Wągrowieckich Żydów Długość Trasy: Ok
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Szlak turystyczny śladami wągrowieckich Żydów Długość trasy: ok. 2,5 km Czas przejścia: ok. 1,5–2 godz. Opracowanie materiałów: Uczniowie I Liceum Ogólnokształcącego im. Powstańców Wielkopolskich: Iwet Anolue, Krzysztof Biegun, Dawid Kamiński, Zuzanna Latuszek, Marcelina Lupa, Monika Pawłowska; Opiekunowie merytoryczni: Marcin Moeglich (Muzeum Regionalne), Danuta Chosińska (Gimnazjum nr 1 Gminy Wągrowiec), Sebastian Chosiński (I Liceum Ogólnokształcące) Zdjęcia: Zbiory prywatne i Muzeum Regionalnego w Wągrowcu Opracowanie graficzne: Łukasz Cieślak / Urząd Miejski w Wągrowcu Berlin Warszawa Niemcy Polska Czechy WĄGROWIEC Potrzebujesz więcej informacji? „Czas odnaleziony” Skontaktuj się z nami! Urząd Miejski w Wągrowcu Wydział Rozwoju i Promocji Miasta Szlak turystyczny śladami ul. Kościuszki 15a, 62-100 Wągrowiec Tel. +48 67 26 80 305 lub 332 wągrowieckich Żydów Fax +48 67 26 20 325 Email: [email protected] Długość trasy: ok. 2,5 km Czas przejścia: ok. 1,5–2 godz. www.wagrowiec.eu Okolice Wągrowca od najdawniejszych czasów zasiedlane były przez ludność kształtowała się w północnej Wielkopolsce sieć ośrodków miejskich. Jednym z nich obecnej ulicy Przemysłowej ojciec rodu prowadził zakład stolar- 30 października 1912 roku urodził się w Wągrowcu Martin Kochmann Salomon Rothmann). Ludwig Chodziesner (rocznik 1861) nie pochodził z różnych kręgów kulturowych. Już najwcześniejsze zapiski zawierają był Wągrowiec, miasto założone około 1381 roku przez cystersów z Łekna, któ- ski, w którym wykonywał… meble. Karpenowie wyemigrowa- – komunista, bohater antynazistowskiego ruchu oporu. Wcześnie opuścił miasto; z Wągrowca (urodził się w Obrzycku pod Poznaniem), informacje o przybyszach z obcych krain. Dobrym przykładem są zakonnicy rzy wkrótce przenieśli tutaj swoją siedzibę i zbudowali klasztor. Opaci przez stulecia li do Chicago w 1872 roku; „S. Karpen & Bros” powstała osiem lat później będąc nastolatkiem, znalazł się w Berlinie, gdzie pracował jako robotnik. Po ale się w nim kształcił; był uczniem Gimnazjum cysterscy sprowadzeni do Łekna z Nadrenii w połowie XII wieku. Wkrótce po przestrzegali prawa zabraniającego osiedlania się w Wągrowcu niekatolików, dlate- i pozostawała w rękach potomków Solomona (zmarłego w 1936 roku) do początku wybuchu wojny, wraz ze swoją pochodzącą z Rzeszowa żoną, Salą, przystąpił do w tym samym czasie, co przyszły niemiecki poeta, prozaik i krytyk literacki tym wydarzeniu podjęli oni decyzję o przenosinach siedziby opactwa do pobliskiego go stało się to możliwe dopiero w XVIII wieku. lat 50. XX wieku. Najsłynniejszy z Karpenów nigdy nie wyrzekł się związków ze konspiracyjnej grupy Herberta Israela Bauma. Jej członkowie zostali aresztowani Carl Hermann Busse. Po ukończeniu szkoły wyjechał do Berlina; zdobył Wągrowca i rozpoczęli budowę nowego klasztoru. swoim rodzinnym miastem; pomagał swoim krajanom emigrującym do Stanów przez Gestapo i skazani na śmierć: Salę zgilotynowano w berlińskim więzieniu tam sławę jako prawnik. W epoce Od początku istnienia miasta sąsiadowali w nim ze sobą Polacy (większość W następstwie rozbiorów Polski miasto przeszło na własność króla pruskiego. Zjednoczonych, a w okresie międzywojennym wspomagał finansowo gminę Plötzensee 18 sierpnia 1942 roku, Martina – 8 września następnego Cesarstwa oraz Republiki Weimarskiej mieszczan) i Niemcy (cystersi). Z dokumentów miejskich z XVI-XVIII Od tego momentu liczba żydowskich mieszkańców miasta systematycznie rosła. żydowską w Wągrowcu. roku. Dzisiaj ich groby znajdują się na cmentarzu żydowskim w Berlinie- był obrońcą w najgłośniejszych wieków wynika, że ludność była dość jednolita pod względem językowym W 1793 roku stanowili oni 4,5% społeczności (28 osób), a siedem lat później Weißensee. Ich nazwiska umieszczone zostały także na umiejscowionym tam procesach obyczajowych. Po dojściu i wyznaniowym (szczególnie po przejęciu klasztoru przez polskich mnichów, co już 16,6% (134 osoby). Powstała gmina żydowska, która potrzebowała miej- III DOM KRONÓW – ul. Bydgoska 13 pamiątkowym monumencie. do władzy nazistów nie opuścił kraju. nastąpiło w połowie XVI stulecia). W różnych okresach sporadycznie przybywały sca pochówku dla swoich wyznawców. Wystarano się o zgodę i na początku XIX W październiku 1942 został aresztowany do Wągrowca osoby z innych regionów Europy (głównie Niemcy, ale również na wieku przystąpiono do tworzenia cmentarza (kirkutu). Zlokalizowano go nad Rodzina Kronów należała przed wojną do żydowskiej elity miasta. Jej członkowie V ALEJA JANA PAWŁA II (dawna ul. SZEROKA) i wywieziony do Terezina, gdzie przykład Szkoci). brzegiem Jeziora Durowskiego na terenie dawnych ogrodów należących do nie uniknęli tragicznego losu, jaki stał się udziałem wyznawców religii zmarł 13 lutego 1943 roku. Córka Niemal do końca XVIII wieku Wągrowiec stanowił własność opatów miejscowego wągrowieckich mieszczan. Początek upadku cmentarza wyznacza 1939 rok mojżeszowej w okresie drugiej wojny światowej. Eryk Kron miał szczęście, Przez lata z Wągrowcem związana była rodzina Rothmannów, która Ludwiga, jedna z najbardziej znaczących klasztoru. W tym czasie było to miasto duchowne, w którym prawo zabraniało i okupacja hitlerowska miasta. Władze niemieckie dopuściły do jego dewastacji przeżył Auschwitz. Po wojnie postanowił wrócić do Wągrowca. Wraz z żoną posiadała sklep przy prowadzącej do Rynku ulicy Szerokiej (obecnej Alei Jana niemieckojęzycznych poetek XX wieku, osiedlania się osobom innych wyznań niż katolickie. W ten sposób powstała – częściowo zniszczono okalający go mur, a nagrobkami (macewami) wzmocniono Bellą i jej synem z pierwszego małżeństwa, Piotrem, zamieszkał w kamieniczce Pawła II). Największą sławę spośród jej członków zyskał jednak nie kupiec, ale Gertrud Kolmar, w marcu tego samego w najbliższym regionie ciekawa sytuacja, gdyż „katolicki Wągrowiec” sąsiadował brzegi jeziora i wypływającej z niego Strugi Gołanieckiej. Po wojnie do Wągrowca przy ulicy Bydgoskiej, gdzie w znajdującym się na tyłach budynku warsztacie m.in. doktor medycyny – Bernhard (względnie Bernhelm), syn pochowanego na roku została deportowana do Auschwitz z „protestanckimi Skokami” (był to jeden z największych ośrodków wspólnoty wróciła tylko jedna rodzina żydowska (Kronowie), która starała się opiekować kir- naprawiał rowery i centryfugi (wirówki do mleka). Na początku lat 60. XX wieku za miejscowym kirkucie Lewina Rothmanna. Urodził się 24 sierpnia 1834 roku – tam ślad po niej zaginął. wyznaniowej „braci czeskich”) i z ośrodkami, w których istniały duże gminy kutem. Było to jednak coraz trudniejsze, zwłaszcza po 1954 roku, gdy cmentarz zo- namową małżonki zdecydował się na emigrację do Izraela. W 1964 roku przysłał w Wągrowcu, szybko jednak wyjechał, a po ukończeniu studiów wyemigrował żydowskie, jak Rogoźno, Margonin czy Chodzież. Poszczególne grupy ludności stał oficjalnie zamknięty. W latach 60. władze postanowiły teren ten przeznaczyć list do pozostawionych w Wągrowcu przyjaciół; pisał w nim między innymi: do… Egiptu, gdzie w 1863 roku został nadwornym lekarzem wicekróla VII SYNAGOGA – róg ulic kultywowały swoje tradycje, a jednocześnie nie zamykały się we własnych na cele rekreacyjne, ale z inwestycji nic nie wyszło. Na przełomie XX/XXI wieku roz- „Uczymy się hebrajskiego Isma’ila Paszy. Zmarł pięć lat później w Kairze. Doktorem medycyny został Powstańców Wlkp. i Przecznicy środowiskach. Znane są wzmianki o dysputach teologicznych prowadzonych poczęto działania zmierzające do upamiętnienia nekropolii, w efekcie czego jesienią na specjalnych kursach również bratanek Bernharda, Salomon Rothmann, absolwent pomiędzy cystersami a protestantami, zaś Żydzi mogli prowadzić handel na 2001 roku powstało lapidarium. Obok wydobytych z jeziora i rzeki macew stanęła i powoli zaczynamy wągrowieckiego Gimnazjum. Prócz lapidarium w miejscu dawnego wągrowieckich targach i jarmarkach (musieli jednak miasto opuścić przed zachodem murowana tablica poświęcona „Żydom polskim, przez wieki współtworzącym porozumiewać się w tym kirkutu niewiele pozostało dzisiaj śladów słońca). to miasto”. języku. Proszę się nadal Kupieckie korzenie miała także po żydowskich mieszkańcach Wągrowca. Po drugim rozbiorze Wągrowiec znalazł się w granicach państwa opiekować cmentarzem rodzina Gersonów, która do A przecież prężnie rozwijająca się pruskiego. Wkrótce został odebrany cystersom i przejęty na własność przez króla i grobami (…). Jesteśmy Wielkopolski przybyła z Węgier. Jej w XIX wieku gmina posiadała synagogę, Prus. Anulowano wówczas dawne prawa miejskie, dając możliwość swobodnego ciekawi, co nowego mykwę (rytualną łaźnię) i cheder Liczebność społeczności żydowskiej w Wągrowcu przedstawiciel, Max Gerson (syn osiedlania się osób różnych wyznań. Od końca XVIII wieku liczba mieszkańców w naszej okolicy”. Wraz dobrze prosperującego producenta (szkołę elementarną). Pierwszą dynamicznie wzrastała; osiedlały się głównie rodziny żydowskie i niemieckie ok. z wyjazdem rodziny Kronów synagogę wzniesiono z drewna, co nie wróżyło jej długiego istnienia – Rok 1816 1831 1834 1847 1862 1871 1885 1913 1921 1932 oleju), urodzony w Wągrowcu 18 (w przewadze protestanci). Odtąd, aż do kataklizmu drugiej wojny światowej, 1780 zamknął się ważny etap października 1881 roku, postanowił i rzeczywiście niebawem została strawiona przez ogień. Drugiej, już murowanej, Wągrowiec był miastem wzrastającym na skrzyżowaniu trzech kultur. w historii miasta – opuścili je pójść w ślady Rothmannów i po groziła katastrofa budowlana, podjęto więc decyzję Liczba 4 167 351 494 812 663 689 632 348 260 206 Warto zwrócić uwagę, że zabytkowa architektura