. ATATÜR.K üNiVERSiTESi

ILAH.IYAT FAKÜLTESI·,

TÜRKuiSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZÜRUM Sempozyumu 26-28 HAZiRAN 2006

BiLDiRiLER

ll. CiLT

Erzurum 2007 Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi TÜRK-iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiND~ ERZURUM Sempozyumu

ERZURUM EY ALET KANUNNAMELERi H~KKINDA BAZI DÜŞÜNCELER

Yrd. Doç. Or. Bilgehan PAMU!\

G i riş XVI. yüzyılda Osmanlıların hakimiyeti altına giren Erzu~m'un durumu oldukça vahimdi. Safevi Sultanı Şah lsmail'i yakından takip eden Sultan 1. Selim, bölgedeki sorunu ortadan kaldırm~k üzere 1514 yılında Şark seferine çıktı.1 S~ltan Selim gerek · setere giderken ve gerekse sefe~en sonra lstanbul'a dönerken Erzurum'un yakınlarından geçti.2 Ancak Osmanlı Sultanı, Safevi saldırılarından ötürü harap ~aldeki şehre uğramadı.3 Çaldırandaki zaferini müteakiben Amasya'ya çekilen Sultan Selim, Bayburd ve Kiğı'nın alınması ile Karahisar-ı Şarki, Canik ·ve Trabzon sancaklarından müteşekkil Erzincan-Bayburd beylerbeyliğini tesis etti. Hizmetlerden ötürü Bıyıklı Mehmed Paşa beylerneyi tayin edildi.4 Sefer münasebetiyle Erzurum'un civarına akınlar yapmalarına karşılık henüz hakimiyet altına alınmadı. Hatta Erzurum hakif!1i Sevindik Han'a, Çaldıran zaferine dair bir fetihname dahi gönderildi.5 Çaldıran zaferinden sonra Osmanlıların doğudaki Herteyişi devam etti. · Bu ilerleme esnasında Erzurum'un ~esin olarak ne zaman hakimiyet altına alındığına dair kaynaklarda açık bir matumat yoktu. BayQurd-Erzincan beylerbeyliğinin 1516- .1518 yıllarını ihtiva eden kayıtlarında; yeni yerlerle birlikte sınırlar genişlemişse de Erzurum hala Osmanlı topraklarına dahil değildi.6 Ancak tahrir defterinin7 tamamlandığı sırada 24 Ekim 1517 ile Ekim 1518 tarihleri arasında Erzurum'un

Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. ı Solakzade, Tarih-i Solakzade, Istanbul 1298, 5.360; Celal·zade Mustafa, Selim·name, (Haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1990, s.127; Yusuf Küçükdağ, 'Osmanlı Devleti'nin Şah lsmail'in Anadolu'yu Şiileştirme Çalışmatannı Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osman/1 /, Ankara 1999,5.274-275. 2 Feridün Bey, Münşeatü's- Selatin /, islanbul1274, s.400-401. J Bilgehan Pamuk, XVII. Yüzyilda Bir Serhad Şehri: Erıwum, istanbul 2006, s.42. 4 Feridun Bey 'Haydar Çelebi Ruznamesi', Münşeatü's- Sefalin /, s.464. s Feridün Bey, Münşeatü's- Sefalin /, s.393-394. · 6 lsmet Miroğlu, XVI. Yüzytlda Bayburd Sancağt, Istanbul 1975, s.23-26; tsrnet Miroğll!, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara 1990,5.17-20. 7 Tahrir defte~eri; beş ile kırk yıllık aralıklarla yapılan vergi nüfusu sayımfanna ait olmak üzere mufassal, icınal, evkaf ve piyade olarak düzenlenirdi., Erhan Afyoncu, 'Türkiye'de Tahrir Defterterine Dayalı Olarak Haz.ırtanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler', Türkiye Araştırmala" Uteratür Dergisi, c.1, sayt.1, Istanbul 2003, s.267. · · Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 372

Osmanlı hakimiyetine girdiği kabul edilmektedir.8 Nitekim Erzurum'un da dahil olduğu bölgenin sosyal-ekonomik durumunu belirtemek amacıyla 1518 yılında başlayıp 1520'de tamamlanan sayımda; Erzurum Şehri; •hali ve harab olmağm timara virülmeyüb ~ dahil-i muhasebe değildir" şeklinde tanımlanmaktaydı. Bu tarihte Erzurum, Rüm (Hadis) beylerbeyliğine bağlı Bayburd sancağının Şogayn kazasına tabi bir nahiyeydi.9 Kanuni Sultan Süleyman, 1534 yılında lrakeyn seferi münasebetiyle uğradığı Erzurum'u, ı o 1535'te Bayburd ve Kemah sancaklarından müteşekkil bir beylerbeylik ol~rak ihd~s etti.11 Eyalet olarak . teşekkülünde!n sonra dahi Erzuru·m ve civarındaki sorunlar devam etti.121540'ta yavaş da olsa imar ve iskan faaliyetlerine geçilmişfi . 1 3 Ancak 50-60 yıldan beri devam eden Safevi bcıskınlarından 14 ötürü istenilen düzeyde değildi . XVI. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı yönetiminin doğu bölgelelinde ciddi bir yapılanma içerisinde olması kısa bir süre sonra kendini hissettirmeye başladı . Bölgede ciddi bir tehdit olan Safeviiere karşı stratejik bir konuma sahip Erzurum'a önemli yatırımlar yapılarak müstahkem konuma getirildi. Devletin imar ve iskan faaliyetleri hakkında kanunnamelerde de bilgiler bulunmaktaydı. 1540'tan itibaren hazırlanan kanunnamelerde, Erzurum'un şenlendirilmesi noktasında ne gibi tedbirlerin alındığı ve nelerin yapılması gerektiği işaret edilmişti. 1 5 ilerleyen süreç . içerisinde marnur bir görünüm kazanan Erzurum'a ait ka~unnamelerde ise sosyal ve ekonomik yapı hakkında birtakım düzenlemeler yapılmıştı. Böylelikle muhtemel bir karmaşanın önüne geç il mtık arzulanmıştı .

a Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyfiği ve Teşkilatı, Ankara 1999, s.45. s · Başbakanlık Osmanlı AtŞivi{bundan sonra BOA), Tapu Defteri {bundan sonra TO.) 387, v.436-439. 10 Matrakçı Nasuhü's-Silahi, Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakayn-i Sultan Süleyman Han, (Haz. Hüseyin G.Yurdaydın). Ankara 1976, s.23b. 11 Aydın, Erzurum Beylerbeyfiği ve Teşkilatı, s.87-88. ı ı •.. .şehr-i mezkur settıadde olmağla kızılbaş ve gürci fetretinden ahatisi perakende olu b nice zsmanhaliveharabkalub .. :, BOA. TD. 205, s.15; BOA. TD. 199, s.3. u •... hazret-i padişahi 'a/empenah hallec/e mülkehü kı belinden ka/'ası ta'mir olınub ve hisar eri ve gönülfi.yazılub mezkürlar dahi ka/'a içinden ev/er bina eylemek üzre henüz reays cem' olmamağın kadim mahalleri defter-i cedide kayd o/ındı ki re'fıyast gelüb ka!'a içinde ve taşra varoşunda mütemekkin olanlar defter olma zikr o/ınan kanunname mucebince hukuk ve rüsumlarının ha vass-t hümayun eminlerine teslim ey/eye/er... ', BOA. TD. 205, s.15; BOA. TD. 199, s.3. 14 BOA TD. 205, s.19 ıs BOA. TD. 205, s.13 Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 373

· A. Osma nlı Kanunnameleri islam ülkelerinde kanunname uygulamasının iki kaynağı vardı : Biri Eski Ortadoğu kültürlerine ait gelenekler ve d iğeri Tüı1<-Moğol haniıkiarına ait geleneklerdi. Eski i ran imparatorluklan resmi görevliler tarafından suiistimal edilmesini önlemek için hukuki maddeleri -özellik.'e vergi kanunlannı- sürekli olarak halkın görebileceği yerlerdeki taşlar üzerine kazımak suretiyle ilan ederlerdi. Bu uygulama, muhtemelen eski Mezopotamya medeniyetlerinden intikal eden bir gelenekö. Benzer biçimde hilafet döneminde kanunnam~ şeklinde hükümleri ve arazi vergileriyle ilgili şartları ihtiva eden .kayrUar olmalıydı. Bu hükümler, vergi toplanmasında bir düstur olarak mültezimlere ve idarecilere resmen gönderilirtiL Moğol- i ran imparatorluğ u döneminde "Yasa-yi Kadim-i Cengiz Han, Yargunfme" olarak bilinen Cengiz Han Y~ası ya da Yasak- ı Büzürg, askeri-siyasi işlerin düzenlenmesi için kaynak vazifesi görürdü. Müslüman Gazan Han döneminde bile Cengiz Han y~ası geleneği devletin iyi idaresi için esas kabul edildi. Moğol idaresi0in çöküşünden sonra ulemanın yasaya karşı güçlü tepkisine rağmen yasakname veya sadece yasak terimi, hükümdar tarafından haz ı rlanan kanun kodları için kullanılmaya devam etti. Yerli görevlilerin çabalanyla yasa ile iran-islam mezalim yargılaması geleneği ortaya çıktı. Kanunnameler yalnızca iran, Anadolu, Irak ve Hindistan'da_. yani Türk­ Moğal geleneklerinin ve hanlıklannın etkili olduğu yerlerde ve tipik Osmanlı kanunlarının ve idaresinin yürürlükte bulunduğu Osmanlı Devleti'ne ait bölgelerde ortaya . çıkmıştı . 16 Osmanlı döneminde kanunname, şer'i hukukun yanı sıra idari, mali, cezai gibi muhtelif hukuk sahalarıyla ilgili olan padişah hükümlerini ihtiva etmekteydi.H Y.:J. yüzyıldaki yasakname ile aynı anlama gelen kammname, genellikle veziı1erin ve paşalann yürürlüğe koyduğu düzenlemeleri, yetkili bir otoritenin kesin ve açık olarak belirlediği kanunlan y~ da reform tasanlarını ifade etmekteydi. Sadece tek bir hüküm {ferman veya berat) ya da belirli ve sınırlı bir konu, kanunnarneyi şeki llendirebileceği gibi bütün imparatorluğa yahut belirti bir bölgeye veya sosyal bir gruba uygulanabilmekteydi.18

16 Hali l ln alcık, 'Kanun name', Diyanef islam Ansiklopedisi (DiA.) XXIV, s. 332; Mehmei Akif Erdoğ ru , 'Karaman Vilayeti .Kanunnameleri', Osmanlı Tarihi Araştirma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı.4, Ankara 1993, s.468. 17 Ömer Lütfi Barkan, 'Kanunname', islamAnsiklopedisi (iA. ) VI, s.185. ı s in alcı k , 'Kanunname'. s.333. Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 374

Osmanlılar bir bölgeyi fethettiklerinde genellikle mevcut .kanunlan muhafaza etinişler veya önemsiz bazı değişikliklerle uygulamışlardır. Bu açıdan Meınluk Kayıtbay, Akkoyunlu Uzun Hasan ve Dulkadirli Alaüddevle kanunlan, Osmanlı kanunnamelen olarak orijinal -Şekilleriyle gÜnilmüze ulaŞmıştır. Uzun Hasan'ın kanunnameleri ya da yasalan Osmanlı idaresi attındaki Doğu Anado­ lu'da, Azerbaycan'da, Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem'de geçerliliği sürdürdü. Doğu _ Anadolu'da 1516'dan 1548'e kadar yürürlükte kaldılar. 1 9 Dikkat çeken husus Safevi kanunları yürürlükten kaldırırken Uzun Hasan:ın kanunlarını geçerli muhafaza etmesiydi. Osmanlı . idaresine geçen bölgelerde belirli bir müddet aynen tatbik · sahçısında bırakılmış olan Uzun Hasan kanunlarının, temsil ettikleri sosyal ve mali düzen bakımından Osmanlı kanuniarına nazaran, işgal ettikleri mevkisi dikkate. şayandı. 20 Osmanlı padişahlannın bu nevi eski kanunlan hangi şartlar altında ve ne gibi mülahazalarla değiştirmekte olduklarına . dair bir kayıtta; mukaddema emr-i hümayun üzre Bayburd ve Erzurum sancakları kitabet olmdukda köhne defterde mukawed olub Hasan Badişah Kanunu deyü icra o!man kavanin-i müfe'am[Jeye kabail-i re'aya ve tavaif-i tüccar ve ahali-i memalik-i mahrüsa mütehammil olmayub · Rum kanOnu ofmasm rica etdükferi paye-i serir-i a'laya 'atı olmdukda cenah-ı hüsrevaninün Zllal-i adalet ve saye-i merhametbahşlan zuhCır bulub vilayet-i mezbiıre halkma dahi Rum kanunnamesi emr olınub ber müceb-i emr-i a'1i defter-i cedide . kayd olmub ol zamandan berü Rum kanunu icra o/mub haliya Erzurum ve Pas in sancaklan müceddeden kftabet olundukda ahali-i Erzurum emr-i 'ali-i sab1k mücebince icra ôlunan kanunnarneyi ·murad itdükleri ve Pasin Sancağı dahi serhadde olmakla ekser re'ayas1 perakende olub cem' olub ITJB'mOr olmak içün Rum kanu_nu lazım idüğü bil-fi'il kitabet olman defter-i cedid ile 'atebe-i 'u/yaya 'arz olmdukda bunlara dahi Rum kanunu ferman olmmağm emr-i hümayün üzre defter-i cedide kayd o/mub 'alet~tafsi/ tahrir olmdu oldukça ilgi çekici ifadeler yer almaktayd!.2ı Örfi hukukun sonucu olarak şekilienen Osmanlı kanunnameleri, sistematik açıdan vergi mantığına ve idari yapıya göre düzenlenmekteycti. Kanunnameler hazırlanış şekil!erine göre; Umumi Kanunnameler, Sancak Kanunnameleri, Teşkilat

19 . inalcık·, 'Kanunn~me', s.333. 20 Ömer Lütfi 8ark:ın, 'Osmanlı Devrinde Akkoyunıu Hükümdan Uzun Hasan Beye Ait Kanunıar", Tarih Vesikalan Dergisi, c./, say1.2, istanbuı1941, s.91-95. 21 BOA TO. 205, s.5 Eızurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 375

Kanunnameleıi, Belirli Gruplarla ilgili {Hususi) Kanunnameler, Ferman-Berat-Nişan taızında sınıflandırılmaktaydı. 22 B. Erzurum Kanunnameleri: Osmanlı idaresi altına geçtikten sonra Eızurum'un sosya!··ekonomik ve idari pozisyonu tespit edebilmek gayesiyle kanunnameler hazırlanm ı ştı. 1540 .Yılında iki ve 1591'de bir tane olmak üzere üç tane sancak kanunnamesi düzenlenmişti. Tahrir sayımları ile birlikte hazırlanan kanunname padişahın onayından geçmişti. Kanunnameler ile toprağın tasarruf şekli , tahsil edilecek vergi miktarı , Müslüman ve Gayr-i Müslim tebaanın durumu ve cezalar belirtenmişti. · XVI. yüzyıla ait Eızurum kanunnameleri arasında ciddi tasnif sorunları göze çarpmaktadır. Esasında Eızurum'a ait olmayan bnzı kanunnameler, Eızurum kanunnameleri olarak gösterilmektedir.23 1535 yılında eyalet olarak teşekkül oluncaya kadar geçen süre içerisinde oldukça harap konumdaki Eızurum, yerleşi m için müsait değildi.24 1540 ' ta iskan ve imar edilmeye çalışılmışsa da yeterli olmamıştı . Erzurum'un yerleşim açısından uygun .olmadığı dahi resmi kayıtlarda yer almaktadır.2s Dolayısıyla bu taıihten önce yani 1540't~n ewelki kanunnameler, Erzurum' ait olmayıp Bayburd-Eız.incan Beylerbeyliği'ne aitti. XVII. yi.izyıla ait kanunname padişah tarafından onaylanmış ise önceki yüzyıldaki kanunnamelerden farklıydı. Öncekiler sancak kanunnamesi hükmünde . iken bu kanunname devlet teşkilatı ile ilğiliydi. A. 1540 Tarihli Kanunname 126: XVI. yüzyılın iik .çeyreğinde Osmanlı idaresine giren Eızurum ' un ilk sancak kanunnamesi 1540 y ı lında düzenlendi. Diğer Osmanlı sancak kanunnamelerinde görüldüğü gibi Eızurum kanunnamesi de padişahın tuğrası ile onaylı ve tahrir defterinin başındaydı. Reaya ile tirnar sahipleri arasındaki anlaşmazlıkları çözmeyi dahası engellerneyi amaçlayan kanunnamede; reaya vergileri, arazi kanunları ve cezalar yer almaktaydı.

22 Jl.hmet Akgündüz, ·osmanlı Kanunnameleri (Doğuşu. Çeşitleri ve Tarihi Seyri)", Türkler X, Ankara 2002, s.27-35; M. Macit Kenanoğlu, •osmanlı Kanunnameleri Neş riyatı Üzerine Bir Tahlil', Türkiye Araştırmalan Literatür Dergisi, c.3, sayı. 5, Istanbul 2005, s.148-149. 23 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri VIII, lstanbul1992, s.505-532. 24 Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri: Erzurum, s.43 2s BOA TO. 205, s.1-31 26 BOA TO. 205, s. 4-13. Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 376

Kanunname, ilk ·olarak Ömer L. Barkan tarafından bazı ilaveler yapılarak yayınlandı.27 i. H. Konyalı , Er:zurum'u konu alan çalışmasında Barkan tarafından yayınlanan kanunnarneyi neşretti.2B Kanunname daha sonra A. Akgündüz tarafından metne bağlı - kalınarak yani· herhangi-bir-ilave yapılmaksızın yayınlandı.29 N. Karta, 1540 tarihli tahtir defterinin iranskripsiyonu olarak hazırladıgı çalışmasında AkgQndüz tarafından neşredilmiş olan kanunnarneyi aynen vemıektedir.30 Kanunnamenin tahlili; Kanuni . Sultan Süleyman devrinin en uzun kanunnamelerinden olan bu i!k belgede, Erzurum ve Pc:ısin sancaklarına ait hükümler beraber düzenlenmişti. Yazım işlemi defter emini Mirza bin Muhammed ve il katibi M-ustafa tarafınd~ı11540 . senesinde tamamlanmıştı. 31 Kanunnamenin giriŞ kısmında Farsça ifadelerle önemli bilgiler verilmişti. Erzurum ve Pasin sancakları ile bunlara bağlı yerlerde Akkoyunlu Sultanı Uzun Ha~an kanunlarının tatbik edildiği; ancak halkın b~ kanun hükümlerine tahammül edememesi üzerine Sultan Süleyman'ın fermaniarına göre adalet uygulanması talep edilmişti. Bu gaye doğrultusunda kadim Osmanii ·kailun.ları . esas alınarak kanunname düzenlenmişti. Kanunnarnede öncelikli olarak miri arazinin tasarrufu· üzerinde detaylı bir şekilde durulmuştu. Toprağın tasarrufundan dolayı devletin tahsil edeceği çift vergisi belirlenmekle birlikte intikal hakkının da statüsü ortaya çıkarılmıştı. Daha sonra mahsul vergilerinin ölçüleri tespit edilmişti. Değirmen hakkı, ağıl, gerdek ve benzeri örfı vergiler ile bad-ı hava grubuna _giren vergilere de genişçe yer verilmişti. Yine bir örfı vergi kapsamındaki bac vergileri ve şer'i bir vergi olan gümrük vergilerinin miktarı belirlenmişti. Kanunnamenin sonlarında , toplumsal yapıyı yakından ilgilendiren . had ve kısas cezalarının uygulanması ile bu cezalar uygulanamadığı hallerde alınacak · olan para cezaları üzerinde durulmuştu. - -- · Ertürum'un bu ilk· kanunnamesinde; Müslümanların mevkileri, sipahilerin konumları, tahsil edilecek vergiler detaylı bir şekilde düzenlenmişti. Kanunnarnede Erzurum'un serhadda ve harap bir vaziyette olduğu göz önünde bulundunılrnuş ve · ona göre birtak ı m düzenlemeler yapılmıştı.

n Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVI Asirtarda Osm_anlt imparatorluğunda Zirai ve Ekonominin Hükuki ve Mali Esas/art-Kanun/ar, !stanbuı1943, s.62-71 . ıa ibrahim Hakki Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, istanbul1960, s.74-81. 29 Akgündüz, Osman/t Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri VIII, s.535-543. Jo Nurullah Karta, 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Erzurum Kazast, Yayınlanmamış Yüksek Usans Tezi, Yüzüncü Yı l Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van 1997, s.152-160. 31 BOA. TO. 205, s.4. . Erzurum Eyalet Ka11unnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 377

B. 1540 Tarihli Kanunname IJ32; Defter-i Evkaf-ı Medaris ve Mesacid ve Zevaya-yı Kaza-i Erzurum ve Pasin ki diye başlayan bir diğer kantınname, Erzurum ve Pasin sancaklarında yer alan camı, mescid ve zaviye vakıfları ile ilgiliydi.33 Kanunnamenin hazırlanış gayesi, daha önce Erzincan, Kemah ve Bayburd evkafına uygulandığı gibi, harabe olan Erzurum vilayetinin ihyası için medreseler, mescitler ve tekkalere ait vakıfların statülerinin belirlenmesiydi. Kanuni Sultan Süleyma~'ın fermanıyla hazırlanan kanunname yine defter emini Mirza bin Muhammed ve il katibi Mustafa tarafından 1540 yılında tamamlanmıştı. Barkan, Erzincan'daki vakıfları konu alan kanunnarneyi yayınlamışsaJ4 da Erzurum'unkini. neş~etmemişti. Kanunname ilk olarak Akgündüz tarafından yayınlandı. Kanunnamenin tahlili; giriş kısmında Bundan Bkdem kaza-i mezbürede vaki' olan evkafm ba'zı kurasında Hasan Padişah Kanunu deyü onda iki divani aldıkdan sonra onda bir dahi malikaneden bedel vakıf içün maktü' alındıği bundan akdem vilayet-i mezbiıre müceddeden kitabet olmub defter-i cedid ile dergah-ı mu'allaya 'arz olmdukda . Padişah-ı alempenah-1 ztllul/ah hazretlerinin memelik-i mahmiyyelerine nizam-ı intizam içün canib-i re'ayaya mezid-i inayet ve vufiır-i merhametleri mukarin olub Vilayet-i Rum Kanunu icra olmmast emr olunduğ1 ba'isden onda iki almd1kdan sonra onda bir dahi alma-gelen bida'-ı ma'nifeden olmağın evkaf re'ayasmun üzerinden ret' olunub hernan onda iki üzre biri divan ve biri malikane almub ve zikr . olan inaktü'-ı malikaneden bedel evkafm her birisine mikdar~nca tevcih olunuq ... deni!erek hazırlanış amacı belirtilmişti. Harap vaziyatteki yerlerin şenlendiıilmesine ihtimam gösterilmişti. Bu maksat doğrultusunda vakıf arazileri, sair arazi ve mülklerden ayrılmış ve vakıftan yararlananlar belirlenmişti. Böylelikle kamu hakları, şahsi haklardan ayrı tutulmuştu. C. 1591 Tarihli Kanunname35: Erzurum ai(diğer kanunname yaklaşık elli yıl sonra lll. Murad zamanında hazırlandı. Öncekine oranla daha müstahkem bir konuma gelen Erzurum'un kanunn~itnesi, sancak kanunnamesi hükmünde olup tahrir defterinin başında yer almaktaydı. En uzun sancak kanunnarnelerinden olan bu k'anunnamede reaya vergileri, arazi kanunları ve cezalar belirlenmişti. 3 6

32 BOA m. 199, s.3-5. 33 BOA. m. 199, s.3-5. 34 Barkan, Kanun/ar, s.7?.-73. 35 Tapu Kadastro Kuyud-ı Kadime Arşivi (TKKA) Tapu Deflen·(TO.) 41, v.2-6. :ıs TKKA.TD. 41, v.2-6. Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 378

1540 yılındaki kanunnarnede Erzurum ve Pasin sancaklarına birlikte değerlendirilmişti. Ancak 1591'deki kanunnarnede bu müştereklik sona ermiş ve her iki sancak için müstakil sancak kanunnameleri tertip edilmişti. lll. Murad devrinde te

rr TKKA. TD. 41, v.2.S. 38 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri VIII, istanbuı1994, s.334. 39 (Kanun Mecmuası) Süleymaniye Kütüphanesi Aşir Efendi Kitaplığı 1004. 40 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri VIII, istanbuı1994, s. 334-344. Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 379

D. 1628 Tarihli Kanunname41 : intihfJ-yı serhadd-i Acem olarak tanımlanan42 Erzurum'un 1628 tarihli kanunnamesi, öncel

41 BOA TO. 752, s. 1-9; (Kanun Mecmuası) Süleymaniye Kütüphanesi Aşir Efendi Kitaplığı 1004. 42 Pamuk, XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri: Erzurum, s.19. 43 (Kanun Mecmuası) Süleymaniye Kütilphanesi Aşir Efendi Kitapltğı 1004. 44 Ömer lütfi Barl

Kanunnamenin tahlili; . kanunnamenin hazırlan ış sebebi, "sebeb-i tah rir-i kitabet-i 'anberfam ve müceb-i tastir-i hffab-t 'abher hitam o/dur ki 'ammeten re'aya ve beraya ve kaffeten sükkan-1 bi/ad u kura ki ve dai-i hazret-i halikt'l-beraya der- .. eyalet~i miiteğanibeden h1m~yet ve s1}tfınettenhukkam ve vulat ziinnıet!erine rarz-1 'ayn ve karz ve deyn olup fela-cerem bu emr-i mübreme imfisafen zad-1 ma'ad ve sebeb-irahmet-i rabbi'l-ibad olmak içün mehma-emken htmayetlerine şürü' icab idüp bu zümrede cümleden biri eyafet-i Erzurum re'ayastdtt' olarak ifade edilmekteydi.47 Kanunnamenin düzenlenme gerekçeleri arasında; "der-eya/et-i mütegallibeden htmayet ve swanetlerf' ifadesinden Abaza Me hmed Paşa hadisesiyle ilgili olarak dalaylı bahsedilmekteydi. "sabıka vilayet-i mezbCıreye vali olanlar eelb-i mal içün canib-i miriye ait gümrük ve ihtisab rüsCımlanna ve ber-mCıceb-i defter-i hakani kendülere mahsul kayd olman adet-i ağn~m ve ispençe ve k1şlak ve resm-i yaytak ve caba ve bennak ve gayr-i rüsümat1 ahz u kabza afvan ve havaşide ba'zt naşilerde tefviz. idüp" denilerek genel ifadeler kullanmaya özen gösteıilmekteydi. Kanunnamenin ilerleyen · kısımlarında Mehmed Paşa'yı ima eden ifadeler yer almaktaydı.48 Her ne kadar kanunnarnede doğrudan isyan belirtilmese de Hüsrev Paşa'nın Erzurum'a geliş gayesi göz önüne alındığında kanunnamenin asıl hazırlanma nedeninin isyan olduğu kanaali uyanmaktadır. Sultan ll: Osman'ın yeniçeriler tarafından öldürülmesinden sonra isyan eden Mehmed Paşa , . Erzurum'daki gelir kaynaklarını kendi denetimine aldı. Nitekim 1622 ile 1628 tarihleri arasında Erzurum'daki mukataa gelirleri ile ilgili kayıtlara rastlanılmaması, bu h~sustaki kanaatin tesadüf olmadığını göstermektedir.49 Kanunnamedeki ".. . kanun-1 ce did vaz't dahi münasib görülmediğine binaen mukaddema vali-yi vilayet-i mezbürda olanlarda bin yigirmi üç tarihinde vali bulunan - -- ·• Nasrullah Paşa zaman-1 hükumetinde hazine-i amire rüsumuna ve mir-i miran mahsuline virdüği nizarn tevfir-i emval-i beytü'l-mala ve re'aya ve beraya hakkmda tevsi'-i ahvale Mis olup .. ." şeklindeki ifadeden yeni bir kanunname olmadığı k~naati hasıl oldu. 1604 yılında Erzurum beylerbeyi Nasrullah Paşa'nın belirlediği kaideler,

47 BOA. TO. 752, s.6 48 ' ••• eyadi-i tama' envar-1 raiyyet-d~raz ve gümrük ve ihtisab deyü ebvab-1 zulmu erbfıb-1 ticarete küşad ve baz id üp zümre-yi tüccar ribh ve ticaret umidindeyken pare ve btzaal/anna hüsran isabeli alainet-l hayret/erin nişan ve rüsOm-1 raiyyet dahi ifrat ile lzdiyad bulmağla edasmda re'aya bi-tab ve tüvan ofdll

Hüsrev Paşa nezdinde kabul gördü. Hatta •. ..vilayet bu hal ile imaret kabul idinceye değin ekser rüsüm-1 gümrük ve bi'l-cümle emval-1 hassa ve ekser mir-i mirfına bağ/u · ispençe ve adet-i ~ğnam ve sa'ir hukuklar merhüm Nasruflah Paşa zamanmda almduğı ... " denilerak Erzurum'un marnur bir hale gelinceye kadar vergilerin Nasrullah . Paşa zamanındaki alınması gerektiğine işaret edilmişti . Böylelikle önemi: gelir kaynaklarında.n; gümrük, ihtisab ve kassabiyye vergilerinin yanı sıra cizye, çift, ağnam, ispençe, kışlak ve yaylak vergilerinin miktarları kanunname ile belirlendi. so

Sonuç Örfı hukukun sonucu olarak şekillenen kanunnamelet, vergi mantığına ve idari sistemine göre düzenlemekteydi. Bu anlayış doğrultusunda Erzurum ile ilgili olarak birtakım kanunnameler hazırlanmıştı. XVI. yüzyılda sancak kanunnameleri arasındaki Erzurum kanunnameleri, padişahın tuğrası ile onaylı ve tahrir defterinin başında yer almaktaydı . Kanunnamenin amacı, Reaya ile tirnar sahipleri arasındaki anlaşmazlıkları çözmek ve engellemekti. Tahsil edilecek vergiler, arazi kanunları ve cezalar belirle.ndiği gibi cami, mescid ve zaviye vakıflannın statüleri tespit edilerek muhtemel bir karmaşanın önüne geçilmeye çalışılmıştı. XVII. yüzyıldaki kanunnarnede farklı bir amaç doğrultusunda düzenlenmiş olup eski düzenin yeniden sağlanmasına çalışılmıştı. Erzurum'daki gelir . kaynaklanndan hazineye yeniden düzenli olarak gelir sağlanması için kanunname tertip edilmişti. Netice olarak Osmanlı yönetiminin haz ı rladığı kanunnameler, toplu içerisinde statünün belirtenerek düzenin ve huzurun sağlamasına çalışıldığı söylenebilirdi. .

so BOA. TD. 752, s.6 Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 382

EK 1: 1540 Tarihli Erzurum Kanunnamesi'nin Metnis1 Tatsil-i /cra-yi Şeriwe-yi Müte'~mite· ve Kavanin-i Rüsum-ı örtiwe-yi .Müte'arefe, Mekal-i Defatir-i Osmaniye O/dur ki Mukadilema emr.:.i hümayün üire Bayburd ve Erzurum sancaklan kitabet olundukda köhne defterde mulcawed o/ub Hasan Badişah Kanunu deyü icra olunan kavanin-i müı'e'amileye kabail-i re'aya ve tavaif-i tüccar ve ahati-i memafik-i mahriısa mütehammil olmayub Rum kanunu olmasın rica etdükleri paye-i serir-i a'laya 'arı ·otundukda cenah-ı hOsrevaninün zıtaf-i adafet ve saye-i merhamet-bahşJarı zuhur bulub-vilayet-i mezbure halkına dahi Rum kanunnamesi emr olunub ber muceb-i emr-i 'Mi defter-i cedide kayd otunu~ ol zamandan berü Rum kanunu icra olunub hafiya Erzurum ve Pasin sancakları müceddeden kitabet olundukda ahali-i Erzurum emr-i 'ali-i sabık mucebince icra olunan kanunnarneyi murad etdükleri ve Pasin Sancağı dahi serhadde olmakla ekser re'ayası perakende otub cem' olub ma'rnur olmak içün Rum kanunu lazım idüğü bil-fi'il kitabet otunan defter-i cedid ile 'atebe-i 'u/yaya 'arı ofundukda bunlara dahi Rum kanunu ferman olunmağın emr-i hümayun üzre defter-i cedide kayd olunub 'afet-tafsil tahrir olundi Resm-i çfft üzerine tamam çiftlik kayd otunan ra'iwetden elli .akça ve nim çiftden yigirmi beş akça ve bir mikdarma tasarruf eden ekinlü bennakden on sekiz . akça ve bennak kayd olan kirnesnelerden l

sı BOA. TO. 205, s.4-13. Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 383

ve bir ra'iwet fevt o/ub müte'addid oğullan kalub atatart yerine müşa ' ve mUşterek/ik tariki ile mutasamflar iken cümleden biri vefat eylese oğlt kalsa hissesi · oğlma intikal eyler ve oğlt kalmasa kanndaşma intikal eylemez anun gibi vaki' olursa müteveffanm hissesi .ecnebiye verilmey~b el verdüğin akçayt karmdaşı verse karmdaş/arına verile ve sipahi dahi karmdaşt hissesin gerü karmdaşma vermekde eh/-i hibre ma'rifetile hakk-t karann ala ve muv~a 'a ile ziyade nesnesin almaya meğer ki karmdaşt rağbet eylemeye ve ol vaktin sahib-i tfmar kime dilerse vere ve bir ra'iyyet ki defterde bütün çift veyahud nim çift yaztfmtşdır ol ra'iyyetin oğft ve oğlmun oğlt var ve ra'iwetin oğlı fevt olub ba'dehit kendü fevt olub oğlmun oğlt kalsa declesinin yeri oğlı oğlma intikal eylemez karmdaşt yeri karmdaşma intikal eylemedüğü gibi amma hakk-t karar ile tapuya alu b ol isterken ecnebiye verilmeye ve ketere taifesinin dahi yerteri atalan elinden intikal edüb ber veeh-i iştirak mutasamf olmakda ve eytamt zira'ate yarayınca ata/art yeri emanetde durmakda ve karmdaşt yeri kanndaşa ve dede yeri oğul oğlına intikal etmekde kezalik ve livay-ı mezbDre keferesi haracfarm eda itdikden sonra sipahilerine her harac-güzar başına yigirmi beşer akça ispençe virmek kanun-t kadimdir eda itdikden sonra zeminlerinden resm-i çift ve resm-i dönüm virmezfer ve ba'zı sipahi taifesi ve sipahi-zade ve nöker ve nöker-zade ellerine kadimlik bar muceb-i hüccet-i şer'iwe çiftlükleri ve zeminleri oiub hums virmek üzre kayd . olunnuşdır ve lafz-t nöker ve nöker-zade demek sipahi ve sipahizade demek olur şark arasında ve defter-i 'afikde öşür kayd olmuş kirnesnelerden öşür ve salariwe almub ziyade nesne atınmaya ve hums virenler salariwe virmezler ve 'avret tasarruf eyledüğü yeri boz koymayub hakkından gelüb behresin ve rüsumun virdikden sonra elinden alınmak Jeanuna muhalifdir ve tekrar öşür şol ra'iwetden altnur ki kendü sipahisinün timarında zira'ate salih çiftliğin terk ~düb gayn yerden zira'aıt eyledüği öşrin almak kanun-t ma'nıfedir amma sipahinin limannda zira'ate kabil yer olmasa veyahud sipahinin toprağında olan zirflate salih yerlerin bi't-tamarri ekdiikden sonra varub aharun yerin ekse of­ vakit ahar yerde ekdüğinden tekrar öşür alınmak hayf-t sarihdir ve kadir olduğu takdirce her ne yerde ekerse men' yokdtr ve re'aya taifes,i ki efinde yeri olub müteferrik ola sipahi göçürüb yerine getürmek kanundur amma on yıldan ziyade vanıb bir yerde mutavattın olan kirnesneyi göçürüb getürmek memnu'dur ve ra'iwet oğlt ra'iwetdir madam ki ahara Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 384

kayd olmmaya ahara kayd olmdukdan sonra kayd olmduğu üzre ma'müldur ve bir şehirde re'aya taifesinden on onbeş yil mutavattm o/sa bci-husus dttfter-i re'ayada mukawed o/masa anun gibi kirnesneler şehre i/hak olmur ve bir hane ra'iwet ber veeh-i tapu mutasamf olduğr yer elinden almub dahil ra'iwete virilmelc memnu'dur ve hane ile dahil arasmda tercih men' olınmuşdtr ve derterde kayd olman müslüman müeerredlerinden nesne almmaz ve · müeerred olan te'ehhül etse bennak resmi ~lmur ve bennfık ekinlü olsa ekinlü resmi almur ve çift kayd olmayanlar çiftfiğe malik olsalar resm-i çift almur ve bu bfıbda i'tibar çiftlüğün mikdannadtr ve çiftlikdE}n ?iyfıde yer tutsa taswruf iden Kirnesne ziyfıdeye nisbet harie ra'iwet gibi resim verür ziyade duffuğu zeminin resmin virir ve sipahiden çiftlik dutan harie ra'iwetden tamam çift resmin ve nim çiftJik dutandan mstf resmin alub ve mstfdan eka// olan yerlerden ekinlü bennak resmin a/urlar deyf) zikr olan dahil ra'iwetdedir ve hfıric ra'iwet dönüm hakkm verür eğer a'la yer olub her ytl ekilürse iki 'dönüme ~ir akça ve eğer edna olsa üç dönüme bir akça alınmak kanun-: kadime mutabtkdtr zira has yerden seksen dönüme ve . mut_avasstt olan yerden yüz dönüme ve edna olan yerden yuz otuz döniime bir çiftlik i'tibfır olm ur ve dönüm dahi hatavat-t müte'arife ile tu/en ve 'arzan kırk hatve yerdir ve resm-i çift dahi martaymda al mur ve re'aya hane kurada ekdüği mahsulünden sipahi harman hakkm taleb Jdermiş üzerine hfıstl kayd olmadtğt sebebden ret' oimdu nesnelenin almayalar . V? re'ayanm zira'ate kabil yerlerinden bila-özr üç ytl mütevaliyen boz kalsa timara zarar olduğu takdirce def'-i zarar içün sahibinin elinden almub gayn kirnesneye tapuya virifmek caizdir amma dağ veya baytr yerler olub veyahud su basmayub her ytf zirtl'ate kabil ofmayub boz kalsa afmub gayre virifmek memnu'dur ve ra'iwetin çifti ve dayart maslahalt içün ve harriıafı yeri içün bir kaç·dönüm yer boz koyub mera idinmek memnu' değildir ve kadimü'z-zamancfan şahiriünün ve ehl-i kuranun davarlan örüsü ta'yin olman mar'afann ekilmesi ve korunulmast memnu'dur bağdan ve bağçeden behre almmak kanuna ve şer'a mutabıkdir amma re'ayanm tah/is-i öşürde müzayaka çeküb def'-i müzayaka içün öşür mikdarma bedel tahmin o/mub har~c i'tibar olmmuşdur ve ra'iyyetter hisar erinin ve sipahinin öşürlerini akreb bazara iletmek ve harieden gelüb zira'af iden köylerde anbara iletmek kanundur Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 385

ve harman vaktinde re'aya gaflatı ta'şir olmdukdan sonra salar olanlar tevakkuf göstermeyüb fil-hBI h8ztr olan harmam ta'şir idüb te'hir iimeyüb re'ayayı ta'ciz ve taıyik itmeyeter ve eğer kesret-i hizmetden başlamayub veya ta'arruz ve ihmal idüb on gün te'hir olmağla zarar müterettib olursadef-i zarar içün köyün imam1 ve kethüdas1 ma'rifetleri ile ölçüb behresin ifraz idüb ve salıibi gelicek teslim ey/eye ve bir hassa çiftliğe bağ diki/se rub' hes1lı sahib-i timanndır ıayid ashab-ı timara çiff yazılan kirnesnelerden her yilda bir günlük lfgadiwe deyü kulluk ve yılda harman resmi deyü birer ki/e arpa ve birer cenah tavuk ve birer part otluklann alub ve samanun dahi öşrin alurlarm1ş bu hususlar bida'-1 ma'rıifeden olmağm defterde hasd kayd olmmaduğı sebebden 'adalet-i Padişahi üz re ref olmdu · Fasl-t Resm-i asiyab ekser memalikde harman vaktinde almmak kanun olmlşdur temmuzun dokuzuncu güni ki ewam-ı baharın ewelidir ol gün kimin tahviline düşerse ol a/Dr ve resm-i ~siyab dahi defterde kayd ollnduğu üzre almub ziyade alınmaya Fas/ Erzurum ve Pasin sancaklarında resm-i yayfak deyü klZIIbaş tBifesi yüz koyuna bir koyun ve çobanbeği hakki deyü üçyüz koyuna bir koyun a/Db fOkaraya ziyade te'addi idertermiş mezkür sancaklarda yayiağa Çlkanlarun ekseri Diyarbekir ulus1 oltib çobanbeğisin ve resm-i kışlağm berfiWede verüb yayiağa çıkduklarmda her sancakdan müstakil resm-i yayfak taleb itmekle re'aya ziyade rencide olub nicesi terk-i diyar eyleyüb mukaddema vialyet-i Diyarbekir kitabet olmub mezkür taifenün zulmü paye-i serir-i a'laya 'arı olmdukda k1şladan dönüb yayiağa giderken Murad suyu üzerinde her üçyüz koyuna bir koyun rosm-i yayfaktan a/mub andan gayn her ne yayiağa variıb yayiarsa havass-1 hümayunun eminleri ve sancakbeğiieri .~ubaşllan · kat'a kirnesne bu taifeden resm-i yayfak taleb etmeyeler deyü ferman olmub mezktir taifeniin eline mufassal kanunname ve hükm-i hümayun virilmeğin husüs-1 mezkür hBiiya 'arı olmdukda ferman-1 hümayn bu minval üzre cari olmağın emr-i 'ali üzre ıikr olunan sancaklarda resm-i yayfak kayd olunmayub berriwede kışiayan taifenün Murad suyu üzerinde üçyüz koyundan bir koyunu almub ve berriwede kışlamayub ahar vilayetden gelen taifenün dahi kanun üzre üçyüz koyuna bir koyun r~sm -i yayfakları Diyarbekir ulus1 eminleri cem' eyleyüb ve bunda kışiayan koyun her kimin toprağmda kışiarsa toprak sahibine yukaruda ıikr olunduğu üzre resm-i kişiağın verüb andan gayri ümena ve sancak subaşılan ve gayrı resm-i yayfak ve kışfak taleb itmeyeter hakimü'l-vakt olanlar men' ve der ey/eye/er Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 386

Fasl-t ktşlak bir kirnesne sipahfnin limannda ktşlasa evli olsa resm-i ktşlak aitt akça alma ve rnücerred olub tütünü olsa resm-i .düd üç akça alma ve ktşlayan . kirnesne dahi ktşladuğt yerde zira'af ider olsa resm-i zemfn virüb resm-i ktşlak virmeye ve ktşlakçt olan kirnesne dahi üç ytla dek resin-i ktşlak virüb üç ytldan ziyade olursa resm-i bennak alma Fas/ vilayet-/ mezbüre serhadde olub ekser re'ayast perakende olüb sipahi cem' eyleyüb getürdükde ki aharyere ra'iwet kayd olmmuş olmaya haric ez-defterdir ·deyii haric eminleri ve mabeyncileri dahi flmeyeler kanun üzre üç ytl resm-i düd alub üç ytldan-sonra resm-i bennakm ala ---- ______. Fasl-t ağnam yerfüde resm-i ağnam iki koyuna hir akçadtr v~ koyun ile kuzu bile saytirnak kanun olmtşdur ve haynıane ve yüzdecinin koyunu kmlub hiç kalmasa veyahud resm-i ganem ve resm-i bennak mikdarmca o/sa anun gibilerden bennak resmi almur ziyade almmaz ve yüzdeciden her yüz koyunda ktrk akça alma-gelüb haliye paye-i serir-i a'laya 'arz olundukda anlara dahi sair re'aya gibi iki koyuna. bir akça emr olmub ve resm-i ağnam dahi abril aymda almmak mukarrer olmtşdur Fasl-t ağ1l resmi ktşladuğı takdirce resm-i yatak deyü her sürüden .mutavassttü'l-h81 bir koyun almmak kanun-t mukarrer olmtşdur ana binaen defter-i cedid-i hakaniye kayd olmdu Fasl-t keware öşr-i 'aselden bedel a'la kovandan iki akça ve ednasmdan bir akça alma ve bir timarda ki kovan ·ve koyun ve bağ bağçe ve asiyab olmayub sonradan hadis olsa öşr ve rüsumu sahib-i timara riıüte 'al/1kdtr ve resm-i kovan dahi .resin-i asiyab gibi temmuzun on dokuzuncu güni ki ewam-1 batiürdur ewelki giini almur - Fesl-t riisüm-1 'arüsane dahi hassa-i hümayundan ve mirliva haslanndan ve ze'ametlerden ve sair serbest olan timartardan bakire kizdan altmtş ve sewibe 'avretlerden otuz akça mezkürünun olub ve sair erbab-I timann nısf-ı 'anJsanesin ağalan a!ub ve msf-1 ahan sancağa kayd olman sancak zabitleri ze'amete kaydolan ze'amete zabitleri ·alurfarbince 'amil olub hi/at-1 emr-i şerif nikah akças1 ve resm-i k1smet deyü nesnelerin almayalar ve bfıkire ktzun 'arüsiwesin her ne yerde göçerse atas1 kimin ra'iweti ise ana verür ve sewibe 'avret her kang1smun toprağmda vaki' olursa resm-i 'arüsiyyesin - -tôpraiC ağasfna- virmek kanun:1 mukarrerdir-yörük-ve yüzdeci tMesinin mekfın-1 mu'aweneleri olmaduğ1 sebebden atasma tabi' olmakda bakire ile sewibe Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceter 387

beraberdir zu'ama ve erbab-ı timarın kızlannın resm-i 'arüsaneleri sancağa kayd o/ınan sancağa ve hassa-i hümayuna kaydolunan hassa-i hümayuna alınur Fas/ liva-i mezbiırda bulınan ve dutılan abd-i 'abık ve kenizek ve ecnas-ı devabb her kim ·tutarsa getürtüb hassa-i hümayun eminlerine kanun üzre müjdeganisin alub teslim eyleye/er ve sahibieri zahir olmayub müddet-i 'örfwesi tamam oldukdan sonra vilayet kadısı ma'rifetile bey'-i men yezid idüb bahasm miri içün hıfz ey/eye/er Ve müddet-i 'örfıyye dahi külda ve cariyede üç ay saklamakdır ve sair esbBb ve kumaş ve halı ve ki/im ve bunun emsafi nesneleri bulsafar ümena-i mezbOreye teslim eyleyüb saklamayalar ve eğer saklarfar ise mücrim olafar Fasl-t ceraim·i hayvfmat dahi re'ayamnatt veyahud stğm ve bi'l-cümte çar-pa cinsi birbirinün ekimine ziyantık etse ekin sahibinin zararın fazmin etdürdükten sonra davar sahibine beş degnek urulub davarı başma beş akça _cerime alma ve sipahi ile re'aya mabeyninde haneden haneye beş akça maktü' vaz' idüb deşt-bBni deyü nesnelerin atmayalar Fas/ livfı-i mezbOrede kadı olanlar taht-t kazalarında vaki' olan keferenün ayin-i battlalan üzre nikah1anna ve rüsıim-ı ktsmetferine ve sabi ve. sabıwe ve sahib-i gaib olanlardan gayn madam ki taleb itmeye/er ellerinde olan ahkam-t şerife mCıcebince 'amil olub hilaf- ı . emr~i şerif nikah akçası ve resm-ikısmet deyü nesnelerin _almayalar ve /iva-i mezbCırede ba'zı murahhasiyyeler ki karabaşfar demekte ma 'rCıfdur · her birinin taht-ı yedierinde birer vankı ofıib ol vank sebebi ile üzeiterine murahhasiye akçası deyü ·maktO' bir mikdar akça kayd olmub defter mOcebince eda eyledükden sonra mukabefede ispencelerin verrneyüb ve ayin-i batlfalan üzre mabeynferinde vaki' olan rüsum-ı nikahlarma ve beytü'l-mallerine ellerinde olan ahkam-ı şeriflerinin müceb-i münifferi ile mutasamf olub kirnesne mani' olmaya ve ketereden biri gelüb zikr olan vank/erin birine hizmetkar olüb ve yahud ayin-i batılaları üzre tahsil eyler olsalar kadim i si,lJahisine ispencesin eda eyledükden sonra vank sipahisi dahi gelbb bir ispenç dahi taleb eylemeye ve mezkürin vanklerinde eküb biçdükleri zeminierin behrelerin verür/er ve mezkürtarm vanklerinde . vaki' olmuş asiyabdan ve bağdan ve bağçeden ve zeminlerinden defter-i cedid-i hfıkanide· kayd olmduğundan ziyade nesnelerin almayalar ve sipahi/eri hilaf-1 kanun talebiderse hakimü'l-vakt olanlar men' ey/eye/er ;

Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 388

Fasl-ı bac-ı bazan-ı galle buğday ve arpa şehre gelüb satı/sa her müdde buçuk ki/e alma ve sair hububat dahi böyledir ve un gelüb her yerün altı kile olduğu takdirce satandan }iükde iki akça a/ma·ve ·müddün-haddi dahi Istanbul'un yigirmi kilesi bir müddür · Ve şehirde muhtesib olanlar şehirden haric karyelerde çıkıb gezüb ve bostanda vaki' olan sebzevatdan ve kovandan ve karpuzdan ve sair fevakih-i mütenewi'adan hi/af-ı kanun nesnelerin a/ub ve her karye ki kaç bin akça yazar her binde bir akça ve her 'asiyabdan ikişer akça ve her bezimaneden yigirmişer akça mu})tesibi ihtisabiwe. deyü alur imiş bu hususlar bida'-ı. ma'rüfeden olmağın ber müceb-i emr-i 'ali ret' olmdu Fas!-1 asesiwe şehirde vakı' olan ehl-i mu'amele dükkaniarından tJer ayda . ikişer akça alma ve ehl-i hiref dükkaniarından birer akça alma amma zikr olunan ehl-i mu'arrıete ehl-i hiref dükkaniarından a'Ja ve evsat ve edna i'tibarı üire ta'dad olmub cemü'l-mecami'inde ehl-i mu'amele dükkaniarına her dlikkan başına i~işer akça ve ehl-i hiref dükkaniarı başına birer akça hesabı üzre almub artık atmmaya ve 'asesiwe alman dükkfmlar çarşu içiinde -olüb ve 'ases beklemeyüb mahallat içiinde olan dükkaniardan 'asesiyye alınmaz Fasl-i hakk-ı şirb' ve liva-yı mezbürede ba'zı harklar o/iJb cari olan suyla kurasının zira'atı suvanlub intifa' ide_rler imiş bundan ewel vilayet-i mezbCıre kitabet olındukda kitabet eden emin zikr olan harklarun suyunu her karyeye ve her mezare'aya mütehammil olduğı üzre eyleyüb defter-i hakanide kayd olmmuş ve temmuz ayla_rmda sular az olüb menziline yetişmeyüb ba'zı nevbetlü oian kimesr:ıenin hakkı şirbi mezkür sudan muska olan arazisine erişdüğü ecilden karb olan karyelerin ahalisine muradı üzre suyu ziyade kıymete satOb re 'ayaya zulm ve hayf eylerler zikr olan su hakk-ı şirbdir kirnesnenin mülki değildir safilmak hi/af-ı kanundur hakimu'l­ vakt olanfar men' ü def' ey/eye/er ve ba.'zı harklarm cari olan suları ba'zı kirnesnelere mülk veya vakf kayd ofub malikane tasarruf ederler imiş sonra vifayet.. i mezbüre müceddedeır kitabet ofundukda ahval-i hark tetebbu'· o/mub liva-yı mezbürede vaki' olan kuran m ba'zı şenliği harab ve ba'zı kura şenelüb yine her karyeye kifayet mikdarı fevzi' olmması ve ba'zı harkın mülkleri veya vak1flan cari olan suya ihtiyacı olan kimesnelerün ağniyasmm ba'zı kirnesneye gece nevbetin ve ba'zı gündüz nevbetin tamam muradı üzre satüb ve re'ayadan ba'zı -kurimm ziyade kwmetin verrneğe kudreti olmayub tarlası susuz ka/Cıb zira'aflan harab olub zulm ve hayf olduğu dergah-1 nw'allaya 'arz Erzurum Eyalet Kanunnameleri Ha~kında Bazı Düşünceler 389

olındukda fukara mahrum olmasun mülk veya vakf olan harklar ta'yin o/tm nevbel/eriyle yine sahibierine kayd olınub isti'mal eyleyü-gelmiş re'ayaya ecr-i misli üıre te'adül emr olmmağın ber-müceb-i emr-i mün if yine isti'mal eylemesi emr ol mu b kanunname-i cedid-i hakaniye kayd olmdu Fasl.liva-y1 meıbürede vaki' olan kal'anm ve sancakbeğlerinin mehterleri y1lda birkaç defa re'aya içüne ç1kiıb geıüb oğul everdünüı ve k1ı ç1kardunuı ve bi'l-cümle cem'iwet eyledürıüz bizim dahi beşer akçam1z vard1r adet üzre deyü hi/af-1 kanun bi'l-gasb nesnelerin alurlar imiş ve kura -sazendelerine. dahi bizim ma'rifetimiz olmaksuzun vanib köylerde düğün çalarsuz deyü tutub cerime al ur/ar imiş anlar dahi bida'-1 ma'nifeden olmağın rer olmdu minba'd eylemeyeler eğer eylerlerse h8kimu!f.. vakt olanlar men' ve def adeler Fas/ haramiye ve uğruya ve kanluya ve sair hırsıziara bi-hasebi'l-meratib siyaset eylemek dev.am-1 nizam-1 memleket içün at/u sancağ1~eğinindür amma bu sebeb/e şer'an ve örten afv o/msa bedel-i siyaset deyü akça alınmasi kanun-1 kadime muhalifdür ve siyaset olan· kirnesnelerden cürm a/mmak yokdlf amma afv olmduğu takdirde cürümlemek sahib-i ra'iwetindür Cürm dahi bi-gayr-I hakkm katl-i nefs iden kirnesnenin a'lasından dört yüz a~ça ve mutavassltu'l-halden iki yüzer akça ve ednadan yüz akça ve zina eden ki evli olsa, a'la hallüden üç yüz evsatdan iki yüz elli ve ednadan . iki yüzer ve zina edeiı eğer ergen olursa bu i'tibar üzre iki yüz ve yüz elli ve yüz akça alma ve göz çıkaran ve el düşüren kirnesneden cürm-i nefsdir ve baş yarub sökük ç1ksa ve diş ç1ksa ve k1ltç ile ve çomağla ve baki alet-i harb ile mecrOh olub döşeğe düşsa yüz akça ve bunlardan madCm cerime ki ta'zir ve te'dib laz1m ola otuz akça ve kara bereden on akça cürm almak örf-i ma'nifdur ve cürmü olan kirnesne teftiş olunmadan veyahud üzerine zahir olan şenayi' yerine varmadan sancakbeği ve subaşıfan ve ademieri nesnelerin alub salivermek memnü'dur ve illa kendüler mahall-i töhmet olan ademieri mücrim ve müstahakk-1 'itab olur ve zahir olub ehl-i örfe teslim etmeden dutub siyaset ffmek şera ve kanuna muhalifdür ve te'addidür amma mücrim ve müttehem olan kirnesne mütemerrid ve mu'annid olub mahkemeye gelmekden imtina' eylerse bu takdirce cebr ile mahkemeye getürmek memnü' değildür Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 390

ve bi'f-cümle kazaya-y1 'örfiweden her kaziyye ki vaki' olur kudat-1 vilayet ma'rifetleri ile ümera-i izam re'yün ve huddam-ı hüdavendigar amilün yasaği ile mCıceb-i şer'a muti' ve mukteza-yı 'örfe münkad olub menazır-ı tenfiz-i ahkam~1 hükkam ve tekmil-i şart-1 ri'ayet-i intizam beyne'/-hevass ve'/-'avam ola Nefs-i Erzurum şehr-i mezkür serhad olmağın Kız!lbaş ve Gürcü mazarratmdan aha/isi perakende olub 'an zamanin hali' ve harab kalub Hazret-i padişah-ı alem-penah -liullide mülkühü- kıbelinden kal'as1 ta'mir olımıb. ve hisar eri ve gönül/i yazıfub mezkCırlar d~hi ka/'a içünde ev/er bina eylemek üzre henüz re'aya cem'_olmaJIIJ@n V? r!}.ŞJJI-i galleleri defter-i cedide kayd olmdu ki re'ayas1 gelüb ka/'a içünde ve taşra varoşunda mütemekkin olanlar defter ewelinde zikr olunan kanunname mücibince hukük ve rüsümlann havass-ı hümayun eminlerine teslim ey/eye/er Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi TÜ~K- iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZURUM Sempozyıımu

ı_:.~ .J <: t,4.. _. ,. .._;.[~ J ~.r~-); , t.i!~ : ~:~-: .· ·~:7 ::'.J.._Vi.~~;~'*'!J~.s:"';:~--.,_.-;;~ -..!r~-· .::·# 1

• 1 ' • • ' • • • • • , • r • ~ ·: ~: : ;-ı:...ı~,r.:o.-l.! i:, ı '-';:ı:.ı., J .•.t,l ~- ,., :~·}

"t' _ ... _ .• t•J:! '. • ·~-··,.,,ı ,'( or)#,··.'/~· .4/';t; ''#'//'t

j : ; ,;_:, , , : ··.f.~J... ' ::r!;ii.t}J?Jıll~~~ -:1-:·-:.~r!.T:.'

..... • • ... • • :J -:r.-:-~-t,r""'J ~ v- '":-~' J

·:: ~:~,:ıi'ıj~ ~-;J.. ; },..y;..;,Jı:; V;.;!;.;.:_! _;,:.~G~

_-. · :!':.:..;··~/.: :.., lc[.ıl'.!:j_!/::.:ı._/-!,' .S~!~::. .• -· ,/ .. : . . _ . . ,,,.: J:;::, .~, ; -'.:.-~. :~. t-)~1~-~~~r .·· .·•.:-' "-· :.• ~· • • • •• • : • • .. J-~ , :,;.; ı.:_o/; ;;::._.i.J ;.;,:JJ ..·- ~ 1 1..;.;.-.ı , ~ ,, - • . - ; ~ ~ ·' . : j / - ~ ... . -, • • • ../..'.~!. ! '·J• ~..... ~: ", ~ P.!.Lr ; .. _: ..~ . ..~ :../): : · :-".": .. :- . . · ~·- · : .. .. ·::·:~. -. /. ' (·' :~h :j.J f::.;4.. f; ~ ~::-!;:~· " i ~ __ ___;.ı) ,• :: J~ .! :J.b,"'.l-' ·,.~; ;;:,.:.r : ~· ( , ' - .....· ~ ··

.. . 1 ·:.. "* =·· . ı.l .;-., ~ 1 ...... :., .,; _, _,_.1:, :;...:f;j.~)!.~/-' . . ~-: .. ; ·. ~' [. -~~,;): _,.... f~ e -~ :c;.,4 ;~.._..,;:J ; ~:-~ ...- ~ .:_,:, · : , ,. :, j v~ -- ... ~....,:.,~;i;r~ .. :;,.:;:.;",' ::-: ... :2.~,_.. '1.: ~~~·~: "1'~-· f.;~;; .... ;,;

.. .::~ı: -'j ..~ ~ ';! :·!.' i ... e;-:~~.J -- :: ~. if!~#.

..- :0: •~':, .,.., ) ..:. .. ~ .....ı.,. ~.; • ; ,-;vJ; ,.:..r•~ ı,;~,! .J.·~

_,, ~·· ı; ,- ..;~}. - : ~~:.-: :;:~, :/C.:i 1 ~-} ;...:.-:-

Ek 3: Erzurum Kanunnam esi. BOA. TD. 205, s. 10-11. 392 Doç. Or. Bilgehan PAMUK

r 1:1

,,. TD. 752,s. 6·7· Kanunnamesi. B0 :n.. Ek2. Erzurum