Heiligen en Heren Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 Otto Derk Jan Roemeling Heiligen en Heren De uitgave van de handelseditie werd mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van de Boersma Adema Stichting. Fryske Akademy nr. 1070 Heiligen en Heren © 2013 O.D.J. Roemeling en de Fryske Akademy (Postbus 54, 8900 AB Leeuwarden) Vormgeving: Roelof Koster Opmaak: Jan Tiemersma Foto omslag kerk Bozum: Jarig Feanstra Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert NUR 684 ISBN 978 90 62739 68 4 Deze dissertatie heeft geen eigen ISBN, het ISBN van de handelsuitgave is 9789062739684 Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla- gen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. www.afuk.nl www.fryske-akademy.nl Heiligen en Heren Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens het besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 18 december 2013 klokke 16.15 uur door Otto Derk Jan Roemeling geboren te Beetsterzwaag in 1937 Promotiecommissie Promotor: Prof. dr. J.A. Mol Overige leden: Prof. dr. A.-J.A. Bijsterveld (Tilburg University) Prof. dr. P.C.M. Hoppenbrouwers Dr. A. Janse Dr. J.E.A. Kroesen (Rijksuniversiteit Groningen) Inhoud Woord vooraf 11 1 Inleiding 13 1.1 Opzet en doel 13 1.2 Het kerken- en kloosterlandschap van het Noorden 14 1.3 Globale aanpak en vraagstelling 17 1.4 Werkwijze 19 1.5 Geraadpleegde archiefbronnen 22 1.6 Patroonheiligen 27 1.7 De relaties tussen parochiekerken en kloosters 31 1.8 De geestelijken 31 2 Op zoek naar de middeleeuwse kerkpatroon heiligen voor Friesland, Groningen en Drenthe 35 2.1 Inleiding: de speurtocht naar kerkheiligen 35 2.2 Vermeldingen van kerkheiligen in eerdere literatuur 37 2.2.1 Friesland 38 2.2.1.1 Christiaan Schotanus 38 2.2.1.2 Van Heussen en de Tegenwoordige Staat 39 2.2.1.3 Van Alphen 40 2.2.1.4 Reitsma 41 2.2.1.5 S. Muller Hzn. 42 2.2.1.6 Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten 44 2.2.1.7 Kok 45 2.2.1.8 Verhoeven 46 2.2.2 Groningen 49 2.2.3 Drenthe 50 2.3 Aanvullende mogelijkheden ter vaststelling van patrocinia 52 2.3.1 Afbeeldingen van patroonheiligen op pastoorszegels 52 2.3.1.1 Friesland 53 2.3.1.2 Groningen-platteland 56 2.3.1.3 Groningen-stad en Drenthe 63 2.3.1.4 Oostfriesland 63 2.3.2 Naamgeving en afbeeldingen van heiligen op klokken 64 2.3.2.1 Friesland 64 2.3.2.2 Groningen 70 2.3.2.3 Drenthe 73 2.4 Oostfriesland als vergelijkingsgebied 75 2.4.1 De parochies 75 2.4.2 De patroonheiligen 77 5 2.4.2.1 Reimers 77 2.4.2.2 Börsting 79 2.4.2.3 Woebcken 80 2.4.2.4 Meinz 81 2.4.3 De klokken: Rauchheld en Ritter 82 2.4.4 De zegels 85 2.5 Andere mogelijke bronnen voor de vaststelling van patrocinia 87 2.5.1 Opvallende voornamen 87 2.5.2 Marktdagen 87 2.5.3 Muurschilderingen en sluitstenen van gewelven met afbeeldingen van heiligen 88 2.5.4 Wapens van plaatsen 89 2.6 Samenvatting en conclusies 97 3 De relaties tussen parochiekerken en kloosters 103 3.1 Inleiding 103 3.2 Ontwikkelingen in de beginperiode 104 3.3 Relaties tussen de vroege buitenlandse en inheemse kloosters en parochiekerken tot circa 1100 106 3.3.1 De abdijen van Echternach, Fulda, Werden, Corvey en Prüm 106 3.3.2 De kapittels van Dokkum en Stavoren 110 3.4 Het tot stand komen van inheemse kloosters in de twaalfde en dertiende eeuw 111 3.4.1 Friesland 111 3.4.2 Groningen 112 3.4.3 Drenthe 113 3.5 Vestiging van kloosters met incorporatie van een plaatselijke kerk 113 3.5.1 Friesland 114 3.5.2 Groningen 117 3.5.3 Drenthe 120 3.6 Overdracht door bisschoppen van kerken aan inheemse kloosters 121 3.6.1 Friesland 121 3.6.2 Groningen 125 3.6.3 Drenthe 126 3.7 Overdracht door de buitenlandse kloosters van kerken aan de inheemse kloosters 127 3.8 Overdracht van patronaatsrechten door lokale gemeenschappen of individuen aan kloosters 129 3.8.1 Friesland 129 3.8.2 Groningen 131 3.8.3 Drenthe 137 3.9 Relaties tussen kloosters en kerken 138 3.9.1 Friesland 138 6 HEILIGEN EN HEREN 3.9.2 Groningen 141 3.9.3 Drenthe 144 3.10 Relaties tussen kloosters in Friesland en kerken in Noordholland 144 3.11 Samenvatting en conclusies 146 4 Heren in Friesland: de toegang tot de beneficies 149 4.1 Inleiding 149 4.2 Benadering van het aantal beneficies 149 4.3 Eerder onderzoek 153 4.4 Patronaat, presentatie en placet 155 4.4.1 De tijd van Albrecht van Beieren 156 4.4.2 Overeenkomst met Karel de Stoute 157 4.4.3 Het Saksische bestuur 157 4.4.4 Het Habsburgse bestuur 161 4.5 Ter vergelijking: Drenthe en Groningen 172 4.6 De registratie van presentatie en de verlening van brieven van placet 173 4.7 Samenvatting en conclusies 179 5 Heren: de institutie in geestelijke beneficia in Friesland 183 5.1 Inleiding 183 5.2 De aartsdiakonale institutiebevoegdheden in Friesland 184 5.3 Het aartsdiakonaat Arum en de abdij van Sint-Paulus te Utrecht 189 5.4 Het aartsdiakonaat Winsum en de abdij van Lidlum 190 5.5 Het aartsdiakonaat in Zuidergo en de abdij Stavoren-Hemelum 196 5.6 Het aartsdiakonaat van Dokkum en de abdij aldaar 211 5.7 Relaties tussen andere kloosters en instituties van geestelijken 215 5.7.1 Ludingakerke 216 5.7.2 Bergum 216 5.7.3 Bloemkamp of Oldeklooster 217 5.7.4 De johannieter commanderij Sint-Jansberg bij Sneek 217 5.7.5 Mariëngaarde 219 5.8 Instituties door pastoors 219 5.9 Instituties in 1557-1559 en 1570-1577 224 5.10 Samenvatting en conclusies 231 6 De Heren: de wijdingsweg 233 6.1 Inleiding 233 6.2 De wijdingstitel in het algemeen 234 6.3 Admissies 238 6.4 Wijdingstitels 240 6.5 Wijdingstitels, placetverleningen en admissies 242 6.6 Intitulatio tot de wijdingen van subdiaken, diaken en priester 246 6.7 Samenvatting en conclusies 251 7 7 De Heren: herkomst, afkomst, mobiliteit en studie 253 7.1 Inleiding 253 7.2 De steden 253 7.3 Het platteland 260 7.4 Universitaire studie 265 7.4.1 De steden 265 7.4.2 Het platteland 268 7.5 Overige referentiekaders voor de universitaire studie 270 7.5.1 Priesterwijdingen 1505-1518 270 7.5.2 Register van presentaties 1525 271 7.5.3 De Beneficiaalboeken van 1543 273 7.5.4 Register van geestelijke opkomsten van Oostergo 1580 274 7.5.5 Registers van institutiën van de proost-aartsdiaken van Sint-Marie zestiende eeuw 274 7.5.6 Register van placetverleningen 1549/1550 275 7.5.7 De verschillen met de resultaten van Zijlstra samengevat 275 7.6 Samenvatting en conclusies 278 8 Heren en wereldlijke overheid 281 8.1 Inleiding 281 8.2 Criminele zaken 282 8.3 Handhaving van het celibaat 287 8.4 Misdragingen tegen de gevestigde leer 294 8.4.1 De periode tot 1553 295 8.4.2 1554: de inquisiteurs Letmatius en Sonnius 298 8.4.3 1557-1560: de commissaris Lindanus 300 8.4.4 1566-1567: verbanningen of anderszins vertrek van geestelijken 303 8.4.5 1567 en volgende jaren 311 8.5 1580: vertrek van geestelijken die trouw bleven aan de Moederkerk 315 8.6 Samenvatting en conclusies 325 9 Samenvatting 329 9.1 Inleiding 329 9.2 Op zoek naar de patroonheiligen van de parochiekerken in Friesland, Groningen en Drenthe 330 9.3 De relaties tussen parochiekerken en kloosters 334 9.4 De heren: de toegang tot de beneficies 336 9.5 De heren: de institutie in geestelijke beneficia in Friesland 338 9.6 De heren: de wijdingsweg 340 9.7 De heren: herkomst, afkomst, mobiliteit en studie 341 9.8 De heren en het wereldlijk gerecht 342 Summary 347 1 Introduction 347 2 Searching for the patron saints of parish churches in Friesland, Groningen and Drenthe 348 3 The relationships between parish churches and monasteries 352 4 The priests: the access to benefices 354 5 The priests: the institution in ecclesiastical benefices in Friesland 355 6 The priests: the path to ordination 357 7 The priests: origin, descent, mobility and education 359 8 The priests and secular judicial authority in the sixteenth century 360 Bijlagen 363 Bijlage 1 363 (Op cd-rom) Corpus met gegevens over patroonheiligen en priesters in de middeleeuwse parochies van Friesland Bijlage 2 364 Overzicht van de vermeldingen van patroonheiligen in de Friese griete- nijen door Schotanus (tekst) dan wel een onbekende annotator (marge), vergeleken met vermeldingen uit andere bronnen Bijlage 3 367 Vergelijking van door Reitsma genoemde patroonheiligen met resultaten van het eigen onderzoek Bijlage 4 369 Patrocinia niet of anders vermeld door Verhoeven Bijlage 5 372 Patroonheiligen van parochiekerken en kapellen in Groningen: platteland Bijlage 6 390 Patroonheiligen van parochiekerken en kapellen in Drenthe Bijlage 7 394 Parochies, kerkpatronen en vicarieën, prebenden en sacristieën in Friesland Bijlage 8 413 Verdwenen parochies in Friesland Bijlage 9 415 Geestelijken per grietenij in Friesland Bijlage 10 417 Parochies (alfabetisch), kerkpatronen en vicarieën, prebenden en sacristieën in Groningen-platteland Bijlage 11 425 Parochies, kerkpatronen en vicarieën, prebenden en sacristieën in Drenthe Bijlage 12 428 Priesters die in 1566/1567 verbannen of anderszins vertrokken zijn Bijlage 13 432 Geografische spreiding van verbannen en/of vertrokken priesters 1566/7 9 Bijlage 14 434 In 1567 vacant geworden beneficia en de bezetting daarvan in volgende jaren Bijlage 15 437 In 1580 uit Friesland geweken priesters met daarna beneficia elders Geraadpleegde archieven, bronnenuitgaven en literatuur 439 Gebruikte afkortingen 439 Geraadpleegde archieven met inventarissen 440 Gedrukte bronnen 446 Literatuur 452 Curriculum Vitae 469 10 HEILIGEN EN HEREN Woord vooraf Hetgeen nu voor u ligt is de neerslag van vijf decennia zoeken en registreren.