərlik mövqeyin- kimi, dahi şairin yaratdığı obrazlar da daxili key- dən çıxış edərək, müxtəlif mövzularda məhəbbət fiyyətlərinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər. və fəlsəfi məzmunlu əsərlər yaradaraq sənət, fi- Şeyx Sənanın Arif-dən üstün cəhəti o idi ki, o, kir və amalını geniş oxucu kütlələrinə sevdirmə- özünüdərk mərhələsini keçmişdi. O, Füzulinin yi bacaran bir sənətkardır. Məcnunundan dərs almışdır. Cismin bir heç, Məzlum və zalımları, əzilən və əzənləri, ruhun isə əbədi olduğunu dərk etmiş, ilahiyə haqlı və haqsızlıqları öz təbiəti ilə real həyata və doğru üz tutmuşdur. Onun da eşqi ilahi eşq idi. gerçək zamana uyğun gəlməyən cəfakeş insanla- Filosof-şairin yaratdığı üçüncü qəhrəman tipləri rın çıxılmaz vəziyyətini təsvir etməkdən ötrü sırasına Peyğəmbəri (“Peyğəmbər”), Xəyyam H.Cavid ilk növbədə ailə və məişət mövzusuna (“Xəyyam”) obrazlarını daxil edə bilərik. Bu üz tutmuş, 26 illik ədəbi fəaliyyətində, xüsusən, obrazlar dinin dediyi mərhələl əri – şəriəti, yaradıcılığının ilk dövrlərində bir çox əsərlərin- təriqəti, mərifəti keçmiş, həqiqət mərhələsində- də bu mövzunu ön plana gətirmişdir. dirlər. Onlar özünüdərkin ən yüksək pilləsində- Biz Cavid yaradıcılığına ümumilikdə diq- dirlər. Xəyyam nə Arif kimi çılğın, üsyankar, qət yetirsək, görərik ki, onun yaradıcılığında bir şübhəçi, nə də Sənan kimi sevgisi uğrunda süjet xətti, bir kompozisiya var. Kiçik hadisə-lə- gözlənilməz addım ataraq əqidəsindən dönən bir rə, məhəlli problemlərə, məişət problemlərinə obrazdır. Onun dini-fəlsəfi fikri, təfəkkürü for- toxuna-toxuna Cavid yaradıcılığı yüksələn xətt malaşaraq, dünyaya daha obyektiv baxma im- üzrə inkişaf edir. Əsərlərinin ardıcıllığına fikir kanı vermişdir. Öz dostlarını, sevgilisini, həmfi- versək, görərik ki, o, Səlma ana, Maral kimi ob- kirlərini itirən, dinin başında duranların əxlaqsız- razlardan sonra kamil insan (“Şeyx Sənan”), lığını görən Xəyyamda fikir dəyişikliyi gör- İblis (“İblis”), Allahın yerdəki elçisi Peyğəmbər mürük. Çünki o, artıq filosofdur, kamil insandır, (“Peyğəmbər”) mövzularına ardıcıllıqla müraciət öz yaşam tərzini, qarşısına çıxacaq problemləri etmiş, hətta bəzi mənbələrdə deyilir ki, Cavid əvvəlcədən bilirdi. Bəli, Xəyyam bu bəşəriyyəti son vaxtlar Allah haqqında da əsər yazmağı fi- artıq tanıyırdı. Türkiyəli təsəvvüf alimi kirləşirmiş. A.Yükselin məqalələrinin birində fars şairi Ömər H.Cavid özü müdrikləşdikcə, inkişaf et- Xəyyamın yaradıcılığını təhlil edərkən qərara dikcə, həqiqətə yaxınlaşdıqca onun yaratdığı gəldiyi bir çox məqamlar fikirlərimizin əsassız qəhrəman tipləri də dəyişir, sanki haqqa doğru olmadığını təsdiqləyən elmi sübutdur: “Din yo- gedən pillələri bir-bir keçir. Misal üçün, hamımı- lunu bilməyin şəriət, o yola əməl etmənin təri- 92 PERSONOLİA qət, Allah razılığını əldə etmək üçün birləşdir- Tolstoy, Nəsimi, Hüseyn Cavid, İsa Hüseynov mənin həqiqət olduğunu söylər. Həvəsə uymaya kimi dahilərin yaradıcılığını misal çəkmək olar. şəriət deyilməyəcəyini, şəriətsiz təriqətin müm- Hüseyn Cavid (1882-1941) XX əsrin əv- kün olmayacağını, riyaziyyatdan isə yalnız xəyal vəllərindəki Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli doğacağını dilə gətirir. Bütün sufilər kimi, o da sənətkarlarından biridir. Yaradıcılığında poeziya insana böyük bir önəm verir: ulduzlar belə in- və dramaturgiyadan istifadə edən sənətkar Azər- sana verilmiş yem dənələridir. Dünyanı göstərən baycan romantizminin banilərindəndir. Onun qədəhin qoyulduğu sandıq qəlbdədir. “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər”, “Topal Mənəviyyat yolçuluğunda riyaziyyatı yox, Teymur”, “Xəyyam”, “Səyavuş” kimi pyesləri eşqi seçir. Xəyyama görə, “Müfti ilə şəhər vaizi- dünya ədəbiyyatının incilərindəndir. nin məhkəməsində dilləri tutur, dövlət quşudur Bütün yaradıcılığı boyu xeyirlə şərin mü- eşq… Ancaq eşq bülbül kimi ağlayıb sızlamaq barizəsini təsvir edən H.Cavidin əsas qayəsi, deyil, səsi belə çıxmadan ölmək, yox olmaqdır… ideyası humanizm, insanpərvərlik mövqeyindən Sevgililər iki başlı, tək bədənli pərgar ki- çıxış edərək, müxtəlif mövzularda məhəbbət və midir, amma, əlbəttə, bir yerdə birləşəcəkdirlər. fəlsəfi məzmunlu əsərlər yaradaraq sənət, fikir Sən və mən pərdənin arxasındayıq; o pərdə qalx- və amalını geniş oxucu kütlələrinə sevdirməyi dığında nə sən, nə də mən qalacağıq. Məscidi, bacarmaqdır. mədrəsəni, kilsə və monastırları dolduranlar cə- Hüseyn Cavid dühası elə bir işıq idi ki, hənnəmdən qorxan, cənnəti umanlardır. Allah sı- onun səmadan yerə enişi və batışı olmadı. O, ralarından xəbərdar olanlar isə bu növ toxumu sönməz bir fikir işığı kimi parladı, parlayır və könüllərə əkməzlər”*. parlayacaqdır. Dərin fəlsəfi fikirləri və bəşəriliyi Bəli, Cavidin də Xəyyamı həqiqət pilləsi- ilə Nizami Gəncəvidən sonra türk, o cümlədən nə çatmış, kamilləşmiş, dünyanı dərk etmiş bir Azərbaycan ədəbiyyatında parlayan böyük ideya obrazdır. Sevgilisi Sevdanın ölümü zamanı söy- sahibi oldu. Yaradıcılığı ilə min illər insanlığın lədiyi fikirlər Xəyyamın iç dünyasını daha yaxşı qəlbində, düşüncəsində, yaşayışında daşlaşmış açır. ehkamları, bəzən incə, bəzən isə sərt şəkildə qaşıdı, dağıtdı. Söylə, kimdən diləyim mən imdad? Cavidin yaradıcılığı romantik ideyalar üs- Həp təbiət, bəşəriyyət cəllad. tündə qurulub. Bütün tədqiqatçılar da bu fikrin təbliğçisi və tədqiqatçısı olmuşlar. Lakin diqqət Təkcə dövrünün yox, məhəlləsinin yox, edildikdə görərik ki, Cavid yaradıcılığında real- regionunun yox, bəşəriyyətin şair və ya yazıçısı lıq romantik şəkildə elə düzgün, elə səlis təqdim meyarı ilə araşdırsaq, Azərbaycan ədəbiyyatında edilmişdir ki, Cəlilin sərt realizm şilləsi kimi si- yetərincə bu cür şəxsiyyətlər görə bilərik. Bu fətimizə dəymir. İstər məişət qayğılarından bəhs meyara cavab verən ədiblərimizdən Nizami Gən- edən “Ana”, “Uçurum”, istər yerlə göyün vəhdə- cəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, tini ifadə edən “Şeyx Sənan”, istər insan, mələk, Mirzə Fətəli Axundzadə, Məhəmməd Hadi, Hü- Tanrı kimi fəlsəfi məsələləri özündə əks etdirən seyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məm- “İblis”, “Peyğəmbər”, “İblisin intiqamı”, istərsə məd Səid Ordubadi, İsa Muğanna bu kimi şair də tarixi keçmişi qızıl ədalət tabağında bizə sun- və yazıçılarımızı misal çəkə bilərik. duğu “Topal Teymur”, “Xəyyam”, “Səyavuş” H ər bir xalqın ədəbiyyatı digər xalqlar kimi əsərlərində oxuduğumuz və rastlaşdığımız üçün o zaman maraqlı və cəzbedici olur ki, hə- həqiqətlərdən utanmır, əksinə, dərs alır və bəzən min ədəbiyyat öz orijinallığı ilə təqdim edilsin. də qürurlanırıq. Bu, Cavid həqiqətidir, bu, Cavid Dəblə yazılan bədii əsərlər sadəcə dövrü üçün fəlsəfəsidir, bu, Cavid mənəviyyatıdır. Həqiqə- populyar olar, qısa vaxtda parlar və sönərlər. La- tin, gerçəkliyin sevgi və qürurla qucaqlaşmış, kin milli düşüncənin alt qatındakı ideya ustalıqla bütövləşmiş halı... və səmimiyyətlə qələmə alınarsa və ümumilikdə Cavid yaradıcılığı və şəxsiyyəti ilə bir bü- bəşəriyyətə xidmət edərsə, o zaman bütün ma- töv, bir tamdır. Onun yaradıcılığının qayəsinin neələri asanlıqla dəf edər və zirvədə görünər. ana xəttini təşkil edən insanlıq, mərdlik, alilik, Buna Mopassan, Viktor Hüqo, Çingiz Aytmatov, bəşərilik, humanistlik, dəyişməz əqidə, möhkəm xarakter eynilə şəxsiyyətində də özünü göstərir. Yazdıqları ilə yaşam tərzi bu qədər üst-üstə dü- *http://sufizmveinsan.com/tasavvuf.html. Ahmet F.Yüksel. İstanbul PERSONALİA 93

şən sənətkar çox azdır. Cavid məhz bu cür bütöv maşmamış, özünün müəyyənləşdirdiyi gerçəkliyi şəxsiyyətə malik sənətkarlardandır. uzaqgörənliklə yaşayan bir dühadır. Cavid Birinci Dünya müharibəsini, Oktya- Cavid şəxsiyyətinin yaşam tərzini obraz- br inqilabını, Demokratik Cümhuriyyətin qurul- ları ilə müqayisə etsək, Şeyx Sənan kimi daima masını, yıxılmasını, Sovet hökumətinin qurulma- haqqa doğru gedən, inandığı və bulduğu həqiqət- sını, 1930-cu illər repressiyalarını görüb yaşayan dən bir an da olsun yayınmayan, Arif kimi İblis- şəxsiyyətlərdəndir. Bu cür qarışıq və xaotik icti- lə, şərlə mübarizəyə qalxan, Peyğəmbər kimi tö- mai şəraitlərin şahidi olub, yaşayıb, amma bu külən qanların qarşısını almaq istəyən, Elxan ki- hadisələrdən 100 ilə yaxın bir zaman keçməsinə mi ədalət məhkəməsi qurub dünyanı ədalətsizlik- baxmayaraq, tarixin verdiyi obyektiv və şərəfli dən xilas etmək arzusunda olan, Səyavuş və qiyməti almaq yalnız dahilərə məxsusdur. Çünki Azər kimi odla suyun qovuşduğu torpaqdan do- Cavid tarixə birmənalı şəxsiyyət kimi düşdü. Ca- ğulub odla saflaşan, Xəyyam kimi şərlənməsinə, vid nə yaradıcılığında, nə şəxsiyyətində, nə də ləkələnməsinə baxmayaraq, öz paklığı və idrakı ailəsində heç bir ləkəyə bulaşmamış, nə kiçik qı- ilə mübarizə aparan olduğunu görmüş olarıq. Ca- ğılcımlara, nə də böyük partlayışlara gözü qa- vid sanki yaradıcılığında da öz taleyini yazmış- dır..

Şəmil Sadıqov

______

94 PERSONOLİA

ЛЕВ ГУМИЛЁВ − 105

на социальное происхождение обращали мало внимания. Гумилёв вспоминал впослед- ствии, что ни в одной из своих ранних (до университета) экспедиций не чувствовал себя изгоем, к нему относились не хуже, чем к другим. Таким образом, с 1931 года он ак- тивно участвовал в геологических и археоло- гических экспедициях. Работа позволяла хо- рошо питаться и немного зарабатывать, делая Льва независимым от матери. Всего до 1967 года Гумилев принял участие в 21 экспеди- ционном сезоне. В 1934 году он поступил в Ленинградский государственный универси- тет на только что восстановленный исто- рический факультет. Четырежды был аресто- ван, причём в первый раз - в декабре 1933 года - через 9 дней отпущен без предъявле- ния обвинения. В 1935 году подвергся вто- рому аресту, но благодаря заступничеству многих деятелей литературы был отпущен на свободу и восстановлен в университете. В 1938 году подвергся третьему аресту и полу- чил пять лет лагерей, наказание отбывал Лев Николаевич Гумилёв - совет- в Норильске. В 1944 году добровольцем ский историк-этнолог, археолог, востоковед, вступил в ряды Красной армии, участвовал писатель, переводчик. в Берлинской операции. После демобилиза- Сын известных поэтов - Анны Ахмато- ции окончил экстерном исторический фа- вой и Николая Гумилёва, родился 18 сентяб- культет, в 1948 году защитил диссертацию на ря (1 октября) 1912 г. в Санкт-Петербурге. В соискание степени кандидата исторических 1930-1940-е годы, осознавая влечение к исто- наук. Ожидание защиты продлилось около 3 рической науке, сочинял стихи и прозу; на месяцев, которые Гумилёв охарактеризовал рубеже 1950-1960-х годов переводил поэзию как «тяжелейшие в жизни», вероятно, из-за с персидского языка. сомнений в том, что диссертация будет при- Летом 1930 года, окончив школу, Лев нята к защите. Защита диссертации на тему Гумилёв решил поступать на немецкое отде- «Политическая история первого тюркского ление педагогического института, к которому каганата» была назначена на 28 декабря 1948 готовился около полугода, изучая язык на года. Помимо самого Гумилёва, о её ходе курсах. Из-за дворянского происхождения сохранились воспоминания М. Козыревой, комиссия отказалась даже принимать доку- которые весьма неточны. Оппонентом вы- менты, и он уехал в Бежецк. После возвра- ступил А. Н. Бернштам, выдвинувший про- щения родственник устроил Льва чернорабо- тив диссертации 16 возражений. Здесь Гуми- чим на завод им. Свердлова, располагавший- лёв продемонстрировал талант полемиста и ся на Васильевском острове, оттуда он пере- оратора, например, когда оппонент заявил о шёл в «Службу стали и тока» (трамвайное незнании им восточных языков, заговорил с депо). В 1931 году он перевёлся на курсы ним по-персидски. В результате из шестна- коллекторов геологических экспедиций. Гео- дцати членов диссертационного совета «за» логические экспедиции в пору индустриали- проголосовали пятнадцать. Гумилёв с боль- зации формировались в большом количестве, шой гордостью вспоминал об этом в конце сотрудников постоянно не хватало, поэтому жизни... PERSONALİA 95

В 1949 году он вновь был арестован, ского процесса. Крупным вкладом Гумилёва обвинения были заимствованы из следствен- в науку считается теория периодического ного дела 1935 года; был осуждён на 10 лет увлажнения центральной Евразии и популя- лагерей, наказание отбывал в Казахстане, на ризация истории кочевников. В исторических Алтае и в Сибири. В 1956 году после ХХ исследованиях Л. Н. Гумилёв придерживался съезда КПСС освобождён и реабилитирован, идей, близких евразийству. Взгляды Гумилё- несколько лет работал в Эрмитаже, с 1962 ва, выходившие далеко за рамки общеприня- года до выхода на пенсию в 1987 году состо- тых научных представлений, вызывают спо- ял в штате научно-исследовательского инсти- ры и острые дискуссии среди историков, тута при географическом факультете ЛГУ. этнологов и других специалистов. В 1961 году защитил диссертацию на Выйдя на пенсию летом 1987 года в соискание степени доктора исторических возрасте 75 лет (он остался ведущим науч- наук, в 1974 году защитил вторую доктор- ным сотрудником-консультантом на геогра- скую диссертацию - по географии, но степень фическом факультете), Гумилёв не снизил не была утверждена ВАК. Научное наследие научной и публикационной активности. Од- включает 12 монографий и более 200 статей. нако вскоре после переезда на Коломенскую В 1950-1960-х годах занимался археологиче- улицу - в первую в жизни отдельную кварти- ским исследованием Хазарии, историей хун- ру -Лев Николаевич перенёс инсульт, был ну и древних тюрок, исторической географи- частично парализован. Позднее он оправился, ей, источниковедением. С 1960-х годов начал продолжал писать и принимать гостей, но разработку собственной пассионарной тео- полностью восстановиться так и не смог. рии этногенеза, с помощью которой он пы- Скончался Лев Николаевич 15 тался объяснить закономерности историче- июня 1992 г. в Санкт – Петербурге.

«Тюркология»

______

96 PERSONOLİA

İREN MƏLİKOFF − 100

Asiya və Ernest Rene kimi məşhur cəmiyyətlərin üzvü seçir. İrenin əsas tədqiqat obyekti Azərbaycan, onun qədim tarixi və ədəbiyyatı olub. Gərgin tədqiqatlarının nəticəsi kimi 1957-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Az sonra onun “Danışmənd dastanı”, “Əbumüslüm Xorasani”, “Umur Paşa dastanı” adlı kitabları işıq üzü gö- rür. 1957-ci ildən 1964-cü ilədək Parisdə Elmi Araşdırmalar Milli Mərkəzinin Şərqşünaslıq böl- məsində çalışır. Sonra o, Strasburq Humanitar Elmlər Universitetində işləməyə başlayır, bu məşhur təhsil və elm ocağının professoru olur. Burada işləyə-işləyə türk dilləri və ədəbiyyatı sa- həsində böyük elmi mərkəz yaratmağa səy gös- tərir, bir müddət inadlı fəaliyyət göstərdikdən sonra istəyinə nail olur. Onun yaratdığı Türkiy- yat Araşdırmalar İnstitutu qısa müddət ərzində Avropada ən nüfuzlu türkoloji mərkəzlərdən bi- rinə çevrilir. İren xanım bununla kifayətlənmə- İren Məlikoff 1917-ci il noyabrın 7-də yib Strasburq Humanitar Elmlər Universitetində Sankt-Peterburqda ziyalı ailəsində anadan olub. 1984-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyətini Araş- O, neft sahibkarı İsgəndər bəy Məlikovun qızı- dırma Mərkəzi yaradır və onun prezidenti seçilir. dır. Bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldıqdan iki il Mərkəzin adı 1988-ci il may ayında dəyişdirilə- sonra, 1919-cu ildə ailə Finlandiyaya köçüb. Bu rək Azərbaycan Mədəniyyətini və Sivilizasiyası- ölkədə bir qədər qaldıqdan sonra onlar həmişəlik nı Öyrənən Mərkəz olur. Azərbaycan mədəniy- Fransaya köçərək Parisdə yaşayıblar. yətini, incəsənətini, tarixini və ədəbiyyatını öyrə- İren ilk təhsilini Paris şəhərində alıb. Orta nən bu mərkəzə yenidən məşhur azərbaycanşü- məktəbi qurtardıqdan sonra da təhsilə böyük manas alim, professor İren Məlikoff prezident, raq göstərən İren məşhur Sorbonna Universite- professor Lui Bazen və Timurçin Hacıbəyli vit- tində ingilis dili və ədəbiyyatını öyrənir, Şərq se-prezident seçilirlər. Bundan əlavə, Mərkəz öz Dilləri Dövlət Məktəbində uzun illər arzusunda qarşısına Azərbaycan haqqında ümumi məlumat- olduğu türk dili sahəsində biliyini təkmilləşdirir, lar yaymağı, Azərbaycan yazıçılarının və şairlə- tanınmış türkoloqların mühazirələrini dinləyir. rinin əsərlərinin nəşrini təşkil etməyi qoyur. O, təhsil aldığı illərdə fransız dilindən başqa, Mərkəz alimlərin görüşlərini keçirməyi, müxtəlif türk, fars, ərəb dillərini də öyrənir. Universiteti tədbirlər təşkil etməyi, xüsusi kitabxana, video- uğurla başa vurduqdan sonra elmi işlə məşğul teka, fonoteka yaratmağı da nəzərdə tutur. İren olmağa başlayır. xanım Strasburq Universitetində işə başlayanda Parisdə tanış olduğu gənc türkoloqla ailə bu ali təhsil ocağının türk şöbəsində cəmi iki həyatı quran İ.Melikoff 1941-ci ildə həyat yolda- tələbə olur. Onun ciddi fəaliyyəti nəticəsində bir şı ilə birlikdə Türkiyəyə köçərək orada yaşayır. neçə il sonra bu tələbələrin sayı 380 nəfərə çatir. 1948-ci ildə Fransaya qayıdaraq türkologiya sa- Onlardan 40 faizi dil, 60 faizi isə ədəbiyyat və həsində araşdırmalar aparır, sanballı əsərlər ya- mədəniyyət üzrə ixtisaslaşmışdı. Azərbaycan zır. Onun elmi axtarışları Türkiyəni, Balkan öl- ruhu ilə yazıb-yaradan İren xanım Strasburq kələrini, Azərbaycanı, İran və Orta Asiyanı əhatə Universitetində dil və ədəbiyyatdan dərs deyir. edir. Strasburq Universitetinin Türkologiya və 1988-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində İran fakültəsinin rəhbəri olur. İren Melikoff bir onun “Türk Qafqaz qeydləri” silsiləsindən çox beynəlxalq elmi qurumların, o cümlədən “Babək Xürrəmi və Seyid Battal” adlı PERSONALİA 97 böyük məqaləsi dərc edilir. O, eyni zamanda zəngin material toplayıb. Görkəmli alim Azər- Bakı Dövlət Universitetinin fəxri professorudur. baycan ədəbiyyatına, onun görkəmli nümayən- Qərbi Avropada nəşr edilən yeganə türkologiya dələrinə yüksək qiymət verib, M.F.Axundovun jurnalı olan “Türkika”nın baş redaktoru olan İren yaradıcılığına heyran olduğunu gizlətməyib. xanım Cənubi Azərbaycanda da olub, Təbrizi Fransada Azərbaycan həqiqətlərini təbliğ gəzib, çox sevdiyi Şah İsmayıl Xətai haqqında edib.

“Türkologiya”

ELBRUS ƏZİZOV − 70

tədris ilində Yevlax şəhərində 4 saylı orta mək- təbdə dil-ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində işlə- mişdir. 1971-1974-cü illərdə “Türk dilləri” ixti- sası üzrə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasının əyani aspirantı olmuş, 1974-cü ildə “Azərbaycan dili dialekt və şivələ- rində saitlər ahəngi” mövzusunda namizədlik dissertasiyasi müdafiə etmişdir. 1974-cü ildən Azərbaycan Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrasında müəllim, 1979-cu ildən baş müəl- lim, 1983-cü ildən dosent vəzifələrində çalışmış- dır. 1990-cı ildə “Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası (dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1991-ci ilin dekabrında Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafedrası üz- rə professor vəzifəsinə seçilmiş, 1994-cü ilin fevral ayında professor elmi adını almışdır. O, 2006-cı ilin dekabrından 2011-ci ilin may ayına- dək Bakı Dövlət Universiteti Filologiya fakültə- sinin dekanı vəzifəsində fəaliyyət göstərmişdir. Prof. E.Əzizov 1997-2002-ci illərdə Bakı Dövlət Universiteti nəzdində Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Milli EA-nın dissertasiyaların mü- Görkəmli dilçi alim, tanınmış türkoloq, dafiəsini keçirən Birləşmiş İxtisaslaşdırılmış Şu- Bakı Dövlət Universitetinin Türkologiya kafed- rasının, 2003-2005-ci illərdə AMEA-nın Nəsimi rasının professoru, filologiya elmləri doktoru adına Dilçilik İnstitutu nəzdində dissertasiyaların Elbrus İslam oğlu Əzizovun 70 yaşı tamam olur. müdafiəsini keçirən Dissertasiya Şurasının üzvü E.Əzizov 1947-ci il noyabrın 25-də Bərdə rayo- olmuşdur. 2006-cı ildən BDU-nun nəzdində filo- nunun Lənbəran kəndində anadan olmuşdur. logiya üzrə elmlər doktoru və fəlsəfə doktoru 1965-ci ildə Yevlax şəhərində onbirillik orta dissertasiyalarının müdafiəsini keçirən Disserta- məktəbi qızıl medalla, 1970-ci ildə Azərbaycan siya Şurasının üzvüdür. O, 2001-ci ildə Azərbay- Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini can Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1970-1971-ci ya 98 PERSONOLİA yaradılmış Dövlət Dil Komissiyasının üzvüdür. türkoloji qurultayda türk dillərinin tarixi və 2012-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikası inkişafı məsələləri” (2016) və s. məqalələrinin Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Ko- hər biri mükəmməlliyi ilə seçilir, türkologiyanın missiyasının üzvü olmuşdur. 2015-ci ildən inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb “Türkologiya” jurnalının redaksiya heyətinin üz- edir. Ümumiyyətlə, müxtəlif jurnal və toplularda vüdür. onun 120-dən çox elmi məqaləsi nəşr olunmuş- E.Əzizovun elmi fəaliyyətinin əsas istiqa- dur. Alimin “Söz xəzinəsi” (1995) kitabında xal- mətini Azərbaycan dili dialektlərinin tarixi inki- qımızın yüzilliklər boyu yaratdığı zəngin söz xə- şafının və müasir vəziyyətinin öyrənilməsi təşkil zinəsindən bəzi nümunələrin - qədim yer və el edir. Bir sıra əsərləri qədim və müasir türk dillə- adlarının (Azıx, Aran, Bərdə, Lənbəran, Bozpa- rinə, onomastikaya və folklorşünaslıq məsələlə- paqlar, Yevlax, Təbriz, Biləcəri, buntürk və s.), rinə həsr edilmişdir. Onun araşdırmaları ilə ayrı-ayrı sözlərin mənşəyi (Qırat, Dürat), şifahi Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası müstə- və yazılı söz sənətinin mənbələri, qədim inancla- qil dilçilik sahəsi kimi təşəkkül tapmışdır. 1999- rın, mifoloji görüşlərin dildə, folklorda, adət- cu ildə nəşr olunmuş, irihəcmli “Azərbaycan di- ənənələrdəki izləri araşdırılmışdır. linin tarixi dialektologiyası (dialekt sisteminin E.Əzizovun pedaqoji fəaliyyəti də səmə- təşəkkülü və inkişafı)” əsəri türkologiyada tarixi rəli keçmişdir. O, ömrünün 44 ilini gənc nəslin dialektologiya sahəsində ilk uğurlu tədqiqatdır. təlim-tərbiyəsinə həsr etmişdir. Onun hazırladığı Monoqrafiyada dilin ümumi sistemindəki məhəl- ”Azərbaycan dilinin dialekt bölünməsi” (1989), li fərqlərin (fonetik, morfoloji, leksik) formalaş- “Azərbaycan dialektologiyasına giriş” metodik ması prosesi ilk dəfə geniş şəkildə işıqlandırılır, vəsaitləri (1993), “Azərbaycan dialektologiyası həmçinin dilin dialekt üzvlənməsinin xarakteri proqramı”(1988, 1993, 2008),“Azərbaycan dili- aydınlaşdırılır. Azərbaycan dilində əsas ləhcələ- nin tarixi dialektologiyası proqramı” (1978, rin, qarışıq və keçid tipli şivələrin əmələ gəlmə- 2005, 2017), “Müasir türk dili fənninin proqra- sinin tarixi-linqivistik səbəbləri göstərilir, şivələ- mı” (1995), “Türk dillərinin dialektologiyası rin yeni təkmilləşdirilmiş təsnifatı verilir. Ümu- proqramı” (2005), “Türk dillərindən biri (Müasir miyyətlə, alimin bu kitabındakı əsas müddəalar türk dili) fənninin proqramı” (2016, A.C.Məm- Azərbaycan dialektologiyasının yeni istiqamətdə mədova ilə birgə), “Türk dilçiliyinin əsasları inkişafına geniş imkanlar açır. fənninin proqramı” (2016, M.Ə.Məmmədovla E.Əzizov elmi fəaliyyətində daha çox tür- birgə) həm metodik, həm də elmi baxımdan əhə- kologiyanın az öyrənilmiş sahələrini, mübahisəli miyyətlidir. problemlərini tədqiqat obyekti seçmişdir. Onun Azərbaycan dialektologiyasında nəzəri nüfuzlu elmi jurnallarda və toplularda çap olun- məsələlərin müasir dilçilik baxımından şərhi muş “Azərbaycan-uyğur izoqlosları” (1991), həm də prof. E.Əzizovun adı ilə bağlıdır. Sovet “Oğuz atalar sözlərinin dili haqqında” (1996), dönəmində dialektologiya sahəsində praktik “Türk dilində teyze sözü” (1998), “Hunların dili məsələlərə geniş yer verildiyindən alimin 1993- haqqında” (1998), “Oğuz etnonimi” (1999), cü ildə çap olunmuş “Azərbaycan dialektologi- “Dialektoloji atlas və dialektlərin qarışması yasına giriş” əsərini dilçiliyimizin mühüm problemi” (1998), “Ahəng qanununun prinsipi nailiyyəti hesab etmək olar. Müəllif dialekt ter- haqqında” (1998), “Kitabi-Dədə Qorqud” və mininin dilin məhdud ərazidə işlənən formasını Azərbaycan dili dialektləri” (2001), “M.Kaşğari ifadə etdiyini göstərmiş, şivə, şivələr qrupu və lüğətindəki iki şeirin mənbəyi” (2003), “Qədim ləhcə terminlərini isə dilin dialekt bölməsinin və müasir türk dilləri haqqında” (2003),“Əmsali- vahidləri kimi izah etmiş, onların sərhədlərini türkanə” məcmuəsindəki atalar sözlərinin digər ümumi dialektoloji nəzəriyyəyə uyğun müəy- mənbələrdəki paralelləri” (2003), “Çuvaş dili yənləşdirmişdir. Bu məsələlər onun “Azərbaycan haqqında” (2006), “Azərbaycan dilinin inkişaf dilçiliyində dialektologiyanın əsas anlayışları və mərhələləri” (2007), “Azərbaycan dilçiliyində terminləri məsələsi” adlı məqaləsində də geniş dialektologiyanın əsas anlayışları və terminləri” şəkildə şərh edilmişdir ("Türkologiya", 2007, № (2007), “Köktürk vokalizminin Azərbaycan di- 3-4). lində təzahür xüsusiyyətləri” (2009), “Oğuz qru- Azərbaycan dilində qarışıq tipli şivələrin pu türk dillərinin ümumi və fərqli xüsusiyyətlə- mövcudluğunu da ilk dəfə E.Əzizov aşkara çı- ri” (2012), ”Vilhelm Tomsen və qədim türk ya- xarmışdır. Şivələr üzərindəki müşahidələrdən o, zılı abidələrinin öyrənilməsi” (2013), “Birinci belə qənaətə gəlmişdir ki, Azərbaycan dilinin şi- PERSONALİA 99 mal-qərb şivələri (Şəki-Zaqatala regionunun şi- ilə türkologiyada özünəməxsus layiqli yer tutur. vələri) digər ləhcələrə qarşı qoyulan fərqlər ya- Dialektologiya sahəsindəki uğurları respublika- ratmır, müxtəlif ləhcələrin (şimal-şərq, qərb, cə- mızın hüdudlarından kənarda da ona nüfuz qa- nub) xüsusiyyətlərini və Qafqaz dillərinə xas bə- zandırmışdır. Onun əsərləri Moskva, Almatı, zi substrat əlamətləri özündə birləşdirdyinə görə Ufa, Omsk şəhərlərində, Türkiyə, İsveç və Kore- həmin şivələr qarışıq səciyyəli şivələr hesab yada nəşr olunmuşdur. olunmalıdır. E.Əzizov ixtisaslı elmi kadrların hazırlan- Azərbaycan dili dialektlərinin son mükəm- masında da yaxından iştirak edir. Onun elmi rəh- məl təsnifatı da E.Əzizov tərəfindən aparılmış- bərliyi ilə filologiya üzrə elmlər doktoru və fəl- dır. O,“Azərbaycan dilinin tarixi dialektolo- səfə doktoru dissertasiyaları müdafiə olunmuş- giyası” əsərinin təkmilləşdirilmiş ikinci nəşrin- dur. 21 dissertasiya işinin müdafiəsində o, rəsmi də (2016) Azərbaycan dilinin dialekt üzvlənmə- opponent kimi çıxış etmişdir. Azərbaycanda təh- sinin üç ləhcədən (şimal-şərq ləhcəsi, qərb ləhcə- silin və elmin inkişafındakı xidmətlərinə görə si, cənub ləhcəsi) və dialekt xüsusiyyətləri qarı- 2009-cu ildə ona “Əməkdar müəllim” fəxri adı şıq tipdə olan şimal-qərb şivələri qrupundan verilmişdir. ibarət olduğunu elmi cəhətdən əsaslandırmış, on- Görkəmli alim və pedaqoq Elbrus Əzizo- ların yayılma sərhədlərini dəqiq şəkildə müəy- vu anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə ürək- yənləşdirmişdir. dən təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı və yara- E.Əzizov dərin nəzəri əsasa malik əsərləri dıcılıq uğurları arzulayırıq.

Məhərrəm Məmmədli

______

TÜRKOLOGİYA № 4 2017

NEKROLOQLAR НЕКРОЛОГИ OBITUARIES

HARİD FEDAİ

televizyonlarının kuruluş ve idareciliğinde de görev almıştır. 1988 yılında emekliye ayrıldıktan sonra Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetindeki üni- versitelerde öğretim görevlisi olarak dersler ver- miştir. Mücadele, eğiticilik, idarecilik yüzünden ertelediği akademik çalışmalarına emeklilikten sonra vakit bulabilmiştir. Türkoloji ile alakalı bilimsel toplantılarda Türk kültürünün Kıbrıs’taki izlerini ve yansımalarını bilim âlemine tanıtmış- tır. Yoğun çalışmalarının sonuçları peş peşe kitap, makale ve bildiri olarak ortaya çıkmıştır. Eserleri şöyle özetlenebilir: Edebî eserleri: Şiirlerini Koza (1997) adlı kitapta toplamıştır. Anılarını Silik Sayfalar (2009) adıyla yayınlamıştır. Yazma olarak kalmış veya eski harflerle basılmış Kıbrıs ile alakalı eserleri eleştirel olarak yayınlamıştır: Kıbrıs Müftüsü Hilmi Efendi, Şiirler (1987), Kıbrıslı Âşık Kenzi Divanı (3 cilt) (1989-1993), Kaytaz-zâde Nazım Efendi, Rûh-ı Mecrûh (1993), Pîrî Efendi, Fethiye-i Cezîre-i Kıbrıs (1997), Handî Dîvânı-I, Gazeller (2003), Harid Fedai, Kıbrıs Türkleri arasından çık- Kaytaz-zâde Nâzım, Yâdigâr-ı Muhabbet (3 cilt) mış bir kültür ve sanat adamı, edebiyatçı, öğret- ((2004), vb. men ve araştırmacıdır. 12 Ekim 1930 tarihinde Araştırma eserleri: Lefkoşe Mevlevihânesi Kıbrıs’ın Lefke kasabasında doğmuştur. Anne ve (M. H. Altan ile) (1997), Türkiye Dışındaki Türk baba tarafından Lefke’nin köklü ailelerindendir. Edebiyatları Antolojisi. c. 9: Kıbrıs Türk Edebi- Babasının adı Hasan, annesinin adı Lütfiye’dir. yatı (1997), Kıbrıs Efsaneleri (H. A. Mopalar Harid Fedai, üç erkek kardeşin en büyüğüdür. ile) (1997), Örnekleriyle Kıbrıs Türk Basın Tari- İlkokulu Lefke’de (1943), orta okul ve li- hi I (A. An ile) (2012), vb. seyi Lefkoşe’de (1949) bitirdikten sonra Anka- Bildirileri Kıbrıs Türk Kültürü, Bildiriler ra’da Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bölümün- (2 cilt) (2002-2003), makaleleri Kıbrıs Türk Kül- den (1953) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa- türü, Makaleler-I (2005) adlarıyla kısmen bir kültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden araya getirilmiştir. Kitap formatına girmemiş da- (1960) mezun olmuştur. ha yüzlerce yazısı vardır. Türkiye’deki yüksek öğrenimini tamamla- Harid Fedai, 1878’de Kıbrıs’ın elden çık- dıktan sonra Kıbrıs’ta uzun yıllar Türkçe ve ede- masından sonraki üç dönemi de görmüştür: biyat öğretmenliği yapmış, müfettiş ve yönetici 1930-1960 arasında İngiliz yönetimini, 1960- olarak çalışmıştır. Kıbrıs Türklerinin radyo ve NEKROLOQLAR 101

1974 arasında Rum idaresini yaşamıştır. 1974’- iyimserdi. Kendisini hiç asabi ve morali bozuk ten sonra ise bağımsızlık dönemini idrak et- görmedim. Daima gülümserdi. Tebessümü ara- miştir. Lefke’nin portakal bahçeleri arasında sından dişleri görünürdü. Işıltılı gözleri karşısın- başlayan çocukluğu güzel geçse de yabancı bir dakilere güven ve moral verirdi. Yanında kimse yönetim altında millî kimliği korumak, eğitim sıkılmazdı. Yardımseverdi. Türkiye’den gelen görüp yetişmek kolay olmamıştır. Çalışkanlığı, araştırıcılarla yakından ilgilenirdi. Bilimsel top- sabrı, inancı, ülküsü zorlukların üstesinden gel- lantılara koltuğunun altında son yayınladığı ki- mesini kolaylaştırmıştır. Türkiye’den gelen öğ- taplarla gelir, bunları karşılık bekle-meksizin bi- retmenler ile Kıbrıs’ın idealist aydınları Harid lim adamlarına hediye ederdi. Fedai’nin düşünce dünyasında etkili olmuşlardır. Çok iyi bir öğretici idi. Öğretmenlik yılla- Yüksek öğrenimini Türkiye’de yapması rında kazandığı becerileri bildiri sunarken de or- onun ufkunu genişlettiği gibi seçkin hocalardan taya çıkardı. Marmara Üniversitesinde meyve ders görmesi, alanında iyi yetişmesini sağlamış- konusundaki bir sempozyumda Lefke portakalı tır. Türk dili ve edebiyatı alanının en kuvvetli üzerine bir bildiri sunmuştu. Bildirisini okurken bölümü olan İstanbul Üniversitesindeki eğitimi, masanın üzerine Lefke’ye özgü bu meşhur porta- şüphesiz, bilimsel alanda Harid Fedai’nin seçkin kaldan birkaç tane de koymuştu. Portakalı öyle bir Türkolog olmasını sağlamıştır. Burada Ah- güzel ve etkili anlatmıştı ki, herkesin ağzı sulan- met Caferoğlu, Reşid Rahmeti Arat, Mecdut mıştı. Dinleyiciler arasından Enver Töre dayana- Mansuroğlu, Ali Nihat Tarlan, Ahmet Hamdi mamış, “Hocam, bildiriden sonra o portakalları Tanpınar ve Mehmet Kaplan’dan istifade etmiş- yiyecek miyiz?” diye seslenmişti. Bildiriden tir. Ancak, eğitim ve öğretmenlik alanında Gazi sonra hepimiz bu portakaldan tatmıştık. Eğitim Enstitüsündeki hocalarının daha fazla 2006 yılında Niğde Üniversitesi kendisine etkili olduğu anlaşılıyor. İyi bir öğretmen olmak fahri doktora payesi verdi. Çeşitli kurumların için çok şey bilmek şart değildir. Ancak, bildiği- verdiği kültür-sanat, bilim, şeref ödülleri de var- ni iyi bilmek ve bunu çocuklara iyi öğretmek dır. 2013 yılında Rize’de Orhan Kemâl Tavukçu esastır. Mustafa Nihat Özön’den çok şey öğren- editörlüğünde Harid Fedai Armağanı yayınlan- diğini kendisinden birkaç defa işitmiştim. dı. Ben Harid Fedai’yi bilimsel toplantılarda Kıbrıs Türklerinin kültür, sanat, edebiyat tanıdım. Millî veya uluslararası toplantılara katı- alanlarındaki en donanımlı adamı Harid Fedai, lır, Kıbrıs Türklerinin bilinmeyen bir değerini ta- arkasında büyük işler, sayısız eserler ve hoşnut nıtır, gün yüzüne çıkarırdı. KKTC üniversitele- gönüller bırakarak 87 yıllık dolu dolu geçen bir rinde görevli olarak çalıştığım 1998-2000 ve hayatın ardından kutlu vazifesini yapmış, özgür 2006-2009 yıllarında tanışıklığımız ve dostluğu- günler yaşamış olmanın mutluluğu, rahatlığı ve muz daha da arttı. Bilgili, fakat mütevazı idi. huzuruyla 13 Ekim 2017 günü bu dünyadan Tecrübeli, fakat kibar ve nazikti. Mütebessim ve göçtü.

Ceval Kaya

______TÜRKOLOGİYA

№ 4 2017

2017-ci il "TÜRKOLOGİYA" JURNALINDA ÇAP OLUNAN MƏQALƏLƏRİN SİYAHISI

HEYDƏR ƏLİYEV – 94

Kamal Abdullayev (Azərbaycan). Ulu Öndər Azərbaycan Multikulturalizminin siyasi banisidir...... №2 İsa Həbibbəyli (Azərbaycan). Böyük ədəbiyyat siyasəti və müasirlik...... №2 Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan dili...... №2 Muxtar İmanov (Azərbaycan). Heydər Əliyev və “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu...... №2 Ərtegin Salamzadə (Azərbaycan). Heydər Əliyev və Azərbaycan bədii mədəniyyəti...... №2

AĞAMUSA AXUNDOV–85

Möhsün Nağısoylu (Azərbaycan). Azərbaycan dilçilik elminin görkəmli nümayəndəsi...... №1 Rafael Hüseynov (Azərbaycan). “Ləyaqətlə yaşadım” deyə bilmək xoşbəxtliyi...... №1 Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə). Ağamusa Axundovun xatirəsinə...... №1 Muhamed Haridi (Misir). Misirdə “Azərbaycan dili” ağacı əkən müəllimimiz Ağamusa Axundov haqqında xatirələrim...... №1 Tooru Hayaşi (Yaponiya). Ağamusa Muallim haqqında xatirələr...... №1 Mehman Musayev (Türkiyə). Türkologiyanın aktual problemlәri vә Ağamusa Axundov..... №1

KLASSİK İRS – PORTRETLƏR

Heydər Əliyev (Azərbaycan). Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Türk Dünyası Yazıçılarının III Qurultayında nitqi...... №2 Ağamusa Axundov (Azərbaycan). Türk dillərinin məntiqi tipinin qurulması üzrə bir təcrübə...... №1 Nasimxan Rahmanov (Özbəkistan). Əbülqazi Bahadur xan, türkcənin qoruyucusu...... №3 Peter Qolden (ABŞ). Mahmud əl-Kaşğaridə Türk dünyası...... №4

DİLÇİLİK

Aytən Bayramova (Azərbaycan). Müxtəlifsistemli dillərdə kəmiyyətin ifadə olunmasının spesifik xüsusiyyətləri...... №2 Məhəbbət Mirzəliyeva (Azərbaycan), Kamilə Vəliyeva (Azərbaycan). Frazeoloji semantika və maşın tərcüməsi sistemində frazeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri...... №3 Əhməd Nəhmədov (Türkiyə). Azərbaycan türkcəsində “din” feilinin tarixi inkişafı üzərinə...... №4

TARİX VƏ ETNOQRAFİYA

Oljas Süleymenov (Qazaxıstan). Piramida üzərində şahin (türklər Qədim Misirdə)...... №1 Aleksandr Nesterov (Rusiya), Yuliya İvanova (Rusiya). Ağcaqoyunlu qacarlar: XVII əsrin ilk qərinəsində İrəvan bəylərbəyliyi...... №4

YAZILI ABİDƏLƏR

Şinci İdo (Yaponiya), Tülay Çulha (Türkiyə). Karay Milli Kitabxanasında saxlanan əlyazmada istifadə olunmuş saitlər və işarələr...... №1

2017-ci il "TÜRKOLOGİYA" JURNALINDA ÇAP OLUNAN MƏQALƏLƏRİN SİYAHISI 103

İqor Kormuşin (Rusiya). Yenisey yazısı qədim türk runik əlifbasının dil baxımından fərqlənən variantları tərkibində: xronoloji aspektlər...... №2 Ferah Türker (Türkiyə). Türklərdə kainat təsəvvürünün Dədə Qorqud obrazına təsiri...... №2 Aleksandr Bondarev (Rusiya). “Kitabi-Dədə Qorqud”: eposun estetikası və romanın etikası...... №3

ƏDƏBİYYAT VƏ FOLKLOR

Özkul Çobanoğlu (Türkiyə). Dastan və ballada: türk və ingilis küçə dastanı ənənələrinin müqayisəli təhlili...... №1 Fikret Türkmen (Türkiyə), Janagul Samedova (Qazaxıstan). Müasir dövrdə qazax nəsrində postmodernizm...... №2 Orhan Aras (Almaniya). Əsəd Bəy və Gürcüstan...... №2 Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə). Əhməd Cavad Axundzadənin “Qara dəniz” şeiri...... №3 Ketevan Lortkipanidze (Gürcüstan), Vüsalə Talıbova (Türkiyə). Etnik xüsusiyyətlər daşıyan türk atalar sözləri...... №3

MİFOLOGİYA

Han Vu Çoi (Cənubi Koreya). Koreya dilində altaycadan gəlmə şamanizm ünsürləri...... №3 Zakircan Aminev (Rusiya, Başqırdıstan). Başqırdlarda dağ kultu relikti...... №4

MÜZAKİRƏ

Firudin Cəlilov (Azərbaycan). Lemni yazısının mənşəyi hara aparır?...... №3 Zümrüd Quluzadə (Azərbaycan). Bir daha Azərbaycan tarixşünaslığının məxəzləri olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsəri haqqında...... №4

TÜRKOLOJİ MƏRKƏZLƏR

Danuta Çmielovska (Polşa). Varşava Universitetində türkologiya kürsüsü...... №1 Firuz Fevzi (Əfqanıstan), Hasan Cankurt (Türkiyə) . Əfqanıstanda Türkologiya...... №2 Sofiye Niyentimp (Almaniya). Almaniyada türkologiya...... №3 Momçil Şopov (Bolqarıstan). Bolqar türkologiyasının yolu haqqında...... №4

RESENZİYALAR

Füzuli Məcidli (Azərbaycan). Süer Eker, Ülkü Çelik Savk. Tehlükedeki Türk Dilleri. Uluslararası Türk Akademisi ve Ahmed Yasevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi “Merkez Repro”, Ankara/Astana 2016, 2321 s...... №1 Aydın Ələkbərov (Azərbaycan). Nizami Cəfərov. Türkologiyaya giriş.. Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, 248 s...... №1 Alfiya Yusupova, Elvira Dinmöhemmetova (Rusiya, Tatarıstan). Mustafa Öner. Kazan- Tatar Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2015, 604 s...... №1 Nazim Muradov (Türkiyə). Bilgehan Atsız Gökdağ. Türklerin Dünyası. Kübak yayınları, İstanbul 2016, 758 s...... №1 Qətibə Mahmudova (Azərbaycan). Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva. Maşın tərcüməsinin nəzəri əsasları. “Elm və təhsil”, Bakı, 2016, 120 s...... №1 Qətibə Mahmudova (Azərbaycan), Kəmalə Ələkbərova (Azərbaycan). Muhsin Nağısoylu. Şirazi ve Onun Gülşen-i Raz Çevirisi. Ankara, Manas Yayıncılık, 2016, 336s...... №2

2017-ci il "TÜRKOLOGİYA" JURNALINDA ÇAP OLUNAN MƏQALƏLƏRİN SİYAHISI

Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Necati Demir. Oğuzname (İngiltere Nüshaları) İnceleme- Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. H Yayınları, Ankara, 2016, sayfa 302...... №2 Abid Tahirli (Azərbaycan). Vilayət Quliyev. “Füyuzat”in iki yazarı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 224 səh...... №3 İmanyar Quliyev (Azərbaycan). Mustafa Argunşah, Galip Güner. “Codex Cumanicus”. İstanbul: Kesit yayınları, 2015, 1079 s...... №3 Orxan Baldanə (Türkiyə). Leyla Karahan.Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı.Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2017, 390 s...... №3 İlham Məmmədzadə (Azərbaycan). Azərbaycan multikulturalizmi (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, BBMM, 2017, 416 səh...... №4 Elçin İbrahimov (Azərbaycan). Mustafa S. Kaçalin. Oğuzlarin Diliyle Dedem Korkudun Kitabi.Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2017, 911 sayfa...... №4

ELMİ HƏYAT

Xronika...... №1 №2 №3 №4

TÜRKOLOGİYA

№ 4 2017

NƏŞRƏ DAİR TƏLƏBLƏR:

1. Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalına çap üçün materiallar (məqalə, resenziya, icmal və s.) Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində çap şəklində, elektron daşıyıcıda və e-mail vasitəsilə ([email protected]) qəbul edilir. 2. Dərc olunacaq məqalələrə görə müvafiq elmi sahə üzrə elmlər doktorunun rəyi tələb olunur. 3. Məqalələrin həcmi 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən (A4) artıq olmamalıdır (şrift: Times New Roman – 14, interval: 1,5, sol kənar 3 sm, sağ kənar 1,5 sm, yuxarı hissə 2 sm, aşağı hissə 2 sm). 4. Məqalənin adı altında müəllifin adı, soyadı, işlədiyi müəssisə, vəzifəsi və e-mail ünvanı göstərilməlidir. 5. Məqalənin sonunda 3 dildə 150-200 sözdən ibarət xülasə (məqalənin adını yazmaq şərtilə) və açar sözlər verilməlidir və hər 3 dildə yazılmış xülasələr məzmunca eyni olmalıdır. 6. Məqalələrin qəbulu üçün son 5-10 ilin elmi əsərlərinə istinadlar vacibdir. 7. Məqalələrin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı istifadə ardıcıllığına görə nömrələnməli və mətndə işarələnməlidir (məsələn; [1] və ya [1.21]). 8. Tərcümə məqalələri müəllifin icazəsi və ya aktuallığını təsdiqləyən sənəd əsasında qəbul edilir. 9. Hər bir məqalə redaksiya heyətinin rəyinə əsasən çap olunur. 10. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

Məqalələrin nəşri pulsuzdur. Əlyazmalar geri qaytarılmır. Materialların məzmunu müəllifin şəxsi mövqeyini əks etdirir.

ТРЕБОВАНИЯ К ПУБЛИКАЦИИ:

1. Материалы (статьи, рецензии, обзоры) для публикации в международном журнале «Тюркология» принимаются в напечатанном виде, на азербайджанском, турецком, русском и английском языках, на электронном носителе и посредством e-mail ([email protected]). 2. Необходимо представить отзыв о статье доктора наук в соответствующей области. 3. Объем статьи не должен превышать 15, а рецензий и других материалов – 7 страниц (А4, шрифт Times New Roman – 14, интервал: 1,5, отступы: слева – 3 см, справа – 1,5 см, сверху и снизу – 2 см). 4. Под названием статьи должны быть указаны имя и фамилия автора, место работы, должность и e-mail адрес. 5. К статье необходимо приложить аннотацию (с указанием названия статьи) на трех языках из 150-200 слов и ключевые слова. Содержание аннотаций на всех трёх языках должно быть идентичным. 6. Необходимы ссылки на научные публикации за последние 5-10 лет. 7. Представленный в конце статьи список использованной литературы должен быть составлен в последовательности ис- пользования и отметок в тексте (например: [1] или [1.21]). 8. Переведенные статьи принимаются на основе документа, подтверждающего согласие автора или актуальность. 9. Каждая статья печатается на основе отзыва редколлегии. 10. Статьи, в которых выявлены факты плагиата, не печатаются.

Статьи печатаются бесплатно. Рукописи статей не возвращаются авторам. Содержание материалов отражает личную позицию автора.

PUBLICATION REQUIREMENTS:

1. Materials (papers, reviews, round-ups, etc.) for publication in the international journal of “Turkology” are accepted in a printed form, in electronic carrier and through e-mail ([email protected]) in the Azerbaijani, Turkish, Russian and English languages. 2. Review of Doctor of Sciences on a certain scientific field is required for the paper to be printed. 3. Papers length have to be 15 pages long, but length of other kinds of writings have to be maximum 7 pages (A4) long (in 14- point Times New Roman; in-1,5 interval; 3 cm on the left side, 1,5 cm on the right side; 2 cm on the top; 2 cm on the bottom). 4. The author’s name and surname, work place, position and e-mail address must be written under the title of the paper. 5. The abstract containing approximately 150-200 words (by writing the title of the paper) and key words must be given in four languages at the end of the paper. The abstracts written in all the four languages must be identical in their contents. 6. It is important to use the references to the scientific works of the latest 5-10 years. 7. All bibliographical references given at the end of the papers must be numbered according to the use order and marked in the text. (for example: [1] or [1.21] ). 8. The translated papers are accepted according to the permission of the author or according to the document certifying the actuality of it. 9. Each paper is published according to the review of the Editorial Staff. 10. Papers with the fact of revealed plagiarism are refused to be published.

Publication of papers is free of charge. Manuscripts are not returned. The contents of the materials reflect the personal position of the author.

______106 TÜRKOLOGİYA

SEMİNARA DƏVƏT

“Türkologiya” jurnalı öz nəzdində türkoloji seminar təşkil edir. Müxtəlif elm sahə- lərinin nümayəndələrini maraqlandıran elmi-praktik problemlər ölkəmizdə və dünyada aparılan türkoloji tədqiqatların işığında müzakirə ediləcək. Seminar ayda bir dəfə jurnalın redaksiyasında (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, V mərtəbə, “Türkologiya” jurnalının redaksiyası) keçiriləcəkdir. Maraqlananlar məsul katibə müraciət edə bilər.

______

ПРИГЛАШАЕМ НА СЕМИНАР

Журнал «Тюркология» организует в рамках своей деятельности тюрколо- гический семинар, где в свете исследований ведущихся в нашей стране и в мире, будут обсуждаться различные научно-практические проблемы, интересующие представителей различных научных сфер. Семинар будет проводиться раз в месяц в редакции журнала (Национальной академии наук Азербайджана, V этаж, редакция журнала «Тюркология»). Интересующиеся могут обращаться к ответственному секретарю.

______

INVITATION TO THE SEMINAR

The journal of "Turkology" organizes a turkological seminar. Discussions of scientific and practical problems which are interesting for the representatives of different fields of science, will be held in the light of turkological researches conducted in our country and in the world. The seminar will be held once a month in the Editorial office of the journal (The National Academy of Sciences of Azerbaijan, V floor, the Editorial office of the journal of "Turkology"). All the people interested in the seminars can apply to the executive secretary.

______

TÜRKOLOGİYA 107

ABUNƏÇİLƏRİN NƏZƏRİNƏ! Beynəlxalq “Türkologiya” jurnalının ölkədaxili illik abunə haqqı (4 nömrə) 40 AZN, beynəlxalq satış üzrə 40 € təşkil edir. Ödəniş: - fərdi qaydada (nağd şəkildə); - müvafiq bank şöbələri üzrə mümkündür. Bank əməliyyatlarının xərci abunə haqqına daxil deyil.

“TÜRKOLOGİYA” JURNALININ BANK REKVİZİTLƏRİ Azərbaycan vətəndaşları üçün: Benefisiar (alan) bankın adı: Dövlət Xəzinədarlıq Agentliyi VÖEN: 1401555071 M/h: AZ41NABZ01360100000000003944 Kodu: 210005 S.W.İ.F.T. CTREAZ22 Alan müştəri: AMEA Dilçilik İnstitutu VÖEN: 1300331751 Hesab №AZ50CTRE00000000000004138405 Büdcə səviyyəsi kodu: 3 Büdcə təsnifatının kodu: 142319

К СВЕДЕНИЮ ПОДПИСЧИКОВ Стоимость годовой подписки на международный журнал «Тюркология» в пределах страны (4 номера) составляет 40 AZN, а для зарубежных подписчиков 40 €. Оплата: – в индивидуальном порядке (наличная оплата); – банковским переводом. Стоимость банковских операций не входит в сумму подписки.

БАНКОВСКИЕ РЕКВИЗИТЫ ЖУРНАЛА «ТЮРКОЛОГИЯ» Для иностранных граждан: Банк Бенефициар: Международный Банк Азербайджана (МБА), (Ясамальский филиал) ИНН: 9900001881 M/h AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.İ.F.T.: IBAZAZ2X Клиент-получатель: DXA Институт языкознания НАНА ИНН:1300331751 ИНН: 1301937531 Счет USD: AZ42İBAZ36020018409324665216 Счет AVRO: AZ22İBAZ36020019789324665216

TO THE ATTENTION OF SUBSCRIBERS! The cost of the annual subscription (4 volumes) to the International journal of “Turkology” is 40 AZN within the country, and 40 € for international sales. Payment is possible: – individually ( cash); – through the corresponding bank departments. Expences for banking operations are not included into the subscription fee.

BANK REQUİSİTES OF THE JOURNAL OF “TURKOLOGY” For foreign citizens: Beneficiary (recipient) bank’s name: Azerbaijan International Bank (AIB), Yasamal branch TIN: 9900001881 C/A: AZ03NABZ01350100000000002944 S.W.I.F.T: IBAZAZ2X Recipient customer: The National Academy of Sciences of Azerbaijan (NASA), Institute of Linguistics TIN: 1300331751 TIN: 1301937531 USD account: AZ42İBAZ36020018409324665216 EURO account: AZ22İBAZ36020019789324665216