Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

1. WPROWADZENIE

PostĊpujący wielowiekowy rozwój cywilizacyjny, któremu towarzyszyáo niekontrolowane korzystanie z dóbr przyrody, doprowadziá do znacznej degradacji Ğrodowiska naturalnego. Efektem tego procesu byáo nie tylko zanieczyszczenie poszczególnych komponentów Ğrodowiska, ale takĪe wyczerpywanie siĊ zasobów surowcowych, giniĊcie gatunków zwierząt i roĞlin oraz pogorszenie stanu zdrowia ludnoĞci na terenach przeobraĪonych na niespotykaną dotychczas skalĊ. W Polsce do lat 90-tych XX wieku Ğrodowisko byáo uwaĪane za Ĩródáo surowców oraz rezerwuar odpadów i zanieczyszczeĔ. Takie podejĞcie spowodowaáo degradacjĊ wielu komponentów Ğrodowiska (powietrz, wody, gleby i grunty, szata roĞlinna) i na wielu obszarach kraju groziáo wrĊcz katastrofą ekologiczną. Razem z przemianami ustrojowymi podejĞcie takie zaczĊáo ulegaü zmianom i obecnie przyjmuje siĊ, Īe jednym z najwaĪniejszych praw czáowieka jest prawo do Ī ycia w czystym Ğrodowisku. Gwarantuje to Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, która stanowi, Īe Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronĊĞrodowiska kierując siĊ zasadą zrównowaĪonego rozwoju.

ZrównowaĪony rozwój wiąĪe siĊ z prowadzeniem szerokiej dziaáalnoĞci gospodarczej i spoáecznej przy jednoczesnym niedopuszczeniu do dalszej degradacji Ğ rodowiska naturalnego oraz z podejmowaniem dziaáaĔ zmierzających do restytucji zniszczonych elementów Ğrodowiska. Istota zrównowaĪonego rozwoju polega zatem na pokryciu obecnych potrzeb bez ograniczania moĪliwoĞci rozwoju przyszáym pokoleniom.

Ochrona Ğrodowiska jest obowiązkiem wáadz publicznych, które poprzez swoją politykĊ powinny zapewniü bezpieczeĔstwo ekologiczne. Powiaty naleĪą do wáadz publicznych, zatem takĪe na nich spoczywa obowiązek wykonywania zadaĔ z zakresu ochrony Ğrodowiska oraz odpowiedzialnoĞü za jakoĞü Īycia mieszkaĔców. Dodatkowym wyzwaniem staáo siĊ czáonkostwo w Unii Europejskiej oraz związane z nim wymogi – wdroĪenie unijnych przepisów i osiągniĊcie standardów UE w zakresie ochrony Ğrodowiska.

EfektywnoĞü dziaáaĔ z zakresu ochrony dziedzictwa przyrodniczego zaleĪy przede wszystkim od polityki i rozwiązaĔ przyjĊtych na szczeblu lokalnym oraz od pozyskania zainteresowania i zrozumienia ze strony spoáecznoĞci lokalnych. Dziaáania takie, aby byáy skuteczne, muszą byü prowadzone zgodnie z opracowanym uprzednio programem, sporządzonym na podstawie wnikliwej analizy sytuacji dla danego rejonu. Zadanie takie ma speániaü wieloletni program ochrony Ğrodowiska.

2. CELE I ZAKRES PROGRAMU

Program ochrony Ğrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 – 2011 jest dokumentem planowania strategicznego, wyraĪającym cele i kierunki polityki ekologicznej samorządu powiatu sztumskiego i okreĞlającym wynikające z nich dziaáania. Program obejmuje horyzont czasowy lat 2004 – 2011, z podziaáem na okresy: krótkoterminowy 2004 – 2007 i Ğrednioterminowy 2008 – 2011.

Program ochrony Ğrodowiska dla powiatu sztumskiego przedstawia:

- aktualny stan Ğrodowiska i gáówne przyczyny tego stanu, - najwaĪniejsze problemy z zakresu ochrony Ğrodowiska, - prognozowane zmiany w zakresie ochrony Ğrodowiska oraz wymagane zmiany w aspekcie przepisów unijnych, - cele i zadania w ujĊciu krótko-, Ğrednio i dáugookresowym, - instrumenty prawne i ekonomiczne niezbĊdne dla wdroĪenia Programu, - system monitoringu i zarządzania ochroną Ğrodowiska.

Sam program nie jest dokumentem stanowiącym, ingerującym w uprawnienia poszczególnych jednostek administracji rządowej i samorządowej oraz podmiotów uĪytkujących Ğrodowisko. NaleĪy

9 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011 jednak oczekiwaü, Īe poszczególne jego wytyczne i postanowienia bĊdą respektowane i uwzglĊdniane w planach szczegóáowych i dziaáaniach inwestycyjnych w zakresie ochrony Ğrodowiska.

Tak ujĊty Program bĊdzie wykorzystywany jako:

- gáówny instrument strategicznego zarządzania powiatem w zakresie ochrony Ğrodowiska, - dokument koordynujący poszczególne dziaáania związane z ochroną Ğrodowiska, - podstawa tworzenia programów operacyjnych i zawierania kontraktów z innymi jednostkami administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi, - pomoc w wyborze decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez róĪne podmioty i instytucje, - instrument do dziaáaĔ edukacyjnych, informacyjnych i promocyjnych powiatu, - przesáanka konstruowania budĪetu powiatu na poszczególne lata, - ukáad odniesienia zawierający wytyczne dla innych podmiotów polityki ekologicznej, - podstawa do ubiegania siĊ o fundusze celowe ze Ĩródeá krajowych i Unii Europejskiej.

Ponadto, cele i dziaáania proponowane w Programie ochrony Ğrodowiska posáuĪą do tworzenia warunków dla takich zachowaĔ ogóáu spoáeczeĔstwa powiatu sztumskiego, które sáuĪyü bĊdą poprawie stanu Ğ rodowiska przyrodniczego. Realizacja celów wytyczonych w Programie powinna spowodowaü polepszenie warunków Ī ycia mieszkaĔców przy zachowaniu walorów Ğrodowiska naturalnego na terenie powiatu.

Zakáada siĊ, Īe ksztaátowanie polityki ekologicznej w powiecie bĊdzie miaáo charakter procesu ciągáego, z jednoczesnym zastosowaniem metody programowania „kroczącego”, polegającej na cyklicznym weryfikowaniu perspektywicznych celów w przekrojach etapowych i wydáuĪaniu horyzontu czasowego Programu w jego kolejnych edycjach.

3. METODYKA OPRACOWANIA PROGRAMU I UWARUNKOWANIA PROGRAMU

Jako punkt odniesienia dla programu ochrony Ğrodowiska przyjĊto aktualny stan Ğrodowiska oraz stan infrastruktury ochrony Ğrodowiska na dzieĔ 31.12.2002 z uwzglĊdnieniem dostĊpnych danych za okres 2003 roku.

Sposób opracowania Programu zostaá podporządkowany metodologii wáaĞciwej dla planowania strategicznego, polegającej na:

1. OkreĞleniu diagnozy stanu Ğrodowiska przyrodniczego w powiecie sztumskim, zawierającej charakterystykĊ poszczególnych komponentów Ğrodowiska wraz z ich oceną; 2. OkreĞleniu konstruktywnych dziaáaĔ mających na celu poprawĊ stanu aktualnego w zakresie ochrony Ğrodowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów dáugo- i krótkoterminowych oraz kierunków dziaáaĔ wraz z opracowaniem programów operacyjnych dla poszczególnych segmentów Ğrodowiska; 3. Przedstawieniu uwarunkowaĔ realizacyjnych Programu w zakresie rozwiązaĔ prawno- instytucjonalnych, Ĩródeá finansowania, systemu zarządzania Ğrodowiskiem i Programem; 4. OkreĞleniu zasad monitorowania efektów wdraĪania Programu.

ħródáami informacji dla Programu byáy materiaáy uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Sztumie, UrzĊdów Gmin z terenu powiatu sztumskiego, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony ĝrodowiska w GdaĔsku, Wojewódzkiego UrzĊdu Statystycznego, UrzĊdu Marszaákowskiego Województwa Pomorskiego, a takĪe prace instytutów i placówek naukowo – badawczych z zakresu ochrony Ğrodowiska oraz gospodarki odpadami, jak równieĪ dostĊpna literatura fachowa.

Zgromadzone informacje zostaáy zweryfikowane poprzez ankietyzacjĊ, wywiady i sondaĪe. Do podmiotów gospodarczych z terenu powiatu rozesáano ankiety uwzglĊdniające szeroką problematykĊ ochrony Ğrodowiska, z których wnioski zostaáy uwzglĊdnione w Programie.

10 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

Przeprowadzono równieĪ badania ĞwiadomoĞci spoáecznej w zakresie zagadnieĔ ochrony Ğrodowiska, w tym gospodarki odpadami

Koncepcja Programu oparta jest o zapisy nastĊpujących dokumentów: - Prawo ochrony Ğrodowiska z 27 kwietnia 2001 roku. Definiuje ono ogólne wymagania w odniesieniu do programów ochrony Ğrodowiska opracowywanych dla potrzeb województw, powiatów i gmin.

- Polityka ekologiczna paĔstwa na lata 2003 – 2006 z uwzglĊdnieniem perspektywy na lata 2007 – 2010”. Zgodnie z zapisami tego dokumentu Program winien definiowaü:

- cele Ğredniookresowe do 2011 roku - zadania na lata 2004 – 2007 - monitoring realizacji Programu - nakáady finansowe na wdroĪenie Programu

Cele i zadania ujĊte zostaáy w nastĊpujących blokach tematycznych:

- cele i zadania o charakterze systemowym, - ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne uĪytkowanie zasobów przyrody, - zrównowa Īone wykorzystanie surowców, - jakoĞü Ğ rodowiska i bezpieczeĔstwo ekologiczne.

- Program ochrony Ğrodowiska województwa pomorskiego. W dokumencie tym okreĞlono dáugoterminową politykĊ ochrony Ğrodowiska dla województwa pomorskiego, przedstawiono cele krótkoterminowe i sposób ich realizacji, okreĞlono sposoby zarządzania Ğrodowiskiem i aspekty finansowe realizacji programu.

- Wytyczne do sporządzania programów ochrony Ğrodowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym, które podają sposób i zakres uwzglĊdniania polityki ekologicznej paĔstwa w programach ochrony Ğrodowiska oraz wskazówki, co do zawartoĞci programów.

W powiatowym programie powinny byü uwzglĊdnione: x zadania wáasne powiatu (pod zadaniami wáasnymi naleĪy rozumieü te przedsiĊwziĊcia, które bĊdą finansowane w caáoĞci lub czĊĞciowo ze Ğrodków bĊdących w dyspozycji powiatu), x zadania koordynowane (pod zadaniami koordynowanymi naleĪy rozumieü pozostaáe zadania związane z ochroną Ğrodowiska i racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych, które są finansowane ze Ğrodków przedsiĊbiorstw oraz ze Ğrodków zewnĊtrznych, bĊdących w dyspozycji organów i instytucji szczebla centralnego, bądĨ instytucji dziaáających na terenie powiatu, ale podlegáych bezpoĞrednio organom centralnym).

4. CHARAKTERYSTYKA POWIATU

4.1 INFORMACJE OGÓLNE

Powiat sztumski poáoĪony jest we wschodniej czĊĞci województwa pomorskiego i jest jednym z 20 powiatów wchodzących w skáad tegoĪ województwa. Powierzchnia powiatu wynosi 731 km2 i jest zamieszkiwana przez 42 043 osoby. Jednostki administracyjne wchodzące w skáad powiatu sztumskiego to: - Miasto i (powierzchnia 181 km2, liczba ludnoĞci – 17 901 osób), - Miasto i Gmina DzierzgoĔ (powierzchnia 131 km2, liczba ludnoĞci – 9 665 osób), - Gmina Mikoáajki Pomorskie (powierzchnia 92 km2, liczba ludnoĞci – 3 756 osób),

11 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

- Gmina Stary Targ (powierzchnia141 km2, liczba ludnoĞci – 6 620 osób), - Gmina Stary DzierzgoĔ (powierzchnia 186 km2, liczba ludnoĞci – 4 101 osób).

Powiat sztumski posiada bardzo atrakcyjne poáoĪenie pod wzglĊdem rozwoju gospodarki i turystyki. Dobra komunikacja z GdaĔskiem (75 km), Malborkiem (15 km), Olsztynem (115 km) czy Toruniem (120 km) oraz poáoĪenie w samym centrum terenu, na którym zachowaáa siĊ duĪa iloĞü obiektów historycznych, tworzy ze Sztumu dobrą bazĊ wypadową dla turystów. Niewątpliwą zaletą poáoĪenia powiatu jest równieĪ bliskoĞü Mierzei WiĞlanej, na brzegach której kaĪdego lata swoje urlopy spĊdza duĪa liczba krajowych i zagranicznych turystów. Dobre poáączenie z Kalingradem otwiera równieĪ szansĊ na kontakty handlowe i turystyczne z Rosją. PoáoĪenie geograficzne oraz przychylnoĞü wáadz lokalnych dla inicjatyw gospodarczych powodują, Īe Sztum i powiat sztumski mogą byü dobrym miejscem dla kaĪdego inwestora.

4.2 POàOĩENIE GEOGRAFICZNE I ADMINISTRACYJNE

Powiat sztumski, zgodnie z podziaáem J. Kondrackiego (2002), poáoĪony jest w obrĊbie nastĊpujących jednostek geograficznych:

PROWINCJA: NiĪ ĝrodkowoeuropejski PODPROWINCJA: Pojezierza Poáudniowobaátyckie (Pojezierze Pomorskie), MAKROREGION: Pojezierze Iáawskie.

Powiat sztumski leĪy w póánocnej czĊĞci Pojezierza Iáawskiego; na zachodzie zbliĪa siĊ do doliny Dolnej Wisáy, a na póánocy do ĩuáaw WiĞlanych. Caáy obszar znajduje siĊ w strefie zasiĊgu lądolodu fazy pomorskiej i stanowi najmáodszą krainĊ polodowcową charakteryzującą siĊ duĪym zróĪnicowaniem i ĞwieĪoĞcią form rzeĨby terenu. NajwaĪniejszymi elementami krajobrazu są faliste równiny, wzgórza morenowe – wystĊpujące miĊdzy Sztumem, Mikoáajkami Pomorskimi i Dzierzgoniem - oraz jeziora.

Tabela 1PrzynaleĪnoĞü gmin powiatu sztumskiego do regionów geograficznych M a k r o r e g i o n Pojezierze Iáawskie Gmina M e z o r e g i o n Pojezierze Iáawskie Sztum Caáa powierzchnia Stary Targ Caáa powierzchnia Mikoáajki Pomorskie Caáa powierzchnia DzierzgoĔ Caáa powierzchnia Stary DzierzgoĔ Caáa powierzchnia

Pod wzglĊdem administracyjnym powiat sztumski poáoĪony jest we poáudniowo-wschodniej czĊĞci województwa pomorskiego. Wraz z powiatami malborskim, kwidzyĔskim i nowodoworskim naleĪy do tzw. grupy powiatów zawiĞlaĔskich województwa pomorskiego. Od póánocy graniczy z powiatem malborskim, od zachodu z powiatem tczewskim, od poáudnia z powiatem kwidzyĔskim, a od wschodu z powiatami elbląskim, iáawskim i ostródzkim naleĪącymi do województwa warmiĔsko – mazurskiego.

4.2.1. POWIĄZANIA Z INNYMI OĝRODKAMI

Powiat sztumski ma powiązania z innymi jednostkami administracyjnymi gáównie przez drogi gminne i powiatowe, a takĪe drogi wojewódzkie 517 i 522 i drogĊ krajową 55. Sztum z sąsiednimi gminami áączą linie autobusowe, najwiĊcej poáączeĔ jest z Malborkiem.

Powiązania wystĊpują równieĪ w systemach infrastruktury technicznej, np.:

12 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

- obszar miasta i gminy Sztum jest zaopatrywany w energiĊ elektryczną z systemu krajowego, z GPZ-tów 110/15 kV, poáoĪonych na terenie sąsiednich gmin, tj. Mikoáajki Pomorskie i Malbork, - z systemu wodociągowego miasta i gminy Sztum zaopatrywane są miejscowoĞci w gminach Ryjewo i Malbork, - sąsiednie gminy korzystają równieĪ czĊĞciowo z miejskiego wysypiska Ğmieci w Sztumie.

Powiat sztumski jako jednostka administracyjna nie posiada Īadnych kontaktów partnerskich z innymi oĞrodkami w kraju lub zagranicą. Natomiast Miasto i Gmina Sztum wspóápracuje aktywnie z trzema gminami europejskimi, z którymi podpisaáo ukáady o partnerstwie. Są to gminy: Ritterhude z Niemiec, Val de Reuil z Francji i Varde z Danii. Sztum wspóápracowaá dodatkowo z niemiecką gminą Belzig oraz wĊgierskim województwem Jasz - Nagykun - Szolnok. RównieĪ w MieĞcie i Gminie DzierzgoĔ wáadze przywiązują duĪą wagĊ do wspóápracy z partnerami zagranicznymi. Kontakty, bardziej lub mniej formalne, z miastami bliĨniaczymi w sferze kulturalnej, turystycznej, gospodarczej czy sportowej owocują wymianą doĞwiadczeĔ i wzajemnymi wizytami przedstawicieli róĪnych Ğrodowisk. DzierzgoĔ wspóápracuje z Nordborg - Dania, Finspang - Szwecja, Finsterwalde - Niemcy, Sittnsen - Niemcy.

4.3 HISTORIA REGIONU

W Ğredniowieczu ZiemiĊ Sztumską zamieszkiwaáo pruskie plemiĊ Pomezanów, Sáowianie oraz (od XIII wieku) koloniĞci niemieccy, którzy przybyli wraz z Zakonem KrzyĪackim. Gáówne grody pruskie znajdowaáy siĊ w Sztumie i Starym Dzierzgoniu.

Na początku XIII stulecia biskup Chrystian pochodzący z Zantyru rozpocząá misjĊ chrystianizacyjną wĞród Prusów. Jego dziaáalnoĞü misyjną przerwaá Zakon, podbijając ziemiĊ Pomezanów w latach 1233-1236. Prusowie, z pomocą ksiĊcia ĝwiĊtopeáka, wzniecili powstanie przeciwko panowaniu KrzyĪaków, które zakoĔczyáo siĊ podpisaniem ugody w Dzierzgoniu 7 lutego 1249 roku. WáaĞciwa kolonizacja niemiecka zapoczątkowana zostaáa dopiero okoáo roku 1280. Wtedy teĪ rozpoczĊáa siĊ kolonizacja polska. Ziemia Sztumska weszáa w skáad komturstwa malborskiego powoáanego po zlikwidowaniu komturii zantyrskiej.

W XIV wieku zmianie ulegá podziaá administracyjny - utworzone zostaáo wójtostwo sztumskie, odrĊbnym obszarem byáo natomiast leĞnictwo Benowo, podlegające bezpoĞrednio wáadzom malborskim. Zakon KrzyĪacki panowaá na omawianym obszarze aĪ do zakoĔczenia wojny trzynastoletniej i podpisania pokoju toruĔskiego w 1466 roku. Po tym wydarzeniu wójtostwo sztumskie i ziemia dzierzgoĔska weszáy w skáad województwa malborskiego, bĊdącego czĊĞcią Prus Królewskich, znajdujących siĊ pod panowaniem polskim aĪ do 1772 roku. W 1468 roku utworzono starostwo sztumskie niegrodowe, starostwo dzierzgoĔskie grodowe mające uprawnienia sądownicze, oraz straszewskie niegrodowe.

Do pierwszego rozbioru Polski w sztumskim urząd sprawowaáo 23 starostów, w dzierzgoĔskim 30, a w straszewskim 23. Starostwo dzierzgoĔskie posiadali zwyczajowo wojewodowie malborscy, którzy w tym mieĞcie mieszkali. Sztum w XVI-XVIII wieku byá miejscem obrad sejmików szlacheckich województwa malborskiego, poniewaĪ szlachta nie chciaáa obradowaü u boku wojewody. W XVII wieku na ziemi sztumskiej toczyáy siĊ wojny ze Szwedami. WaĪniejsze bitwy stoczono pod Dzierzgoniem 26 III 1627 roku, Trzcianem – Straszewem - Puákowicami 25 VI 1629 roku, natomiast rozejmy zawarto w Starym Targu 26 IX 1629 roku i w Sztumskiej Wsi 12 IX 1635 roku. Podczas "Potopu" na ziemi sztumskiej przebywaáy oddziaáy polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego, wĞród których znajdowaá siĊ póĨniejszy król Jan III Sobieski.

Za panowania ostatniego króla - Stanisáawa Augusta Poniatowskiego - w Sztumie, wĞród szlachty województwa malborskiego, organizowaá konfederacjĊ barską póĨniejszy autor hymnu, Józef Wybicki. Od 1772 roku Ziemia Sztumska znalazáa siĊ pod panowaniem pruskim. Szlachta skáadaáa

13 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011 przysiĊgĊ wiernoĞci królowi pruskiemu na zamku w Malborku. W Sztumie, na miejscu wczeĞniejszego ratusza, zbudowano koĞcióá ewangelicki. Jego budowa trwaáa dwa lata i zakoĔczyáa siĊ w 1818 r., gdy równoczeĞnie ustanowiono powiat sztumski. Pierwszym starostą landratem zostaá Ksawery àyskowski, ostatnim, który zakoĔczyá swoje urzĊdowanie 24 I 1945 r., byá Artur Franz. Powiat sztumski byá terenem typowo rolniczym, hodowlanym, pewną rolĊ odgrywaáa równieĪ gospodarka leĞna. Od 1819 r. w sztumskim zamku znajdowaáa siĊ siedziba sądu. Budowa nowego gmachu urzĊdu powiatowego rozpoczĊáa siĊ w 1836 r. Budynek z pewnymi przeróbkami istniaá aĪ do momentu spalenia w 1945 roku. W latach 1831-1832 na ziemi sztumskiej przebywali powstaĔcy listopadowi, z których niektórzy osiedlili siĊ tu na staáe, a ich potomkowie Īyją w sztumskim do dnia dzisiejszego. Na lata 1861-1863 przypadaáy manifestacje patriotyczne sprzyjające ruchowi polskiemu. Od 1860 r. w Sztumie rozpoczĊáa dziaáalnoĞü powiatowa kasa oszczĊdnoĞciowa Reiffeisena. OĪywienie gospodarcze nastąpiáo w latach 1883-1884, gdy wybudowano liniĊ kolejową Malbork- ToruĔ i oddano do uĪytku szpital miejski i powiatowy.

Od drugiej poáowy XIX wieku jĊzykiem urzĊdowym staá siĊ jĊzyk niemiecki. PracĊ organiczną na niwie gospodarczej podjĊli polscy dziaáacze zakáadając Bank Ludowy w 1867 r. w Starym Targu, a w 1868 r. równieĪ w Pierzchowicach. Na 1910 r. przypadáo zaáoĪenie Banku w Sztumie; zakáadano równieĪ Kóáka rolnicze. Podtrzymywaniem ĞwiadomoĞci patriotycznej wĞród ludu wiejskiego zajmowaáy siĊ: rodzina arystokratyczna Sierakowskich z Waplewa i rodzina ziemiaĔska Donimirskich. W okresie miĊdzywojennym powiat pozostawaá nadal w rĊkach paĔstwa niemieckiego, chociaĪ dziaáaáy takie polskie organizacje jak: Związek Polaków w Niemczech, Polsko Katolickie Towarzystwo Szkolne, Towarzystwo MáodzieĪy i Bank Ludowy w Sztumie.

DzierzgoĔ i okolice w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnym Ğredniowieczu stanowiá bardzo waĪny oĞrodek administracyjno – handlowy. ĝwiadczą o tym trakty handlowe áączące Prusy z Pomorzem tzw. „pomosty bągardzkie”. Byáy one równieĪ fragmentem rzymskiego szlaku bursztynowego. Przybycie na te tereny Zakonu KrzyĪackiego rozpoczĊáo początek dynamicznego rozwoju tych ziem. Jednak bezwzglĊdne rządy braci zakonnych doprowadziáy do wybuch potĊĪnego powstania ludnoĞci pruskiej, wspomaganej przez ksiĊcia ĝwiĊtopeáka. Powstanie ostatecznie upadáo po decydującej bitwie pod Dzierzgoniem. ZakoĔczone zostaáo podpisaniem traktatu pokojowego na zamku w Dzierzgoniu 7 lutego 1249 r. w obecnoĞci legata papieskiego Jakuba z Leodium, póĨniejszego papieĪa Urbana IV. DzierzgoĔski zamek o chwili wybudowania staá siĊ siedziba Wielkiego Szatnego, peániącego jednoczeĞnie funkcjĊ komtura dzierzgoĔskiego. Jednego z najwaĪniejszych urzĊdników, rycerzy – braci z otoczenia Wielkiego Mistrza. DzierzgoĔ Prawa miejskie uzyskaá (lokaje na prawie cheámiĔskim) 7 kwietnia 1288 r. Miasto w tym czasie naleĪaá juĪ do najwaĪniejszych okrĊgów administracyjnych paĔstwa zakonnego. Po „drugim pokoju toruĔskim” nastąpiá dalszy dynamiczny rozwój ziemi dzierzgoĔskiej. Starostwo DzierzgoĔskie skáadaáo siĊ z 10 miejscowoĞci, które byáy pod zarządem rodu BaĪyĔskich, a póĨniej rodziny Cemów. W 1622 roku na podstawie konstytucji sejmowej, funkcja starosty dzierzgoĔskiego zostaáa poáączona z funkcją wojewody malborskiego. DzierzgoĔ staá siĊ starostwem grodzkim. Na zamku rezydowaá regent sądu grodzkiego, odbywaáy siĊ równieĪ sejmiki szlacheckie. W 1772 r. po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej, DzierzgoĔ zostaá wcielony do paĔstwa Pruskiego. W tym czasie miasto staáo siĊ siedzibą Wielkiego Powiatu DzierzgoĔskiego, zwanego ziemskim. W jego skáad weszáy cztery dawne starostwa polskie, tj. malborskie, dzierzgoĔskie, sztumskie i tolkmickie. Wojna kolejny raz dotknĊáa ziemiĊ dzierzgoĔską w epoce napoleoĔskiej. Po bitwie francusko – pruskiej w roku 1807 pod Dzierzgoniem, miasto zajĊli Francuzi, czyniąc klasztor reformatów lazaretem wojskowym. 11 lipca 1920 roku w czasie plebiscytu na PowiĞlu, Warmii i Mazurach mieszkaĔcy Dzierzgonia opowiedzieli siĊ za przynaleĪnoĞcią do Niemiec. Miasto i ziemia dzierzgoĔska powróciáy do Polski dopiero 25 stycznia 1945 r.

Przymusową ewakuacjĊ powiatu przed zbliĪającym siĊ frontem podjąá 21-22 stycznia 1945 r. ostatni starosta landrat Artur Franz. 24 stycznia niemieckie wáadze opuĞciáy miasto i powiat. Przez kolejne póá roku wáadza wojskowa i administracyjna byáa w rĊkach Rosjan. Pierwszym peánomocnikiem Rządu

14 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

Polskiego zostaá w dniu 18 kwietnia Kazimierz Szprenge, ale po dwóch dniach záoĪyá rezygnacjĊ, a jego obowiązki przejąá Romuald Marmurowicz. Do 7 lipca 1945 r. powiat wchodziá w skáad OkrĊgu Mazurskiego. Wojskowe wáadze radzieckie w Malborku wáadzĊ cywilną nad powiatem sztumskim przekazaáy w rĊce polskie 3 czerwca 1945 r. W skáad powiatu weszáo 8 gmin wiejskich i 2 miejskie. Powierzchnia powiatu wynosiáa 638 km2 i zamieszkiwaáo tu początkowo 10 380 mieszkaĔców, z tym Īe liczba ludnoĞci systematycznie zwiĊkszaáa siĊ. Na przeáomie 1945 i 1946 r. na terenie powiatu przebywaá oddziaá Zygmunta Szendzielarza "àupaszki", który dokonaá udanych akcji na placówki MO i posterunki wojsk radzieckich w Starym Targu, Mikoáajkach Pomorskich, Dzierzgoniu oraz Sztumie rekwirując broĔ, mundury i pieniądze znajdujące siĊ w urzĊdach gminnych. Doszáo teĪ do potyczki z oddziaáami milicji pod Tulicami, gdzie byli zabici i ranni po obu stronach. Powiat sztumski istniaá do 1 VI 1975 r., kiedy to wprowadzono nowy podziaá administracyjny kraju poprzez likwidacjĊ powiatów. Ziemia Sztumska znalazáa siĊ w nowym województwie elbląskim.

Gdy w 1993 r. pojawiáa siĊ ponownie moĪliwoĞü utworzenia na mapach administracyjnych kolejnego szczebla administracji samorządowej, podjĊto kroki w celu utworzenia powiatu. W 1999 r. powstaá Spoáeczny Komitet Obrony Powiatu Sztumskiego zawiązany przez mieszkaĔców piĊciu gmin, które w ramach Komitetu przez blisko 3 lata walczyáy o utworzenie powiatu sztumskiego. Starania te zostaáy uwieĔczone sukcesem - z dniem 1 stycznia 2002 r. na mapie administracyjnej kraju ponownie znalazá siĊ powiat sztumski jako 20 powiat w województwie pomorskim.

4.4 ZABYTKI KULTURY MATERIALNEJ

Obszar zajmowany przez powiat byá terenem wielokrotnie zasiedlanym przez grupy ludnoĞci w róĪnych epokach prehistorycznych i historycznych. Osadnictwu sprzyjaáy cechy fizjograficzne terenu: falisty krajobraz porozcinany licznymi dolinami, wiele jezior i doĞü duĪe obszary wolne od bagien. NajwiĊksze iloĞci Ğladów i stanowisk osadnictwa znajdują siĊ na brzegach i zboczach dolin rzek oraz w pobliĪu jezior.

Stanowiska archeologiczne Pierwsze Ğlady osadnictwa pochodzą z máodszej epoki kamienia (neolitu) i obejmują stanowiska obozowisk kultury chojnicko - pieĔkowskiej zachowane w okolicach Starego Miasta. Osady i cmentarzyska máodszych epok – wczesnej epoki Ī elaza – znajdują siĊ w miejscowoĞciach Tabory (osada kultowa kurhanów zachodnio-baátyckich) i Stare Miasto (osada kultury wejherowsko - klatoszyĔskiej) i WĊgry (cmentarzysko). Stanowisko archeologiczne (osada) pochodzące z okresu wpáywów rzymskich (II w. p.n.e.) znaleziono w miejscowoĞci WĊgry. We wczesnym Ğredniowieczu obszar ten byá zasiedlony przez Sáowian, a od VI w. napáywaáy plemiona zachodniobaátyjskich Prusów. WaĪne stanowisko archeologiczne - wielokulturowe, obejmujące osady okresu od neolitu przez wczesną epokĊĪelaza, okres wpáywów rzymskich aĪ do Ğ redniowiecza - stwierdzono w Przezmarku. Najliczniejsze stanowiska archeologiczne na terenie powiatu sztumskiego pochodzą z okresu wczesnego Ğredniowiecza i dokumentują schyákowy okres osadnictwa staropruskiego oraz postĊpy kolonizacji krzyĪackiej. PozostaáoĞci grodzisk plemion staropruskich zlokalizowano w miejscowoĞciach: MyĞlice, Stare Miasto, Stary DzierzgoĔ, Nowa WieĞ, Sztum, WĊgry, Przezmark. Osady wczesnoĞredniowieczne wystĊpują w miejscowoĞciach Biaáa Góra, GoĞciszewo, Lubachowo, a cmentarzysko w miejscowoĞci Koniecwaád. W rejonie Komorowa i ĩuáawki Sztumskiej znajdują siĊ osada i cmentarzysko kultury wwschodniopruskiej, tutaj znajdowaá siĊ ongiĞ gród Zakonu KrzyĪackiego. Wokóá wsi Jasna leĪą liczne stanowiska dawnych osad kultury wielbarskiej, wschodniopruskiej i z okresu Ğredniowiecza. Na poáudniowym skraju ĩ uáawki Sztumskiej na wzniesieniu znajduje siĊ nasyp w formie kolistej przypominający dawny okop. Na póánoc od jeziora znajduje siĊ wzgórze, na którym wg relacji mieszkaĔców w XIV wieku znajdowaá siĊ warowny gród. Odkopano tu fundamenty z ciosanego kamienia. W 1995 r. prof. P. UrbaĔczyk odkopaá drewniano – ziemną groble (dáugoĞci 1230 m i szerokoĞci 4 m) miĊdzy Bągartem a ĝ wiĊtym Gajem (tzw. pomosty bągardzkie), która w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnego Ğredniowiecza stanowiáa czĊĞü traktu áączącego Pomorze z Prusami. Druga

15 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011 tego typu droga, o dáugoĞci 640 m, znajduje siĊ w dolinie rzeki DzierzgoĔ 3 km na poáudnie na linii Nowiec – Mokajny. Szczególnie liczne stanowiska archeologiczne wystĊpują w rejonie wsi Anakamaty, , Kuksy i na zachód od miasta Dzierzgonia, oraz w Nowinach leĪących na póánoc od miasta. Są to gáównie osady kultury wielbarskiej i pomorskiej z XI – XV wieku. Pojedyncze stanowiska archeologiczne znajdują siĊ równieĪ w Chojtach i TywĊzach. Na terenie gminy DzierzgoĔ wystĊpuje bogate osadnictwo pradziejowe i wczesno – Ğredniowieczne. Są to gáównie osady z róĪnych okresów od neolitu aĪ po wczesne Ğredniowiecze. Jako waĪniejsze wskazaü moĪna osady z wczesnej epoki Īelaza i okresu wpáywów rzymskich poáozone woków jeziora Kuksy, w okolicy Anakamt, Dzierzgonia, ĩuáawki Sztumskiej, Bągartu, Jasnej i Poliks. W Dzierzgoniu obecnie trwają intensywne prace archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym, gdzie w czasie ĞwietnoĞci Zakonu KrzyĪackiego staá warowny zamek, który byá siedziba Komtura Szatnego.

Budowle sakralne Zachowane budowle sakralne, gáównie koĞcioáy gotyckie, budowane byáy juĪ w Ğredniowieczu, a w póĨniejszych wiekach przebudowywane. Licznie wystĊpują zabytkowe cmentarze ewangelickie, niestety w wiĊkszoĞci zdewastowane.

Budowle o charakterze obronnym Zabytki tego typu zachowaáy siĊ w Sztumie, Dzierzgoniu, Przezmarku. Ziemie ludnoĞci staropruskiej zostaáy podbite przez KrzyĪaków w pierwszej poáowie XIII w., a nastĊpnie na przeáomie XIV i XV wieku pobudowano na tym obszarze zamki: na miejscu staropruskiego grodziska w Sztumie, na wzgórzu ponad Dzierzgoniem, a takĪe na stromym cyplu jeziora Motáawa Wielka w Przezmarku, gdzie istniaáo teĪ grodzisko staropruskie. Wsie funkcjonowaáy przy zamkach krzyĪackich jako osady. W okresie panowania krzyĪackiego zamki tworzyáy system obronny dolnej Wisáy i ĩuáaw. W latach 1410–1414 zostaáy zniszczone przez wojska polskie. Po podpisaniu pokoju toruĔskiego, od 1466 do 1772 r., DzierzgoĔ i Sztum naleĪaáy do Polski, nastĊpnie po pierwszym rozbiorze Polski (1772 r.) obszary te wáączono do Prus. W 1920 roku, po traktacie wersalskim, region pozostaá w granicach Prus. Na ziemiach tych przenikaáy siĊ wzajemnie wpáywy osadnictwa polskiego i pruskiego. Zamki odnawiano, nastĊpnie ulegaáy one zniszczeniu w czasie wojen. Upadek i czĊĞciowe rozbieranie budowli zamkowych nastąpiáo w XVIII w. Do czasów obecnych zachowaáy siĊ fragmenty murów, Ğlady fundamentów i miejscami wieĪe. Rok 1945 przyniósá ziemi sztumskiej totalne zniszczenie.

Zabytkowe ukáady przestrzenne (ruralistyczne, dworsko – parkowe) W ostatnich latach nastąpiáa zmiana kryteriów oceny wartoĞci zabytkowej obiektów i rozszerzenie ochrony dóbr kultury na obiekty z koĔca XIX i początku XX wieku. Do naszych czasów zachowaáo siĊ wiele interesujących obiektów sakralnych, zespoáów dworsko-parkowych (paáacowo-parkowych) i związanych z nimi obiektów mieszkalno-gospodarczych, a takĪe domów mieszkalnych i cmentarzy. Niewielka czĊĞü obiektów jest wpisana do rejestru zabytków i objĊta Ğcisáą ochroną konserwatorską, a pozostaáe to obiekty zabytkowe postulowane do objĊcia ochroną prawną.

ĝlady zaáoĪeĔ budowli dworskich i folwarcznych wystĊpują w bardzo wielu miejscowoĞciach. Zachowaáa siĊ równieĪ duĪa iloĞü dworów i paáacyków murowanych z XIX wieku, a przebudowywanych na początku wieku XX. Zespoáy paáacowo-parkowe są w záym stanie i w znacznej mierze zdewastowane i zrujnowane.

Tabela 2 Wykaz chronionych obiektów dziedzictwa kulturowego z obszaru powiatu sztumskiego wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wg Studiów uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla gmin powiatu sztumskiego Adres Obiekt Nr rejestru Miasto Sztum Ukáad urbanistyczny Starego Miasta w Sztumie wraz z murami obronnymi, koĞcioáami, zespoáem 82/N/1959.07.16 zamkowym krzyĪackim KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Anny, z pierwszej poáowy 303/93z 10.09.1993

16 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

XIV w. KoĞcióá p.w. WspomoĪenia Wiernych 304/93 z 10.09.1993 Ul. Doma skiego– Ĕ Cmentarz katolicki 266/93 z 11.05.1993 PieniĊĪnego Ul. Jagieááy 23 Budynek mieszkalny 354 z 16.04.1994 Ul. Kochanowskiego WieĪa ciĞnieĔ 265 z 04.05.1993 Ul. Kochanowskiego Cmentarz z ogrodzeniem, kaplicą i ukáadem zieleni 269 z 20.05.1993 Staropolski dworek Wilczewskich, zbudowany w Sztum Zajezierze 107 z 08.06.1960 drugiej poáowie XVIII w. Sztum Zajezierze Park dworski 139/90 z 29.01.1990 Gmina Sztum Barlewice Dwór 83/85 z 1.08.1985 Biaáa Góra Zespóá Ğluz na Nogacie z XIX w. 55/79 z 8.08.1979 Pa ac Donimirskich z drugiej po owy XVII i XIX w. 498/96 z 17.05.1996 Czernin á á oraz park przydworski 18/77 z 29.12.1977 Cygusy Park dworski 26/78 z 25.02.1978 GoĞciszewo KoĞcióá parafialny p.w. Ğw. Józefa 278/93 z 10.06.1993 Goraj (obrĊb 76/84 z 6.06.1984 Zespóá dworsko-parkowy oraz budynek stajni Koniecwaád) 505/96 z 23.04.1996 Koniecwaád Zespóá máyna wodnego wraz z tamą i kanaáem 177/90 z 23.01.1991 Postolino KoĞcióá p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej 245/N z 10.09.1962 Ramzy Ma e (obr b á Ċ Dwór i park 392/94 z 9.09.1994 Postolin) KoĞcióá gotycki, ceglany, zbudowany w drugiej po owie XIV w. z zachowanym uk adem Pietrzwa d á á 470/95 z 22.09.1995 á przestrzennym cmentarza, historycznymi nagrobkami i wysoką zielenią cmentarną Sztumska WieĞ Dwór z nasadzeniami zieleni 393/94 z 9.09.1994 Kamie upami tniaj cy rozejm polsko-szwedzki Sztumska Wie Ĕ Ċ ą Ğ 12.IX.1635 Gmina Sztum – stanowiska archeologiczne Osada otwarta z okresu wczesnego Ğredniowiecza Biaáa Góra 172/A z 22.11.1971 i Ğredniowiecza (strefa nr 113) Bia a Góra (Le nictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok. á Ğ 76A z 7.01.1970 Wygoda) 1626 r. (strefa nr 111) Bia a Góra (Le nictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok. á Ğ 77A z 8.01.1970 Wygoda) 1626 r. (strefa nr 109) Bia a Góra (Le nictwo Szaniec obronny z okresu wojen szwedzkich, z ok. á Ğ 78A z 8.01.1970 Wygoda) 1626 r. (strefa nr 105) GoĞciszewo Osada z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr 3) 79/A z 8.01. 1970 Koniecwa d (obr b Cmentarzysko kurhanowe z okresu wczesnego á Ċ 229/A z 8.01.1970 UĞnice) Ğredniowiecza (strefa nr 55) Koniecwaád (obrĊb Cmentarzysko kurhanowe z okresu wczesnego 230/A z 8.01.1970 UĞnice) Ğredniowiecza (strefa nr 56) Nowa WieĞ Grodzisko z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr 56/A z 1.12.1972 88) Sztum Grodzisko z okresu wczesnego Ğredniowiecza (strefa nr 101/A z 25.11.1970 99) Sztum Stare Miasto z okresu od Ğredniowiecza po okres 82/N z 16.07.1959 nowoĪytny (strefa nr 100) UĞnice Osada z okresu póĨnego Ğredniowiecza (strefa nr 41) 61/A z 7.01.1970 WĊgry GrodziskowyĪynne z okresu wczesnego Ğredniowiecza 62/A z 7.01.1970 (strefa nr 1)

17 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

WĊgry Cmentarzysko z wczesnej epoki Īelaza (strefa nr 21) 69/A z 7,01.1970 WĊgry Osada otwarta z okresu wpáywów rzymskich (strefa nr 70/A z 7.01.1970 18) WĊgry Osada przygrodowa z okresu wczesnego Ğredniowiecza 71/A z 7.01.1970 (strefa nr 1)

MiejscowoĞü Obiekt Nr rejestru Gmina Stary Targ Ko ció parafialny p.w. w. Miko aja, z1803–1878 r. D brówka Malborska Ğ á Ğ á 52 z 11.03. 1957 ą 1928 r Grzymaáa Park podworski, koniec XIX w. 23/78 z 24.02.1978 Grzymaáa Dwór, koniec XIX w. 54/79 z 08.08.1979 KoĞcióá gotycki z XV w. z rokokowym wyposaĪeniem Kalwa wnĊtrza oraz drewniana wieĪa, we wsi zabudowa 95/N z 18.01.1960 regionalna Klecewo Park podworski 17/78 z 04.02.1978 KoĞcielec Park podworski z budynkiem dworu, 2 poáowa XIX w. 35/78 z 25.07.1978 àoza KoĞcióá filialny ewangelicki, 1876–1878 r. 279/93 z 30.06.1993 Mleczewo Park przydworski – ogród, 2 poáowa XIX w. 14/77 z 21.011978 Ko ció gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany ok. Nowy Targ Ğ á 257/93 z 25.03. 1993 1336–1940 r., przebudowany m.in. w XVII i XIX w. Pozolia Park podworski II z aleją lipową, dwór 31/78 z 29.06.1978 Pozolia Park podworski I z dworem i alejami 32/78 z 30.06.1978 Budynek dawnego dworu – obecnie budynek Stary Dwór 495/96 z 29.03.1996 administracyjno – mieszkalny Stary Dwór Park dworski 12/78 z 02.01.1978 Stary Targ KoĞcióá z XIV/XX w. 258/93 z 23.03.1993 Ko ció filialny p.w. w. Piotra i Paw a, lata 30-ste XX Szropy Ğ á Ğ á 276/93 z 16.06.1993 w. Dwór z wyposa eniem, park oraz kaplica, Telkwice Ī 38/78 z 25.08.1978 XVIII i poáowa XIX w. Trankwice Park przydworski, XIX i XX w. 19/77 z 29.12.1977 Trankwice Dwór wraz z parkiem, 2 poáowa XIX w. 181/90 z 11.01.1991 Trankwice Budynekgospodarczy– spichlerz, 1849 r. 68/83 z 18.11.1983 Przydworski ogród o charakterze parkowym. 2 po owa Tropy Sztumskie á 13/77 z 10.12.1977 XIX w. Park z chi sk pagod i rze bami, pierwsza po owa Waplewo Wielkie Ĕ ą ą Ĩ á 24/78 z 24.02.1978 XVIII w. Paáac z XVII–XIX w., dawna siedziba rodziny Waplewo Wielkie Sierakowskich, neoklasycystyczny, we wnĊtrzu sala 620 z 21.12.1972 gdaĔska, kominek z 1600 r., polichromia z 1896 r. Kaplica grobowa Sierakowskich, neoroma ska z 1873 Waplewo Wielkie Ĕ 277/93 z 16.06.1993 r., z bogatym wyposaĪeniem XV–XVIII w. Zielonki Park przydworski, początek XIX w. 15/78 z 03.02.1978 Gmina Stary Targ – stanowiska archeologiczne Stary Targ Grodzisko z XIII–XIV w. Cmentarzysko kultury wielbarskiej i oksywskiej (okres Stary Targ lateĔski i wpáywów rzymskich – przeáom er do 375 r.) Kalwa Grodzisko wyĪynne 55/A Klecewo Osada z okresu lateĔskiego (400 p.n.e. do przeáomu er) Cmentarzysko wielokulturowe z okresu late skiego i Nowy Targ Ĕ rzymskiego

18 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

MiejscowoĞü Obiekt Nr rejestru Gmina Mikoáajki Pomorskie Balewo Zespóá zagrody nr 9 695 z 21.12.1973 Park podworski i otaczaj ce go od wschodu ki, dwór i Balewo ą áą 28/78 z 19.05.2978 zabudowania gospodarcze Brama wjazdowa – relikty, aleja prowadz ca przez Dworek ą 36/78 z 28.06.1978 teren folwarku, park podworski z XIX w. CierpiĊta Dwór i park z XIX w. 182/90 z 20.11.1990 Zespó dworsko-parkowy; park zapewne z XVII w., Cieszymowo 1 á 37/78 z 22.06.1978 paáac, folwark dawna uprzĊĪalnia XVIII w. Zespó dworsko-parkowy; dwór z XVIII w., Cieszymowo á 391/94 z 09.09.1994 przebudowany w XIX i XX w. Cieszymowo II Park podworski XIX w. 29/78 z 26.05.1978 Spichlerz – konstrukcji szachulcowej, zbudowany w Cieszymowo 210/91 z 30.12.1991 1797 r. – obecnie kaplica z XVIII w. Cieszymowo Budynekgospodarczyprzy dworze 243 z 13.08.1962 KoĞcióá parafialny, p.w. Ğw. Anny, gotycki, kamienno- Krasna àąka ceglany, z XIV w. z cmentarzem rodowym i 7 189/91 z 08.05.1991 grobowcami murowanymi, KoĞcióá parafialny, p.w. Ğ w. Antoniego, z XIX w., Mikoáajki Pomorskie 310/93 z 20.10.1993 zieleĔ cmentarna wysoka Mikoáajki Pomorskie Kapliczka róg KoĞciuszki i KoĞcielna 310/93 z 20.10.1993 Ko ció ewangelicki, zbudowany w 1900–1904 r. w Miko ajki Pomorskie Ğ á á stylu neogotyckim Zespóá dworsko-parkowy z XVII i XVIII w., park Nowa MiniĊta podworski z alejami z XIX w., dwór XIX w., zespóá z 26.01.1979 zabudowy folwarcznej, Zespóá dworsko-parkowy; park XIX w., obecny dwór wybudowany w 1866 r., fundamenty dawnego dworu St ki 39/78 z 26.07.1978 ąĪ gotyckiego zniszczonego przez Szwedów, – grodzisko staropruskie o Ğrednicy 100 m StąĪki Zespóá dworsko-parkowy 511/96 z 10.07.1996 Gmina Mikoáajki Pomorskie – stanowiska archeologiczne Dwie osady wczesno redniowieczne z okresu Balewo Ğ lateĔskiego StąĪki Osada Ğredniowieczna StąĪki Osada pruska z XII–XIII w. Mikoáajki Pomorskie Osada pruska z XI–XIII w. Mikoáajki Pomorskie Osada pruska z XIII–XIV w. Cmentarzysko kultury wschodnio-pomorskiej z okresu Mikoáajki Pomorskie lateĔskiego Cmentarzysko kultury wschodnio-pomorskiej z okresu Krasna àąka lateĔskiego

Adres Obiekt Nr rejestru Miasto DzierzgoĔ Ko ció parafialny, p.w. w. Katarzyny, gotycki, z Ğ á Ğ KL.V/KZ/2/16/56 z Ul. Mickiewicza ceg y, z pocz. XIV w., z zabytkowym wn trzem i z á Ċ 18.12.1956 najstarszą páytą nagrobną gotyku datowaną na 1347 r. KoĞcióá p.w. ĝ w. Ducha, poreformacki, obecnie od KL.V/KZ/2/17/56 z 1953 r. grekokatolicki, z XV w, przebudowany w XVII 19.12.1956 Ul. Krzywa i XVIII w., – zabudowania dawnego klasztorem z XVII KL.V/KZ/2/16/56 z w. przebudowanego w XX w., kruĪganki 18.12.1956 Kaplica cmentarna p.w. Ğw. Anny to dawny PSOZ/V/509/93 z

19 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

Ğredniowieczny koĞcióá, zbudowany w XIII w., 29.03.1993 cmentarz z XVIII w. z zielenią wysoką – PSOZ/IV/1285/93 z 27.07.1993 S owackiego 13 i – PSOZ-1240 z á Budynki mieszkalne z pocz tku XX w. Traugutta 15 ą 30.07.1993 – PSOZ/IV/1239/93 z 30.07.1993 PSOZ/V/1241/93 z Odrodzenia Budynek spichlerza wraz z dzia k z pocz. XX w. á ą 30.07.1993 KL-I-534/15/88 z Cmentarz lutera ski wraz z zieleni wysok z XVIII w. Ĕ ą ą 17.08.1988 KL-I-534/8/88 z Cmentarz ydowski wraz z zieleni wysok z XIX w. Ī ą ą 15.08.1988 Cmentarz ewangelicki wraz z zielenią wysoką z XVIII KL-I-534/62/90 z w. 01.12.1990 Postulowane do Zespóá máyna objĊcia ochroną Zespóá budynków kolejowo przemysáowych wraz z Postulowane do budynkiem dworca, droga dojazdową objĊcia ochroną Wzgórze zamkowe – na prze omie X i XI w. á Strefa ochrony A, wykorzystywane przez plemiona pruskie jako stra nica, Ī 113/A z 5.12.1970 a od 1247 r. zamek krzy acki (pozosta o ci ruin Ī á Ğ obszar 21/50 zamku), od 1894 r. wzgórze przejĊáo miasto

MiejscowoĞü Obiekt Nr rejestru Gmina DzierzgoĔ KoĞcióá p.w. Ğ w. Jana Chrzciciela i Ğw. Michaáa, gotycki, z cegáy, z roku 1320, wewnątrz koĞcioáa KL.IV/2/50/3772/62 z Bągart zabytkowe wyposaĪenie: barokowy oátarz gáówny z 09.10.1962 pocz. XVIII w. KL-I-1063/78 z B gart Cmentarz ewangelicki z XIX w., ziele wysoka ą Ĕ 06.01.1978 PSOZ-534/91/91 z B gart Budynek mieszkalny z XIX w. ą 19.12.1991 KL-I-3069/80 z Bruk Dwór z wystrojem z XIX w. 12.12.1980 KL-I-1063/78 z Bruk Park podworski XIX w. 06.01.1978 KoĞcióá z 1320–1330 r., we wnĊtrzu gwieĨdziste sklepienie KL.IV/2/47/3368/62 z Jasna i bogate wyposaĪenie: barokowy oátarz gáówny z 1709 13.08.1962 r. oraz boczny z 1668, ambona z koĔca XVIII w. PSOZ/V/1281/96 z Jeziorno Zespó dworsko-parkowy – dwór z XIX w. á 08.07.1996 Zespó dworsko-parkowy – park z XIX w., cmentarz PSOZ/V/1281/96 z Jeziorno á rodowy; ukáad wodny; ukáad droĪny; zieleĔ wysoka 08.07.1996 Ko ció gotycko-barokowy, z drugiej po owy XIV w., Ğ á á KL.V/KZ/2/15/57 z u awka Sztumska wewn trz bogate wyposa enie barokowe: o tarz ĩ á ą Ī á 30.05.1957 gáówny z 1701 r. oátarze boczne, ambona i chrzcielnica KL-I-57/78 z Sporowo-Mini ta Park podworski, XVIII–XIX w. Ċ 30.12.1977 KL-I-1390/78 z Piaski Park –ogródparkowy, XIX w. 24.03.1978

20 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

ARCH.IV-2-2/49 z Zespó pa acowo-parkowy – pa ac z XVIII w. á á á 24.06.1949 ARCH.IV-2-2/49 z Prakwice Zespó pa acowo-parkowy – park z XVIII w. á á 24.06.1949 KL-I-1064/78 z Prakwice Park podworski z XIX w. 05.02.1978 PSOZ/V/976/93 z Prakwice Ku nia z XIX w. Ĩ 14.06.1993 PSOZ/V/1030/93 z Prakwice Szko a z XIX w. á 15.06.1993 Zespó dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem i Prakwice á 20/78 wsią sáuĪebną z XVIII–XIX w. Park podworski, XIX w.; folwark, aleje dojazdowe, KL-I-2431/78 z Stanowo cmentarz, nagrobek Natalii SzeliĔskiej, XIX w. 22.06.1978 Pa ac starostów dzierzgo skich i malborskich z PSOZ/V/2317/94 z Nowiny á Ĕ kolekcją zabytkowych maszyn rolniczych 27.12.1994 Park podworski z XIX w. zabudowania na terenie KL-I-2435/78 z Nowiny parku 20.07.1978 Ruina wiatraka holenderskiego z drugiej po owy XIX á w. Ruiny wiatraka holenderskiego z drugiej po owy XIX á w. Pachoáy Zespóá dworsko-parkowy wraz z máynem z XIX w.

MiejscowoĞü Obiekt Nr rejestru Gmina Stary DzierzgoĔ Stary DzierzgoĔ WieĞ lokacyjna z pocz. XIV w., zabudowa z XIX w. i pocz. XX w. czĊĞciowo drewniana, zespóá stacji kolejowej Stary DzierzgoĔ Gotycki koĞcióá p.w. Matki BoĪej RóĪaĔcowej z XIV 443/68 w. (1350-1360 r), przy koĞciele cmentarz Ğredniowieczny Zespó dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem Pud owiec á 22/78 á z XIX w., wiele drzew pomnikowych Zespó dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem z Gisiel á 436/69 i 10/77 XVIII w. Ruina dworu, zespóá parkowy z pozostaáoĞciami Kielmy folwarku z XIX w. Wie lokacyjna z XIV w. zespó dworsko (ruina)- Lubachowo Ğ á parkowy wraz z folwarkiem z poáowy XIX w. KoĞcióá filialny p.w. Ğw. Antoniego, gotycki, ceglany, Lubachowo początek budowy 1350 r., z wieĪą frontową z ok. 1400 427/69 r., nadbudowaną w XVII w. Zespó dworsko-parkowy wraz z folwarkiem z po owy Protajny á á XIX w. Zespó folwarku wraz z parkiem krajobrazowym z Nowy Folwark á koĔca XIX w. WieĞ lokacyjna z XIV w., zamek krzyĪacki, gotycki, od 1717 r. stopniowo rozbierany, z czteroskrzydáowego Przezmark zaáoĪenia zachowane jedno skrzydáo i baszta, – zespóá dworski wraz z folwarkiem z II poáowy XIX w. Przezmark KoĞcióá wybudowany w 1821 r.., p.w. Matki Boskiej

21 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

Królowej ĝwiata Domy mieszkalne drewniane i murowane z XIX w. i Przezmark pocz. XX w., dom ryglowy z 1850 r., Dwór wraz z folwarkiem, z dworu zachowane Monasterzysko Maáe granitowe fundamenty, cmentarz rodowy z kaplicą grobową Zespó dworsko-parkowy (pozosta o ci) wraz z Piaski á á Ğ folwarkiem z I poáowy XIX w. Wie lokacyjna z XIV w. z zabudowaniami z XIX i XX Stare Miasto Ğ w. 5/25 z 27.06.1949 Ko ció gotycko-barokowy z XIV-XVI w., zabytkowe Stare Miasto Ğ á 16/83 z 26.07.1983 wn trze ko cio a – polichromia Ċ Ğ á 49/9/95 z 10.05.1995 Wie lokacyjna wielodro na, z zabudow drewnian Tabory Ğ Ī ą ą z XIX w., pozostaáoĞci máyna wodnego WieĞ lokacyjna z pocz. XIV w. z koĞcioáem na wzniesieniu prawdopodobnie staropruskiego grodziska My lice Ğ czy cmentarzyska; zabudowa z XIX w. i pocz. XX w., máyn XVIII w., zespóá stacji kolejowej Latkowo PozostaáoĞci elektrowni wodnej Gmina Stary DzierzgoĔ – stanowiska archeologiczne 7 stanowisk z okresu wczesnego Ğ redniowiecza: grodziska, osady i cmentarzyska staropruskie oraz Przezmark 39A osada i warownia zaáoĪona przez Zakon NMP zwane „zamek” poáoĪone na póáwyspie jez. Przezmark Przezmark tzw. Osada wielokulturowa od neolitu przez wczesną epokĊ Palestyna Īelaza, okres wpáywów rzymskich do Ğredniowiecza MyĞlice Stanowisko 1 grodzisko IX-X w. n.e. MyĞlice Stanowisko 2 straĪnica XI-XIII w. n.e. Porzecze Stanowisko 3 cmentarzysko kultury pomorskiej Lubachowo Stanowisko 1 osada wczesnoĞredniowieczna Cmentarzysko odkryte w 1932 r. na zach. od drogi Stare Miasto Stare Miasto – Królikowo Obozowiska ludnoĞci kultury chojnicko -pieĔkowskiej z okresu neolitu; Stare Miasto Osada otwarta kultury wejherowsko - klatoszyĔskiej z wczesnej epoki Īelaza Grodzisko wy ynne z XI-XIIIw. Stare Miasto Ī Grodzisko cyklowe wczesnoĞredniowieczne Grodzisko wyĪynne dwumajdanowe, staropruskie, ok. Stary DzierzgoĔ 52A 300 m od zabudowaĔ o nazwie „zamek” Tabory Osada máodszy okres przedrzymski Osada kultowa kurhanów zachodnio-ba tyckich z Tabory á okresu kulturowego wczesnego Īelaza

4.5 WARUNKI KLIMATYCZNE

Zgodnie z podziaáem rolniczo-klimatycznym Polski, zachodnia czĊĞü obszaru powiatu leĪy w przejĞciowej strefie klimatycznej. Wg R. GumiĔskiego graniczą tu ze sobą dwie dzielnice klimatyczne: gdaĔska (ĩuáawy WiĞlane) i wschodni skraj dzielnicy bydgoskiej.

W Īuáawskiej czĊĞci powiatu, ze wzglĊdu na poáoĪenie w widáach Wisáy i Nogatu, wystĊpują czĊĞciej mgáy i inwersje sprzyjające stagnacji cháodnego powietrza.

22 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

ĝrednia roczna temperatura na omawianym obszarze wynosi okoáo 7,00C. W lipcu Ğrednie roczne temperatury osiągają wartoĞü okoáo 17,00C, a w styczniu od -3,0 do –1,00C. ĝrednie sumy opadów rocznych są niĪsze od Ğredniej krajowej i wynoszą w dolinie Wisáy okoáo 450–550 mm zaĞ w czĊĞci Ğrodkowej powiatu od 550 do 650 mm, przy czym notuje siĊ przewagĊ opadu letniego nad opadem zimowym. PrzewaĪają wiatry z kierunków zachodnich i póánocno-zachodnich.

CzĊĞü wschodnia powiatu leĪy w obrĊbie zachodniego skraju zachodniomazurskiej dzielnicy klimatycznej. ĝrednia roczna temperatura powietrza wynosi 6,50C, a Ğrednia amplituda 20,50C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeĔ ze Ğ rednią temperaturą –3,00C, a najcieplejszym lipiec z temperaturami od 17,00 do 17,50 C. WyĪsze są tu opady atmosferyczne, które wynoszą 650–700 mm, przy Ğrednim opadzie z wielolecia 666 mm (w Nowym Folwarku). Obszar ten charakteryzuje siĊ takĪe dáuĪszym czasem zalegania pokrywy ĞnieĪnej oraz krótszym okresem wegetacji.

Lokalne modyfikacje klimatyczne wiąĪą siĊ przede wszystkim ze zróĪnicowaniem warunków solarnych i cieplnych w zaleĪnoĞci od ekspozycji (kierunku pochylenia) terenu, poáoĪenia w sąsiedztwie lub w enklawach kompleksów leĞnych itp.

4.6 UKSZTAàTOWANIE POWIERZCHNI I GEOMORFOLOGIA

Charakterystyczną cechą krajobrazu powiatu sztumskiego jest jego duĪe zróĪnicowanie, wynikające z poáoĪenia w obrĊbie podprowincji Pojezierzy Poáudniowobaátyckich. Wedáug podziaáu fizyczno - geograficznego Kondrackiego obszar powiatu naleĪy do makroregionu i jednoczeĞnie mezoregionu Pojezierza Iáawskiego, poniewaĪ podziaáu na mezoregiony nie przeprowadzono.

Pojezierze Iáawskie Powiat sztumski poáoĪony jest w póánocnej czĊĞci Pojezierza Iáawskiego, w strefie maksymalnego zasiĊgu fazy pomorskiej zlodowaceĔ póánocnopolskich, po wewnĊtrznej stronie maksymalnego ciągu morenowego Prabuty – Morąg. Strefa zasiĊgu lądolodu fazy pomorskiej wyznacza najmáodszą krainĊ polodowcową o zróĪnicowanej rzeĨbie terenu. Na powierzchni wystĊpują formy rzeĨby pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego, rzecznego i eolicznego. Dominującym elementem morfologicznym są skupienia moren czoáowych, na przedpolu których znajdują siĊ rozlegáe pola sandrowe. DuĪe powierzchnie zajmują jeziora, gáównie typu rynnowego.

Formy pochodzenia lodowcowego tworzą wysoczyznĊ morenową falistą o wysokoĞciach bezwzglĊdnych od 30 m n. p. m. w czĊĞci póánocnej powiatu (okolice Bukowa) do 100 m n. p. m. w czĊĞci poáudniowej. W obrĊbie wysoczyzny wystĊpują wzgórza morenowe o wysokoĞci wzglĊdnej dochodzącej do 30 –40 m.

Formy pochodzenia wodnolodowcowego tworzą równiny utworzone na przedpolu ciągów morenowych NajwiĊksze pole sandrowe rozciąga siĊ równoleĪnikowo w okolicach Sztumu, Waplewa i Mikoáajek Pomorskich. Powstanie ich związane jest z etapami oscylacyjnej recesji lądolodu fazy pomorskiej. Wody, które sypaáy stoĪki sandrowe w początkowej fazie, niszczyáy powierzchniĊ wysoczyzny tworząc ostaĔce np. w rejonie Nowego Targu.

W obrĊbie powierzchni falistej wysoczyzny morenowej, a takĪe w strefie kontaktowej sandru i wysoczyzny, powstawaáy ciągi wydáuĪonych pagórków zwanych ozami pagórków kemowych. W strefie fazy pomorskiej ozy wystĊpują rzadko np. na poáudniowy-wschód od Nowej Wsi. Skupienia kemów stwierdzono na póánoc od Krastud i w rejonie Starego Targu. Ponadto na caáym obszarze, zarówno sandrowym i wysoczyzn morenowych wystĊpują liczne zagáĊbienia bezodpáywowe wypeánione przez jeziora, torfy i namuáy torfiaste.

Formy pochodzenia rzecznego reprezentowane są dolinami Wisáy, rzeki DzierzgoĔ i niewielkich rzeczek Malborska Máynówka i PostoliĔska Struga.

23 Program Ochrony ĝrodowiska dla powiatu sztumskiego na lata 2004 - 20011

Formy pochodzenia eolicznego powstawaáy w okresie póĨnego plejstocenu i wczesnego holocenu i reprezentowane są przez wydmy (paraboliczne, waáowe) i równiny piasków przewianych.

4.7 BUDOWA GEOLOGICZNA

Obszar leĪy w syneklizie perybaátyckiej platformy wschodnioeuropejskiej. Utwory budujące platformĊ nawiercono w Prabutach na gáĊbokoĞci 3894,6 m, gdzie stwierdzono gnejsy leptytowe. Na podstawie badaĔ sejsmicznych ustalono, Īe powierzchnia platformy jest lekko podniesiona ku póánocy, a wyraĨnie ku poáudniowi.

Platforma prekambryjska przykryta jest kompleksem skaá paleozoicznych o miąĪszoĞci okoáo 1400 m i skaá permo-mezozoicznych o miąĪszoĞci 1900–2220 m oraz skaá kenozoicznych o miąĪszoĞci 290 m. Osady platformy prekambryjskiej, skaáy paleozoiczne i permo-mezozoiczne pociĊte są uskokami. Paleozoik reprezentują osady kambru, ordowiku i syluru. Na czĊĞciowo zerodowanych osadach syluru wystĊpuje seria permska (cechsztynu). Paleozoik przykryty jest gáównie wĊglanowymi utworami triasu, jury i kredy oraz paleocenu, eocenu-oligocenu, miocenu.

Na obszarze powiatu sztumskiego trzeciorzĊd reprezentowany jest przez osady paleocenu i oligocenu. Osadów eocenu i miocenu nie wydzielono ze wzglĊdu na brak dokáadniejszych danych. Osady pliocenu nie wystĊpują poniewaĪ zostaáy zniszczone przez egzaracjĊ lądolodów w okresie plejstocenu. Osady paleocenu wyksztaácone są w postaci piasków drobnoziarnistych, jasnoszarych, a ich strop wystĊpuje na gáĊbokoĞci 136,8 m. Osady oligoceĔskie, wyksztaácone w postaci piasków zielonkawych, piaskowców sáabo zwiĊzáych i piasków zailonych, szarych, nawiercono w Sztumie i w Krastudach na gáĊbokoĞci 82,1–91,5 m p. p. m.

Powierzchnia podczwartorzĊdowa wystĊpuje w czĊĞci zachodniej powiatu na wysokoĞci od 75 do 85 m p. p. m i opada ku wschodowi do wysokoĞci 145 110 m p. p. m. W czĊĞci zachodniej w podáoĪu czwartorzĊdu zlegają osady oligocenu, a w rejonie Bukowa i na wschód od Dzierzgonia osady paleocenu. Osady starsze od trzeciorzĊdowych, kredowe, ukazują siĊ w rejonie na póánocny-zachód od Sztumu.

W plejstocenie na obszar powiatu kilkakrotnie wkraczaá lodowiec zlodowaceĔ: poáudniowopolskich, Ğrodkowopolskich i póánocnopolskich. Z fazami zlodowaceĔ oraz okresami deglacjacji wiązaáa siĊ sedymentacja osadów piaszczystych i piaszczysto-Īwirowych rzecznych i wodnolodowcowych, muáków i iáów akumulacji jeziornej i zastoiskowej, a takĪe poziomów glin zwaáowych. MiąĪszoĞü osadów czwartorzĊdowych waha siĊ od 85–150 m na zachodzie powiatu, a 200–250 m na wschodzie.

Osady zlodowaceĔ poáudniowopolskich zachowaáy siĊ fragmentarycznie w formie porwaków w máodszych glinach zlodowaceĔĞrodkowopolskich w rejonie miejscowoĞci: Sztum, Bukowo i Krastudy. Podobnie wystĊpują w tych rejonach morskie osady interglacjaáu holsztyĔskiego. Osady interglacjaáu eemskiego stanowią na obszarze powiatu (miejscowoĞci Sztum, Bukowo, Krastudy, DzierzgoĔ) przewodni poziom stratygraficzny i wyraĨną granicĊ miĊdzy osadami zlodowaceĔ Ğrodkowopolskich i póánocnopolskich. MiąĪszoĞü osadów interglacjaáu eemskiego wynosi od 61 do 63 m. W spągu są to osady lądowe, nastĊpnie rzeczno-morskie oraz morskie. W czasie zlodowaceĔ póánocnopolskich lądolód wkraczaá na omawiany obszar kilkakrotnie pozostawiając osady skáadające siĊ z czterech poziomów glin zwaáowych oraz osadów je rozdzielających wodnolodowcowych i zastoiskowych. Najstarsze gliny zwaáowe stadiaáu sandomierskiego i fazy leszczyĔskiej (ĝwiecia) stadiaáu gáównego wystĊpują w postaci páatów o zmiennej miąĪszoĞci, natomiast poziomy glin fazy poznaĔskiej i pomorskiej wystĊpują na obszarze caáego powiatu. Gliny zwaáowe najmáodszej fazy (pomorskiej) tworzą powierzchniĊ wysoczyzny polodowcowej. Starsze gliny odsáaniają siĊ na poáudnie od Sztumu w skarpie rzeczki PostoliĔska Struga oraz na póánoc od Dzierzgonia w dolinie rzeki DzierzgoĔ.

24