Inspiracje Plastyczne W Twórczości Filmowej I Telewizyjnej Andrzeja Wajdy
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Title: Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy Author: Tadeusz Miczka Citation style: Miczka Tadeusz. (1987). Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego — - •-*. >g. £ - TADEUSZ MICZKA Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy Katowic* 1987 Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy Prace Naukowe Uniwersytetu Slqskiego w Katowicach nr 927 TADEUSZ MICZKA Inspiracje plastyczne w twórczości filmowej i telewizyjnej Andrzeja Wajdy Uniwersytet Ślqski Katowice 1987 Redaktor serii: Kultura i Sztuka ELEONORA UDALSKA Recenzent JAN TRZYNADLOWSKI Projekt okładki Halina Lerman Redaktor Elwira Kabat Redaktor technięzny Włodzimierz Dobrzański Korektor Barbara Malska Lukrecja Wawrzyczek Copyright © 1987 by Uniwersytet Śląski Wszelkie prawa zastrzeżone Wydawca UNIWERSYTET ŚLĄSKI UL. BANKOWA 14, 40-007 KATOWICE Wydanie I. Nakład: 370+38 egz. Ark. druk. 14,25. Ark. wyd. 15. Oddano do drukarni w sierpniu 1987 r. Podpisano do druku i druk ukończono we wrześniu 1987 r. Papier kl. V 70X100, 80 g. Zam. 633/87 L-10 Cena zł 450,— Drukarnia Uniwersytetu Śląskiego ISSN 0208-6336 ul. 3 Maja 12, 40-096 Katowice ISBN 83-226-0185-9 SPIS TREŚCI Uwagi wstępne.................................................................................................................................................................... 7 część pierwsza Rozdział I Plastyczny aspekt twórczości Andrzeja Wajdy w oczach krytyki.................................... 33 Rozdział li Relacja: film — sztuki plastyczne w wypowiedziach Andrzeja Wajdy ... 62 CZĘŚĆ DRUGA Rozdział III Film o sztuce — związki konieczne....................................................................................88 Rozdział IV Komunikaty plastyczne wekranowych medytacjach ohistorii ..................................... 101 Rozdział V Pośrednicząca funkcja plastyki wfilmowych adaptacjachdzieł literackich . 159 Sfera konkluzji.......................................................................................................................... 206 Резюме........................................................................................................................................ 215 Summary.........................................................................................................................................213 Indeks osób i tytułów.................................................................................................................... 220 UWAGI WSTĘPNE Dzieło filmowe jako zjawisko z natury swej niejednorodne i wielo kształtne, które wykorzystuje doświadczenia wszystkich sztuk trady cyjnych i jednocześnie wywołuje w procesie percepcji niezwykłe wra żenie złudzenia rzeczywistości, prawie zawsze zmusza badacza do sta sowania w roz.ażaniach naukowych rozlicznych zabiegów analitycznych i interpretacyjnych, czyli do posługiwania się różnymi językami opi su i wartościowania. Złożona natura utworu ekranowego decyduje rów nież o tym, że kategorie operacyjne, którymi posługuję się filmozna- wcy obarczone sę wieloma implikacjami, co z kolei wpływa na za zębianie się perspektyw i zagadnień badawczych oraz rozstrzyga o i- stnieniu wielości konceptualizacji i kategoryzacji teoretycznych. Ni kogo zatem już dzisiaj nie dziwi swobodne posługiwanie się w dzie dzinie wiedzy o filmie pojęciami z historii sztuki, muzykologii te orii literatury i wielu innych dyscyplin naukowych. Wielokrotna zmia na perspektywy badawczej często funkcjonuje jako założenie metodo logiczne w pracach analitycznych i historycznych poświęconych X mu zie . Zwlęzki filmu ze sztukami plastycznymi, o których będzie mowa w niniejszej pracy, sytuuję się bardzo wyraźnie w takim właśnie sze rokim planie badawczym i grawituję przede wszystkim wokół rozleg łych rejonów pragmatyki filmowej^ rozumianej jako- badanie kontekstów, w których realizuję się wypowiedzi audiowizualne1. Próba teoretycz- 1 Pragmatykę możemy określić jako badanie aktów komunikacyjnych i kontekstów, w których się one realizuję, Zob, m. in. E. W i 1 k: Wokół pragmatyki języka filmowego. W: "Oęzyk Artystyczny". T, 1, 8 nego opisania interesujących nas kontekstów przyniesie jednak po żądane rezultaty tylko wówczas, gdy wykorzystamy narzędzia i metody Oadawcze z zakresu estetyki porównawczej, czyli z metodologii dy scypliny szczegółowej, mającej na celu opisywanie różnic i podo bieństw między wszystkimi dziedzinami twórczości artystycznej. Na leży jednakże podkreślić, że przedmiotem prezentowanych tutaj do ciekań riie jest analiza całości zagadnień związanych z badaniem związków między filmem a plastykę, ale rozszczepienie i opisanie niektórych z nich w toku rozpatrywania twórczości jednostkowej, uwi kłanej w całą sieć różnorodnych zależności interdyscyplinarnych. Najogólniejszą zasadą postępowania badawczego, którą można przy jąć w tego typu studiach porównawczych sformułował Ourij Łotman. 0- pisał on dynamiczny model kultury, oparty na mechanizmach "zapamię tywania" i "zapominania", decydujących m.in. o tym, że elementy każ dego tekstu, stanowiącego pods-tawowy składnik strukturalny utworu ar tystycznego, znaczą w relacji do rozmaitych kontekstów zewnętrznych. 3ego zdaniem badacz musi “wespół z konstrukcjami i stosunkami wew- nątrztekstowymi wyodrębnić prawem specjalnego chwytu badawczego zwią- zki pozatekstowe" . Słowa radzieckiego semiotyka na temat istnie nia dwojakiego rodzaju znaczeń w dziele sztuki są reminiscencją da wnej koncepcji teoretycznej Oohanna W. Goethego, który już dwa wie ki temu pisał, że to, co jest wewnątrz, jest także na zewnątrz. In nymi słowy, nie wdając się w dłuższy spór między zwolennikami metod wewnętrznych i zewnętrznych, przyjmujemy w naszej pracy założenie o Red. A. w i "1 koń. Katowice 1978, s. 131-139 oraz G. Bet tetini: La conversazione audiovisiva. Problemi dell'enun ciazione filmica e televisiva. Milano 1984. 2 □. Łotman: Lekcji po strukturalnoj poetike. Wwiedieni- je tieorija sticha. W: Trudy po znakowym eistiemam. I. Tartu 1964, s. 175. Cyt. za E. Balcerzan: Tłumaczenie poetyckie wśród kontekstów historycznoliterackich. Polski Majakowski. W: Prace z po- etyki. Red. M. R. Mayenowa i 3. Sławiński. Wro- cław-Warszawa-Kraków 1968, s. 35. Zob. również 3. Ł o t m a n Teks ty i zewnątrztekstowe struktury artystyczne. W: tenże: Struk tura tekstu artystycznego. Przeł. A. Tanelska. Warszawa 1984, s. 404-422. 9 dwoistej naturze każdego dzieła ekranowego, którego elementy uzysku ję nie tylko w nim samym określone sensy, ale znaczę również w re lacji do rozmaitych kontekstów istniejęcych poza nim. opublikowanych dotychczas studiach porównawczych nad filmem ba dacze wyróżnili najważniejsze zwięzki pozatekstowe, które umownie nazwać można: "literackościę", "teatralnościę", "plastycznościę" i "muzycznościę" przekazu audiowizualnego. Każdy z tych odrębnych sy stemów pozatekstowych uwikłany jest w ontologię 1 genezę dzieła, w jego semantykę oraz w autorski "spór o istnienie świata*. W róż nych stopniach sę one również reprezentatywne dla dorobku konkret nego nurtu lub kierunku, twórczości określonego reżysera czy poje dynczego utworu. Zwięzki pozatekstowe wymagajęijednakże - jako pewna całość problemowa - zastosowania strategii badawczej przyznajęcej pierwszeństwo próbie uchwycenia momentu konstytuowania się w wypo wiedzi filmowej “obcojęzycznego", czyli' "plastycznego’ znaczenia przed procedurami określajęcymi, czym w ogóle jest "różnojęzyczność" filmu. Niejednorodność bytowa dzieła ekranowego nie zawsze bowiem pozwoli nam na przestrzeganie tej granicy istniejęcej między różny mi systemami pozatekstowymi, a nawet - w ramach przyjętej ’przez nas strategii badawczej - zmuszeni będziemy czasami wskazywać na uza leżnienie kontekstu plastycznego od trzech pozostałych paradygmatów. Do tego istotnego punktu naszych rozważań wypadnie nam jeszcze wró cić w dalszej części niniejszego wprowadzenia. Czynimy obecnie dość oczywiste założenie, że kontekst plastyczny filmu egzystuje - używając słów Romana Jakobsona - w określonej rze czywistości znanej i uchwytnej dla odbiorcy, która jest zwerbalizowa na lub co najmniej daje się zwerbalizować? W znanym powszechnie sche macie komunikacji językowej tegoż autora wspomniana rzeczywistość sta nowi swoisty kontekst opracowany kulturowo według zasad systemu se- 3r. O.a k o b s o n: Poetyka w świetle językoznawstwa. miętnik *Literacki 1960, z. 2, s. 434-435. 10 iniotycznego, znacznie różnięcego się od systemu werbalnego. Takę niezwykłę sytuację komunlkacy jnę, aczkolwiek mieszczęcę się w grani cach tylko jednego systemu, czyli języka naturalnego, trafnie ujęła Jo- lanta Ługowska, piszęc o współ reagowaniu ludowej bajki magicznej i literatury4. Wydaje się, że mimo odmiennego tematu pracy autorki mo żemy we fragmencie naszego wywodu poświęconego specyfice "różnoję- zyczności" kontekstu plastycznego w filmie podężyć tropem jej rozu mowania, ponieważ dotyczy on ogólnej i wstępnej fazy wszystkich stu diów porównawczych uznających dzieło za ośrodek komunikacji. Zjawisko interferencji między sztukami ekranowymi a sztukami pla stycznymi wyraża następujący - przyjęty w tym miejscu za autorkę - 5 .schemat komunikacji : Schemat 1 SCHEMAT KOMUNIKACJI kontekst komunikat I komunikat I Odbiorca I komunikat II Nadawca I ------------------- Odbiorca II kontakt Nadawca II kontakt kod kod Reżyser filmowy, czyli Nadawca II,jest w tym modelu jednocześnie Odbiorcę I dzieła plastycznego zrealizowanego