Szlak turystyczny śladami wągrowieckich Żydów Długość trasy: ok. 2,5 km Czas przejścia: ok. 1,5–2 godz.

Opracowanie materiałów: Uczniowie I Liceum Ogólnokształcącego im. Powstańców Wielkopolskich: Iwet Anolue, Krzysztof Biegun, Dawid Kamiński, Zuzanna Latuszek, Marcelina Lupa, Monika Pawłowska;

Opiekunowie merytoryczni: Marcin Moeglich (Muzeum Regionalne), Danuta Chosińska (Gimnazjum nr 1 Gminy Wągrowiec), Sebastian Chosiński (I Liceum Ogólnokształcące)

Zdjęcia: Zbiory prywatne i Muzeum Regionalnego w Wągrowcu

Opracowanie graficzne: Łukasz Cieślak / Urząd Miejski w Wągrowcu

Berlin Warszawa Niemcy Polska Czechy WĄGROWIEC Potrzebujesz więcej informacji? „Czas odnaleziony” Skontaktuj się z nami!

Urząd Miejski w Wągrowcu Wydział Rozwoju i Promocji Miasta Szlak turystyczny śladami ul. Kościuszki 15a, 62-100 Wągrowiec

Tel. +48 67 26 80 305 lub 332 wągrowieckich Żydów Fax +48 67 26 20 325 Email: [email protected] Długość trasy: ok. 2,5 km Czas przejścia: ok. 1,5–2 godz. www.wagrowiec.eu Okolice Wągrowca od najdawniejszych czasów zasiedlane były przez ludność kształtowała się w północnej Wielkopolsce sieć ośrodków miejskich. Jednym z nich obecnej ulicy Przemysłowej ojciec rodu prowadził zakład stolar- 30 października 1912 roku urodził się w Wągrowcu Martin Kochmann Salomon Rothmann). Ludwig Chodziesner (rocznik 1861) nie pochodził z różnych kręgów kulturowych. Już najwcześniejsze zapiski zawierają był Wągrowiec, miasto założone około 1381 roku przez cystersów z Łekna, któ- ski, w którym wykonywał… meble. Karpenowie wyemigrowa- – komunista, bohater antynazistowskiego ruchu oporu. Wcześnie opuścił miasto; z Wągrowca (urodził się w Obrzycku pod Poznaniem), informacje o przybyszach z obcych krain. Dobrym przykładem są zakonnicy rzy wkrótce przenieśli tutaj swoją siedzibę i zbudowali klasztor. Opaci przez stulecia li do Chicago w 1872 roku; „S. Karpen & Bros” powstała osiem lat później będąc nastolatkiem, znalazł się w Berlinie, gdzie pracował jako robotnik. Po ale się w nim kształcił; był uczniem Gimnazjum cysterscy sprowadzeni do Łekna z Nadrenii w połowie XII wieku. Wkrótce po przestrzegali prawa zabraniającego osiedlania się w Wągrowcu niekatolików, dlate- i pozostawała w rękach potomków Solomona (zmarłego w 1936 roku) do początku wybuchu wojny, wraz ze swoją pochodzącą z Rzeszowa żoną, Salą, przystąpił do w tym samym czasie, co przyszły niemiecki poeta, prozaik i krytyk literacki tym wydarzeniu podjęli oni decyzję o przenosinach siedziby opactwa do pobliskiego go stało się to możliwe dopiero w XVIII wieku. lat 50. XX wieku. Najsłynniejszy z Karpenów nigdy nie wyrzekł się związków ze konspiracyjnej grupy Herberta Israela Bauma. Jej członkowie zostali aresztowani Carl Hermann Busse. Po ukończeniu szkoły wyjechał do Berlina; zdobył Wągrowca i rozpoczęli budowę nowego klasztoru. swoim rodzinnym miastem; pomagał swoim krajanom emigrującym do Stanów przez Gestapo i skazani na śmierć: Salę zgilotynowano w berlińskim więzieniu tam sławę jako prawnik. W epoce Od początku istnienia miasta sąsiadowali w nim ze sobą Polacy (większość W następstwie rozbiorów Polski miasto przeszło na własność króla pruskiego. Zjednoczonych, a w okresie międzywojennym wspomagał finansowo gminę Plötzensee 18 sierpnia 1942 roku, Martina – 8 września następnego Cesarstwa oraz Republiki Weimarskiej mieszczan) i Niemcy (cystersi). Z dokumentów miejskich z XVI-XVIII Od tego momentu liczba żydowskich mieszkańców miasta systematycznie rosła. żydowską w Wągrowcu. roku. Dzisiaj ich groby znajdują się na cmentarzu żydowskim w Berlinie- był obrońcą w najgłośniejszych wieków wynika, że ludność była dość jednolita pod względem językowym W 1793 roku stanowili oni 4,5% społeczności (28 osób), a siedem lat później Weißensee. Ich nazwiska umieszczone zostały także na umiejscowionym tam procesach obyczajowych. Po dojściu i wyznaniowym (szczególnie po przejęciu klasztoru przez polskich mnichów, co już 16,6% (134 osoby). Powstała gmina żydowska, która potrzebowała miej- III DOM KRONÓW – ul. Bydgoska 13 pamiątkowym monumencie. do władzy nazistów nie opuścił kraju. nastąpiło w połowie XVI stulecia). W różnych okresach sporadycznie przybywały sca pochówku dla swoich wyznawców. Wystarano się o zgodę i na początku XIX W październiku 1942 został aresztowany do Wągrowca osoby z innych regionów Europy (głównie Niemcy, ale również na wieku przystąpiono do tworzenia cmentarza (kirkutu). Zlokalizowano go nad Rodzina Kronów należała przed wojną do żydowskiej elity miasta. Jej członkowie V ALEJA JANA PAWŁA II (dawna ul. SZEROKA) i wywieziony do Terezina, gdzie przykład Szkoci). brzegiem Jeziora Durowskiego na terenie dawnych ogrodów należących do nie uniknęli tragicznego losu, jaki stał się udziałem wyznawców religii zmarł 13 lutego 1943 roku. Córka Niemal do końca XVIII wieku Wągrowiec stanowił własność opatów miejscowego wągrowieckich mieszczan. Początek upadku cmentarza wyznacza 1939 rok mojżeszowej w okresie drugiej wojny światowej. Eryk Kron miał szczęście, Przez lata z Wągrowcem związana była rodzina Rothmannów, która Ludwiga, jedna z najbardziej znaczących klasztoru. W tym czasie było to miasto duchowne, w którym prawo zabraniało i okupacja hitlerowska miasta. Władze niemieckie dopuściły do jego dewastacji przeżył Auschwitz. Po wojnie postanowił wrócić do Wągrowca. Wraz z żoną posiadała sklep przy prowadzącej do Rynku ulicy Szerokiej (obecnej Alei Jana niemieckojęzycznych poetek XX wieku, osiedlania się osobom innych wyznań niż katolickie. W ten sposób powstała – częściowo zniszczono okalający go mur, a nagrobkami (macewami) wzmocniono Bellą i jej synem z pierwszego małżeństwa, Piotrem, zamieszkał w kamieniczce Pawła II). Największą sławę spośród jej członków zyskał jednak nie kupiec, ale Gertrud Kolmar, w marcu tego samego w najbliższym regionie ciekawa sytuacja, gdyż „katolicki Wągrowiec” sąsiadował brzegi jeziora i wypływającej z niego Strugi Gołanieckiej. Po wojnie do Wągrowca przy ulicy Bydgoskiej, gdzie w znajdującym się na tyłach budynku warsztacie m.in. doktor medycyny – Bernhard (względnie Bernhelm), syn pochowanego na roku została deportowana do Auschwitz z „protestanckimi Skokami” (był to jeden z największych ośrodków wspólnoty wróciła tylko jedna rodzina żydowska (Kronowie), która starała się opiekować kir- naprawiał rowery i centryfugi (wirówki do mleka). Na początku lat 60. XX wieku za miejscowym kirkucie Lewina Rothmanna. Urodził się 24 sierpnia 1834 roku – tam ślad po niej zaginął. wyznaniowej „braci czeskich”) i z ośrodkami, w których istniały duże gminy kutem. Było to jednak coraz trudniejsze, zwłaszcza po 1954 roku, gdy cmentarz zo- namową małżonki zdecydował się na emigrację do Izraela. W 1964 roku przysłał w Wągrowcu, szybko jednak wyjechał, a po ukończeniu studiów wyemigrował żydowskie, jak Rogoźno, Margonin czy Chodzież. Poszczególne grupy ludności stał oficjalnie zamknięty. W latach 60. władze postanowiły teren ten przeznaczyć list do pozostawionych w Wągrowcu przyjaciół; pisał w nim między innymi: do… Egiptu, gdzie w 1863 roku został nadwornym lekarzem wicekróla VII SYNAGOGA – róg ulic kultywowały swoje tradycje, a jednocześnie nie zamykały się we własnych na cele rekreacyjne, ale z inwestycji nic nie wyszło. Na przełomie XX/XXI wieku roz- „Uczymy się hebrajskiego Isma’ila Paszy. Zmarł pięć lat później w Kairze. Doktorem medycyny został Powstańców Wlkp. i Przecznicy środowiskach. Znane są wzmianki o dysputach teologicznych prowadzonych poczęto działania zmierzające do upamiętnienia nekropolii, w efekcie czego jesienią na specjalnych kursach również bratanek Bernharda, Salomon Rothmann, absolwent pomiędzy cystersami a protestantami, zaś Żydzi mogli prowadzić handel na 2001 roku powstało lapidarium. Obok wydobytych z jeziora i rzeki macew stanęła i powoli zaczynamy wągrowieckiego Gimnazjum. Prócz lapidarium w miejscu dawnego wągrowieckich targach i jarmarkach (musieli jednak miasto opuścić przed zachodem murowana tablica poświęcona „Żydom polskim, przez wieki współtworzącym porozumiewać się w tym kirkutu niewiele pozostało dzisiaj śladów słońca). to miasto”. języku. Proszę się nadal Kupieckie korzenie miała także po żydowskich mieszkańcach Wągrowca. Po drugim rozbiorze Wągrowiec znalazł się w granicach państwa opiekować cmentarzem rodzina Gersonów, która do A przecież prężnie rozwijająca się pruskiego. Wkrótce został odebrany cystersom i przejęty na własność przez króla i grobami (…). Jesteśmy Wielkopolski przybyła z Węgier. Jej w XIX wieku gmina posiadała synagogę, Prus. Anulowano wówczas dawne prawa miejskie, dając możliwość swobodnego ciekawi, co nowego mykwę (rytualną łaźnię) i cheder Liczebność społeczności żydowskiej w Wągrowcu przedstawiciel, Max Gerson (syn osiedlania się osób różnych wyznań. Od końca XVIII wieku liczba mieszkańców w naszej okolicy”. Wraz dobrze prosperującego producenta (szkołę elementarną). Pierwszą dynamicznie wzrastała; osiedlały się głównie rodziny żydowskie i niemieckie ok. z wyjazdem rodziny Kronów synagogę wzniesiono z drewna, co nie wróżyło jej długiego istnienia – Rok 1816 1831 1834 1847 1862 1871 1885 1913 1921 1932 oleju), urodzony w Wągrowcu 18 (w przewadze protestanci). Odtąd, aż do kataklizmu drugiej wojny światowej, 1780 zamknął się ważny etap października 1881 roku, postanowił i rzeczywiście niebawem została strawiona przez ogień. Drugiej, już murowanej, Wągrowiec był miastem wzrastającym na skrzyżowaniu trzech kultur. w historii miasta – opuścili je pójść w ślady Rothmannów i po groziła katastrofa budowlana, podjęto więc decyzję Liczba 4 167 351 494 812 663 689 632 348 260 206 Warto zwrócić uwagę, że zabytkowa architektura miasta pochodzi „ostatni wągrowieccy Żydzi”. ukończeniu Gimnazjum (w 1902 roku) o jej rozebraniu i wzniesieniu trzeciej. Ta przetrwała z tych właśnie czasów (wyjątkiem są obiekty pocysterskie i kościół farny). również zostać lekarzem. Praktykował aż do niemieckiej agresji w 1939 roku. Zniszczono ją Styl budownictwa typowy dla wągrowieckiego rynku, pobliskich ulic czy też w Brukseli, Monachium (w sanatorium na wyraźne żądanie miejscowych Niemców. Pozostał „reprezentacyjnej” ulicy Kościuszki, jest materialnym odwzorowaniem „ducha RYNEK – gruźliczym), by po dojściu Hitlera do jedynie sąsiadujący z synagogą dom kantora. czasów” epoki, w której miasto stanowiło kulturowy tygiel. W tych murach IV Na kirkucie tym spoczął między innymi wybitny żydowski teolog Heymann kamienica władzy wyemigrować najpierw do i miejscach „zamknięte są” historie ich dawnych mieszkańców, które można Arnheim, urodzony 6 lutego 1796 roku, a zmarły 22 września 1865 roku Paryża, następnie Londynu i ostatecznie W chederze uczył się, urodzony w Wągrowcu Foerderów opowiedzieć równie dobrze po polsku, niemiecku, jak i w jidysz. Uczniowie dwóch w Wągrowcu. Znawca łaciny i greki, szczególnie upodobał sobie jednak język osiąść w Stanach Zjednoczonych w 1843 roku, Moritz Levin – przyszły rabin wągrowieckich szkół – I Liceum Ogólnokształcącego oraz Gimnazjum nr 1 i literaturę niemiecką. Pracował jako prywatny nauczyciel w meklemburskim (w kalifornijskim San Diego). Sławę i teolog. Po ukończeniu studiów na Uniwersytecie W Rynku stoi po dziś dzień kamienica, w której w drugiej połowie XIX wieku mieszkał Gminy Wągrowiec – podjęli próbę „uwolnienia” tych opowieści od brzemienia Neusterlitz, następnie uczył w szkołach we Wschowie i Głogowie. W tym czasie przyniosło mu opracowanie tak zwanej Berlińskim kierował gminami żydowskimi w Zurychu, żydowski kupiec Józef Foerder z rodziną: żoną Pauliną, trzema synami i pięcioma niepamięci. zajmował się także tłumaczeniem niektórych ksiąg Starego Testamentu „diety migrenowej”, która później Norymberdze (od 1872 roku) oraz Berlinie (od 1884 córkami. Po głośnym koncercie muzycznym w auli Królewskiego Gimnazjum na niemiecki. Był również autorem „Wytycznych w nauczaniu religii przekształcona została w „dietę roku). Pozostawił po sobie wiele cennych – napisanych Klasycznego, podczas którego na fortepianie zagrał Stanisław Przybyszewski LAPIDARIUM – na terenie dawnego cmentarza żydowskiego, mojżeszowej”, komentarzy do modlitw szabatowych oraz wielu artykułów gruźliczą”, stając się – zdaniem lekarza w języku niemieckim – dzieł o tematyce religijnej, w tym I (uczeń tej szkoły, a w przyszłości wybitny pisarz), Foerder zapragnął, aby ten młody brzeg Jeziora Durowskiego naukowych. – filarem opracowanej przez niego terapii antynowotworowej. „Bóg i dusza według nauki żydowskiej” oraz „Wprowadzenie do nauki i utalentowany chłopiec uczył gry na instrumencie jego dwie najstarsze Gerson zmarł w 1959 roku, uznany przez oficjalną medycynę za szarlatana. religii izraelickiej”. córki, Różę i Martę. Od tej pory młodzian gościł w domu kupca codziennie, Osadnictwo żydowskie sięga początków państwowości polskiej. Warto przypo- DOM KARPENÓW – ul. Przemysłowa 5 II chętnie chodził też ze swoimi uczennicami na spacery nad Jezioro Durowskie. mnieć, że jeden z pierwszych opisów państwa Mieszka I powstał pod piórem żydow- KRÓLEWSKIE GIMNAZJUM KLASYCZNE WSPINALNIA STRAŻACKA Przybyszewski podkochiwał się VI VIII skiego kupca Ibrahima ibn Jakuba. Osadnicy wyznania mojżeszowego mieli istotny Urodzony w Wągrowcu 7 stycznia 1858 roku Solomon Karpen (najstarszy (obecne I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE) – ul. Klasztorna 17 – wieża widokowa, ul. Powstańców Wlkp. w Róży, nie przewidując nawet, że los wkład w budowanie z dziewięciu synów stolarza Moritza Karpena) to klasyczny przykład spełnie- złoży mu w ofierze Martę. Po śmierci Józefa podstaw gospo- nia „amerykańskiego W połowie XIX wieku w Wągrowcu istniała Wyższa Szkoła dla Chłopców; Należąca obecnie do Ochotniczej Straży w październiku 1890 roku wdowa darczych polskich snu”. Wywodzący się jej ukończenie nie uprawniało jednak do wstępu na studia. Jako że miasto Pożarnej, odrestaurowana w 2008 roku, sprzedała kamienicę i cztery miesiące księstw dzielni- z prowincjonalnego mia- w tym czasie bardzo szybko rozwijało się pod względem demograficznym, strażacka „Wspinalnia” jest znakomitym później przeprowadziła się do Berlina, cowych. Świadczą steczka na wschodnich władze podjęły starania o utworzenie szkoły średniej „z prawdziwego punktem widokowym, z którego gdzie od czasu zdania egzaminu dojrzałości o tym między innymi kresach Królestwa Prus zdarzenia”. Decyzja zapadła 18 sierpnia 1869 roku, a już 6 maja 1872 roku podziwiać można panoramę miasta, w tym studiował Stanisław. Marta odszukała hebrajskie napisy na (a później Cesarstwa nastąpiło jej uroczyste otwarcie. Początkowo – zanim wybudowano okazały wszystkie miejsca związane ze szlakiem go, co dało początek ich nieszczęśliwemu monetach wybitych Niemieckiego), po emi- główny gmach, salę gimnastyczną i willę dyrektorską – lekcje odbywały się turystycznym „Śladami wągrowieckich związkowi. Notorycznie zdradzana w mennicy Mieszka gracji za ocean stworzył w sąsiednich zabudowaniach klasztoru pocysterskiego. Przenosiny do Żydów”. Zwiedzanie wieży jest możliwe i zaniedbywana przez Stacha, będąc Starego (XII wiek). rodzinną firmę, która nowego budynku Królewskiego Gimnazjum Klasycznego nastąpiły po umówieniu wejścia w Muzeum w ciąży z czwartym dzieckiem, Większą falą Ży- na początku XX wieku w 1878 roku. Do wybuchu drugiej wojny światowej Gimnazjum, które na Regionalnym (tel. 67 26 85 911). 9 czerwca 1896 roku zamknęła się dzi napłynęli za stała się światowym przestrzeni lat i epok historycznych parokrotnie zmieniało nazwę, mogło w łazience i weszła do wanny pełnej panowania Kazi- potentatem w produkcji poszczycić się wieloma wybitnymi nauczycielami, uczniami i absolwentami. wody. Do dziś nie jest do końca pewne, mierza Wielkie- mebli tapicerowanych. Byli wśród nich zarówno Polacy (Stanisław Przybyszewski, Władysław czy popełniła samobójstwo, czy zmarła go; zaprosił ich Jej początki związane Rabski, Napoleon Rutkowski, Stanisław Łęgowski, Jan Spychalski), Niemcy z wykrwawienia, próbując dokonać aborcji. zresztą sam król. są z Wągrowcem, gdzie (Heinrich Hockenbeck, Carl Hermann Busse, Georg Busse), jak i Żydzi W tych czasach na tyłach domu przy (Ludwig Chodziesner, Ephraim Pinczower, Heinrich i Bruno Becherowie,