Türkuislam DÜŞÜNCE Tarihinde ERZÜRUM Sempozyumu 26-28 Haziran 2006
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
. ATATÜR.K üNiVERSiTESi ILAH.IYAT FAKÜLTESI·, TÜRKuiSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZÜRUM Sempozyumu 26-28 HAZiRAN 2006 BiLDiRiLER ll. CiLT Erzurum 2007 Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi TÜRK-iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiND~ ERZURUM Sempozyumu ERZURUM EY ALET KANUNNAMELERi H~KKINDA BAZI DÜŞÜNCELER Yrd. Doç. Or. Bilgehan PAMU!\ G i riş XVI. yüzyılda Osmanlıların hakimiyeti altına giren Erzu~m'un durumu oldukça vahimdi. Safevi Sultanı Şah lsmail'i yakından takip eden Sultan 1. Selim, bölgedeki sorunu ortadan kaldırm~k üzere 1514 yılında Şark seferine çıktı.1 S~ltan Selim gerek · setere giderken ve gerekse sefe~en sonra lstanbul'a dönerken Erzurum'un yakınlarından geçti.2 Ancak Osmanlı Sultanı, Safevi saldırılarından ötürü harap ~aldeki şehre uğramadı.3 Çaldırandaki zaferini müteakiben Amasya'ya çekilen Sultan Selim, Bayburd ve Kiğı'nın alınması ile Karahisar-ı Şarki, Canik ·ve Trabzon sancaklarından müteşekkil Erzincan-Bayburd beylerbeyliğini tesis etti. Hizmetlerden ötürü Bıyıklı Mehmed Paşa beylerneyi tayin edildi.4 Sefer münasebetiyle Erzurum'un civarına akınlar yapmalarına karşılık henüz hakimiyet altına alınmadı. Hatta Erzurum hakif!1i Sevindik Han'a, Çaldıran zaferine dair bir fetihname dahi gönderildi.5 Çaldıran zaferinden sonra Osmanlıların doğudaki Herteyişi devam etti. · Bu ilerleme esnasında Erzurum'un ~esin olarak ne zaman hakimiyet altına alındığına dair kaynaklarda açık bir matumat yoktu. BayQurd-Erzincan beylerbeyliğinin 1516- .1518 yıllarını ihtiva eden kayıtlarında; yeni yerlerle birlikte sınırlar genişlemişse de Erzurum hala Osmanlı topraklarına dahil değildi.6 Ancak tahrir defterinin7 tamamlandığı sırada 24 Ekim 1517 ile Ekim 1518 tarihleri arasında Erzurum'un Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. ı Solakzade, Tarih-i Solakzade, Istanbul 1298, 5.360; Celal·zade Mustafa, Selim·name, (Haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1990, s.127; Yusuf Küçükdağ, 'Osmanlı Devleti'nin Şah lsmail'in Anadolu'yu Şiileştirme Çalışmatannı Engellemeye Yönelik Önlemleri, Osman/1 /, Ankara 1999,5.274-275. 2 Feridün Bey, Münşeatü's- Selatin /, islanbul1274, s.400-401. J Bilgehan Pamuk, XVII. Yüzyilda Bir Serhad Şehri: Erıwum, istanbul 2006, s.42. 4 Feridun Bey 'Haydar Çelebi Ruznamesi', Münşeatü's- Sefalin /, s.464. s Feridün Bey, Münşeatü's- Sefalin /, s.393-394. · 6 lsmet Miroğlu, XVI. Yüzytlda Bayburd Sancağt, Istanbul 1975, s.23-26; tsrnet Miroğll!, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara 1990,5.17-20. 7 Tahrir defte~eri; beş ile kırk yıllık aralıklarla yapılan vergi nüfusu sayımfanna ait olmak üzere mufassal, icınal, evkaf ve piyade olarak düzenlenirdi., Erhan Afyoncu, 'Türkiye'de Tahrir Defterterine Dayalı Olarak Haz.ırtanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler', Türkiye Araştırmala" Uteratür Dergisi, c.1, sayt.1, Istanbul 2003, s.267. · · Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 372 Osmanlı hakimiyetine girdiği kabul edilmektedir.8 Nitekim Erzurum'un da dahil olduğu bölgenin sosyal-ekonomik durumunu belirtemek amacıyla 1518 yılında başlayıp 1520'de tamamlanan sayımda; Erzurum Şehri; •hali ve harab olmağm timara virülmeyüb ~ dahil-i muhasebe değildir" şeklinde tanımlanmaktaydı. Bu tarihte Erzurum, Rüm (Hadis) beylerbeyliğine bağlı Bayburd sancağının Şogayn kazasına tabi bir nahiyeydi.9 Kanuni Sultan Süleyman, 1534 yılında lrakeyn seferi münasebetiyle uğradığı Erzurum'u, ı o 1535'te Bayburd ve Kemah sancaklarından müteşekkil bir beylerbeylik ol~rak ihd~s etti.11 Eyalet olarak . teşekkülünde!n sonra dahi Erzuru·m ve civarındaki sorunlar devam etti.121540'ta yavaş da olsa imar ve iskan faaliyetlerine geçilmişfi . 1 3 Ancak 50-60 yıldan beri devam eden Safevi bcıskınlarından 14 ötürü istenilen düzeyde değildi . XVI. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı yönetiminin doğu bölgelelinde ciddi bir yapılanma içerisinde olması kısa bir süre sonra kendini hissettirmeye başladı . Bölgede ciddi bir tehdit olan Safeviiere karşı stratejik bir konuma sahip Erzurum'a önemli yatırımlar yapılarak müstahkem konuma getirildi. Devletin imar ve iskan faaliyetleri hakkında kanunnamelerde de bilgiler bulunmaktaydı. 1540'tan itibaren hazırlanan kanunnamelerde, Erzurum'un şenlendirilmesi noktasında ne gibi tedbirlerin alındığı ve nelerin yapılması gerektiği işaret edilmişti. 1 5 ilerleyen süreç . içerisinde marnur bir görünüm kazanan Erzurum'a ait ka~unnamelerde ise sosyal ve ekonomik yapı hakkında birtakım düzenlemeler yapılmıştı. Böylelikle muhtemel bir karmaşanın önüne geç il mtık arzulanmıştı . a Dündar Aydın, Erzurum Beylerbeyfiği ve Teşkilatı, Ankara 1999, s.45. s · Başbakanlık Osmanlı AtŞivi{bundan sonra BOA), Tapu Defteri {bundan sonra TO.) 387, v.436-439. 10 Matrakçı Nasuhü's-Silahi, Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakayn-i Sultan Süleyman Han, (Haz. Hüseyin G.Yurdaydın). Ankara 1976, s.23b. 11 Aydın, Erzurum Beylerbeyfiği ve Teşkilatı, s.87-88. ı ı •.. .şehr-i mezkur settıadde olmağla kızılbaş ve gürci fetretinden ahatisi perakende olu b nice zsmanhaliveharabkalub .. :, BOA. TD. 205, s.15; BOA. TD. 199, s.3. u •... hazret-i padişahi 'a/empenah hallec/e mülkehü kı belinden ka/'ası ta'mir olınub ve hisar eri ve gönülfi.yazılub mezkürlar dahi ka/'a içinden ev/er bina eylemek üzre henüz reays cem' olmamağın kadim mahalleri defter-i cedide kayd o/ındı ki re'fıyast gelüb ka!'a içinde ve taşra varoşunda mütemekkin olanlar defter olma zikr o/ınan kanunname mucebince hukuk ve rüsumlarının ha vass-t hümayun eminlerine teslim ey/eye/er... ', BOA. TD. 205, s.15; BOA. TD. 199, s.3. 14 BOA TD. 205, s.19 ıs BOA. TD. 205, s.13 Erzurum Eyalet Kanunnameleri Hakkında Bazı Düşünceler 373 · A. Osma nlı Kanunnameleri islam ülkelerinde kanunname uygulamasının iki kaynağı vardı : Biri Eski Ortadoğu kültürlerine ait gelenekler ve d iğeri Tüı1<-Moğol haniıkiarına ait geleneklerdi. Eski i ran imparatorluklan resmi görevliler tarafından suiistimal edilmesini önlemek için hukuki maddeleri -özellik.'e vergi kanunlannı- sürekli olarak halkın görebileceği yerlerdeki taşlar üzerine kazımak suretiyle ilan ederlerdi. Bu uygulama, muhtemelen eski Mezopotamya medeniyetlerinden intikal eden bir gelenekö. Benzer biçimde hilafet döneminde kanunnam~ şeklinde hükümleri ve arazi vergileriyle ilgili şartları ihtiva eden .kayrUar olmalıydı. Bu hükümler, vergi toplanmasında bir düstur olarak mültezimlere ve idarecilere resmen gönderilirtiL Moğol- i ran imparatorluğ u döneminde "Yasa-yi Kadim-i Cengiz Han, Yargunfme" olarak bilinen Cengiz Han Y~ası ya da Yasak- ı Büzürg, askeri-siyasi işlerin düzenlenmesi için kaynak vazifesi görürdü. Müslüman Gazan Han döneminde bile Cengiz Han y~ası geleneği devletin iyi idaresi için esas kabul edildi. Moğol idaresi0in çöküşünden sonra ulemanın yasaya karşı güçlü tepkisine rağmen yasakname veya sadece yasak terimi, hükümdar tarafından haz ı rlanan kanun kodları için kullanılmaya devam etti. Yerli görevlilerin çabalanyla yasa ile iran-islam mezalim yargılaması geleneği ortaya çıktı. Kanunnameler yalnızca iran, Anadolu, Irak ve Hindistan'da_. yani Türk Moğal geleneklerinin ve hanlıklannın etkili olduğu yerlerde ve tipik Osmanlı kanunlarının ve idaresinin yürürlükte bulunduğu Osmanlı Devleti'ne ait bölgelerde ortaya . çıkmıştı . 16 Osmanlı döneminde kanunname, şer'i hukukun yanı sıra idari, mali, cezai gibi muhtelif hukuk sahalarıyla ilgili olan padişah hükümlerini ihtiva etmekteydi.H Y.:J. yüzyıldaki yasakname ile aynı anlama gelen kammname, genellikle veziı1erin ve paşalann yürürlüğe koyduğu düzenlemeleri, yetkili bir otoritenin kesin ve açık olarak belirlediği kanunlan y~ da reform tasanlarını ifade etmekteydi. Sadece tek bir hüküm {ferman veya berat) ya da belirli ve sınırlı bir konu, kanunnarneyi şeki llendirebileceği gibi bütün imparatorluğa yahut belirti bir bölgeye veya sosyal bir gruba uygulanabilmekteydi.18 16 Hali l ln alcık, 'Kanun name', Diyanef islam Ansiklopedisi (DiA.) XXIV, s. 332; Mehmei Akif Erdoğ ru , 'Karaman Vilayeti .Kanunnameleri', Osmanlı Tarihi Araştirma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı.4, Ankara 1993, s.468. 17 Ömer Lütfi Barkan, 'Kanunname', islamAnsiklopedisi (iA. ) VI, s.185. ı s in alcı k , 'Kanunname'. s.333. Yrd. Doç. Dr. Bilgehan PAMUK 374 Osmanlılar bir bölgeyi fethettiklerinde genellikle mevcut .kanunlan muhafaza etinişler veya önemsiz bazı değişikliklerle uygulamışlardır. Bu açıdan Meınluk Kayıtbay, Akkoyunlu Uzun Hasan ve Dulkadirli Alaüddevle kanunlan, Osmanlı kanunnamelen olarak orijinal -Şekilleriyle gÜnilmüze ulaŞmıştır. Uzun Hasan'ın kanunnameleri ya da yasalan Osmanlı idaresi attındaki Doğu Anado lu'da, Azerbaycan'da, Irak-ı Arab ve Irak-ı Acem'de geçerliliği sürdürdü. Doğu _ Anadolu'da 1516'dan 1548'e kadar yürürlükte kaldılar. 1 9 Dikkat çeken husus Safevi kanunları yürürlükten kaldırırken Uzun Hasan:ın kanunlarını geçerli muhafaza etmesiydi. Osmanlı . idaresine geçen bölgelerde belirli bir müddet aynen tatbik · sahçısında bırakılmış olan Uzun Hasan kanunlarının, temsil ettikleri sosyal ve mali düzen bakımından Osmanlı kanuniarına nazaran, işgal ettikleri mevkisi dikkate. şayandı. 20 Osmanlı padişahlannın bu nevi eski kanunlan hangi şartlar altında ve ne gibi mülahazalarla değiştirmekte olduklarına . dair bir kayıtta; mukaddema emr-i hümayun üzre Bayburd ve Erzurum sancakları kitabet olmdukda köhne defterde mukawed olub Hasan Badişah Kanunu deyü icra o!man kavanin-i müfe'am[Jeye kabail-i re'aya ve tavaif-i tüccar ve ahali-i memalik-i mahrüsa mütehammil olmayub · Rum kanOnu ofmasm rica etdükferi paye-i serir-i a'laya 'atı olmdukda cenah-ı hüsrevaninün Zllal-i adalet ve saye-i merhametbahşlan zuhCır bulub vilayet-i mezbiıre halkma dahi Rum kanunnamesi emr olınub ber müceb-i emr-i a'1i