Refleksje 6 2020.Indd

Nr 6 dki liwerski Ś aw Na dystans Babicka-Wirkus Anna porzNowe ą Bogusł 2020 ń alskim ż Listopad / Grudzie Listopad dy jest kreatywny ż Ka Permanentny alarm Permanentny Izabela Bembenek-Kloc Wywiad z Jackiem PyWywiad z Jackiem atne Czasopismo bezpł Czasopismo tkowy ą Stan wyj Temat numeru Temat ISSN 2450-8748

6 Listopad / Grudzień 2020 ISSN 2450-8748 Wydawca Wojciech Rusinek, Jadwiga Szymaniak Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli Adres redakcji Redaktor prowadzący ul. Gen. J. Sowińskiego 68 Sławomir Iwasiów 70-236 Szczecin tel. 91 435 06 34 Sekretarz redakcji e-mail: [email protected] Katarzyna Kryszczuk-Mańkowska Strona internetowa Skład, druk refleksje.zcdn.edu.pl ARGI Facebook Zdjęcia na okładce @refleksje.magazyn pl.fotolia.com Nakład Współpraca 1500 egzemplarzy, czasopismo bezpłatne Natalia Cybort-Zioło, Maria Czerepaniak-Walczak, Mieczysław Gałaś, Anna Kondracka-Zielińska, Numer zamknięto Krystyna Milewska, Sławomir Osiński, 21 września 2020 roku

Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli jest jednostką oświatową Samorządu Województwa Zachodniopomorskiego i posiada akredytację Zachodniopomorskiego Kuratora Oświaty.

Redakcja zastrzega sobie prawo redagowania i skracania tekstów oraz zmiany ich tytułów. Archiwalne numery w wersji elektronicznej można bezpłatnie pobrać ze strony internetowej „Refleksji”. Czasopismo jest dostępne również na platformie Issuu. Od Redakcji

Tytuł tego numeru nawiązuje działu została wypełniona tekstami z konferen- do słynnego eseju autorstwa cji „Edukacja przed, podczas i po pandemii”, która odbyła się 20 czerwca tego roku na Uni- Giorgio Agambena, napisanego wersytecie Szczecińskim. Prof. Maria Czerepa- tuż po wydarzeniach z 11 wrześ- niak-Walczak z US, jedna z uczestniczek, pisze nia 2001 roku. Włoski ﬁ lozof w artykule pod tytułem Poszanowanie prawa do iedukacji: „O edukacji mówi się przede wszyst- przedstawił w nim nowy porzą- kim wówczas, gdy z nią lub wokół niej dzieje się dek świata, w którym stan wyjąt- coś niezwykłego”. kowy jest czymś „normalnym”. Inna sprawa, o czym mówi w wywiadzie numeru profesor Jacek Pyżalski z Uniwersytetu Dzisiaj ta teza niestety znowu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, że pod stała się aktualna. wpływem pandemii cała edukacja – na wszystkich poziomach – musiała nagle przestawić się O ile Agambenowi chodziło przede wszyst- na tory nowoczesnych narzędzi dydaktycznych kim o politykę, tak jego rozważania można i mediów elektronicznych. Nie przez przypadek przenieść na inne dziedziny życia publicznego – jeden z podstawowych kierunków realizacji w tym edukację, która, jak twierdzą współcześni polityki oświatowej państwa na rok szkolny pedagodzy, niczym soczewka odbija wszelkie 2020/2021 zwraca uwagę na potrzebę efektyw- zmiany i nastroje społeczne. To prawda: po okre- nego i bezpiecznego korzystania z technologii sie ogłoszenia stanu pandemii COVID-19, izola- cyfrowych. W tym kierunku będzie zapewne cji społecznej i wprowadzenia w życie nowych w najbliższych latach reformowała się oświata. metod nauczania-uczenia się szkoła zmieniła Dokąd nas zaprowadzi współczesny stan swoje oblicze. Czy na lepsze? wyjątkowy? Obyśmy nie musieli, jak chciał Dyskusja na ten temat trwa (Agamben po- tego Agamben, przyzwyczajać się do niego na średnio też wziął w niej udział, publikując nowe dłużej, choć wiemy przecież, że nauczycielom teksty). Odpowiedzi nie są jednak jednoznacznie są obce różne, nawet największe wyzwania. ne, na co wskazują wyniki pierwszych badań – Nie przez przypadek ten zawód jeszcze czasami piszą o nich między innymi Autorki i Autorzy nazywa się „stanem nauczycielskim”. Można w rubryce Temat numeru. Większa część tego dodać: stanem wyjątkowym. Sławomir Iwasiów redaktor prowadzący Spis treści

WYWIAD OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA

Sławomir Iwasiów – rozmowa z Jackiem Pyżalskim Izabela Bembenek-Kloc Permanentny alarm 4 Każdy jest kreatywny 52

Jeannette Słaby TEMAT NUMERU Jak zostałam youtuberką 55 Maria Czerepaniak-Walczak Helena Czernikiewicz Poszanowanie prawa do iedukacji 8 Paradoks szklanki 58 Eunika Baron-Polańczyk, Aleksander Cywiński, Jarek Janio, Lidia Marek, Elżbieta Perzycka, Wojciech Walat Iwona Bondar Listy z pandemii 20 Nie wierzę już w szkołę transmisyjną! 61

Bogusław Śliwerski Lilianna Janeczek, Agnieszka Murakami Na dystans 34 Wymuszone zmiany 64

Krzysztof Łuszczek Agnieszka Beyer-Michoń Czego nas uczy Ulica Sezamkowa? 40 Dlaczego sport jest ważny? 68

Anna Babicka-Wirkus Sylwia Jaguszewska Nowe porządki 47 Lektura na kwarantannie 70 Ewelina Brzóska WARTO PRZECZYTAĆ Inspiracja do zmiany 72 Sławomir Iwasiów Aneta Radzik Fragmenty historii 96 Dość sprawdzianom! 75

Paulina Kuś A ty poczywaj 78 FELIETON

Ewa Zakrzewska Sławomir Osiński Nowoczesne doskonalenie 82 Bezustanny stan 98

Elżbieta Małkiewicz Jak spokojniej pracować w oświacie. STREFA MUZEUM Suplement 86 Małgorzata Peszko WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH Polifon i patefon. Część II 100

Jadwiga Szymaniak Dariusz Kacprzak Pedagogika rezonansu 88 Sztuka na pograniczu kultur 108

Czytaj nas online: reﬂ eksje.zcdn.edu.pl Permanentny alarm

z profesorem Jackiem Pyżalskim rozmawia Sławomir Iwasiów

W poprzednim wywiadzie dla „Reﬂ eksji” w szkołach wielu dyrektorów i nauczycieli zosta- z 2014 roku rozmawialiśmy o wpływie nowych ło zaskoczonych realiami zdalnej edukacji. Inna technologii na edukację. Sporo się od tamtego sprawa, że trudno byłoby od nich wymagać pełnej czasu w polskiej szkole zmieniło, a ostatnio – za wiedzy i umiejętności w tym zakresie – do tej pory sprawą pandemii – stanęliśmy nagle w obliczu nauczanie na odległość było wykorzystywane sytuacji kryzysowej. Jak pan, jako nauczyciel w szkołach i na uniwersytetach jedynie jako forma akademicki, zareagował na wieść o zawieszeniu wspomagająca pracę dydaktyczną. Po globalnym zajęć na uniwersytecie? Czuł się pan przygoto- rozpoznaniu pandemii i ogłoszeniu w większości wany do prowadzenia wykładów online? Miał krajów potrzeby społecznej izolacji ten problem pan w domu odpowiedni sprzęt? stanął w zupełnie innym świetle. Okazało się Tak, byłem przygotowany. Od lat zajmu- bowiem, że to właśnie edukacja zdalna stanowi ję się tematyką wykorzystywania przez dzieci jedyny środek realizowania obowiązku szkolnego. i młodzież technologii informacyjno-komunikacyjnych, znam zatem ten problem i od strony teo- Wiosna 2020 roku pewnie przejdzie do retycznej, i w wymiarze praktycznym. Sam korzy- historii polskiej edukacji, ponieważ uczniowie stam z takich narzędzi, zarówno do prowadzenia i nauczyciele nie doświadczyli po 1989 roku badań w wymienionym zakresie, jak i w bieżącej na taką skalę przymusowej izolacji. Czego się dydaktyce. Poza tym zdarzało mi się już wcześ- nauczyliśmy o edukacji w tym okresie? Jak niej dość często pracować na odległość z innymi pandemia wpłynęła na organizację i realizację naukowcami, przede wszystkim podczas realizo- wszelkich działań edukacyjnych? wania zespołowych projektów badawczych. Dla Dla większości współcześnie żyjących ludzi mnie więc nie była to sytuacja nowa. Natomiast zamknięcie w domach z powodu pandemii to pod

4 WYWIAD REFLEKSJE 6/2020 względem społecznym zjawisko do tej pory nie- Trzeba jednak zaznaczyć, że nie wszyscy znane. Natomiast dzisiaj wszyscy pytają o kondy- mieli zapewniony równy dostęp do sprzętu, cję, zmiany i przyszłość edukacji – i to w jakimś dzięki któremu te nowe kompetencje cyfrowe sensie są kwestie, by tak rzec, futurologiczne. można było doskonalić. W jakim stopniu pandemia wpłynęła na szkołę? To Problemy ze sprzętem, przynajmniej według kwestia złożona i wymagająca dokładnych badań. mojego rozeznania, nie stanowiły największej Nie można ich przeprowadzić bez nabrania od- trudności w tej odmienionej rzeczywistości szkol- powiedniego dystansu. Już teraz można mimo nej, a przynajmniej nie był to istotny problem dla wszystko powiedzieć, że wydarzenia ostatnich samych nauczycieli. Znaczne przeszkody można miesięcy dotknęły przede wszystkim tych ucz- było natomiast rozpoznać po stronie uczniów, niów, którzy i tak byli do tej pory wykluczeni. Są to o czym wiemy dzięki spostrzeżeniom wielu na- między innymi osoby ze specjalnymi potrzebami uczycieli. Niektórzy uczniowie po prostu „znika- edukacyjnymi, a także dzieci i młodzież z rodzin li” z lekcji prowadzonych zdalnie – na przykład o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. dlatego, że w domu był jeden komputer albo słabe A czego się nauczyliśmy? Odpowiem tak: są tacy łącze internetowe, z którego w tym samym czasie nauczyciele, którzy z konieczności poznali nowe musiało skorzystać kilka osób. narzędzia dydaktyczne i z tych nabytych kompetencji cyfrowych będą mogli skorzystać w przy- Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza szłości. Nie planowaliśmy przecież tego, co się w Poznaniu opracowaliście, chyba jako pierwsi stało, a mimo to niektórzy z sukcesem zaliczyli w Polsce, publikację pod tytułem Edukacja w cza- „przyspieszony kurs” nowych technologii w dy- sach pandemii wirusa COVID-19 pod pana redakcją daktyce szkolnej czy uniwersyteckiej. Pokazują naukową. Jakie wnioski płyną z tej książki? to badania prowadzone między innymi przez Książka została opublikowana bardzo szybko Fundację Centrum Cyfrowe. Według nich właś- – w kilka tygodni po całkowitym przeniesieniu ciwie tylko kilka procent nauczycieli używało edukacji szkolnej do sieci. Trzeba zaznaczyć, że przed pandemią technologii informacyjno-ko- powstała ona „na wyrost”, „z wnętrza” pandemii, munikacyjnych do prowadzenia lekcji. Ta liczba i raczej była pomyślana jako swoisty podręcznik, w kilka tygodni po ogłoszeniu „lockdownu” uległa a nie wynik kompleksowych działań badawczych. gwałtownej zmianie – już 65 procent nauczycieli Dlatego podtytuł książki brzmi: Z dystansem o tym, prowadziło zajęcia „na żywo”. Musieli się przy co robimy obecnie jako nauczyciele. Doradzamy tym nauczyć wykorzystywania narzędzi do ro- w niej spokojne i mądre zdystansowanie się do bienia lekcji wideo, tworzyć materiały cyfrowe, zmieniającej się na naszych oczach edukacji. Po czy obsługiwać komunikatory internetowe. Nie prostu: czasem trzeba się na moment zatrzymać dla wszystkich było to zadanie łatwe. Inne pyta- i popatrzeć na wszystko z boku. O coś takiego nie wydaje się w tym momencie ważniejsze: na ile nam chodziło, kiedy pisaliśmy na przykład o sto- nauczyciele „robili” dydaktykę zmodyﬁ kowaną, sowaniu narzędzi cyfrowych. Podkreślaliśmy, że wykorzystując nowe technologie i metody, a na nauczyciel powinien przede wszystkim zadbać ile pracowali przy użyciu nowych narzędzi, ale o siebie, o swoje dobre samopoczucie, bo przecież starymi metodami? Jeżeli ktoś pracował nowymi to ono ma znaczny wpływ na wykonywanie co- metodami, to ta praktyka na pewno przełoży się dziennych zadań dydaktyczno-wychowawczych. na przyszłą pracę dydaktyczną i będzie stanowiła Higiena psychiczna jest trudna do przecenienia! wyraz pewnej ewolucji w edukacji. Wyszło nam to w badaniu, które wykonaliśmy

WYWIAD REFLEKSJE 6/2020 5 w interdyscyplinarnym zespole badawczym. biorąc jako przykład grupę dzieci i młodzieży ze Można je znaleźć na stronie zdalnenauczanie.org. specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W gospo- Okazało się, że pytając o samopoczucie psychicz- darstwach domowych tych osób bardzo często znaj- ne nauczycieli, rodziców i uczniów, trafiliśmy duje się zaawansowany sprzęt, ale ze względu na w dziesiątkę – wśród tych trzech grup nauczyciele nierówności – wynikające choćby z niepełnospraw- raportowali największe pogorszenie samopoczu- ności intelektualnej – nie są one w stanie w takim cia. To pytanie retoryczne, ale warto je sobie co zakresie jak inni z tych cyfrowych udogodnień jakiś czas zadawać: czy nauczyciel, który ma złe skorzystać. Edukacja zdalna, jak powiedzieliśmy samopoczucie psychiczne, jest w stanie dobrze wcześniej, może w takich szczególnych warunkach wykonywać swój zawód? pogłębiać wykluczenie. Jeszcze inaczej można ten problem przed- W książce Edukacja w czasach pandemii stawić tak: w trudnych momentach najwięcej wirusa COVID-19 został zamieszczony między tracą ci, którzy i tak mają najmniej, a zyskują ci, innymi artykuł dra hab. Piotra Plichty z Uni- dla których pandemia czy inna sytuacja kryzy- wersytetu Wrocławskiego, zatytułowany Różne sowa stanowi, jak to się często określa, „szansę konteksty nierówności cyfrowych a wyzwania dla do wykorzystania”. Co możemy zrobić, żeby zdalnej edukacji – propozycje. Po lekturze tego w przyszłości minimalizować – przede wszyst- tekstu można postawić tezę, o której już wcześ- kim w zakresie oświaty – społeczne skutki tego niej pan wspomniał: pandemia spowodowała po- rodzaju kryzysów? głębienie pewnych nierówności społecznych, na Podstawową aktywnością musi być niwelo- przykład tych związanych z wykorzystywaniem wanie nierówności cyfrowych – także w tym za- komunikacji cyfrowej. Nie wszyscy bowiem kresie, o którym mówiliśmy, to znaczy posiadania mają równy dostęp do narzędzi cyfrowych i nie nowoczesnego i dobrze działającego sprzętu. I to wszyscy mają kompetencje, żeby ich używać. oczywiście już się od jakiegoś czasu dzieje, po- Ten drugi problem – jeśli przyjrzeć się mu bliżej nieważ w ramach różnych programów rządowych z punktu widzenia badań nad nierównościami cy- i pozarządowych dba się, żeby rodziny z uczącymi frowymi, które są od dawna prowadzone – wydaje się dziećmi i młodzieżą miały w domach kompute- się znacznie ważniejszy. Kiedyś dużo więcej mówiło ry i szybki internet. To absolutne minimum, choć się o tym, że jedni mają dostęp do nowoczesnego trzeba podkreślić, że sprzęt w tym wypadku nie jest sprzętu, a inni tego dostępu, z takich czy innych najważniejszy. Nie ma prostego przełożenia liczby powodów, nie mają. Kiedy komputery domowe dostępnych narzędzi cyfrowych na jakość edukacji. i internet były stosunkowo drogimi urządzeniami, Natomiast kiedy już zadbamy o odpowiednie wypo- podział ten przebiegał w dość prosty sposób i był sażenie sprzętowe, to o wiele istotniejszą sprawą są wyznaczany przez czynniki stricte ekonomiczne. cyfrowe kompetencje nauczyciela utrzymane na od- Teraz to działa w mniejszym zakresie, a problem powiednio wysokim poziomie zaawansowania. Na- polega na czymś zupełnie innym – możemy mieć uczyciel przede wszystkim powinien umiejętnie zin- do dyspozycji tak samo zaawansowane urządzenia dywidualizować działania podejmowane w ramach cyfrowe, ale nie będziemy potraﬁ li ich w taki sam edukacji zdalnej, aby, na przykład, potraﬁ ł zadbać sposób wykorzystać do konstruktywnego działa- o dobry kontakt z uczniem, który wymaga jednost- nia. Nierówności wynikają zatem znacznie bardziej kowego, specjalnego traktowania. Kompetencje z kryterium kompetencji cyfrowych. O tym właś- w tym obszarze zwykle są niedoceniane. Zresztą nie pisze Piotr Plichta we wspomnianym artykule, w ogóle kompetencje dydaktyczno-wychowawcze

6 WYWIAD REFLEKSJE 6/2020 nie mają dużego poważania w powszechnym dys- na to, jak byśmy chcieli zreformować edukację na kursie. Na poziomie polityki oświatowej państwa przestrzeni, powiedzmy, dziesięciu czy dwudzie- zakłada się, że najważniejszy jest nowoczesny stu lat. Podejmowane działania mają charakter sprzęt. To poważny błąd, dlatego dzisiaj, badając doraźny. Różne inicjatywy – niestety nawet jeśli związki mediów cyfrowych i edukacji, pytamy nie dobrze się sprawdzają – są traktowane „kadencyj- o to, „czy” technologie są wykorzystywane, ale o to, nie” i ucina się je tuż po zmianie władzy. Dlatego „jak” są wykorzystywane w edukacji. cały czas czujemy się tak, jakby stan wyjątkowy był czymś z gruntu zwyczajnym. W jakim zakresie powinniśmy „przestawić się” na edukację zdalną? Jakich zmian w oświa- Co jeszcze powinno nas niepokoić we cie możemy się w związku z tym spodziewać? współczesnej edukacji? Na jakie problemy po- Obecnie możemy mówić o powstającej na winniśmy być wyczuleni? naszych oczach hybrydzie edukacji, na razie jesz- Moim zdaniem znacznie większą uwagę cze o nieustalonym procentowo udziale metod trzeba poświęcić nauczycielom – ich wykształ- „tradycyjnych” i zdalnych. W najbliższym czasie ceniu, kompetencjom, poważaniu społecznemu. one będą się mieszały. Przy czym odpowiedź na Z jednej strony to powinna być elitarna grupa za- pana pytanie jest uzależniona od bardzo wielu wodowa, od której trzeba i można wiele wymagać, czynników. Takim podstawowym, co chciałbym a z drugiej strony – jeśli właśnie miałaby być to podkreślić, musi być kryterium wieku uczennic profesja o wysokim statusie społecznym – to nale- i uczniów, z którymi pracujemy. Im starsze grupy żałoby jej wszelkie wysiłki docenić i odpowiednio i klasy, tym więcej możemy włączać do edukacji je nagradzać, również w wymiarze fi nansowym. metod zdalnych i, jak sądzę, będzie to znacznie Nawiązując jeszcze raz do formuły Agambena: korzystniejsze dla wyników edukacyjnych. Nie- nauczyciele te ż są „stanem wyjątkowym”. mniej jednak w tym momencie możemy sobie pozwolić na znacznie odważniejsze wykorzystywanie wszelkich metod zdalnych, ale tylko wtedy Jacek Pyżalski – trzeba to wyraźnie zaznaczyć – jeśli są mądrze wykorzystane, czyli dostosowane do wieku, moż- Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie liwości oraz potrzeb uczennic i uczniów. pedagogiki, pedagog specjalny, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Naukowo zajmuje Tytuł tego numeru „Refl eksji”, Stan wyjąt- się tradycyjnymi i nowymi zachowaniami ryzykownymi kowy, odwołuje się do eseju Giorgio Agambena, młodzieży, jak hazard oraz cyberprzemoc. Uczestnik napisanego po 11 września 2001 roku. Włoski i koordynator blisko 60 krajowych i międzynarodowych fi lozof twierdzi, że stan wyjątkowy jest czymś projektów badawczych. Autor wielu publikacji, między „normalnym”. Czy możemy coś takiego powie- innymi pierwszej monografi i na rynku polskim dotyczącej dzieć o edukacji i systemie oświaty w Polsce? agresji w sieci, zatytułowanej Agresja elektroniczna wśród dzieci Mam wrażenie, że w polskiej szkole mamy do i młodzieży (2011), oraz książki Agresja elektroniczna czynienia z takim właśnie „permanentnym alar- i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży (2012). mem”. Jak pan sądzi, z czego ta sytuacja wynika? Tuż po ogłoszeniu pandemii koronawirusa w marcu 2020 Na poziomie politycznym Agambenowski roku opublikował bezpłatną książkę pod swoją redakcją „permanentny alarm” w polskiej edukacji wynika naukową: Edukacja w czasach pandemii wirusa COVID-19. z braku myślenia długofalowego. Nie ma pomysłu Z dystansem o tym, co robimy obecnie jako nauczyciele (2020).

WYWIAD REFLEKSJE 6/2020 7 Poszanowanie prawa do iedukacji

Maria Czerepaniak-Walczak

W poszukiwaniu nowych wzorów interakcji edukacyjnych

O edukacji mówi się przede wszyst- codzienność zachowuje swoją trwa- kim wówczas, gdy z nią lub wokół niej łość. Pielęgnowane są tradycyjne dzieje się coś niezwykłego. W codzien- wzory interakcji edukacyjnych. Nie są nym życiu jest ona niczym proza, z mó- one w żaden sposób wzruszane odkry- wienia którą nie zdawał sobie sprawy ciami nauk o człowieku, osiągnięciami Monsieur Jourdain. Edukacja, tak jak techniki ani mimo deklaracji i działań proza, jest „oczywistą oczywistoś- ruchów społecznych na rzecz wolności, cią”, którą wypełniają rutynowe ry- równości i sprawiedliwości. Społeczna tuały i obrzędy. Mimo zmiany ekono- reprezentacja edukacji i szkoły jest tak micznego i historycznego kontekstu silnie utrwalona w umysłach ludzi, że oraz materialnego i społecznego ładu wszelkie inicjatywy i oferty zmiany w życiu związanych z nią osób i grup edukacyjnej codzienności z reguły na- – edukacyjna, a zwłaszcza szkolna traﬁ ają na silny opór.

8 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Wprowadzenie wszystkiego wszystkich, czyli: niezawodny i wy- borny przepis zakładania we wszystkich gminach, W tym tekście podejmuję próbę analizy warunków miastach i wsiach każdego państwa chrześcijań- poszanowania prawa do edukacji w sytuacji ra- skiego, takich szkół, iżby cała młodzież obojga dykalnej zmiany o zasięgu globalnym wywołanej płci bez żadnego wyjątku mogła się wykształcić pandemią. Skupiam się na opisie konsekwencji w naukach, przyzwyczaić do pobożności, nabrać załamania się tradycyjnej „gramatyki edukacji” dobrych obyczajów, a tak, iżby na lata dojrzałości oraz możliwościach wykorzystania edukacyjnego została zaopatrzoną w naukę we wszystkich rze- potencjału urządzeń, które do tej pory były raczej czach, przeznaczonych do teraźniejszego i przy- gadżetami, a posługiwanie się nimi w interak- szłego życia”1. cjach edukacyjnych uważane było za fanaberię Jak pisał dalej: „(...) cała młodzież, obojga albo wręcz było zabronione. Ramę teoretyczną płci, winna uczęszczać do szkoły. Należy posyłać tekstu tworzy pedagogika krytyczna, na gruncie do szkoły nie tylko2 dzieci ludzi bogatych, albo której stawiane są pytania o warunki doświadcza- dostojnych, lecz wszystkich, zarówno szlach- nia wolności, równości i sprawiedliwości, w tym ty i mieszczan, bogatych i biednych, chłopców w dostępie do dobra, jakim jest edukacja. i dziewczęta, w miastach wielkich i małych, W pierwszej kolejności przywołuję prawo do w miasteczkach i wsiach”3. nauki jako wyznacznik zachowania w warunkach Te słowa są, w moim przekonaniu, proto- zawieszenia zajęć dydaktyczno-wychowawczych prawem powszechnego dostępu do tego dobra, w szkołach i placówkach oświatowych. Na tym tle z którego współcześnie korzysta na całym świecie przedstawiam warunki poszanowania tego prawa ponad 1,75 miliarda dzieci i młodzieży. „Państwa- w sytuacji obowiązku pozostawania w domu oraz -Strony uznają prawo dziecka do nauki”4 – takie (niektóre) konsekwencje przeniesienia interakcji zobowiązanie zapisane w Konwencji o Prawach edukacyjnych i realizacji podstawy programowej Dziecka w 1989 roku ratyﬁ kowało 196 państw z tradycyjnej czasoprzestrzeni szkolnej do środo- na świecie. wiska domowego. W dalszej części skupiam się na Wprawdzie poszanowanie tego prawa wciąż analizie możliwości wykorzystania w respektowa- nie jest powszechne i napotyka na wiele trwałych, niu tego prawa potencjału pokolenia I (iGenera- ale też niespodziewanych, nieprzewidywalnych tion; iGen) oraz potencjału urządzeń z przedrost- przeszkód, niemniej wielkie jest przeświadcze- kiem i-. W zakończeniu stawiam pytania o szanse nie o jego sile sprawczej w ulepszaniu dobrostanu takich przemian „gramatyki edukacji”, które po „mieszkańców” świata. zakończeniu lockdownu szkół i placówek oświato- Edukacja nie jest przywilejem. To prawo, wych zapewnią poszanowanie wolności, równości którego gwarantem i egzekutorem powinno i sprawiedliwości w uczeniu się. być państwo. Na państwie spoczywa obowią- zek zapewnienia poszanowania tego prawa, Prawo do edukacji tworzenia warunków do korzystania z niego, także w nadzwyczajnych, nieprzewidzianych Współcześnie za oczywiste, wręcz naturalne okolicznościach. uznaje się to – o czym już w XVII wieku pisał Jednocześnie utożsamianie respektowania Jan Amos Komeński (1592–1670) w pierwszym prawa do nauki z obowiązkiem uczęszczania do zdaniu Wielkiej dydaktyki (Didactica Magna) – że szkoły zuboża spektrum warunków uczenia się, dydaktyka obejmuje: „(...) całą sztukę nauczania w tym aktualizowania umiejętności interpretowa-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 9 nia wiadomości. Uczenie się dzieje się nieustannie 2020) przeniesieni (świadomie używam strony i nierzadko jest nieuświadamiane, ale zawsze po- biernej) w inne środowisko realizacji podstawy zostaje w relacji z bliskim i dalszym otoczeniem programowej. To zaś sprawiło, że konieczne uczących się. stało się aktualizowanie edukacji jako procesu W tym tekście wprawdzie przyjmuję antro- pozostającego w synergii ze światem w celu jego pocentryczną perspektywę: edukacja służy czło- ulepszania oraz doświadczania indywidualnego wiekowi i jest procesem inspirowanym (i organi- i zbiorowego dobrostanu. „Odmrożenie” pracy zowanym) przez człowieka w celu „ulepszenia” szkół skutkuje, albo może skutkować, nowymi osoby i ładu w świecie. Jednakże nie wszystko, wzorami interakcji edukacyjnych. I znowu przy- co jest inspirowane przez człowieka, służy mu wołam Jana Amosa Komeńskiego: „Niechaj tej zgodnie z intencją inspiratora/organizatora, zaś naszej dydaktyki gwiazdą przewodnią będzie: „ulepszanie” dzieje się niezależnie, a niekiedy zbadać i wynaleźć regułę, według której na- wręcz wbrew tej intencji. Dlatego bliskie jest mi uczający mniej by nauczali, a uczący się więcej stanowisko wyrażone przez Maksymiliana Chu- się nauczyli; Aby szkoły wykazały mniej hałasu, torańskiego: „Robiąc edukację, oddziałujemy na niechęci i bezowocnej pracy, a więcej wolnych świat, czy udaje się nam osiągać zakładane przez chwil, przyjemności i rzeczywistego postępu; nas cele, czy też nie. Zmieniamy go”5. Zmieniają iżby państwo chrześcijańskie mniej cierpia- się uczestnicy interakcji, ich poglądy, postawy, ło na ciemność, zamieszanie, rozterkę. Ażeby zachowania. Zmieniają się także funkcje sprzę- posiadało więcej światła, porządku, pokoju tów i urządzeń oraz innych bytów wypełniają- i spokojno ści”7. cych czasoprzestrzeń. To przesłanie Komeńskiego nabiera szcze- Podzielam też stanowisko mówiące o tym, że: gólnej wymowy w warunkach zamętu w trady- „Edukacja jest zmienianiem świata, jest tworze- cyjnej „gramatyce edukacji”, w niespodziewanej, niem, ale też niszczeniem, co oznacza, że nigdy gwałtownej deskolaryzacji wymuszonej pande- nie dotyczy jedynie ucznia i nauczyciela – zmienia mią. Bowiem to właśnie szkoły stały się pierw- się zawsze całe środowisko, a nie tylko ludzie, bo szymi zamkniętymi instytucjami. Według danych nauczanie jest zawsze budowaniem i przebudo- UNESCO8 zamykanie szkół jako reakcje rządów wywaniem więcej niż ludzkiego świata”6. na zagrożenia pandemiczne objęły niemal cały Na takie pojmowanie edukacji wpływają co- świat. Obrazują to następujące dane: dzienne zjawiska, które – zwłaszcza w ostatnich • 16.02.2020 – 1 kraj (Mongolia) zamknął wszyst- trzech miesiącach – przybrały szczególną postać. kie szkoły i od tego momentu kolejne państwa Edukacja nie tylko jest zmienianiem świata, ale podejmowały decyzje o zamknięciu szkół; też sama podlega zmianie. Została bowiem wy- • 04.04.2020 – w 195 krajach zamknięto wszyst- trącona z tradycyjnych kolein. Jej uczestnicy kie szkoły, co przełożyło się na 1 598 099 008 zostali wytrąceni z zadomowienia, albo raczej: uczniów dotkniętych izolacją (91,3% ogółu wtrąceni w zadomowienie. Uczący się i nauczy- uczniów); ciele znaleźli się w niezwyczajnych dla siebie • 01.05.2020 – liczba krajów ze wszystkimi za- sytuacjach wymagających nowych sprawności mkniętymi szkołami spada do 182, co skutkuje oraz szczególnej kondycji emocjonalnej i mo- 1 287 401 633 uczniami dotkniętymi izolacją ralnej. Z tradycyjnej czasoprzestrzeni – systemu (73,5% ogółu uczniów); klasowo-lekcyjnego – zostali w bardzo krótkim • 11.06. 2020 – wszystkie szkoły nadal zamknięte czasie (dosłownie w ciągu kilku dni: 11–15 marca w 129 krajów, co oznacza, że 1 109 020 109 ucz-

10 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 niów wciąż nie uczęszcza na zajęcia szkolne cyjne wzory respektowania tego prawa, które (63,3% ogółu uczniów). David Tyack i William Tobin (1994) nazwali „gra- W Polsce w domach zostało niemal 6,5 mln matyką edukacji” (grammar of schooling)12. Posłu- dzieci i młodzieży z 26 000 placówek9 (z przed- żyli się oni tym wyrażeniem jako metaforą funk- szkolakami włącznie) i 1,2 mln studentów10 (łącz- cjonowania szkolnej codzienności o(d)pornej na nie ponad 21% obywateli). Przestały także funk- zmiany. Nadali mu następujące znaczenie: jest cjonować uniwersytety ludowe i Uniwersytety to regularna struktura i stałe zasady organizacji Trzeciego Wieku. Lockdown objął zresztą nie pracy szkoły, w tym standardowe praktyki orga- tylko uczniów i nauczycieli, lecz także ich rodzi- nizacyjne dotyczące podziału czasu i przestrze- ców i opiekunów. „Szkolne życie” przeniosło się ni, dzielenie wiedzy na przedmioty, ocenianie z klasy do domowego salonu, kuchni albo innego i klasyfi kowanie oraz gromadzenie uczących się pomieszczenia. Przestało być dzielone z rówieś- w grupach wiekowych. nikami i nauczycielami, a jego uczestnikami Ta „gramatyka” może być zaburzona, zmie- stali się domownicy – osoby, zwierzęta, rośliny, niana albo w wyniku inwazji obcych wzorów sprzęty, a także dźwięki i zapachy. Uruchomio- fl eksji i składni, to znaczy struktury i funkcji inne zostały takie czynniki dystynkcji w dostępie terakcji edukacyjnych, albo w wyniku gwałtow- do edukacji, które w czasie „przed pandemią”, nego przerwania posługiwania się nią, zakazu nawet jeśli były doświadczane, nie zawsze wywo- funkcjonowania według jej zasad. ływały sprzeciw. Funkcjonowanie w codziennej Z taką właśnie sytuacją mamy do czynie- kulturze szkoły, niekiedy wyuczone z trudem, nia w warunkach pandemii. Tradycyjny, kla- podporządkowanie dyscyplinie, przestrzeganie syczny porządek interakcji edukacyjnych został norm i dostosowanie do wzorów zachowań zo- gwałtownie zaburzony. Zaistniała konieczność stało zawieszone. To z kolei wyzwoliło pokusę uczenia się innego „języka”, z innymi zasadami, złagodzenia dyscypliny ciała i umysłu. poszukiwania możliwości radzenia sobie, wyko- Zamknięcie szkół wzbudziło niepokój o po- rzystywania znanych, oswojonych wzorów postę- szanowanie prawa do edukacji, ale jednocześnie powania w wypełnianiu obowiązków. Obowiązek wywołało poszukiwanie nowych wzorów wypeł- szkolny i obowiązek nauki nie został wszak za- niania postanowień Powszechnej Deklaracji Praw wieszony. Obowiązkowa jest realizacja podstawy Człowieka (1948), Konwencji o Prawach Dziecka programowej oraz weryfi kowanie efektów ucze- (1989), konstytucji oraz innych dokumentów, nia się. Właśnie słowo „obowiązek” jest kluczowe w których zapisane jest to prawo. Dyskusje w analizowaniu warunków poszanowania prawa i projekty jego respektowania objęły swoim dziecka do nauki. zasięgiem – podobnie jak ostatnio Covid-19 – cały świat. Warunki poszanowania prawa do edukacji W tych poszukiwaniach trudno wyjść poza poza szkołą schematy. Nie do przekroczenia wydaje się pojmowanie edukacji jako nierozłączności kształce- Przymusowe przeniesienie uczenia się ze szkoły nia i uczenia się, a więc pary niczym jing i jang. do środowiska domowego, i związana z tym Niepodważalną zasadą jest gromadzenie w inter- zmiana zasad gramatyki edukacji, jest atrak- akcjach edukacyjnych uczniów o „wspólnej dacie cyjne poznawczo, budzi refleksje nad istotą produkcji”11. Istotną rolę w utrwalaniu takiej spo- i specyfi ką edukacji, inspiruje do poszukiwania łecznej reprezentacji edukacji odgrywają trady- nowych paradygmatów, możliwości wykorzysta-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 11 nia intelektualnego i emocjonalnego potencjału dzeń wypełniają zadania wynikające z podstawy współczesnych uczniów/uczennic i nauczycieli/ programowej. /nauczycielek oraz systematycznie wzmacnia- Materialny i kulturowy status rodziny jest nego potencjału urządzeń cyfrowych wykorzy- kluczowym źródłem jej potencjału edukacyjne- stywanych w życiu codziennym. Generuje także go. Spójrzmy zatem na ten potencjał polskich pytania o poszanowanie sprawiedliwego dostę- rodzin według trzech kryteriów, a mianowicie: pu uczniów i uczennic mieszkających w środo- miejsca zamieszkania, poziomu wykształce- wiskach doświadczających wielowymiarowej nia oraz wyposażenia gospodarstw domowych deprywacji do wysokiej jakości edukacji oraz w sprzęt i urządzenia cyfrowe, w tym możliwość równych szans edukacyjnych dzieci i młodzie- dostosowania się do obowiązku zapewnienia ży zwłaszcza w kontekście zapisu w art. 26.3 swoim dzieciom dostępu do internetu. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: „Rodzice Wśród ponad 3 mln wszystkich polskich mają prawo pierwszeństwa w wyborze rodzaju uczniów szkół podstawowych – 1 321 200 mieszka nauczania, które ma być dane ich dzieciom”. na wsi13. Dodam, że 5,4% dzieci wiejskich uczęsz- W sytuacji lockdownu nie mają wyboru. Są tymi, cza do szkół w mieście. Zwracam uwagę na tę którzy rzeczywiście decydują o tym, w jakich wa- grupę uczniów ze względu na kapitał kulturowy runkach odbywa się edukacja ich dzieci – jak, ich środowisk rodzinnych wyrażany poziomem w jakim czasie, w jakim miejscu oraz z wyko- wykształcenia mieszkańców wsi. Obrazuje to rzystaniem jakich materiałów, sprzętów i urzą- następujący rysunek.

40 35,5 35 29,9 30 23,7 23,8 25 18,6 22,8 20 15,6 15 10,6 11,5 10 8,3 5 0

miasto wieś

Rys. 1. Ludność Polski według miejsca zamieszkania i wykształcenia (2019 rok, w %). Opracowanie własne.

12 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Zwrócenie uwagi na ten kontekst poszano- między światem zewnętrznym reprezentowa- wania prawa dziecka do nauki wynika z uczest- nym przez szkołę, między tym, czego się uczą, niczenia rodziny w edukacji dzieci. Zmienia się a wewnętrzną przestrzenią domu14. Wypełnianiu ono z uwzględnieniem cezury pandemii. O ile zadań szkolnych w domu nierzadko towarzyszą „przed pandemią” warunki uczenia się były komentarze-pytania domowników: „czemu to (niemal) jednakowe niezależnie od kondycji służy?”, „do czego w życiu potrzebne są te wia- materialnej i potencjału kulturowego rodziny, domości i umiejętności?”. Takie pytania wska- o tyle przeniesienie realizacji obowiązku nauki zują na odrębność dwu światów: świata szkoły do domu unaocznia zróżnicowanie szans edu- i świata codziennego życia oraz napięć, jakie są kacyjnych uczniów i uczennic z poszczególnych generowane ich nagłym „zlepieniem”. Nie jest środowisk. w stanie tego pokonać zaangażowanie rodziców Zmiana zasad „gramatyki edukacji”, w tym w wypełnianie funkcji szkoły – kształcącej, wy- zmiana źródła instrukcji i dyscyplinowania w wy- chowawczej, opiekuńczej, doradczej, terapeu- pełnianiu zadań, różnicuje jakość warunków tycznej czy kompensacyjnej. uczenia się i osiągania efektów. Niebagatelną Trzecim kryterium opisania edukacyjnego rolę w „domowym” uczeniu się pełni, obok aspi- potencjału polskich rodzin, a raczej polskich racji edukacyjnych rodziców i wartościowania domostw, jest zaopatrzenie w sprzęt i urządze- przez nich edukacji, możliwość wsparcia dzieci nia cyfrowe wykorzystywanych w życiu codzien- i młodzieży w uczeniu się, rozwiązywaniu zadań nym. Według danych zamieszczonych w spra- i wykonywaniu prac. Odnosi się to nie tylko do wozdaniu Głównego Urzędu Statystycznego15 kompetencji metodycznych domowników („tłu- w 2019 roku dostęp do internetu posiadało 86,7% maczenia, jak to zrobić”), ale przede wszystkim gospodarstw domowych, a przynajmniej jeden do wiedzy i umiejętności z zakresu danego po- komputer w domu posiadało 83,1% gospodarstw ziomu edukacji. W środowisku wiejskim uwagę domowych z co najmniej jedną osobą w wieku zwraca fakt, że ponad połowa (53,6%) dorosłych 16–74 lata. Jednakże poza komputerem, lapto- mieszkańców ma wykształcenie podstawowe pem i smartfonem wykonywanie zadań szkol- i zasadnicze zawodowe. nych wiąże się z użyciem urządzeń kopiujących Przeniesienie aktywności edukacyjnej do i drukarek. A te nie należą już do stałego wypo- domu może wywoływać (i niewątpliwie wywołu- sażenia domostw. je) liczne trudności. Wielu uczących się nie może Ułatwieniem nauki w domu jest dostęp do liczyć na pomoc ze strony dorosłych domowni- szerokopasmowego internetu. Według danych ków, a nawet starszego rodzeństwa. Nie odnosi GUS w 2019 roku dostęp taki miało 83,3% go- się to wyłącznie do rodzin o niskim cenzusie edu- spodarstw domowych. Dostęp ten był zróżni- kacyjnym. Także rodzice z wyższym wykształ- cowany między innymi ze względu na miejsce ceniem natrafiają na trudności w pomaganiu zamieszkania oraz fakt posiadania dzieci. Niemal dzieciom w wypełnianiu zadań „szkolnych”. Nie wszystkie domostwa z dziećmi (99,3% wobec jest łatwo objaśnić zasady mnożenia sum alge- 80,4% bez dzieci) miały dostęp do internetu, co braicznych albo związki frazeologiczne takich niewątpliwie ułatwiło decyzję o wykorzystaniu wyrażeń, jak: „czuć się jak u siebie w domu” lub tego środka w wymuszonej edukacji poza szkołą. „bujać w obłokach” (zadanie z klasy 5). W efek- Nie oznacza to jednak rzeczywistego otwarcia cie wielu uczniów i wiele uczennic doświad- drogi do wykorzystania edukacyjnego potencjału cza, mówiąc słowami Didiera Eribona, różnicy tego medium.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 13 Oznacza to, że – jak nigdy wcześniej – za- pojawią się po ustaniu ograniczeń wywołanych równo dorośli, jak i dzieci i młodzież mają wiele nią – wraz z wchodzeniem w nowe, nierzadko możliwości korzystania z mediów cyfrowych. nieznane sytuacje. Trudno to nazwać powrotem. Rzecz w tym, jak i do czego to dobrodziejstwo jest Będzie to raczej migracja do „nowych światów”, wykorzystywane. Zwłaszcza w kontekście eduka- w których przewodnikiem mogą okazać się urzą- cji. Jak piszą Jean-Hervé Lorenzi i Mickaël Ber- dzenia cyfrowe. To otwiera nowe pola reﬂ eksji rebi: „Rzeczywistość, daleka od marzeń o łatwo pedagogicznej. W moim przekonaniu nie da się dostępnej, rozległej i przydatnej dla wszystkich powrócić do edukacji funkcjonującej według wiedzy, okazuje się niekiedy dość ponura. Należy zasad dotychczasowej „gramatyki”. Nie da się też podkreślić, że wciąż brakuje nam narzędzi po- wymazać emocji i umiejętności, jakie towarzyszą zwalających na urzeczywistnienie utopii o po- uczeniu się w domu. Emocji i umiejętności nie wszechnym dostępie do wiedzy. Mamy do dys- tylko uczniów i nauczycieli, ale także wszystkich pozycji przede wszystkim nowe nośniki wiedzy, domowników. Ponadto, w celu dostosowania się które oferują nam nowe rozwiązania NTIK”16. do wymagań związanych z wypełnianiem obo- Wprawdzie otwiera to szanse na powszechny, de- wiązku nauki w wielu domostwach, przearanżo- mokratyczny dostęp do wiedzy, zaangażowania wana została przestrzeń, pojawiły się nowe sprzę- w jej pomnażanie i w efekcie zwiększania szans ty, przeorganizowane zostało gospodarowanie poszanowania prawa do całożyciowej edukacji czasem. Ośmielam się zaryzykować sparafrazo- w każdym zakątku świata, ale wymaga jednocześ- wanie afrykańskiego przysłowia – „W wychowanie zmiany podejścia do edukacji, do interakcji niu dziecka uczestniczy cała wieś” i stwierdzić, że edukacyjnych jako okoliczności wzajemnego w realizacji podstawy programowej uczestniczą uczenia się, upowszechniania relacji horyzontal- wszyscy domownicy (także domowa fauna i ﬂ ora). nych sprzyjających dzieleniu się wiadomościami Ich sprawności i zachowania nie tylko oddziałują i umiejętnościami. Wymaga też zaufania do osób na wypełnianie doraźnych zadań szkolnych, ale i rzeczy (w tym do urządzeń), a także rozwoju i ak- ważą na karierach życiowych uczących się. tualizowania „czterech K”, o których pisze Yuval Jakkolwiek przedstawione informacje od- Harari: „krytycznego myślenia, komunikacji, ko- nośnie do edukacyjnego potencjału środowiska operacji i kreatywności”17, ale też odwagi w prze- rodzinnego i domowego nie obejmują całego kraczaniu doświadczanych ograniczeń i radze- spektrum jego elementów, wskazują na skalę nia sobie z opresją. Te „cztery K” są podstawą ograniczeń w dostępie do edukacji wysokiej ja- angażowania się w „(...) zbiorowe wyobrażanie kości. Wskazują także na zagrożenie rozwierania sobie teraźniejszości i przyszłości, a kreatywna nożyc współczynnika Giniego w odniesieniu do współpraca to nasza najlepsza szansa na pozosta- osiągnięć szkolnych, a w efekcie ograniczania wienie pozytywnego dziedzictwa. Nie możemy szans na emancypację przez edukację. pozwolić naszym dzieciom żyć pośród ciężkich pozostałości przestarzałych praktyk i platform” Iedukacja jako oferta „nowej gramatyki – pisze Juha Suoranta18. edukacji” Edukacja rozumiana jako środek i ośro- dek zmiany świata stoi wobec wielu ofert oraz Doświadczenia zmienionych postaci interakcji wyzwań. Niektóre z nich towarzyszą procesom edukacyjnych, zmienionego zagospodarowania wychowania, kształcenia i uczenia się od dawna, przestrzeni, w której one przebiegają, w tym klasy inne pojawiły się wraz z pandemią. Jeszcze inne szkolnej zastąpionej przez classroom na wybranej

14 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 platformie edukacyjnej siłą rzeczy odciskają swój niewiele związanych z uczeniem się, zwłaszcza ślad na edukacji, nie tylko formalnej. Odciskają instytucjonalnym. Korzystanie z urządzeń i ich swój ślad na organizacji życia rodzinnego i na re- potencjału służy raczej zaspokojeniu potrzeb lacjach rodzinnych, ale także na rozwoju nowych związanych z indywidualnymi zainteresowania- urządzeń i technologii komunikacyjnych. Nastę- mi, wypełnieniu czasu wolnego albo czasu nud- puje gwałtowne przyśpieszenie tych zmian. Były nego, nawiązywaniu satysfakcjonujących relacji one zapowiadane dużo wcześniej, ale pandemia społecznych i/albo partycypacji w dobrowolnej stała się iskrą inicjującą wykorzystywanie poten- aktywności w wybranych polach. Odbywa się to cjału uczących się i nauczycieli, ich kompeten- zwykle poza, a nawet wbrew obowiązkom, nie- cji komunikowania się w świecie cyfrowym oraz kiedy wręcz w sekrecie. Jest w wielu sytuacjach coraz bogatszej oferty edukacyjnej – materialnej „owocem zakazanym” – wszak jedną z kar stoso- i treściowej – sprzętów i urządzeń wypełniających wanych wobec dzieci i młodzieży jest/był zakaz codzienność współczesnych ludzi. Skala dostępu używania smartfonów, komputerów, ogranicza- do WWW (World Wide Web) oraz odsetek gospo- nie dostępu do internetu. Szkoły prześcigały się darstw domowych (także bez dzieci) może wska- w sposobach zakazów korzystania przez uczniów zywać, że biegłość w poruszaniu się w przestrzeni z telefonów komórkowych. Jednakże edukacyjny cyfrowej przypisywana pokoleniu „I” (iGeneration), potencjał tych urządzeń każe zwrócić uwagę na to znaczy osobom urodzonym na początku XXI możliwości wykorzystania ich w systematycznej wieku19 (dziś już 20-letnim!), jest także właściwoś- realizacji podstawy programowej i osiąganiu cią osób urodzonym wcześniej. Nowego znaczenia efektów uczenia się na wszystkich 8 poziomach w tym kontekście nabiera pojęcie pokolenia. Na Polskiej Ramy Kwaliﬁ kacji. Istnieje wiele prze- „diecie medialnej” i „okablowane”20 są nie tylko słanek i argumentów, by urządzenia te stały się dzieci i młodzież, ale osoby w każdym wieku. Dla obowiązkowym wyposażeniem uczących się i na- wielu osób akronim WWW oznacza: Whatever, uczycieli oraz podstawowym środkiem i ośrod- Whenever, Wherever („cokolwiek, kiedykolwiek, kiem realizacji obowiązku szkolnego i studiowa- gdziekolwiek”)21. nia. Wymaga to jednak wykonania wielkiej pracy Określenie „ipokolenie” (iGeneration) przy- pedagogicznej. wołuję za psychologiem Larrym D. Rosenem Żeby zrozumieć specyfikę iedukacji, nie- (2010). Przedrostek „i” oznacza jednocześnie typ zbędne jest skrótowe przedstawienie „gramaty- urządzeń i środków cyfrowych (ipod, iphone, ipad, ki edukacji” jako utrwalonego wzoru interakcji iTunes itd.) oraz i-ndywidualny sposób korzysta- w procesach kształcenia i uczenia się. Tak jak nia z nich, głównie w celach prywatnych. Teraz gramatyka języka, gramatyka edukacji stosowa- urządzenia te, nolens volens, zostały włączone do na jest nawykowo. Posługujemy się nimi bez za- edukacji. Idąc zatem tym tropem, posługuję się stanawiania się nad regułami, które nimi rządzą. określeniem iedukacja, które oznacza kształcenie, Są one przyjmowane za oczywiste. Tak jak więk- uczenie się i wychowanie z wykorzystaniem po- szość ludzi nie zna gramatyki języka, zwłaszcza tencjału iurządzeń i internetu, z dominacją pracy języka ojczystego, której zasady przyjmowane indywidualnej, w pojedynkę. są w procesie socjalizacji, nie posiada „teorii Mimo powszechności użycia tych urządzeń, gramatyki”22, tak też wiele osób nie zna zasad są one wykorzystywane głównie w celach pry- rządzących treściami i formami funkcjonowania watnych, osobistych. Nawet jeśli służą poszu- szkolnej edukacji. Wystarczy, że wiedzą, co, jak kiwaniu informacji, dotyczy to głównie danych i kiedy się w niej dzieje, jaka hierarchia społecz-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 15 na obowiązuje oraz co oznaczają poszczególne Tych nowych postaci i konsekwencji in- znaki i symbole. Ktokolwiek wejdzie w tę prze- terakcji edukacyjnych jest więcej. Wśród nich strzeń, bez trudu rozpozna ją jako szkołę, czyli można wskazać ograniczenia poznania polisen- miejsce kształcenia i uczenia się. sorycznego i doświadczania przestrzennego, Do takich reguł należy między innymi za- które zastępuje dwuzmysłowość (wzrok i słuch) gospodarowanie przestrzeni edukacyjnej (z obo- i dwuwymiarowość – płaskość obrazu. Ograni- wiązkową tablicą i miejscem dla nauczyciela) czone są też komunikaty niewerbalne w posta- i czasu, zachowanie hierarchii ról oraz rytuałów. ci języka ciała, mimiki. Zmienia się też strefa Oczywiste są takie elementy „gramatyki eduka- komfortu prywatności. Przeniesienie interakcji cji” jak język, a raczej języki używane w szkole. edukacyjnych ze szkoły do sfery prywatnej wiąże Można wskazać język formalny (w tym formy się upublicznianiem tego, co prywatne. grzecznościowe, język lekcji) oraz język nie- Najpierw skupię się na korzyściach ieduka- formalny, potoczny (język przerwy i relacji ró- cji. Wśród nich należy wskazać współdziałanie wieśniczych) albo przyjmując inne kryterium, – niezależnie od miejsca, które się dzieli z innymi wyróżnić trzy, nie zawsze komplementarne osobami – oraz możliwość zadawania pytań. Za- i koherentne języki, czyli mówiony – ze swoimi równo wszelkie „instrumenty”, jak i „iurządze- odmianami wokalizacji i intonacji, pisany – nia” sprzyjają mobilizacji, energetyzują i inspi- w tekstach kultury (w tym w podręcznikach) rują do podejmowania nowych aktywności oraz i informacji oraz ikoniczny – to znaczy język komunikowania własnych, prywatnych niepoko- znaków, gestów, obrazów. W tym mieszczą się jów na forum publicznym. Poza tym sprzyjają także zasady ubioru i wyglądu (dekoracje ciała, emancypowaniu się nowych pól wolności oraz fryzury, biżuteria itp.) uczestników codziennych przekraczaniu dokuczliwych ograniczeń. i odświętnych interakcji. Specyﬁ czną cechę tej Korzyści, jakie można upatrywać w ieduka- „gramatyki” jest zaufanie do jej zasad, a właś- cji, nie są w stanie przesłonić niepokojów, wąt- ciwie ten typ zaufania, który można nazwać pliwo ści i pytań, jakie ona generuje, zwłaszcza paternalistycznym. Nawet sfery nieuczciwości w perspektywie pedagogiki krytycznej. Przede (ściąganie, podpowiadanie i inne tego rodzaju wszystkim zanurzenie w świecie medialnym zachowania) są oswojone i mieszczą się w co- niesie ze sobą niebezpieczeństwo utkwienia dziennych praktykach. w „bańce semantycznej”23, to znaczy w kręgu W czasie pandemii zmieniają się elementy znanych znaczeń, zainteresowań i przekonań. „gramatyki szkoły”. Znaczenia nabiera komu- Pozostania w przeświadczeniu, że „rzeczy są nikacja wizualna, nie tylko za pośrednictwem takie, jakie są, ponieważ nie mogą być inne”24 ekranów komputerowych i smartfonowych, ale i, wbrew deklaracjom i oczekiwaniom, miast też wydruków informacji i zadań. Powstają nowe poszerzać podmiotowy horyzont poznania i od- elementy tego języka w postaci widgetów i emoji, krywania nowych wartości – zawęża go do tego, wykorzystywanych do przekazywania informacji co oswojone. Sprzyja to zamykaniu się ze swoimi drogą elektroniczną. Zmienia się gospodarowa- radościami, ale też lękami, i ograniczaniu szans nie czasem. Tradycyjny czas monochroniczny wyjścia poza ściany bańki. i orientacja na wybranym zadaniu w warunkach Nie mniej niekorzystnym doświadczeniem iedukacji, zwłaszcza zdalnej, jest zastępowana iedukacji jest brak, a co najmniej ograniczenie polichronicznością i wielozadaniowością, zarów- zaufania w interakcjach edukacyjnych. Jest to no nauczycieli, jak i uczniów. widoczne w praktykach egzaminowania i oce-

16 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 niania, w których uwidacznia się podejrzliwość Konkluzje co do uczciwości zdających. Powstają więc szcze- gółowe zasady zachowań mające zagwarantować Doświadczenia pandemiczne na całym świecie samodzielność w wypełnianiu zadań. i na wszystkich szczeblach edukacji wskazują na Uwagę zwracają warunki realizacji iedu- to, że powrót do „normalności”, do „starej gra- kacji – i w szkole, i w domu, w tym: a) warunki matyki” się nie uda. Jest wręcz niemożliwy. Na materialne, to znaczy infrastruktura edukacyj- tym tle nasuwa się pytanie o to, jak wykorzystać na (zagospodarowanie przestrzeni, dostęp do te doświadczenia: czy do ulepszania tego, co bez- sprzętu wysokiej jakości) oraz warunki bytowe, powrotnie mija, a nawet już minęło, czy raczej w tym jakość pożywienia, oświetlenie, tempe- podążać za nowymi wyobrażeniami powszech- ratura i bezpieczeństwo miejsca uczenia się; nej edukacji? Oczywiście, nie da się całkowicie b) warunki społeczno-kulturowe, a zwłaszcza zburzyć kilkuwiekowych tradycji i wymazać organizacja czasu (wyodrębnianie interwałów sentymentów, ale edukacja nie byłaby jedyną czasu na wypoczynek, na zajęcia obowiązkowe dziedziną jednostkowego i zbiorowego życia, i na satysfakcjonujące relacje społeczne zarów- która podlegałaby radykalnej zmianie. Jednakże no z użyciem urządzeń cyfrowych, jak i bez ich wymaga to zaangażowania wszystkich podmio- użycia – w świecie online i oﬄ ine, doświadcza- tów uczestniczących w edukacji w tym niezwy- nie „czasu wolnego” jako leisure i jako freizeit), kłym czasie. wartościowanie edukacji przez domowników Krytyczne przeanalizowanie dotychczaso- oraz zaufanie nauczycieli do mediów cyfrowych wych praktyk poszanowania prawa do edukacji i ich narzędzi jako środków wychowania, kształ- w skali lokalnej i globalnej – zarówno w erze cenia i uczenia się; c) warunki osobowe, w tym „PP” (przed pandemią), jak i w czasie jej trwa- kompetencje cyfrowe, gotowość do zamiany ról nia – umożliwi takie odstępstwa od zasad „gra- w interakcjach edukacyjnych, odwaga w stawia- matyki edukacji”, które nie wzbudzą niepokoju niu pytań, podejmowaniu ryzyka i przyjmowaniu ani oporu uczestników interakcji edukacyjnych. krytyki, otwartość na doświadczenia desocjaliza- Ochronią przed nowymi spektaklami w „starych cyjne, derutynizacyjne. dekoracjach”25. Ochronią też przez spontanicz- Te przykładowe warunki nie wyczerpu- nym, intuicyjnym lub okazjonalnym zanurze- ją listy tego, co sprawia, że iedukacja wymaga niem w głębię iświata. solidnego przemyślenia. Nie jest bowiem oczy- Dodam, że jakkolwiek przywołane dane wistą, naturalną koncepcją i praktyką z wyko- wskazują na skupienie się na poszanowaniu rzystaniem potencjału iurządzeń i tendencji prawa do edukacji pokolenia wstępującego – do zanurzenia się w świecie dostępnym za ich prawo to jest powszechne. 26 artykuł Powszechnej pośrednictwem. Zaryzykuję stwierdzenie, że Deklaracji Praw Człowieka stanowi: „Każdy czło- obecne warunki wprowadzenia iurządzeń do wiek ma prawo do oświaty”26. Dlatego w poszu- powszechnego użycia w edukacji są niczym po kiwaniu nowych paradygmatów edukacji istnieje złamaniu nogi zastąpienie sprzętu rehabilitacyj- szansa na spojrzenie na ten proces w perspek- nego (kul szwedzkich) kijkami do nordic walkin- tywie całożyciowej. Kategoria pokolenia „I” nie gu. Solastalgia za „gramatyką edukacji” może się musi być wyznaczana datą urodzenia, peselem, okazać czynnikiem utrwalającym wiele proble- czy cytując Kena Robinsona: datą produkcji, mów współczesnej cywilizacji, a nie przyczyn- a bardziej uwzględniać aktywność poznawczą kiem do ich rozwiązywania. z użyciem potencjału iurządzeń.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 17 Przed hurraoptymistycznym podejściem do nych oraz edukacyjny potencjał świata cyfrowego iedukacji jako panaceum na niedoskonałości sy- w projektowaniu i organizowaniu nowych treści stemu szkolnego oraz zaufaniem do edukacyjne- i form wychowania, kształcenia i uczenia się. go potencjału urządzeń cyfrowych przestrzegają Na podkreślenie zasługuje fakt, że iedukacja między innymi wyniki badań PISA 2012. W ba- jest/może być także czasem i przestrzenią respek- daniach tych polscy uczniowie po raz pierwszy towania wielu innych praw człowieka, w tym prawa otrzymali do rozwiązania zadania matematyczne do czasu wolnego i zabawy, do ochrony zdrowia w wersji elektronicznej i po raz drugi odpowiadali (fizycznego i emocjonalnego), do zrzeszania się na pytania w takiej wersji z zakresu czytania i inter- i last but not least – prywatności. W poszukiwaniu pretacji. I jak piszą autorzy raportu: „We wszystkich nowych paradygmatów edukacji wychowanie, obszarach polscy uczniowie wypadli poniżej śred- kształcenie i uczenie się z wykorzystaniem prze- niej OECD, co było dużym zaskoczeniem, zważyw- strzeni medialnej może być jedną z atrakcyjnych szy na bardzo dobre wyniki w pomiarze głównym ofert. Rozumienie istoty i krytyczne praktykowanie wykonywanym na papierze”27. Niewykluczone, że iedukacji sprzyja rozumieniu i krytycznemu pro- przyczyną tego jest fakt, że polscy uczniowie zde- jektowaniu przyszłości, w której istnieją warunki cydowanie rzadziej od uczniów z innych krajów doświadczania wolności, równości i sprawiedli- korzystają z nowych technologii w szkole28. wości. Nie jest to jednak pewne i bezwarunkowe. Iedukacja to nie tylko edukacja zdalna. A już W kontekście przedstawionych możliwości posza- na pewno nie może być utożsamiana z edukacją nowania prawa do nauki w środowisku rodzinnym, w domu w takiej postaci jak podczas globalnego zwłaszcza w rodzinach o niskim cenzusie edukacyj- zamknięcia szkoły. Nie jest też nowinką w szkolnym i niskim kapitale kulturowym, oraz trwałości nej praktyce. Szkoła (nauczyciele oraz ucznio- zasad „gramatyki edukacji” nasuwa się pytanie wie) i rodzice już od pewnego czasu są połączeni o to, czy iedukacja bardziej sprzyja emancypacji w sieci. Jednakże doświadczenie wymuszonej czy raczej, między innymi za sprawą „bańki seman- zmiany miejsca i czasu uczenia się kieruje uwagę tycznej”, reprodukcji wzorów i karier życiowych na potencjał rozwojowy innej struktury i funkcji mimo zmian dziejących się w świecie. interakcji edukacyjnych, w tym zarówno instytu- To z kolei generuje nowe pytania o szkołę jako cji – w szkole i na uniwersytecie, jak i poza nimi. instytucję publiczną w strukturze społeczeństwa Miejsce orientacji na „efekt z ramy (kwaliﬁ kacji)” i państwa i jej funkcje w rozwoju osoby i w ładzie zajmuje orientacja na podmiotową ciekawość społecznym, jego podtrzymywaniu i zmienianiu. i potrzebę, czyli orientacja „I” (indywidualna). Oznacza to, że wprowadzanie iedukacji wymaga Przypisy wielowymiarowego przygotowania uczestników interakcji edukacyjnych. Ze względu na dynami- 1 J.A. Komeński, Wielka dydaktyka, przeł. H. Wernic, War- kę rozwoju urządzeń cyfrowych i kwantowych szawa 1883. oraz nowe, niekiedy dopiero wyobrażane potrze- 2 Zachowuję oryginalną pisownię cytowanego dzieła. by i koncepcje efektów uczenia się jest to praca 3 J.A. Komeński, Wielka dydaktyka, op. cit. s. 52. ciągła, wymagająca nowego podejścia do edukacji 4 Art. 28.1 Konwencja o Prawach Dziecka, Dz.U. 1991 nr 120, jako środka i ośrodka poszanowania niezbywal- poz. 526. nych praw człowieka, w tym powszechnego prawa 5 M. Chutorański, Nie(tylko) ludzkie wymiary edukacji. W stronę do nauki. Rzecz w tym, by wykorzystać kompe- pedagogiki nieantropocentrycznej, Szczecin 2020, maszynopis tencje i pasje uczestników interakcji edukacyj- niepublikowany, s. 8.

18 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 6 Ibidem, s. 9 25 Nawiązuję do tytułu opowiadania Tadeusza Różewicza Śmierć w starych dekoracjach, Warszawa 1970. 7 J.A. Komeński, Wielka dydaktyka, op. cit., s. 5. 26 Art. 26.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (przyjęta 8 COVID-19 Impact on Education, https://en.unesco.org, data i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ dostępu: 12.06.2020. 217 A (III) w dniu 10 grudnia 1948 r.). 9 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2018/2019, GUS, 27 Program Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów. https://bdl.stat.gov.pl, data dostępu: 13.06.2020. OECD PISA (2012), Ministerstwo Edukacji Narodowej, 10 Szkoły wyższe i ich finanse, GUS, https://stat.gov.pl, data http://www.ibe.edu.pl, data dostępu: 12.06.2020, s. 5. dostępu: 13.06.2020. 28 Ibidem, s. 6. 11 Wyrażenie zaczerpnięte od Kena Robinsona: Changing para- digms, www.youtube.com, data dostępu: 13.06.2020. 12 D. Tyack, W. Tobin, The Grammar of Schooling: Why Has It Been So Hard to Change?, „American Educational Research Abstract Journal” 1994, nr 3 (31), s. 453–479. Respecting the Right to Online Education 13 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2018/2019, GUS, Tab- lica III.4. Uczniowie w szkołach podstawowych według miejsca The author of this article aims at analysing the conditions zamieszkania, s. 124. of respecting the right to education in the context of a radi- cal global change caused by the COVID-19 pandemic. 14 D. Eribon, Powrót do Reims, przeł. M. Ochab, Kraków 2019, s. 71. She focuses on describing the consequences of the collapse of the traditional “grammar of education” and the pos- 15 Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2019 r., GUS, https:// stat.gov.pl, data dostępu: 12.06.2020. sibilities to use the educational potential of devices which had been previously perceived as gadgets and their use 16 J-H. Lorenzi, M. Berrebi, Przyszłość naszej wolności. Czy należy rozmontować google’a… i kilku innych, przeł. J. Nowakowska, for educational purposes had been dismissed as a whim Warszawa 2019, s. 153. or simply forbidden. The theoretical framework for this 17 Y.N. Harari, 21 lekcji na XXI wiek, przeł. M. Romanek, article is critical pedagogy, which allows to ask questions Kraków 2018, s. 335. about experiencing freedom, equality and justice in the access to education. 18 J. Suoranta, Learners and Oppressed People of the World. Wikify!, w: C.S. Mallot, B.J. Porﬁ lio (red.), Critical Pedagogy in the Twenty-First Century. A New Generation of Scholars, Charlotte 2011, s. 500. 19 L.D. Rosen, L.M. Carrier, N.A. Cheever, Rewired. Under- Maria Czerepaniak-Walczak standing the iGeneration and the Way They Learn, New York 2010, s. 9. Profesor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. 20 Są to wyrażenia zaczerpnięte z książki: L.D. Rosen, L.M. Kieruje Katedrą Pedagogiki Ogólnej, Dydaktyki i Studiów Carrier, N.A. Cheever, (2010), Rewired. Understanding the iGeneration and the Way They Learn, op. cit. Kulturowych w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego. Członkini Komitetu Nauk Pedagogicznych 21 L.D. Rosen, Teaching the iGeneration, „Educational Leader- ship” 2011, nr 5 (68), s. 10–15. PAN, wiceprzewodnicząca Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego. Autorka wielu artykułów i książek 22 J. Bruner, Kultura edukacji, przeł. T. Brzostowska-Tereszkie- wicz, Kraków 2006, s. 149. z zakresu pedagogiki czasu wolnego, pedagogiki ogólnej i pedagogiki społecznej. Opublikowała między 23 Używam tego wyrażenia w znaczeniu podobnym do wyra- żenia „bańka informacyjna”, to znaczy zjawiska spersona- innymi rozprawy: Między dostosowaniem a zmianą. lizowania treści „otwierających się” w internecie, dopaso- Elementy emancypacyjnej teorii edukacji (1995), Pedagogika wywanych do proﬁ lu użytkownika. emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka (2006), 24 P. Freire, Pedagogy of the heart, New York 1997, s. 36. Proces emancypacji kultury szkoły (2018).

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 19 Listy z pandemii

Eunika Baron-Polańczyk, Aleksander Cywiński, Jarek Janio, Lidia Marek, Elżbieta Perzycka, Wojciech Walat

Rozważania o wybranych problemach zdalnego nauczania

Rzeczywistość, w której żyjemy, szczebli zadekretowały nowe, szczególne bywa tak bardzo nieciekawa, że prawie formy funkcjonowania w niecodziennych nic z niej nie pamiętamy. „Nic się nie realiach. I w ten oto sposób wykładowcy dzieje” – mówimy często. To znaczy, tak i studenci zostali zmuszeni do komuni- naprawdę, zawsze coś się dzieje, ale jest kowania się jedynie za pośrednictwem to tak bardzo przewidywalne, że wieje urządzeń elektronicznych, nie wiedząc, co przeraźliwą nudą. Ten powiew jest tak z takich spotkań wyniknie. Poniższy tekst usypiający, że zapowiedź nadciągającego powstał w reakcji na tę nową – również huraganu bywa lekceważona w sposób, dla nas, nauczycieli akademickich – sytu- który po czasie zostaje uznany za wyjąt- ację. Jest to pisanie w stylu działań Swiat- kowo nonszalancki. Tak było i tym razem. łany Aleksijewicz: polifoniczna opowieść COVID-19 zaskoczył nas niczym zima złożona z kilku „listów”. Opisujemy nasze drogowców. Na dobrą sprawę nie mu- doświadczenia, przedstawiamy je tak, jak siało tak być. Niemniej z owego zasko- zapamiętaliśmy ten wyjątkowy czas. To czenia zrodziły się liczne konsekwencje. drobne wycinki, z których budujemy nasz Jedną z nich było to, że władze różnych obraz świata.

20 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Punktem wyjścia niniejszych rozważań jest odwo- Odwołując się do własnego doświadczenia, łanie do badań przeprowadzonych w maju 2020 stwierdzam, że każdej fazie towarzyszy lęk. roku. Zwracając się do studentów z całej Polski Krzysztof Mroziewicz, pisząc o lataniu, z prośbą o wypełnienie ankiety, poprosiliśmy, stwierdza: „Nasza wiedza o przyszłości lotu jest między innymi, by odnieśli się do następującego żadna”4; „Pasażer boi się, bo przestrzeń powietrza zagadnienia: „Twoim zdaniem poziom przygo- wysoko nad ziemią nie jest środowiskiem natu- towania nauczycieli akademickich do nauczania ralnym człowieka”5; „Jadąc samochodem, obser- online jest…”. Wyniki są następujące: wysoki – 30 wuje się drogę i inne pojazdy. Wiadomo, gdzie (4,42%), raczej wysoki – 172 (25,37%), przeciętny – jesteśmy. W samolocie nie wiadomo, niczego nie 294 (43,36%), raczej niski – 126 (18,58%), niski – 56 widać poza chmurzyskami. (...) wszystko to pod- (8,23%) (n=678). nosi poziom adrenaliny”6; „Człowiek w samolo- Stawiamy sobie w związku z tymi wynikami cie jest dziś niewolnikiem automatów”7. Tekst następujące pytanie: dlaczego najczęściej wybie- Mroziewicza pełen jest zdań, w których można raną odpowiedzią jest stwierdzenie „przecięt- podstawić w miejsce słów: „samolot”, „pilot”, „pa- ny”? Dlaczego tylko 30 spośród ankietowanych sażer” odpowiednio: „usługa internetowa służąca wskazało, że poziom przygotowania nauczycieli do pracy zespołowej”, „nauczyciel”, „student”. MS akademickich do nauczania online jest „wysoki”?1 Teams czy Zoom są tym, czym Boeing lub Airbus. To wehikuły nowych czasów, służące do maso- Lot na orientację wej, wirtualnej komunikacji. Jesteśmy w totalnie nowych czasach, zupełnie i całkowicie innych. Kluczową kategorią przy udzielaniu odpowiedzi Oczywiście, że w przeszłości dochodziło do epi- jest „lęk”. Powołam się na Krzysztofa Mroziewi- demii. Ale technologicznie były to inne ery. cza i fragment jego książki: Moc, niemoc i przemoc2. My, nauczyciele, jesteśmy pilotami oblaty- Choć książka dotyczy terroryzmu, kluczowy jest waczami. To my mamy sprawdzić prototyp. To rozdział o lęku związanym z lataniem samolotem. nowa rola, której trzeba się nauczyć. Budzi to lęk Mroziewicz stwierdza: „Profesor Antoni Kępiń- i niepewno ść, które dodatkowo odbierają nam ski pisał, że lęk jest spotęgowaną pochodną nie- niezbędną w takich okolicznościach pewność pewności, a niepewność jest skutkiem niewiedzy siebie. Studenci obserwują naszą nieporadność, na o przyszłości”3. Wydaje mi się, że można odnieść przykład to, że mamy problem z udostępnianiem sytuację lotu samolotem do edukacji online, ekranu, włączeniem kamery czy mikrofonu. Ze- w której uczestniczymy. stawiają nas z youtuberowymi gwiazdami, które W maksymalnym skrócie: niczym ryby w wodzie poruszają się w sieci. • start – to rozpoczęcie zajęć za pośrednictwem Wydaje mi się, że właśnie dlatego niewielu komputera bądź smartfonu; studentów ocenia poziom przygotowania na- • lot poziomy, zasadnicza faza – to zajęcia, pod- uczycieli akademickich do nauczania online jako czas których są możliwe problemy techniczne, „wysoki” (4,42 %), a dominującą odpowiedzią jest na przykład turbulencje wynikające z warun- „przeciętny” (43,36 %). My jesteśmy, po prostu, ków pogodowych; w trakcie uczenia się nowej roli: pilota na trasie • lądowanie – czyli zakończenie zajęć, i tu rów- transformacji z edukacji konwencjonalnej do edu- nież możliwe są komplikacje; kacji online. Za nami przecież dopiero pierwsze • opcjonalnie – katastrofa w trakcie, czyli naj- „wylatane” godziny. częściej zerwanie połączenia. Aleksander Cywiński

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 21 Lęk wysokości przygotowania nauczycieli akademickich do kształcenia online jako przeciętny?). Wstępne Sytuacja podmiotów edukacji akademickiej intuicje wskazywały na lęk. Na „lęk przed lotem w pandemii niewątpliwie spełnia warunki sytuacji w nieznane” (nawiązanie do reﬂ eksji Aleksandra trudnej, w której pojawia się przeszkoda na drodze Cywińskiego w niniejszym tekście). do realizacji celów, co oznacza zakłócenie struk- Kolejne intuicje w tej refleksji kierowały tury normalnego funkcjonowania. Jak twierdzi moją uwagę w stronę podmiotów, którym studenci Wiesław Łukaszewski, sytuacja trudna prowadzi przypisują odpowiedzialność za edukację akade- zwykle do pewnego konﬂ iktu pomiędzy zadaniem micką online w warunkach pandemii. Sytuacja realizowanym przez podmiot(y) a jego (ich) poten- społeczna, nacechowana nowością, generuje wiele cjałem i warunkami do wykonania tego zadania7. nowych oczekiwań wobec siebie samego, a przede Cechą szczególną tej sytuacji jest także jej wszystkim wobec partnerów relacji i okoliczności „nowość”. Nigdy wcześniej z takimi okolicznoś- jej towarzyszących. Rodzi wiele pytań o to, czy ciami spełniania zadań edukacyjnych nie mieli- sprostamy nowym wymaganiom? Kto nam w tym śmy do czynienia, nie znamy ich. Każda z takich pomoże? Kto jest za to odpowiedzialny? Lęk ge- „nieznanych”, nowych sytuacji rodzi zupełnie nerowany taką sytuacją i towarzyszące mu pyta- naturalne dla niej obawy i lęki o możliwość wy- nia przynoszą potrzebę ocen. Ocenie podlegają konania założonych celów i zadań edukacyjnych. własne kompetencje w zakresie poradzenia sobie Tworzy także konieczność, a zarazem nadzieje z nowością sytuacji, a także kompetencje osób, i szanse (by sformułować nowe cele, by zyskać które czynimy odpowiedzialnymi za realizację nowe kompetencje, doświadczenia) na poszuki- wspólnych zadań. wanie nowych rozwiązań, którymi nie posługiwa- Analiza wyników naszych badań wskazuje, liśmy się dotychczas w znanych nam sytuacjach że studenci oceniają poziom swoich kompeten- edukacyjnych w kształceniu akademickim. cji w zakresie przygotowania do uczestnictwa Pojawiające się nowe rozwiązania w kształ- w kształceniu zdalnym jako zdecydowanie prze- ceniu (wciąż mało znane, w pewnym sensie obce, ciętny. Warto zadać pytanie: kogo postrzegają a może i niechciane czy postrzegane jako na- jako podmioty odpowiedzialne za realizację zadań rzucone) mogą być przez podmioty edukacyjne edukacyjnych w czasie pandemii? Liczne rozmo- interpretowane i oceniane jako sprzyjające bądź wy ze studentami, właśnie w tym czasie, w rela- niesprzyjające spełnianiu wspólnych zadań, a to cjach zapośredniczonych medialnie, pozwalają generuje różne emocje. Sytuacja edukacji akade- zauważyć, że odpowiedzialną za edukację (za re- mickiej w pandemii najbliższa się wydaje być sy- alizację celów, zadań, organizację jej warunków) tuacjom deprywacji i przeciążenia (uwzględniając czynią przede wszystkim uczelnię. Sami korzy- także bardzo istotny kontekst świadomości pod- stają być może w tym momencie z prawa do mo- miotów edukacji w zakresie zagrożenia zdrowia, ratorium psychospołecznego. A odpowiedzialna a nawet życia, który nie pozostaje bez znaczenia za ich edukację uczelnia to także ich nauczyciele. dla sytuacji edukacyjnej), którym towarzyszy W sytuacji nowej i trudnej wymagania studen- spory poziom lęku9. tów wobec nauczycieli akademickich wzrastają. I to właśnie z lękiem związane były moje Tak jak rośnie również poziom przypisywanej im pierwsze asocjacje wynikające z podjęcia próby przez studentów odpowiedzialności za edukację. odpowiedzi na pytanie postawione we wstępie na- Wymagania odpowiedzialności i ich konfronta- szego tekstu (dlaczego studenci oceniają poziom cja z rzeczywistością edukacyjną, z codziennymi

22 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 doświadczeniami podczas zajęć prowadzonych do naprawdę szeroko pojętych zmian w społe- online w naturalny sposób generuje oceny. Cza- czeństwie i nauczaniu akademickim, podczas gdy sami także bardziej surowe czy też nieadekwatne. technologia potwierdziła w wielu wypadkach, że Jak jest w tym analizowanym przez nas przy- to, co było brane za oczywiste w szkoleniu aka- padku? Trudno jednoznacznie stwierdzić – sprawa demickim, staje się nagle wyzwaniem dokładnie wydaje się być zdecydowanie bardziej skompliko- takim samym w swoim wymiarze, jak otaczające wana. Wiem natomiast, że próbujemy nieustannie uczelnie zmiany społeczne. doskonalić nasze kompetencje w zakresie prowa- Nie jest dla nikogo niespodzianką, że nauczy- dzenia kształcenia online. Czasami nasza mniej- ciele akademiccy są ludźmi – tak jak ich studenci. sza sprawność w tym zakresie spowodowana jest W momencie kiedy COVID-19 stał się rzeczywi- również niedostatkami sprzętu, którym dyspo- stością, przygotowanie społeczeństwa do edukacji nujemy. Stwierdzam to z perspektywy własnych i innych interakcji przez internet było w powija- doświadczeń pracy zdalnej wyłącznie przy użyciu kach. W większości wypadków uczelnie dostały telefonu komórkowego, bo tylko system w moim zaledwie 24, może 48 godzin, żeby przenieść za- telefonie spełniał wymagania stawiane przez jęcia na tryb online. Nie było czasu na daleko- programy wykorzystywane do kształcenia zdal- siężne plany, na dyskusje, na ustalanie strategii nego – moje komputery sobie z tym nie radziły. czy też zastanowienie się nad skutkami tego, co Oceniając moje wielowymiarowe doświadczenia się stanie rzeczywistością już jutro. Pytania doty- w sytuacjach edukacyjnych w czasie pandemii, czyły tylko jednego: uczymy, czy nie uczymy? Czy stwierdzam, że wiele się nauczyłam wspólnie dany kierunek studiów może być kontynuowany z moimi studentami i od moich studentów. Wiele w trybie online, czy nie? Pytania te były i są cały wspólnych „lotów” edukacyjnych (także w niezna- czas zadawane w kontekście naszego codziennego ne) jeszcze przed nami i najważniejsze jest to, by życia. Ludzie tracą pracę, wskaźniki zakażeń idą wierzyć w nasz wspólny potencjał do uczenia się w górę, a nauczyciele i uczniowie nie zawsze mają przez całe życie i wzajemnie od siebie. dostęp do najnowszych technologii, nie mówiąc Lidia Marek o szkoleniu. Nikt, na dobrą sprawę, do dzisiaj nie wie, kiedy i jak pandemia się skończy, a na pytanie, czy nauka w trybie online się sprawdzi, wciąż Wyjątkowa mobilność szukamy odpowiedzi. Jakie więc będą następne kroki? Co robić Martin Heidegger zauważył już dawno, że tech- dalej, aby już w następnym roku akademickim, nika nie jest zjawiskiem neutralnym10. Technika który dla uczelni w Stanach Zjednoczonych za- obnaża naturę ludzką i tylko powiela to, co już czyna się w sierpniu, studenci byli przekonani, że jest i tak oczywiste w społeczeństwie. W podob- w trybie online mogą się uczyć tak samo jak w tra- ny sposób John Dewey wskazał, że edukacja jest dycyjnych klasach, a nauczyciele mieli świado- funkcją całego społeczeństwa11. Zmiana w spo- mość, że efektywność ich nauczania nie ucierpi? łeczeństwie jest więc odzwierciedleniem zmian Z tych kontekstów wybrałem trzy zagadnie- w aulach wykładowych, a zmiany w technologii nia, które wydają się mieć największy potencjał do stosowanej w nauczaniu będą zmianami odzwier- dalekosiężnych zmian i ulepszeń w szkolnictwie ciedlającymi zmiany społeczne. COVID-19 i zwią- wyższym. Są to: infrastruktura uczelni, egzaminy zana z pandemią integracja technologii w proce- i szkolenie zarówno nauczycieli, jak i studentów sach pedagogicznych stały się nagle wyzwaniem z zakresu korzystania z technologii.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 23 Infrastruktura uczelni – to chyba najważniej- nia studentów. W obecnej sytuacji, gdy studenci szy aspekt zmian, jakich możemy się spodziewać, siedzą przed kamerkami internetowymi, i przy nie jak tylko wrócimy do budynków szkolnych, auli zawsze najlepszej jakości połączeniu, zarządza- i klas przystosowanych do tradycyjnych sposobów nie testowaniem staje się bardzo problematyczne. nauczania z nauczycielem pośrodku klasy i ucznia- Coraz popularniejsza staje się ewaluacja formami w ławkach. Jeżeli COVID-19 pozostanie z nami tywna, polegająca na częstszym egzaminowaniu na dłużej, możliwe jest, że wiele z tych budynków mniejszych partii materiału – dzięki temu studen- będzie musiało być dostosowanych do mniejszej ci wiedzą, czego się uczyć, ale bez wywoływania liczby studentów w salach wykładowych. Możli- dodatkowego stresu formalnymi egzaminami. we jest również, że będą tworzone kierunki, które Wykazanie kompetencji, a nie tylko wskazanie może nigdy nie wrócą do klas z czterema ścianami. poprawnej odpowiedzi na teście, wydaje się być Od końca lat 90. wiele uczelni na całym świecie o wiele bardziej efektywnym sposobem sprawdza- udowadnia, że uczenie się w trybie online nie tylko nia zdobytej wiedzy. nie jest gorsze, ale umożliwia dostęp do edukacji Obydwie grupy – i nauczyciele akademiccy, tam, gdzie ten dostęp nie zawsze był możliwy. i ich studenci będą musieli się wykazać wyso- Największą jednak zmianą, jakiej można się kimi umiejętnościami w operowaniu sprzętem spodziewać, przynajmniej w istniejącej struktu- elektronicznym, jak też zapewnić sobie dostęp rze szkolnictwa wyższego, wydaje się zupełnie do dobrego sprzętu i szybkiego połączenia inter- nowe rozumienie przemieszczania się studentów netowego. Tworzenie małych grup uczestniczą- z uczelni do uczelni w poszukiwaniu przedmio- cych w zajęciach skoncentrowanych na dokładnie tów do studiowania, lepszych nauczycieli, czy też określonych kompetencjach może być rozwiąza- szybszego spełnienia wymogów danego kierun- niem pozwalającym nauczycielom akademickim ku studiów. Geograﬁ czne i tradycyjnie rozumia- podnieść kwaliﬁ kacje w zakresie poszczególnych ne granice szkoły przestają istnieć. W internecie przedmiotów, których uczą, a studentom przy- głównymi ograniczeniami są wydajność elektro- nieść konieczne dla nich interakcje z rówieśni- nicznego sprzętu studenta, tradycyjna biurokracja kami. Pomimo że komunikatory i programy do i niechęć do nauki na odległość. Tradycyjne insty- porozumiewania się przez internet istniały już tucje szkolnictwa wyższego będą musiały znaleźć od dawna, tradycyjne nauczanie, szkolenie na- własną tożsamość w świecie przepełnionym róż- uczycieli czy nawet rozmowy zarządów szkół nego rodzaju szkoleniami online. W Stanach Zjed- wyższych zawsze odbywały się twarzą w twarz, noczonych, gdzie przemieszczanie się studentów w auli wykładowej lub sali konferencyjnej. Teraz z uczelni do uczelni jest czymś normalnym, zarząd szkolenie może się odbywać na odległość, nie tylko każdego uniwersytetu, żeby przetrwać, będzie już dlatego, że może to przynieść jakieś korzyści, musiał przeanalizować, co sprawi, że dany pro- ale że jest to po prostu konieczne. Nic nie stoi gram nauczania będzie na tyle wyjątkowy, żeby więc na przeszkodzie, żeby nauczyciele z wielu przyciągnąć studentów, którzy wcześniej nawet różnych uczelni pomagali sobie na odległość, bez nie wiedzieli o jego istnieniu. wychodzenia z domu. Jednak należy pamiętać, że Tradycyjne modele testowania i egzamino- konieczne jest stworzenie struktur, które wspie- wania studentów też mogą ulec dużym zmianom. rałyby taki styl szkolenia. Sposoby egzaminowania przed pandemią wy- COVID-19 wywołał sporą dawkę frustracji. magały obecności nauczyciela akademickiego, Wielu nauczycieli wyrażało swoje niezadowolenie a często nawet pomocnika – w celu kontrolowa- z powodu własnego nieprzygotowania do naucza-

24 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 nia przez internet. W tym samym czasie studenci opór. Sytuacja kryzysowa opór wzmaga lub mini- zaczęli zadawać sobie pytania, czy edukacja, którą malizuje. W takiej sytuacji odwołuję się do katego- otrzymują, jest takiej samej jakości jak zajęcia rii „zaufania”, a raczej różnych rodzajów zaufania, prowadzone w tradycyjnych salach wykładowych. które nabrały szczególnego znaczenia w trudnym Pytanie, czy studenci myślą o swoich nauczycie- dla wszystkich stron czasie. Pozwolę sobie przy- lach lepiej lub gorzej tylko na postawie zmiany wołać te, które z powodu mojego zaangażowania sposobu nauczania, byłoby ciekawym tematem do w edukację akademicką uznałam za znaczące. dalszych badań. W końcu nauczyciele, tak jak ich Jest to przede wszystkim: zaufanie osobiste studenci, muszą przystosować się do nowej rze- – ufam, że pozytywnie zrealizuję swoje obowiązki czywistości, a to wymaga czasu. Warto porównać wynikające z bycia w społeczności akademickiej; wyniki naszego badania z innymi, wcześniejszymi zaufanie pozycyjne – ufam, że nauczyciele przy- badaniami na temat opinii studentów o przygo- gotują mnie (z pozycji studenta) do zrealizowania towaniu ich nauczycieli do nauczania w czasach i zaliczenia przedmiotu; ufam, że władze uczelni przed COVID-19. Czy na pewno te wyniki były zrobią wszystko, aby umożliwić mi (z pozycji na- zdecydowanie lepsze? uczyciela) przeprowadzenie przedmiotu zgodnie Jarek Janio z planem pracy; zaufanie technologiczne – ufam, że poradzę sobie z programem i sprzętem do edukacji online; zaufanie instytucjonalne – ufam, że O zaufaniu uczelnia sprosta wyzwaniom kształcenia online12. Są to także wspomniane różne rodzaje oporu W swojej refleksji nad kształceniem w trakcie przed kształceniem online, które z kolei są wa- pandemii COVID-19 na uczelniach wyższych runkowane wewnętrznymi i/lub zewnętrznymi odniosę się do pojęć „zmiana” i „zaufanie”. Są to barierami przed zmianą, w szczególności: ba- kategorie, które wyznaczyły moją próbę odpowie- riery emocjonalne, intelektualne, percepcyjne, dzi na pytanie: „dlaczego studenci nisko ocenia- środowiskowe, a także kulturowe. Wydarzenia, ją przygotowanie nauczycieli akademickich do które w stanie pandemii COVID-19 wyzwalały kształcenia online?” (poziom wysoki deklaruje nie tylko emocje na wewnętrzne stany odczu- 4,42%, bezpieczny przeciętny poziom wybrało wania, związane ze zdrowiem czy zagrożeniem, 43,36% studentów). ale także budziły reakcje społeczne mające swoje Okazjonalne doświadczanie zajęć z użyciem odzwierciedlenie w interakcjach z otoczeniem, cyfrowych mediów miało miejsce, ale nie na taką a w omawianym wypadku otoczeniem poszerzo- skalę, jak nastąpiło to po 12 marca 2020 roku, na nym. Zachowania innych ludzi wpływały na nas, co w swojej wypowiedzi zwraca uwagę także Jarek a z powodu oddziaływania społecznego w warun- Janio. I jest ona szczególnie cenna, gdyż okazuje kach izolacji częściowej lub całkowitej pojawiały się, że nie tylko my, Polacy, zapatrzeni w ame- się liczne emocje13. rykański porządek edukacji, w trakcie kryzysu Pierwsze badania, jakie prowadziłam w roku mamy podobne obserwacje. 2007 wśród nauczycieli języka polskiego w 12 W czasie pandemii cała społeczność akademi- szkołach ponadgimnazjalnych w Polsce, pokazały cka została „zmuszona” do przejścia z kształcenia uczucia strachu, niepokoju, kiedy wprowadzono w murach uczelni na formę zdalną, z użyciem cyfro- wymagania dotyczące stosowania mediów cyfrowych mediów, nazywaną przez podmioty edukacji wych na zajęciach przedmiotowych. Nauczyciele akademickiej „kształceniem online”. Przymus rodzi mieli przeświadczenie konieczności wprowadze-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 25 nia komputera i internetu na swoje zajęcia, a jed- Jaka jest wiarygodność wobec edukacji online na noczesnie odczuwali strach, że uczniowie będą uczelni wyższej w okresie COVID-19? od nich lepiej przygotowani do obsługi sprzętu. Jeżeli przyjmiemy, że w akcie zaufania zmniej- Wielu z nich, chcąc uniknąć napięcia, rezygnowa- sza się złożoność aktów kształcenia, to w wyniku ło z lekcji z zastosowaniem mediów cyfrowych. zaufania podmiotów edukacji do siebie nawza- Nauczyciele przejawiali lęk społeczny (opór) jem to kształcenie stanie się subiektywnie prze- przed zmianą, wywołany szeregiem barier14, który widywalne. To oznacza, że w akcie kształtowania wyrażał się werbalną gotowością wykonania okre- zmiany na przykład nauczyciel, który nie widzi, ślonego zadania dydaktycznego, przy jednoczes- a jedynie słyszy studenta – oceni go sprawiedliwie. nym powątpiewaniu w to, czy uda im się przeka- Nauczyciel jest przekonany, że student sumiennie zać wymagane programowo treści. Zmiana weszła wypełni swoje obowiązki. Podobnie władze uczel- w życie, a zaufanie do zmiany stało się fundamen- ni w akcie kształtowania zmiany będą przekonane, talnym wyznacznikiem przyjęcia postawy wobec że nauczyciel podchodzi do kształcenia z pełnym zmiany oraz oceny efektów zmiany. przekonaniem wypełniania swoich zawodowych W niniejszym rozważaniu, mając w pamięci obowiązków. Zaufanie działa jako ﬁ ltr percepcji, wcześniejsze badania i poczynione przez lata ob- to w niej upatruję szybkie wprowadzenie zmiany, serwacje w szkołach w wielu krajach kulturowo, szczególnie, kiedy jest ona konieczna z uwagi na ekonomicznie, religijnie, politycznie różnych, skła- sytuację kryzysową. niam się ku temu, że na ocenę kształcenia online Reasumując: dlaczego tak ważne jest zaufanie przez studentów, ale i także przez nauczycieli podmiotów edukacji? Otóż zaufanie jest podstawo- akademickich, miało olbrzymie znaczenie zaufa- wym rodzajem kapitału społecznego w rozumienie, które można nazywać aktem kształtowania niu: norm, wartości i sieci wzajemnych zależności, zmiany. Relacje pomiędzy instytucją edukacyjną umożliwiających efektywne wspólne działanie18. (uczelnią) a podmiotami edukacji (studentami) po- Tam gdzie jest zaufanie, jest więcej możliwo- wstają w wyniku zmiany, aktywnie się kształtują15. ści doświadczania i działania, a także możliwe Z jednej strony nie ma ogólnych czynników, które jest szybkie dostosowanie warunków do zmiany. przewidywałyby rozwój lub brak rozwoju zaufania Kształtowanie zaufania podmiotów edukacji w re- dla wszystkich osób (nauczycieli i studentów) we lacjach do siebie jest tym czynnikiem zmiany, który wszystkich sytuacjach16. Z drugiej strony to zaufa- warunkuje jej powodzenie. Zaufanie do kształcenia nie jest tym czynnikiem, które służy zmniejszaniu online nie jest incydentalne. Jest swoistym zakła- „złożoności” zmiany i „oporu” przed zmianą. Klu- dem podmiotów edukacji uczestniczących w tym czowa będzie tutaj wiarygodność adresata zaufa- kształceniu, w zakresie przyszłych działań eduka- nia, czyli uczelni wyższej17. cyjnych mających odzwierciedlenie między innymi Podążając tropem Niklasa Luhmanna – za- w ocenie efektów kształcenia19. Warto zatem dbać ufanie do edukacji online nie jest doświadcza- o zaufanie w edukacji bezpośredniej, aby zaufanie niem przeszłości. To informacje, jakie posiada- w edukacji online było możliwe, a zmiana kształ- my o kształceniu online z przeszłości, wyznaczyły cenia w kryzysie, i to nie tylko w okresie pandemii, relacje edukacyjne nauczyciel – student w okresie mniej „dokuczliwa”, bo nawet w obliczu zupełnie pandemii COVID-19. Należałoby zatem zadać nowej, nieznanej sytuacji dotychczasowe zaufanie w tym momencie kolejne pytania: jakie informa- stanie się punktem zrozumienia i przyspieszenia cje o kształceniu online posiadają studenci, a jakie przyjęcia zmiany. nauczyciele i pracownicy administracji uczelni? Elżbieta Perzycka

26 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Człowiek rozproszony Uważam, że w tak postawionych problemach badawczych gubimy istotę rzeczy. A w istocie idzie Wyniki przeprowadzonego sondażu po całkowi- tu o alfabetyzację funkcjonalną homo interneticusa, tym przejściu na kształcenie zdalne (w związku czyli współczesnego człowieka stale podłączone- z pandemią COVID-19) pokazały, iż przed edu- go do sieci, którym jest i nauczyciel akademicki, kacją stoi prawdziwie trudne wyzwanie: jak od i student. Wynikają stąd trzy zasadnicze zjawiska, tradycyjnie rozumianej alfabetyzacji przejść do al- których zrozumienie umożliwi prowadzenie (nie fabetyzacji funkcjonalnej człowieka nowej gene- wprowadzenie) edukacji zdalnej w sytuacji mniej- racji, tak zwanego homo interneticusa, który wierzy szego lub większego ograniczenia kontaktów spo- jedynie w moc swojego smartfona podłączonego łecznych w świecie realnym – ﬁ zycznym. do sieci i jak dotąd pozostaje zadowolonym anal- 1) Do świata wirtualnego homo interneticusa, fabetą funkcjonalnym?20 w którym na co dzień żyje, dołączyło kształce- Biorąc pod uwagę określenia pojawiające nie w szkole wyższej, a więc równie niepewne, się już w różnych publikacjach, można stwier- jak wszelkie zasoby wiedzy internetowej – za- dzić, że homo interneticus to nowa forma ewolucji jęcia powinny być prowadzone z uczelni, przy człowieka, której podstawą jest wysoki stan jego ograniczonym (względami bezpieczeństwa) wirtualnych (a więc pozornych) zdolności komu- udziale studentów. Zapobiegnie to utracie nikacyjnych, a fundamentem głównych funkcji tożsamości studenckiej, czyli zaniku poczucia życiowych jest podłączenie do sieci21. Brak połą- związku z uczelnią, bycia studentem – a tylko czenia nie tylko utrudnia, ale wręcz uniemożliwia odbiorcą niepewnych komunikatów mających jego funkcjonowanie w każdym wymiarze: osobi- „sterować” uczeniem się. Utrata tożsamości stym, społecznym i zawodowym. ucznia/studenta jest pierwszym krokiem do Okazało się, iż edukacja (nie tylko na pozio- analfabetyzmu funkcjonalnego. mie wyższym) jest tą dziedziną ludzkiej działalno- Uzasadnienie. Homo interneticus ma inną ści, szerzej kultury, która nie może być przeniesio- mentalność niż człowiek poprzednich epok kul- na w całości (a śmiem twierdzić, iż może tak się turowych, ponieważ znacząco przeobraził się stać tylko w niewielkiej części) na poziom komu- sposób jego porozumiewania się. Umiejętność nikatorów internetowych. Dzieje się tak dlatego, komunikacji zawsze jest kluczowym elementem że kształcenie oparte jest wyłącznie na spotkaniu kultury, w tym kształcenia. Gdy zmienia się tryb nauczyciela z uczniem, i dodajmy – spotkaniu rze- komunikacji, zmienia się także kultura, w tym czywistym, realnym, ﬁ zycznym… I nawet doraźnie uczenie się. Wszystko, co homo interneticus ma konieczne przeniesienie tychże spotkań na płasz- wykonywać, za każdym razem robi za pomocą 10 czyznę internetową kończy się klęską (co pokazu- palców na klawiaturze. Przy tym ma poczucie nie- ją wyniki badań). Oczywiście z punktu widzenia ograniczonej wiedzy, pamięci, czasu i przestrzeni. studentów do kształcenia wirtualnego to właśnie To dlatego, że internet nie zna odległości – w sieci nauczyciele nie są przygotowani (a do czego mienie istnieje relacja przestrzenna, a nawet czasowa. liby być przygotowani?) i nie mają kompetencji Współczesny człowiek kieruje się w swoim dzia- (a jakie mieliby mieć kompetencje?). Podobnie łaniu uwagą mimowolną, ponieważ w wirtualnym gdybyśmy zapytali nauczycieli, okazałoby się, iż świecie ludzi umieszcza się w osobistej perspekty- to studenci nie są przygotowani do uczenia się wie, która często różni się diametralnie od innych sieciowego (tu można postawić podobne pytanie, perspektyw. Jego wiedza jest nieokreślona, gdyż czyli do czego?) i nie mają kompetencji (jakich?). w świecie wirtualnym informacja aktualizuje

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 27 się na bieżąco (w sposób ciągły i permanentny), Uzasadnienie. Zjawisko to jest bezpośrednio pojawia się tak zwana pozorność wiedzy, która związane z upowszechnieniem urządzeń mobil- jest podstawą kultury upozorowanej. Dominuje nych i rozwojem serwisów społecznościowych. przekonanie, że to, co wiesz dziś, jutro może się Badacze szacują, że zjawiskiem tym może być zmienić. Podstawą określania tożsamości jest dotkniętych nawet 70% dorosłych z krajów roz- nieokreśloność wynikająca z ciągłej zmienności winiętych, stale korzystających z sieci. czasu i miejsca. Właśnie to zjawisko utrudnia, Podstawowe powody pojawienia się zjawiska a w dalszej perspektywie uniemożliwi kształce- FOMO są następujące: nie zdalne, stąd konieczny jest powrót do pod- • portal społecznościowy (jak Facebook) schlebia stawowych form kształcenia instytucjonalnego, ego internauty, człowiek czuje, że jest wśród choć w zmodyﬁ kowanej mieszanej formie. swoich: miłych i inteligentnych ludzi; Elektroniczna baza współczesnej kultury jest • w internecie jest gotowość do udzielenia wszel- niezmaterializowana instytucjonalnie, ponieważ kich odpowiedzi; ludzie mogą zarządzać nią przez internet, dlatego • a jeśli się nie zagląda do internetu, pojawiają nie trzeba robić notatek, wydruków, a spotkania się tęsknota i niepokój. osobiste, konieczne w świecie realnym, w świecie Dlatego homo interneticus ciągle coś sprawdza wirtualnym są zbędne. A w kształceniu spotkanie w telefonie i laptopie, przez co nie potraﬁ skupić się nauczyciela z uczniem/studentem jest niezbędne. na uczeniu się i pracy. To go wykańcza i przygnębia 2) Homo interneticus (a więc student i nauczyciel w takim stopniu, że w skrajnych przypadkach może akademicki) ciągle boi się, że coś go ominie, to- stać się konieczne zgłoszenie się do psychiatry – warzyszy mu stałe poczucie dyskomfortu wyni- z nerwicą i depresją. Nawet w chwili odpoczynku, kające z obawy przeoczenia ważnej informacji, relaksu, gdy homo interneticus zamawia kawę, kła- szansy na doświadczenie czy nawiązanie inter- dzie na stoliku gazetę i telefon... I nie skupia się akcji społecznej. Lęk przed wykorzystaniem ko- na tym, co wokół niego się dzieje, nie rozmyśla – munikatorów internetowych, który deklarowali ogarnia go pustka, chaos: sięga po kawę, zerka na badani, wynikał prawdopodobnie z tego właśnie gazetę, ale zaraz bierze do ręki komórkę. Odstawia faktu, iż ta zarezerwowana wyłącznie do kon- kawę, ale potem znów po nią sięga, przeglądając taktów rzeczywistych dziedzina życia będzie równocześnie Facebooka. Gazeta leży nietknięta również poddana efektowi FOMO22, który jest – i wtedy czuje niepokój, że jej nie czyta, choć powi- charakterystyczny dla sieci społecznościowych nien. Więc zerka na tytuł i dalej szpera w komórce... (czyli koleżeńskich, plotkarskich). Kształcenie W telefonie nic się nie dzieje, ale on i tak czuje jest zawsze oparte na komunikacji dziejącej strach, gdy tego nie sprawdzi. się w konkretnym miejscu i czasie (w mitologii W taki oto sposób pierwszym krokiem do greckiej herosowi Akademosowi poświęcono analfabetyzmu funkcjonalnego jest rozproszenie specjalnie założony gaj, jako miejsce debat (rozedrganie) poznawcze. Przecież w sieci dzieje uczonych – uczenia się, co świadczy o tym, iż nie się tyle ważnych i ciekawych rzeczy, że wręcz może to być miejsce przypadkowe; dla uczenia trudno obyć się bez stałego jej monitorowania, się ważna jest jedność miejsca, czasu i akcji, tak klikania, dopisywania swoich komentarzy, po- powstała Akademia Platońska). Rozproszenie kazywania siebie, swojego życia właśnie „tam”. poznawcze oparte na lęku przed tym, że coś Homo interneticus z syndromem FOMO nie jest ważnego dzieje się poza „akademią”, to drugi w stanie skupić się na jednym wątku, jednej hi- krok do analfabetyzmu funkcjonalnego. storii – świat wirtualny toczy się wielowątkowo,

28 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 a wszystkie trzeba przecież śledzić, przeskakiwać Już przed pełnym kształceniem zdalnym z tematu na temat, być na bieżąco. współczesna szkoła zupełnie nie radziła sobie Stąd każda praca ze studentami na bazie z tym zjawiskiem, skoro w licznych sondażach komunikatora internetowego oparta jest na roz- młodzi dorośli, zwykle legitymujący się maturą, proszeniu poznawczym, a przecież kształcenie to ujawniali rażące braki w wiedzy i erudycji. Z jednej stałe skupienie poznawcze oparte na uwadze do- strony w zależności od przyjętego modelu progra- wolnej, czyli kierowanej świadomie przez uczący my nauczania trzymają się obiektywnej, uznanej się podmiot. i uzasadnionej narracji (merytorycznej popraw- 3) Rozproszenie poznawcze, które ujawnił ności), z drugiej zaś – uczniowie na bieżąco są COVID-19 w uczeniu się akademickim, prowa- uczestnikami tej samej narracji występującej dzi do sytuacji, w której studenci i nauczyciele w sieci subiektywnie (prawda obiektywna została akademiccy nie wiedzą, co w treściach kształce- zastąpiona prawdą subiektywną – prawdziwe jest nia jest ważne. Zanik ujednoliconego systemu to, co uznałem za takie w momencie kliknięcia: to, wiedzy jest trzecim krokiem do analfabetyzmu co mi się w tym momencie spodobało). Pandemia funkcjonalnego. COVID-19 spowodowała, iż dominująca stała się Uzasadnienie. Naturalnym następstwem narracja internetowa. rozproszenia poznawczego jest zanik wartości Kształcenie zdalne ujawniło brak kompetencji wiedzy sensu stricto, a co za tym idzie – zanik ro- krytyczno-kreatywnych zarówno po stronie stu- zumienia, umiejętności wiązania faktów, budowa- dentów, jak i nauczycieli akademickich, a przez to nia zindywidualizowanej i spójnej wewnętrznie zasadniczą trudność pełnego kształcenia w świecie oraz zewnętrznie narracji świata. Przecież w sieci wirtualnym, w którym istnieje wielość równole- liczą się dosłowność i atrakcyjność przekazu in- głych i równoważnych narracji kulturowych. formacji mierzone liczbą kliknięć („lajków”), Wojciech Walat a w kształceniu tak nie jest. Od dawna było wiadomo, że samo uczenie się faktów, zdobywanie podstaw wiedzy jest nie- Odmienne kompetencje zwykle trudne we współczesnej szkole ze względu na to, że dla uczniów/studentów podstawowym Poszukując odpowiedzi na postawione pytanie – źródłem wiedzy – i wyrocznią co do jej prawdzi- dlaczego badani studenci najczęściej wybieraną wości – jest internet. A tam wszystko ułożone odpowiedź wskazującą na „przeciętny” poziom zostało nie według logicznej zależności, struktur przygotowania nauczycieli akademickich do na- hierarchicznych, ale na zasadzie swobodnych sko- uczania online? – do wskazanych już (znaczących jarzeń hipertekstowych: hasło „1492” w internecie i trafnych) wyjaśnień, można dodać uzasadnienia to zarówno odkrycie Ameryki przez Krzysztofa uwypuklające element odwiecznego konfl iktu Kolumba, jak i tytuł fi lmu: 1492. Wyprawa do raju. pokoleń, wyrażony przeciwstawieństwem: „My” I w zależności od tego, na jaką wiadomość się klik- (uczniowie/studenci) i „Oni” (nauczyciele). Prze- nie, taka będzie odpowiedź na pytanie: „Z czym ci prowadzone badania własne i analizy środowi- się kojarzy rok 1492?”. W drugim wypadku wiedza ska edukacyjnego, uformowanego pod wpływem historyczna sprowadzi się do fabuły fi lmu. Przy gwałtownych przemian technologicznych, zgod- czym linków hipertekstowych do fi lmu jest zde- nie z przewidywaniami, zobrazowały pewien cydowanie więcej i są one atrakcyjniejsze, gdyż rozdźwięk między potrzebami, oczekiwaniami, zawierają ilustracje i kolejne fi lmy. aspiracjami podmiotów edukacji, uczniów i na-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 29 uczycieli23 – co w czasie pandemii COVID-19 Zatem w samoocenie nauczycieli najczęściej od- mogło nabrać szczególnego wymiaru. najdujemy wskazania na „przeciętność”, zarów- Studenci to pokolenie należące do kręgu kul- no w odniesieniu do posiadanych wiadomości turowego osób, które na podstawie wspólnej sytu- i umiejętności w zakresie nowoczesnych źródeł acji historyczno-społecznej wykazują podobień- informacji (stosowania cyfrowych instrumentów stwo kompetencji, postaw, motywacji, nastawień w rozwiązywaniu zadań informacyjnych: w pro- i systemów wartości – zgoła inne, w porównaniu cesie poszukiwania, porządkowania, selekcjono- czy odróżnieniu, od pokolenia ich nauczycieli. wania, przechowywania, tworzenia i udostępnia- To do młodych ludzi („nowego ucznia” ery ICT, nia informacji cyfrowych), jak i podejmowanych czyli technologii informacyjno-komunikacyjnych) w praktyce działań (aplikowania narzędzi ICT: odnoszone są, odpowiednio do technologicznych sprzętu teleinformatycznego, oprogramowania, przemian, różne określenia – takie jak: Video Kids, technologii internetowych, multimedialnych Net Generation, Google Generation, MyPod Genera- materiałów dydaktycznych). Zatem wydaje się, tion, @Generation, Screeny Generation itd. – wska- że zdiagnozowany „przeciętny” poziom przygo- zujące wprost na ich kompetencje informatycz- towania nauczycieli akademickich trafnie opisuje ne i informacyjne. Niejako z deﬁ nicji/założenia rzeczywistość, praktykę nauczania online. reprezentowany poziom kompetencji cyfrowych Na omawiany „przeciętny” poziom pewien młodego pokolenia (digital natives) jest wyższy od obraz rzuca także ustalony wyraźny związek kompetencji przedstawicieli pokoleń starszych (r 0,71, r2  0,50) pomiędzy poziomem kompe- (digital immigrants), ponieważ ten świat (wirtual- tencji informacyjnych (wynikami sfery poznawczej na przestrzeń) należy do nich. Stąd zapewne uzy- nauczycielskich osiągnięć) a poziomem wykorzysty- skane w badaniu odpowiedzi studentów: moje wania nowoczesnych narzędzi ICT (adekwatnymi przygotowanie do uczenia się za pośrednictwem zachowaniami w dziedzinie praktycznej)26. Tak więc metod i narzędzi ICT jest na wyższym poziomie reprezentowany kompetencyjny poziom – tu: (za) niż przygotowanie do nauczania online nauczy- niski – ma bezpośredni wpływ na podejmowanie cieli akademickich. – tu: na (za)niskim/„przeciętnym” poziomie – dzia- Sami też nauczyciele24 (w tym i akademiccy25) łań w praktyce edukacyjnej, a w dobie pandemii nie mają zbyt wygórowanego zdania na temat COVID-19 – przejawianie aktywności zapośredni- własnych kompetencji informacyjnych i podej- czonej narzędziami online. To też kwestia odczu- mowanych działań na rzecz wdrażania narzędzi wanych potrzeb i motywacji, ukierunkowanych na ICT w swojej pracy. Uzyskane wyniki ujawniły, że wspólny edukacyjny cel. Na ile on jest „wspólny”? poziom kompetencji informacyjnych nauczycie- Zasadnicze powody, dla których nauczyciele li w większości (81,6%) można było określić jako w swojej praktyce wykorzystują narzędzia ICT, średni (połowa badanej grupy) lub wysoki (prawie tkwią w: 1) usprawnianiu i upraktycznianiu po- trzecia część nauczycieli). Świadczyć to może dejmowanych zawodowych dział ań (korzyściach o ogólnie dostatecznym i dobrym przygotowaniu dla nauczyciela); 2) dużych możliwościach uprak- nauczycieli do rozwiązywania zadań w zakresie tyczniania i uskuteczniania procesu nauczania operowania informacją. Podobnie też poziom ko- i uczenia się (proﬁ tach dla nauczyciela i ucznia); rzystania przez nauczycieli z nowoczesnych metod 3) docenianiu ICT jako narzędzia, uniwersalne- i narzędzi ICT w większości (83,2%) możemy okre- go i praktycznego instrumentu do różnorakich ślić jako średni (dokładnie połowa badanych osób) podejmowanych prac (w walorach cyfrowych na- lub wysoki (trzecia część analizowanej grupy). rzędzi)27. Z kolei dzieci i młodzież w tym wzglę-

30 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 dzie wymieniają najczęściej motywy tkwiące w: Reasumując, rozbieżność sądów studentów 1) działaniach ukierunkowanych na operowanie na temat przygotowania nauczycieli akademi- informacją, głównie w zakresie jej pozyskiwania ckich do nauczania online (poziom „przeciętny”) i weryfi kacji oraz źródle pozyskiwania gotowych i przygotowania własnego/studentów do ucze- prac i materiałów; 2) aktywności obejmującej ko- nia się w sieci (poziom wyższy) może wynikać munikowanie się, w tym narzędziach oferowa- z: 1) niepokojącego „odseparowania” cyfrowego nych przez media społecznościowe; 3) dostępie świata ludzi młodych (studentów) od wirtualnego do źródeł wiedzy oraz narzędzi kształtujących świata starszego pokolenia (nauczycieli akademi- i doskonalących umiejętności, sprawności i po- ckich); 2) rozbieżności powodów praktycznego/co- stawy; 4) rozrywce, szerokiej ofercie ulubionych dziennego stosowania metod i narzędzi ICT przez narzędzi czy środowisk do grania; 5) instrumen- podmioty edukacji; 3) niedostatecznego poziomu talnej pomocy w odrabianiu lekcji i wypełnianiu kompetencji informacyjnych nauczycieli w zakre- obowiązków szkolnych28. sie aplikowania nowych mediów oraz celowego, Z rozważań nad motywami stosowania i nie- krytycznego i skutecznego wykorzystywania ICT. stosowania ICT w codziennej praktyce wynika, Eunika Baron-Polańczyk że nauczyciele w dominującym prakseologicznym myśleniu o swojej profesji, racji i argumentów Przypisy stosowania ICT szukają w efektywnym wypeł- nianiu zawodowych zadań, głównie w sprawnym 1 Projekt naukowo-badawczy, Nr PBN/3/2020 pt. „Społeczno- i optymalnym przygotowywaniu i realizowaniu -technologiczne aspekty edukacji akademickiej w okresie pandemii – perspektywa międzynarodowa”, fi nansowany ze zajęć dydaktycznych. Jednak zasadniczych moty- środków Stowarzyszenia Edukacja Nauka Kultura. Realizacja wów podnoszenia kompetencji informacyjnych kwiecień 2020 – marzec 2021. Realizacja projektu: Anna Ba- w zakresie wykorzystywania ICT należy szukać bicka, Eunika Baron-Polańczyk, Aleksander Cywiński, Jarek Janio, Waldemar Lib, Krzysztof Łuszczek, Lidia Marek, El- w pełnej akceptacji roli zawodowej, w poczuciu żbieta Perzycka, Wojciech Walat, Tomasz Warzocha. obowiązku, a nawet presji, profesjonalnego wy- 2 K. Mroziewicz, Moc, niemoc i przemoc, Bydgoszcz-Warszawa pełniania roli, nie zaś w zachwycie czy zaintere- 2005, s. 339–346. sowaniu współczesną technologią29. 3 Ibidem, s. 340. Inaczej rzecz się ma w grupie młodych ludzi, którzy ujawniają wysoki poziom zainteresowania 4 Ibidem. nowymi mediami, a wśród ustalonych powodów, 5 Ibidem, s. 341. dla których w codziennej praktyce wykorzystu- 6 Ibidem. ją ICT, w większości dominują argumenty od- 7 Ibidem, s. 342. najdywane w warstwie podmiotowej, szukające 8 korzyści i profi tów dla siebie i podejmowanych, W. Łukaszewski, Koncepcje sytuacji trudnych: krok naprzód, czy krok wstecz?, „Czasopismo Psychologiczne – Psychological praktycznych i celowych, działań w cyberprze- Journal” 2015, nr 1 (21), s. 33–38. strzeni – co można w ogólnym ujęciu zobrazować 9 T. Sankowski, Funkcjonowanie człowieka w sytuacjach zagroże- w sformułowaniu (wykorzystuję ICT, ponieważ): nia związanych z aktywnością rekreacyjno-turystyczną, źródło: JA chcę, potrafi ę i robię to dobrze – dla własne- papers.wsb.poznan.pl, data dostępu: 20.09.2020. go pożytku, własnej rozrywki. W świetle potrzeb 10 M. Heidegger, The Question Concerning Technology and Other i oczekiwań nauczycieli i uczniów/studentów Essays, New York 1977. trudno więc mówić o „wspólnych” strategiach 11 J. Dewey, Democracy and Education. An introduction to the w kształceniu online. philosophy of education, New York 1916.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 31 12 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa , Kraków 2002, 25 Zob. T. Warzocha, Technologie informacyjne a kompetencje s. 312. społeczne nauczycieli akademickich, Rzeszów 2017 (praca doktorska napisana pod kierunkiem dra hab. W. Walata, 13 W. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezen- prof. UR). tacji, przeł. M. Kacmajor, A. Kacmajor, Gdańsk 2007, s. 37. 26 E. Baron-Polańczyk, Teachers’ Information Compe- 14 E. Perzycka, Struktura i dynamika kompetencji informacyjnych tence towards their Implementation of ICT Methods and nauczyciela w społeczeństwie sieciowym, Szczecin, 2008. Tools. Correlation Relationship and Differentiating Factors, 15 N. Luhmann, The Reality of the Mass Media, Stanford Uni- w: E. Baron-Polańczyk (red.), ICT in Educational Design. Pro- versity Press 2000. cesses, Materials, Resources, Zielona Góra 2013, nr 3, s. 15–37. 16 M.K.W. Schweer, J. Padberg, Vertrauen im Schulall- 27 E. Baron-Polańczyk, Motives of ICT use in teachers’ profes- tag, Eine pä dagogische Herausforderung, Neuwied 2002; sional practice (research report), „Technika a Vzdelávanie” M.K.W. Schweer, Vertrauen zwischen Lehrern und Schü lern 2014, nr 2, s. 56–58. schaff en, „Schulmagazin” 2003, nr 3. 28 E. Baron-Polańczyk, Reasons for using ICT by children and 17 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeń stwa, Krakó w adolescents in their everyday life (research report), Zielona Góra 2007, s. 268. 2019, s. 47–86. 18 J. Czapiński, Kapitał społeczny, w: Diagnoza społeczna. Warunki 29 E. Baron-Polańczyk, Teachers’ training and self-education i jakoś ć ż ycia Polakó w, Warszawa 2007, s. 263. in the field of ICT (in the light of own research), E. Baron- Polańczyk (red.), ICT in Educational Design. Processes, Mate- 19 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeń stwa, op. cit., s. 310. rials, Resources, Zielona Góra 2013, nr 7, s. 17–37. 20 Miliony Europejczyków czy Amerykanów mimo zakończenia edukacji formalnej pozostają analfabetami w ścisłym tego słowa znaczeniu lub analfabetami funkcjonalnymi – co oznacza, że ze zdobytej wiedzy nie potrafi ą zrobić racjonalnego użytku. Źródła tego stanu rzeczy upatruje się przede wszystkim w dominującej dziś komunikacji sieciowej, stąd określa się współczesnego człowieka mianem człowieka podłączone- go do internetu, czyli homo interneticus (internetus). 21 Sytuacja z COVID-19 pokazała, iż samo podłączenie do sieci nie czyni człowieka kompetentnym w nawiązywaniu, podtrzymywaniu i utrwalaniu kontaktów społecznych – w tym prowadzenia zajęć ze studentami (przeciętny poziom kom- Abstract petencji nauczycieli w uzyskanych wynikach badań), tak jak homo typografi cusa (człowieka czytającego) nie czyniła oczy- Letters in the Time of Pandemic tanym sama umiejętność czytania i posiadanie wielkiej bi- The authors of this article asked students around Poland blioteki. Istotą była, jest i będzie alfabetyzacja funkcjonalna! how they assess their lecturers’ preparation for online 22 Po raz pierwszy nazwał je i opisał Dan Herman w artykule classes. The answers were as follows: 30 (4,42%) students The Fear of Missing Out (FOMO) (2010). O jego powszechności świadczy fakt, że hasło „FOMO” zostało dodane w 2013 roku rated the level of preparation as high, 172 (25,37%) – do renomowanego Oxford Dictionary. rather high, 294 (43,36%) – average, 126 (18,58%) – 23 Zob. E. Baron-Polańczyk, My i Oni. Uczniowie wobec nowych rather low and 56 (8,23%) – low (n=678). In the article trendów ICT, Zielona Góra 2018. the authors attempt to understand such assessment by 24 Zob. prace: E. Baron-Polańczyk: Multimedialne materiały dy- using diff erent perspectives. In their statements they daktyczne w edukacji techniczno-informatycznej w szkole pod- write about fear, mobility, trust, cognitive distraction stawowej i gimnazjum. Raport z badań, Zielona Góra 2007, s. and competences. By using these categories they build 162–218; Chmura czy silos? Nauczyciele wobec nowych trendów ICT, Zielona Góra 2011, s. 177–329; „The New Educational a multi-voice narrative on education in the times of the Review” 2013, nr 2 (32), s. 324–334. COVID-19 pandemic.

32 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Aleksander Cywiński Wojciech Walat

Doktor nauk społecznych w zakresie pedagogiki, prawnik, Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie pedagog. W przeszłości kurator sądowy ds. dorosłych, pedagogiki (specjalności: pedagogika ogólna, dydaktyka obecnie nauczyciel akademicki. Zajmuje się problematyką ogólna), profesor Uniwersytetu Rzeszowskiego. Jego praw człowieka, prawa rodzinnego, funkcjonowania zainteresowania badawcze obejmują teorię książki kuratorskiej służby sądowej. szkolnej, kształcenia technicznego i informatycznego oraz zasady funkcjonowania systemów oświatowych. Kieruje czasopismem naukowym „Edukacja – Technika – Lidia Marek Informatyka”. Autor lub współautor ponad 300 publikacji Doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie pedagogika, naukowych i popularno-naukowych, w tym 27 monograﬁ i pedagog, nauczyciel akademicki w Instytucie Pedagogiki oraz 50 podręczników szkolnych, zeszytów ćwiczeń Uniwersytetu Szczecińskiego. Zainteresowania naukowe: i programów nauczania techniki i informatyki dla szkół odpowiedzialność jako kategoria pedagogiczna podstawowych i gimnazjów. i edukacyjna, aktywność wolnoczasowa i jej aspekty pedagogiczne, promowanie działalności młodzieży w życiu publicznym, problematyka światowego obywatelstwa. Eunika Baron-Polańczyk Profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego, doktor habilitowany w Instytucie Pedagogiki. Kierownik Jarek Janio Zakładu Mediów i Technologii Informacyjnych. Redaktor Profesor Santa Ana College School of Continuing naczelny czasopisma „Edukacja humanistyczna” – Education. Od 1990 roku pracuje w Stanach półrocznika poświęconego zagadnieniom społecznym Zjednoczonych na różnych stanowiskach w systemie i pedagogicznym, wydawanego od 1999 roku. Członek edukacji. Uczy w kolegiach nauczycielskich, bierze udział Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, Partnerstwa w konferencjach międzynarodowych, prowadzi badania lokalnego na rzecz poradnictwa zawodowego i Komitetu i publikuje na tematy związane z technologią nauczania. redakcyjnego półrocznika „Problemy Profesjologii”. Zainteresowania naukowe: pedagogika medialna oraz zastosowania ICT w edukacji. Koordynator Elżbieta Perzycka międzynarodowego projektu i redaktor naukowy cyklu Profesor Uniwersytetu Szczecińskiego, nauczyciel wydawniczego: ICT in Educational Design – Processes, akademicki w Instytucie Pedagogiki. Posiada bogate Materials, Resources (od 2011). Merytoryczny ekspert doświadczenie w międzynarodowych programach i koordynator projektów realizowanych przez Akademię badawczo-rozwojowych i edukacyjnych. Kierownik Programowania i Robotyki. Zespołu Edukacji Medialnej. Odbyła szereg staży naukowych, między innymi w: Nesna University College, Norwegia; University of Kashmir, Indie; ELS Language Center, Toronto, Kanada; Pwani University, Kenia. Pełni funkcje eksperckie na arenie międzynarodowej i krajowej, między innymi w programie HORIZON 2020 o numerze referencyjnym EX2006C195445.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 33 Na dystans

Bogusław Śliwerski

Międzynarodowy barometr edukacji po pierwszej fali COVID-19

W niniejszym artykule przedsta- 2020 roku badacze mieli opracowane wiam najważniejsze wyniki pierw- założenia zarówno metodologiczne, szych w Europie naukowych badań jak i organizacyjne, aby móc zamieś- narodowych i międzynarodowych cić na platformie cyfrowej pięć kwe- o stanie edukacji w okresie pande- stionariuszy ankiet adresowanych mii COVID-19. Naukowcy z Wyższej do najważniejszych podmiotów od- Szkoły Pedagogicznej w kantonie Zug powiedzialnych za edukację szkolną w Szwajcarii natychmiast po ogłosze- (samorządowych władz oświatowych, niu konieczności zamknięcia szkół ośrodków doskonalenia nauczycieli, w Szwajcarii, Niemczech i Austrii dyrektorów szkół) i do jej uczestników powołali zespół badawczy do monito- (nauczycieli, uczniów i ich rodziców). rowania przebiegu i skutków wymu- Tak szeroko zakrojonych badań nie szonej powyższymi okolicznościami przeprowadzono dotychczas w żad- zdalnej edukacji. Już w połowie marca nym innym kraju.

34 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Pedagogika vs wirus (innowacyjne badanie) Przedmiotem zainteresowania naukowców były następujące zagadnienia, które znalazły swoje Badania przeprowadzane online mają wady, toteż odzwierciedlenie w pytaniach: ankiety starano się skierować do bardzo konkret- 1) aktualna sytuacja życiowa uczniów w domu; nych osób, rozumiejących sytuację, w jakiej znala- 2) rodzaje obciążeń uczniów ze strony rodziców zły się w wyniku pandemii, i zdolnych do podziele- i szkoły; nia się postawami i doznaniami z nią związanymi. 3) problemy opiekuńcze; Informacja o badaniach została przekazana do 4) przepływ informacji między: nadzorem szkol- władz oświatowych trzech państw – następnie nym – dyrekcją szkół – nauczycielami – rodzi- przekazano adres dostępu do platformy wskaza- cami i dziećmi; nym powyżej podmiotom na zasadzie kaskadowej 5) format zdalnego nauczania-uczenia się; komunikacji. Badania były dobrowolne, a dzięki 6) osobiste doświadczenia, odczucia; temu, że narzędzie diagnozy zostało opracowane 7) rola dyrekcji szkół; w języku niemieckim, mogły mieć międzynaro- 8) znaczenie motywacji i kompetencji nauczy- dowy zasięg, a nie tylko odnoszący się do jednego cieli; państwa. Nie wymuszano konieczności udzielania 9) potrzeby, oczekiwania, aspiracje z punktu wi- odpowiedzi na pytania, toteż zdarzało się, że ktoś dzenia rodziców, nauczycieli, nadzoru szkolne- przerywał i nie kończył ankiety. Nie zastosowano go, doradców (coachów) itp. także presji czasu na udzielanie odpowiedzi. An- Ankieta zawierała 32 otwarte pytania kieta online była dostępna na internetowej stro- w ramach 6 do 8 obszarów tematycznych. Nie- nie: www.schul-barometer.net. które pytania były zaadresowane tylko do kon- Diagnoza została przeprowadzona w dwóch kretnej grupy. Uczniowie mieli w ankiecie 13 fazach – w terminach: 24–29.03.2020 i 30.03– otwartych pytań, nauczyciele – 22. Każda grupa 5.04.2020. Dzięki temu można było uchwycić miała też od 27 (nadzór szkolny i dyrekcja szkół) zmieniające się nastroje, postawy czy doświad- do 61 (uczniowie) zamkniętych pytań. Odpowie- czenia respondentów. Zespół uczonych, pod kie- dzi w pytaniach zamkniętych były objęte skalą runkiem profesora Stephana Gerharda Hubera, pięciostopniową: „nie zgadzam się”, „raczej się w składzie: Paula Sophie Günther, Nadine nie zgadzam”, „pół/na pół”, „częściowo się zga- Schneider, Christoph Helm, Marius Schwan- dzam”, „zgadzam się”. der, Julia A. Schneider, Jane Pruitt przygotował i opublikował raport z badań już na początku Rozwarte nożyce (hipotezy) maja 2020 roku, a więc w okresie, kiedy szkoły nadal były niedostępne dla uczniów. Co cieka- Badacze przyjęli hipotezę metaforycznie określa- we, zainteresowanie badaniami było niepraw- ną „efektem rozwartych nożyc”. Można było przy- dopodobnie wysokie, bowiem już w pierwszym puszczać, że w wyniku braku bezpośrednich rela- tygodniu odnotowano 80 tysięcy wejść na portal cji nauczyciel – uczeń powstanie w odniesieniu tak z kwestionariuszami ankiet. Do analiz zakwali- do uczniów, ich rodziców, jak i między szkoł ami ﬁ kowano 7100 ankiet zgodnie z przyjętymi wy- efekt pogłębiającego się stanu różnic w jakości mogami statystycznej reprezentatywności (2152 kształcenia. Założono, że w sytuacji kryzysowej uczniów, 2222 rodziców, 655 dyrektorów szkół, lepiej będą się sprawdzać szkoły, które przed kwa- 1949 nauczycieli, 58 urzędników oświatowych rantanną miały najwyższe osiągnięcia i standardy i 80 doradców nauczycieli). wymagań – w związku z tym istniejące różnice

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 35 między szkołami ulegną zwiększeniu („rozwar- 1) tych, którym dzięki kwarantannie było dobrze, cie nożyc”). Przewidywano, że pogorszy się sytu- bo mogli pracować we własnym tempie i rytmie, acja w sferze tak zwanych dobrych lekcji, w tym w wygodnym dla siebie miejscu i klimacie, w poziomie zaangażowania nauczycieli i uczniów, dzięki czemu uczenie się było bardziej efek- kooperacji między nauczycielami danej szkoły, tywne – oni dobrze poradzili sobie z tą sytuacją; w jakości pracy kadr kierowniczych itp. Zdaniem 2) pozostałych, mających problemy między naukowców różnice się powiększą z czasem, jeśli innymi w ustrukturyzowaniu ich codziennego uczniowie będą doświadczać niepowodzeń, nie życia, w poradzeniu sobie z zadaniami szkolny- będą współdziałać ze sobą i nie uświadomią sobie mi i własną obniżoną motywacją do uczenia się. konieczności opanowania wiedzy na co najmniej Nietrudno było przewidzieć, że osiągnięcia minimalnym poziomie. uczniów z obu grup będą istotnie odmienne. Rolą Przewidywano także, że im więcej będzie się szkoły po pandemii powinno być zatem kompen- oczekiwać od rodziców w wymuszonej na nich sowanie powstałych deﬁ cytów. edukacji domowej, tym większe będzie „rozwar- cie nożyc” w jakości uczenia się na końcu okresu Szkoła w domu (wyniki ankiet) kwarantanny. Innymi słowy, przewidywano na- silenie się różnego rodzaju niepowodzeń, pora- Jak wyglądała komunikacja? W przeważającej żek, strat. W tym okresie wszyscy będą w jakiejś mierze wszystkie grupy były odpowiednio infor- mierze „przegrani”. W następstwie długotrwałego mowane przez władze oświatowe o czekających zamknięcia szkół pojawią się ogromne problemy je zadaniach. Znacznie lepiej było w środowisku w związku z niesprawiedliwością szkolną i spad- nauczycieli w szkołach, którzy – jak twierdziło 34 kiem szans edukacyjnych. Przegranymi edukacyj- proc. – udzielali uczniom odpowiednich wyjaś- nie będą uczniowie, którzy byli w gorszej sytuacji nień. Część nauczycieli (13 proc.) miało niedosyt socjalnej, ekonomicznej, wysoce zaniedbywani informacji. We wszystkich grupach (od 11 do 16 w środowisku domowym. proc.), stwierdzono, że były one zbyt słabo infor- Dla szkół okres pandemii stał się zatem mowane przez dyrektorów szkół. ogromnym wyzwaniem. Powody zidentyﬁ kowa- Jaka była reakcja na zamknięcie szkół? Gene- nych różnic i możliwy „efekt rozwartych nożyc” ralnie wszyscy wyrazili zrozumienie dla zaistniałej to cechy, które współdziałają ze sobą. Dotyczy sytuacji i związanych z nią zagrożeń dla zdrowia to następujących problemów: technicznych i życia. Jedynie nauczyciele byli nią mniej zachwy- uwarunkowań (złe wyposażenie w media i ak- ceni (5 proc. nauczycieli nie zaakceptowało decy- tualne oprogramowanie); sytuacji lokalowych zji o zamknięciu szkół). 80 proc. nauczycieli, 92 (pomieszczeń domowych z wieloma osobami, proc. dyrektorów szkół i 85 proc. osób z nadzoru a małą przestrzenią); czynników temporalnych szkolnego odczuło ze strony rodziców pełne zrozu- związanych z czasem, jaki można poświęcić na mienie dla zamknięcia szkół. Wysoki był wskaźnik edukację, i stanów emocjonalnych rodziców poparcia tej sytuacji przez rodziców, gdyż 78 proc. i/lub rodzeństwa, członków rodziny. Kwarantanna wyraziło jej zrozumienie, a dalsze 11 proc. raczej wymusiła wzięcie pod uwagę rodziców jako tym- to zaakceptowało. Nieco gorzej odebrało brak edu- czasowych nauczycieli. kacji w szkole 13 proc. rodziców, którzy wskazali, Jak wynika z opisywanych tutaj badań, ucz- że mają z tego powodu złe odczucia. Negatywne niowie różnie radzili sobie z tą sytuacją. Wyróż- postawy wyrazili także rodzice uważający, że są niono dwie grupy uczniów: przez to silnie przeciążeni, podobnie jak ich dzieci.

36 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Większa część badanych nauczycieli i dy- rektorów szkół doświadczyła ze strony rodziców uczniów negatywnych reakcji z powodu zbytniego Nauczyciele swoje kompetencje przeciążenia dzieci i konieczności sprawowania w zakresie stosowania digitalnej nad nimi opieki czy wspierania ich w uczeniu się. Wielu rodziców skarżyło się na zbyt dużą liczbę edukacji oceniali jako przeciętne. zajęć i zadań szkolnych, jakie spadły na dzieci Tylko 40% potwierdziło, że łatwo w domu. Szczególnie negatywnie oceniali to rodzice wielodzietnych rodzin, którzy mieli pod przychodzi im zastosować opieką małe dzieci. Przeciążenia szkolne łączyły w warunkach kwarantanny digitalne się z obciążeniami pielęgnacyjnymi nad młod- media, zaś około 30% raczej się szymi, a zarazem z obowiązkami zawodowymi. Krytyczne uwagi wobec rodziców podnosili dy- nie zgodziło z taką tezą. O niskim rektorzy szkół i nauczyciele, a dotyczyły one braku stopniu profesjonalizmu świadczył umiejętności współpracy, niekonstruktywnej krytyki, pretensji, żądań czy skarg oraz nieprzyjazne- także fakt, że tylko 15% nauczycieli go stosunku i okazywania niecierpliwości. nie postrzegało zamknięcia szkół Istotną rolę w edukacji na dystans odgrywa jako szczególnego wyzwania. sytuacja domowa uczniów. Zdaniem około 1/5 badanych musieli oni załatwiać w domu wiele spraw swoim rodzicom: na przykład co dziesiąty uczeń musiał poświęcić swoją uwagę młodsze- się dzieci w domu. Co ciekawe, 37 proc. uczniów mu rodzeństwu, a 16 proc. raczej nie zgodziło się i rodziców podobała się forma edukacji cyfrowej. z sądem: „bardzo mi się podoba, że teraz spędzam Podobnie wysoko to oceniał nadzór szkolny (40 dużo więcej czasu z rodziną”. Zdaniem 30 proc. proc.), zaś znacznie wyżej doceniały ten proces rodziców aktywność ich dzieci w domu była nie- podmioty wspierające szkołę (62 proc.). Dyrekto- pokojąca. Nieuczęszczanie do szkoły sprawiło, że rzy szkół (27 proc.) i nauczyciele (22 proc.) szacowa- raczej niechętnie wstawały rano, żeby regularnie li, że dzieci są zadowolone z uczenia się w nowych realizować plan zajęć. Uczniowie przyznali się warunkach. Natomiast około 50 proc. rodziców do tego w 37 proc. Także wielu uczniów wska- uważało, że dla dzieci jest lepiej, kiedy: a) uczą zywało, że musiało więcej pracować w domu, niż się w nowych warunkach i nowymi metodami, b) wówczas, kiedy chodzili do szkoły. Zaskakujące pracują bardziej samodzielnie w domu nad zada- było, że zdaniem uczniów w aktualnej sytuacji niami szkolnymi; w tej sytuacji wymagają jednak uczą się więcej, niż gdy chodzili do szkoły, „gdyż wsparcia w radzeniu sobie z zadaniami szkolnymi. w czasie normalnych lekcji dużo czasu zajmuje Powróćmy do sytuacji uczenia się w domu nauczycielom omawianie zadań z osobami, które w świetle opinii uczniów. Około 42 proc. ro- mają trudności”. dziców nie zajmowało się domową edukacją Od 10 do 24 proc. badanych nie było zadowo- dzieci. Połowa uczniów po trzech tygodniach lonych z edukacji domowej. Dla 1/3 rodziców było od zamknięcia szkół uskarżała się, że tęskni za to prawdziwe wyzwanie, żeby pomóc swoim dzie- rówieśnikami. Większość uczniów (51 proc.) nie ciom w zadaniach szkolnych. Tylko 23 proc. ro- sądziło, że dzięki zdalnej edukacji więcej się uczą dziców potwierdziło, że zatroszczyło się o uczenie niż w czasie normalnych lekcji i że w przyszło-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 37 ści, kiedy szkoła będzie otwarta, powinna ona tylko 5 proc. uczniów było poza ich zasięgiem. toczyć się online, w domu. Częściowo jest to po- Tylko 12 proc. uczniów wskazało, że nie funk- wodowane technicznymi warunkami uczenia się cjonują dobrze po 2 tygodniach kwarantanny. w domu. Ogólnie dzieci w tych trzech krajach są Wskaźnik ten zwiększył się do 17 proc. po ko- bardzo dobrze wyposażone w techniczne środki lejnych dwóch tygodniach. Jakie formy komu- do zdalnej edukacji, ale około 10 proc. rodziców nikacji sprawdzały się i były wykorzystywane wskazało, że raczej są one niewystarczające, zaś w czasie pandemii? Do komunikacji z uczniami 21 proc. uczniów wskazało na konieczność poży- najczęściej była wykorzystywana poczta elektro- czania sprzętu medialnego od rodziców lub ro- niczna (uczniowie: 83 proc. wskazań, nauczycie- dzeństwa. Do tego 6 proc. uważało, że ich sprzęt le: 66 proc., dyrekcja szkół: 65 proc., a rodzice: 68 nie spełnia najnowszych wymagań technicznych. proc.). Podobne znaczenie przypisują ankietowa- Niewystarczające wyposażenie w sprzęt w domu ni innym mediom (komórka, platforma cyfrowa, stanowiło dla uczniów podstawowy powód braku strona internetowa szkoły, papierowe wydruki, osiągnięć szkolnych. zeszyty ćwiczeń). Z perspektywy uczniów plat- Jak w tej diagnozie sprawdził się profesjo- forma cyfrowa była bardziej wykorzystywana nalizm nauczycieli? Z wyjątkiem uczniów pozo- do komunikacji niż komórka czy strona szkoły. stali respondenci w większości potwierdzili, że Nauczyciele wykorzystywali papierowe wydruki nauczyciele mieli wysoką motywację do wpro- i zeszyty ćwiczeń. wadzenia w szkole digitalnej edukacji. Kompe- Jak zatem wyglądało uczenie się? Prawie tencje nauczycieli do stosowania tych form są wcale nie było wideoprezentacji do przekazu także przez nauczycieli oceniane jako przecięt- wiedzy. Także bardzo rzadko odbywały się lekcje ne. Tylko 40 proc. nauczycieli potwierdziło, że online. Więcej niż 1/3 nauczycieli prowadziła „łatwo przychodzi im zastosować w warunkach średnio przez 7 godzin tygodniowo lekcje online, kwarantanny digitalne media”, zaś około 30 proc. zaś 60 proc. uczniów twierdziło, że większość na- raczej się nie zgodziło z taką tezą. Mimo wszystko uczycieli prowadziła swoje lekcje właśnie w tym o niskim stopniu profesjonalizmu świadczył fakt, trybie. Zdaniem 30 proc. uczniów połowa lub że tylko 15 proc. nauczycieli nie postrzegało za- niewielka część nauczycieli oferowała digital- mknięcia szkół jako szczególnego wyzwania. Jak ne zajęcia, zaś tylko 10 proc. stwierdziło, że nie zatem wyglądało korzystanie z zasobów cyfro- miało ż adnych zajęć online. Połowa nauczycieli wej edukacji? W Szwajcarii znacząco więcej na- stwierdziła, że omówiła z uczniami tygodniowy uczycieli korzysta z materiałów zamieszczonych plan zajęć. Większość nauczycieli, około 90 proc., na platformach cyfrowych (81 proc.). Gorzej jest wskazało, że uczniowie musieli pracować w łącz- w tym zakresie w Austrii (57 proc.) i w Niemczech ności z nimi do 13 godzin tygodniowo. Zdaniem (43 proc.). Odmiennie korzystanie z mediów cyfro- 31 proc. uczniów musieli oni pracować tygo- wych wykazują uczniowie: w Szwajcarii (75 proc.) dniowo w domu 25 godzin i więcej, zaś 62 proc. i Austrii (82 proc.) w porównaniu z Niemcami (do wskazało, że pracowało mniej. Co trzeci z ucz- 31 proc.). niów twierdził, że pracował poniżej 15 godzin Kluczowa dla jakości edukacji na dystans tygodniowo, a mniej niż około 3 godzin dziennie. jest komunikacja nauczycieli z uczniami, a ta Jak jeszcze radzili sobie uczniowie w tej sytuacji? także nie była najlepsza. Jak wynika z diagnozy 27 Wzrosła ich kognitywna aktywność, bowiem 30 proc. nauczycieli uważało, że wszyscy uczniowie proc. uczyło się razem ze swoimi najbliższymi są osiągalni digitalnie, zaś 25 proc. twierdziło, że kolegami, wykorzystując komunikatory społecz-

38 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 ne typu Skype. Niespełna 10 proc. uczniów za- Bibliograﬁ a znaczyło, że nie mogli na bieżąco zadawać pytań Huber S.G, Günther P.S., Schneider N., Helm C., Schwander nauczycielom w sytuacji, gdy nie radzili sobie M., Schneider J.A., Pruitt J.: COVID-19 – aktuelle Herausforde- z nauką w domu. rungen in Schule und Bildung Erste Befunde des Schul-Barometers in Deutschland, Österreich und der Schweiz, Münster – New York 2020. Potrzeba kontaktu (wnioski)

Rodzice oczekiwaliby więcej bezpośredniej wymiany komunikatów nauczycieli z ich dziećmi. Abstract Dotyczy to spraw związanych z zajęciami, ale i kwestii pozadydaktycznych, osobistych. W ich At a Distance opinii nauczyciele powinni być osiągalni dla In this article the author discusses the results swoich uczniów i przejmować inicjatywę w sy- of Europe’s first academic research on the state tuacjach trudnych egzystencjalnie. Uczniowie of education during the COVID-19 pandemic. także zgłaszali potrzebę większej dostępności The academics from the University of Teacher Edu- nauczycieli w bezpośredniej komunikacji z nimi. cation in the Zug canton in Switzerland appointed Niektórzy nauczyciele twierdzili, że rodzice wy- a research team to monitor the course and results kazywali niski poziom zainteresowania nauką of distance learning. The fi rst methodological and or- dziecka i mieli niskie poczucie odpowiedzialno- ganisational guidelines were ready as early as March ści w nowej sytuacji. To sprawiało, że nauczycie- 2020 so that fi ve questionnaires could be placed on their le mieli gorszy kontakt z ich dziećmi – a swoimi online platform aimed at the most important entities uczniami. Dyrektorzy szkół i nauczyciele dostrze- responsible for school education in chosen countries. gli pilną potrzebę, by rodzice podawali im swoje aktualne dane do kontaktu ze szkołą i by nie od- rzucali korespondencji mejlowej ze szkoły. Badania zostały powtórzone w maju, ale nie ma jeszcze raportu. Zespół badawczy przygotował też wersję anglojęzyczną ankiet – te mogą być do- stępne jedyne w krajach, w których język angielski jest językiem ojczystym. Podjąłem też próbę zainteresowania szwaj- Bogusław Śliwerski carskich badaczy poszerzeniem projektu badaw- czego o inne kraje, w tym Polskę i Czechy, ale Pedagog, profesor nauk humanistycznych na dobiegający już końca okres kwarantanny i ko- Uniwersytecie Łódzkim oraz w Akademii Pedagogiki nieczność tłumaczenia narzędzi na inne języki na- Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. rodowe stanowił poważną barierę organizacyjną Przewodniczący Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. i fi nansową. Stąd możemy dysponować jedynie Autor 28 monografi i naukowych oraz ponad 600 artykułów wynikami badań porównawczych z niemieckoję- z obszaru nauk o wychowaniu i kształceniu. Prowadzi zycznych krajów. blog: sliwerski-pedagog.blogspot.com.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 39 Czego nas uczy Ulica Sezamkowa?

Ks. Krzysztof Łuszczek

Zdalna edukacja w czasie pandemii COVID-19

Pandemia znacząco wpłynęła na no- wiają się rozważania nad tym, co należy woczesne społeczeństwa w wymiarze przedsięwziąć, aby sprostać nowym za- globalnym. Przemodelowała charakter daniom. Taką próbę podjęli także bada- relacji interpersonalnych oraz style ży- cze skupieni wokół Zakładu Pedagogiki cia. W istotny sposób zmieniła także Mediów i Kultury Edukacji Instytutu edukację. Z dnia na dzień, bez więk- Pedagogiki US. Zespół pod kierunkiem szego przygotowania, przeszliśmy na prof. US dr hab. Elżbiety Perzyckiej dydaktykę zdalną. Rozpoczął się wielki skupił badaczy z kilku polskich uczelni: edukacyjny eksperyment, do którego Uniwersytetu Szczecińskiego, Uniwer- zostaliśmy zmuszeni. Jego skala wykra- sytetu Zielonogórskiego, Uniwersytetu cza daleko poza granice jednego kraju. Rzeszowskiego, Uniwersytetu Śląskiego, Podejmuje się już pierwsze próby oceny Akademii Słupskiej, a także ośrodków tego, co się stało i jak bieżące wydarze- zagranicznych, między innymi Santa nia wpłyną na jakość edukacji. Poja- Ana College w Kalifornii.

40 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Nowa rzeczywistość neoliberalne interesy wpływające na strukturę programu nauczania, swoiste samooszukiwanie Edukacja przez wieki zakładała bezpośredni kon- się akademii oraz nadmierny wpływ na procesy takt nauczyciela i ucznia. Nawet wprowadzane do decyzyjne specjalistów od marketingu. Brytyjski szkoły nowe technologie miały raczej wspomagać naukowiec mówi wprost, że uniwersytet po okre- tę naturalną i bezpośrednią relację. Sokrates zakła- sie pandemii powinien na nowo zwrócić uwagę na dał, że jego uczniowie staną się zdolni do autentycz- to, jak rozwijać przede wszystkim intelekt studen- nej, bezpośredniej rozmowy i to będzie podstawą tów, a nie drenować ich rachunki bankowe i uczyć, transferu wiedzy. Stajemy dziś na swego rodzaju w jaki sposób to robić u innych. rozdrożu, próbując odpowiedzieć na pytanie: jaką Radhika Gorur z Deakin University w Au- drogą możemy lub musimy pójść? Czy możliwy jest stralii uważa, że jest to szansa na powrót do powrót do sposobu kształcenia sprzed COVID-19? badań interdyscyplinarnych. Pandemia pokaza- Czy nauczanie zdalne stanie się standardem obo- ła, jak czasem indywidualne decyzje ludzi mają wiązującym? Czy czeka nas system mieszany (tak wpływ na przykład na globalne bezpieczeństwo zwana formuła ﬂ eksi)? Wszystko wskazuje na to, zdrowotne, jak zmieniają klimat, czy w końcu: jak że technologia będzie zwiększać swoją obecność wypływają na edukację. Gorur uważa, że mimo iż w procesie nauczania-uczenia się i musimy znaleźć od prawie pół wieku na uniwersytetach rozwija się sposoby i procedury jej efektywnego wprzęgnięcia działy zajmujące się wykorzystaniem technologii w cały proces edukacji. w edukacji, to nie jest to stały element szkolenia Globalna epidemia COVID-19 wymusiła na naukowców. ludziach zmianę dotychczasowego stylu życia – Ronald Barnett z London University również w wielu wypadkach dość radykalną. W znaczącym zwraca uwagę na potrzebę odkrycia na nowo tech- stopniu została ograniczona mobilność. To z kolei nologii jako narzędzia edukacji. Daje to zupełnie miało wpływ na zwiększony niepokój i stres oraz nowe możliwości dialogu międzykulturowego. znaczące zawężenie aktywności ﬁ zycznej. Ludzie Ale Barnett uważa, że wiąże się to także z pod- zostali pozbawieni wielu elementów interakcji jęciem pewnego ryzyka przez nauczyciela – i nie społecznych, do których byli przyzwyczajeni. każdego będzie na nie stać. Chodzi o pewne wyco- Także edukacja, z dnia na dzień, została po- fanie się w tło i zgodę na zmianę statusu nauczy- zbawiona tego, co dotychczas wydawało się natu- ciela, a także inne formy sprawowania kontroli ralne – przede wszystkim bezpośredniej komuni- i manifestacji autorytetu. kacji interpersonalnej. Pandemia COVID-19 daje Technologia staje się – czy tego chcemy, nam możliwość przemyślenia nie tylko miejsca czy nie – integralną częścią kształtowania pro- technologii w procesie nauczania-uczenia się, ale cesu nauczania-uczenia się. Pandemia COVID- także podstawowych celów edukacji oraz tego, jak 19 narzuciła nam nowe standardy, które w dużej można wykorzystać odnowioną wizję edukacji części staną się naszą codziennością edukacyjną. dla budowania bardziej sprawiedliwych społe- Nie jest jednak tak, że technologia to cudowne czeństw. Paul Gibbs z Middlesex Univeristy twier- lekarstwo, które z miejsca zreformuje system dzi, że jest szansa na przemodelowanie kształce- kształcenia. Wielu ma do niej wręcz romantyczny nia uniwersyteckiego. Uniwersytet jawi się nam stosunek – widząc w każdym nowym narzędziu jako miejsce nauki, aksjologicznej wrażliwości, znak przełamywania ludzkich ograniczeń i otwie- a przede wszystkim mądrości. Gibbs uważa, że rania nowych możliwości. Aby technologia mogła dziś misja uniwersytetu została wypaczona przez przynieść spodziewane efekty edukacyjne, musi

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 41 być w sposób właściwy zaaplikowana do procesu potrzebę zmian. Nie bez znaczenia stała się rów- nauczania-uczenia się, a to wymaga spełnienia nież obserwacja interakcji z mediami jego włas- pewnych warunków. Spróbujmy się przyjrzeć nych dzieci. Dzięki Carnegie Corporation Cooney najbardziej udanemu projektowi w dziedzinie uzyskała środki na przeprowadzenie badań na telewizji edukacyjnej – Ulicy Sezamkowej – który terenie całych Stanów Zjednoczonych na temat już od ponad pół wieku gości na ekranach telewi- wykorzystania telewizji w edukacji. zorów dzieci na całym świecie. Większość ekspertów była zgodna co do po- tencjalnej wartości regularnie planowanego, tele- Zaplecze badawcze mediów edukacyjnych wizyjnego programu edukacyjnego. Program miał być adresowany do dzieci w wieku przedszkol- Ulica Sezamkowa nie była pomysłem specjalistów nym. I tutaj rodzi się pierwsza trudność. Różnice od marketingu telewizyjnego, którzy dostrzegli w rozwoju trzy-, cztero- i pięciolatka mogą być w dzieciach grupę docelową potencjalnego ko- znaczne. Twórcy programu musieli zadać sobie munikatu reklamowego. Ten program to przede pytanie: jak pogodzić w jednym programie różne wszystkim owoc wspólnego działania specjali- poziomy rozwojowe? Dzieci zazwyczaj wykazu- stów od mediów użytecznych społecznie, peda- ją duże zainteresowanie materiałem ze swojego gogów, rodziców, a także efekt presji społecznej poziomu rozwojowego lub wyższego. Założono, na rzecz mediów bardziej przyjaznych dzieciom. że dobrze przygotowany program powinien po- Przygotowania do emisji Ulicy Sezamkowej trwały zwolić na szybkie opanowanie materiału przez kilka lat i zostały poparte odpowiednimi opiniami pięciolatki i utrzymanie wysokiego poziomu za- pedagogów i psychologów, które zebrał w całość interesowania przez dzieci trzyletnie. raport Joan Ganz Cooney opublikowany w 1966 Uznano, że telewizja idealnie się nadaje roku. Raport The Potential Uses of Television in Pre- do kształtowania percepcji wizualnej. Stąd też school Education jest jednym z najważniejszych do- jest dobrym miejscem, by prowadzić zajęcia ze kumentów dotyczących amerykańskiej telewizji sztuki, rzemiosła i podejmować różne działania edukacyjnej. Został wznowiony w formie cyfrowej plastyczne. Jest także przydatna do prowadzenia w 2019 roku z nowym komentarzem twórców ra- zajęć z muzyki. Dzieci mogą wykonywać ćwicze- portu i udostępniony na stronie https://joangan- nia przed telewizorem (jak rytmiczne klaskanie). zcooneycenter.org. Takie działania mogą aktywizować dzieci, co Ulica Sezamkowa nie była pierwszym amery- więcej: rozwijać język i rozumienie pojęć. Jednak kańskim programem edukacyjnym. Większości najlepsze wyniki można osiągnąć w nauce liter, zarzucano jednak komercjalizację, hałaśliwość alfabetu, cyfr i prostych pojęć matematycznych. i bezmyślność. Niektóre tylko, jak na przykład W raporcie sugerowano, że w każdym odcinku Ding Dong School, prezentowały pewien standard programu należy 5–6 minut programu poświęcić edukacyjny. jednej literze lub cyfrze. Uznano, że byłoby dobrze, W tamtym okresie Cooney była producent- aby została opracowana osobna seria animowana ką ﬁ lmów dokumentalnych dla Channel 13. Nie – poświęcona poszczególnym literom i cyfrom. Po znała się ani na pedagogice, ani na psychologii zakończeniu serii można ją powtarzać. rozwojowej, ale chciała robić ambitną telewizję. Raport Cooney przyniósł wskazówki doty- Spotkała Lloyda Morrisetta, wiceprezesa Carne- czące pracy realizatorów telewizyjnych. Montaż gie Corporation, który miał podobną opinię na telewizyjny, respektując poziom rozwojowy od- temat ówczesnej telewizji amerykańskiej i widział biorców programu, powinien przede wszyst-

42 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 kim utrzymać ich uwagę na wysokim poziomie. Jak rósł Wielki Ptak? Elastyczność formuły Sposób realizacji powinien być podobny do tego, co dzieci w telewizji oglądają i do czego się przy- Raport Cooney umożliwił stworzenie koncepcji zwyczaiły, inaczej porzucą oglądanie. Sugerowa- programu, który swoją premierę miał 10 listopada no, aby program był nadawany od poniedziałku 1969 roku. Wielki Ptak z Ulicy Sezamkowej stał się do piątku dwa razy dziennie – o 9.00 i 17.00. Każdy najpopularniejszą postacią programu i jego ikoną. odcinek powinien zawierać kilka segmentów Już w następnym roku po premierze ukazał się na o długości od 5 do 15 minut. Cały odcinek powi- okładce „Time’a”, w numerze z 23 listopada. Dziś nien się rozpoczynać od opowiadania i rozmowy. jest rozpoznawalny na całym świecie. W rozmowie powinna wziąć udział marionetka, W początkowej fazie produkcji skupiano się która zaciekawi, ożywi i wypełni program humo- na celach poznawczych, pozostawiając na drugim rem (Jim Henson, twórca Muppetów, stworzył planie emocjonalne i społeczne. Zdaniem twór- całą serię postaci lalkowych dla Ulicy Sezamko- ców było to uzasadnione wymogami szkoły oraz wej). Zwrócono uwagę, że prowadzący program życzeniami rodziców. Cele skupiały się wokół powinni być dobrze przygotowani do pełnienia kilku kluczowych kategorii, takich jak: procesy swojej roli i odzwierciedlać przekrój społeczny poznawcze, reprezentacja symboliczna oraz śro- amerykańskiego społeczeństwa. dowisko ﬁ zyczne i społeczne. Raport z 1966 roku postulował także stworze- Wyprodukowano najpierw pięć jednogo- nie osobnej serii programów dla rodziców. Mogłyby dzinnych odcinków, aby sprawdzić atrakcyjność one tłumaczyć znaczenie i możliwości edukacyjne programu. Zostały zaprezentowane grupom dzieci Ulicy Sezamkowej, a jednocześnie zachęcać rodzi- w Nowym Jorku oraz Filadelfii. Uwag ę dzieci ców do działań, które podniosłyby efektywność udało się ogólnie utrzymać na wysokim poziomie, programu i zawierałyby informacje o materiałach jednak spadała, kiedy zaczynały z ekranu znikać pomocniczych do każdej lekcji. Rodzice mogliby Muppety. Stworzone przez Jima Hensona postaci tym samym spełniać role domowych nauczycieli, znikały, ponieważ producenci poszli za radą psy- tym bardziej że bohaterowie Ulicy Sezamkowej od- chologów i pedagogów, którzy twierdzili, że dzieci woływali się do ich autorytetu. mogą być zdezorientowane, kiedy na ekranie po- Raport Cooney zwrócił również uwagę na jawią się i ludzie, i Muppety. Producenci jednak, potencjalne zagrożenia dla programu. Trudności po obserwacji reakcji dzieci, zdecydowali się na mogą wystąpić w rodzinach źle sytuowanych ma- inne rozwiązanie i dopuścili interakcje Muppetów terialnie. Zazwyczaj domy takich rodzin są prze- i ludzi na ekranie. Szczególnie dotyczyło to dwóch pełnione, a telewizor jest włączony cały dzień. Są postaci: Wielkiego Ptaka (Big Bird) oraz Oskara małe szanse, że rodzina stworzy dziecku właści- Zrzędy (Oscar the Grouch). we warunki do nauki. Mimo tego rodzice z takich Po wyemitowaniu pierwszej serii zdecydowa- rodzin byli żywo zainteresowani nową produkcją no się jeszcze na niewielkie zmiany w programie. i wykazywali się gotowością poprawienia szans Przede wszystkim pozwolono, aby dzieci w pro- edukacyjnych swoich dzieci. Cooney sugerowała, gramie były bardziej spontaniczne, w wielu wy- że w ramach lokalnych programów walki z ubó- padkach rejestrowano improwizowane sceny. stwem należy w sposób właściwy wykorzystać Od początku lat 70. mamy do czynienia z dy- telewizję edukacyjną, włączając w to matki-wo- namicznym wzrostem popularności programu lontariuszki, które mogłyby prowadzić niewielkie i poszerzaniem jego zasięgu. To już wtedy, jak (6–7 dzieci) „klasy” w swoich domach. zauważył Michael Davis, Ulica Sezamkowa stała się

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 43 amerykańską instytucją. Wraz ze wzrostem po- w 2014 roku wprowadzono transmisję streamin- pularności programu przybywało też problemów. gową. Jednocześnie skrócono odcinki do 30 minut, Producent programu – Children Television Wor- a pełne wersje umieszczono na platformie inter- kshop – zaczął się borykać z problemami fi nan- netowej Roku Channel. sowymi. Oba dotychczasowe źródła fi nansowania – dotacja rządowa i środki z fundacji – okazały Autystyczny Muppet. się niepewne. Pod koniec lat 70. producenci po- Niekończące się laboratorium edukacyjne stanowili oprzeć fi nasowanie produkcji na licen- cjach, publikacjach i międzynarodowej sprzeda- Najważniejszą i unikalną cechą Ulicy Sezamkowej ży. W latach 80. Federalna Komisja Komunikacji jest oparcie jej realizacji na trwałej obecności spe- dokonała deregulacji funkcjonowania nadawców cjalistów od edukacji, pedagogów i psychologów edukacyjnych, co umożliwiło im zwiększenie li- rozwojowych w zespole tworzącym program. Roz- mitów reklam. Problemy fi nansowe miały często ległe badania i raport Conney nie były w historii w tle naciski polityczne. Okazało się, że program programu wydarzeniem incydentalnym. Badacze dla dzieci też może się stać przedmiotem zabie- cały czas towarzyszyli programowi. Najważniej- gów politycznych. Dotyczyły one nie tyle bezpo- szym ekspertem w początkowej fazie produkcji średnio CTW, co publicznego nadawcy programu: był Gerald S. Lesser, profesor psychologii z Har- Public Broadcasting Service. vard University, pełniący funkcję przewodniczą- Możliwości finasowania wynikały także cego National Board Advisers. Rada aktywnie z elastycznej formuły programu i tego, że można uczestniczyła w tworzeniu celów edukacyjnych go było łatwo dostosować do różnych społe- i proponowała metody. W 1968 roku Lesser zorga- czeństw i krajów. Pierwsze międzynarodowe pro- nizował pięć seminariów poświęconych planowa- dukcje pojawiły się w 1972 roku w Brazylii (Vila niu kształ cenia w Ulicy Sezamkowej. Przyniosły one Sésamo) i Meksyku (Plaza Sésamo). W 1994 roku rozbudowaną listę tematów i celów. Jest też au- Wielki Ptak zawędrował do Izraela, na Zachod- torem pierwszej książki, która odsłaniała metody ni Brzeg i do Strefy Gazy. W 2000 roku pojawił pracy nad programem i oceniała jego efekty edu- się w Afryce Południowej. Następnie w Egipcie kacyjne. Do wydanej w 1974 roku Children and i Bangladeszu. W 2011 roku zadebiutował w Af- Television. Lessons from Sesame Street przedmowę ganistanie jako Baghch-e-Simsim. Można już było napisała Cooney, a wstęp Morrisett – współtwórca mówić o globalizacji Ulicy Sezamkowej. Cztery programu. lata później program docierał do 156 mln dzieci Specjaliści z zakresu psychologii rozwojowej w 150 krajach świata. Powstało 39 międzynarodo- i pedagogiki byli niezbędni do konsultacji przy wych koprodukcji. Każda ma swoją lokalną nazwę projektowaniu programów, które miały przeka- i własne Muppety a także własne cele edukacyjne zywać trudne dla dzieci treści społeczne. W se- zaprojektowane dla lokalnych potrzeb. W polskiej zonie 1988 i 1989 pojawiły się tematy dotyczące telewizji amerykańska wersja była emitowana na miłości, małżeństwa i ciąży. Wykorzystano sytu- antenie TVP2 w pierwszej połowie lat 90., a pierw- ację, że jedna z aktorek występująca w programie sze odcinki polskiej wersji ukazały się w 1997 roku. – Sonia Manzano wyszła za mąż i zaszła w ciążę. O elastyczności formuły programu świad- Wcześniej jednak przeprowadzono badania, jak czy również wprowadzanie go na nowe platfor- dzieci w wieku przedszkolnym rozumieją miłość, my. W związku ze zmieniającymi się nawykami małżeństwo i rodzinę. W pierwszej dekadzie XXI dzieci i upowszechnieniem urządzeń mobilnych wieku w jednym z odcinków poruszono problem

44 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 zamachów z 11 września, w innym skutki huraganu etapach, które zakładają dużo większą autonomię Katrina. Muppety i aktorzy odwiedzili w Nowym ucznia czy studenta. Wydaje się jednak, że zaan- Orleanie dzieci, które przeżywały traumę po ataku gażowanie psychologów, pedagogów, metodyków żywiołu (relacja dostępna na YouTube: https:// nauczania poszczególnych przedmiotów znacz- www.youtube.com/watch?v=5HX_bEbv_T8). nie zwiększa skuteczność nauczania i pozwala na W 2017 roku twórcy wprowadzili do programu twórczą transformację tradycji edukacyjnych. Jest lalkę Julie, Muppeta z autyzmem. Trzeba było to także szansa dla kształcenia na poziomie wyż- sobie odpowiedzieć na pytanie: jak mówić o tym szym. Badania szczecińskiego zespołu nad stu- dzieciom? Lalkarką Julie została Stacey Gordon, dentami i nauczycielami akademickimi w czasie matka autystycznego dziecka. COVID-19 już przy wstępnym opracowaniu wy- Stała obecność specjalistów, psychologów ników pokazały szereg ciekawych problemów, i pedagogów w programie stanowi o jego wielkiej które trzeba rozwiązać przy zdalnym nauczania wartości edukacyjnej i pokazuje, jak można wy- (na przykład sposób wykorzystania kamery in- korzystać możliwości współczesnej technologii, ternetowej, który wywołuje trudności zarówno jednocześnie chroniąc proces kształcenia przed o charakterze technologicznym, jak i społecznym). zdominowaniem go przez atrakcyjne narzędzie. Być może jest to nowa szansa dla dydaktyki szkoły Ewolucja innych programów dla dzieci w telewizji wyższej, której rozwój w pewnym momencie jakby amerykańskiej pokazuje, jak jest to trudne i jak stanął w miejscu (co mogło wynikać z przekona- rzadko się udaje. nia, że niewiele można tu zmienić). Jak sugeruje Oprócz stałej obecności wśród twórców pro- Gibbs, zmiany w kształceniu wymuszone przez gramu psychologów i pedagogów co pewien czas pandemię COVID-19 mogą nie tylko wpłynąć na starano się o pewien kompleksowy program ba- nowe metody kształcenia na poziomie wyższym, dawczy. Takie badania przeprowadzono na przy- ale również stanowić zachętę do przemyślenia na kład pod koniec XX wieku. W pewnej mierze były nowo misji uniwersytetu. sprowokowane słabnącymi ocenami programu. Doświadczenia Ulicy Sezamkowej wskazują W ich wyniku okazało się, że duża część widowni również na potrzebę ustabilizowania fi nansowa- to dzieci poniżej 3 roku życia (podczas gdy grupę nia tego typu projektów. Z braku takiego syste- docelową stanowiły dzieci w wieku 3–5 lat). Zmie- mu inicjatywy szybko się komercjalizują. Kiedy nił się również kontekst medialny odbioru progra- w 2015 roku ogłoszono informację o podjęciu mu. Przybyło konkurencji, w domach pojawiły się współpracy Ulicy Sezamkowej z HBO (co było wy- kasety magnetowidowe, a sieci kablowe zalewały muszone stratami fi nansowymi programu), wielu anteny programami trzydziestominutowymi. obywateli USA uznało to za zdradę ideałów. Za- mknięcie dostępu do programu dla wielu dzieci, W poszukiwaniu „nowej normalności” i to często z tych najbiedniejszych rodzin, wywo- edukacyjnej łało oburzenie. Neoliberalny system gospodar- czy przykłada do wszystkiego, także do edukacji, Ulica Sezamkowa została pomyślana jako pro- miarę rynkową. Obrona przed takimi zakusami gram edukacyjny dla przedszkolaków, mający powinna należeć do rządów, ale także sieci oby- wyrównywać szanse edukacyjne amerykańskich watelskich organizacji non profi t, których presja dzieci. Niewątpliwie wykorzystanie technologii może być najskuteczniejsza. do edukacji na tym poziomie wymaga znacznie Ważne jest też, aby tego typu inicjatywy większego zaangażowania aniżeli na wyższych uwolnić od wszelkiego rodzaju nacisków politycz-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 45 nych i presji politycznej poprawności. Ulica Se- Lesser G.S.: Children and Television: Lessons from Sesame Street, New York 1974. zamkowa od samego początku podlegała różnego rodzaju naciskom. Co prawda nie bezpośrednio, Peters M.A., Rizvi F., McCulloch G., Gibbs P., Gorur R., Hong M., Hwang Y., Zipin L., Brennan M., Robertson S., Quay J. ale pośrednio za sprawą nadawcy programu. To i in.: Reimagining the New Pedagogical Possibilities for Univers- miało swoje przełożenie na przykład na poziom ities Post-Covid-19, „Educational Philosophy and Theory” ﬁ nansowania i dystrybucję. 2020, www.researchgate.net, data dostępu: 18.07.2020. Najbliższy czas pokaże, jak będzie wyglądała „nowa normalność” edukacji po okresie COVID- 19 (a raczej w trakcie zmiennej dynamiki trwającej Abstract pandemii, której czas całkowitego wygaśnięcia trudno określić). Wydaje się, że nie ma możli- What Can We Learn from Sesame Street? wości powrotu do sytuacji sprzed 12 marca 2020 The author (a mathematics teacher) poses a question of roku. W obecnej chwili znaczenie technologii the role of teaching maths at every stage of education wykorzystywanej w kształceniu wzrośnie, a co za and also considers the issues of teacher training. What tym idzie – niezbędna wydaje się reﬂ eksja psy- competences should a modern teacher have? What are chologiczna i pedagogiczna nad kształtowaniem the expectations of his/her professional environment: całego procesu i tworzeniem „nowej normalności” the principal and other teachers? What are the expecta- edukacyjnej. Priorytetem pozostaje dobro rozwo- tions of parents and students themselves? What is the jowe dzieci i młodzieży oraz przekazywanie im role of individual teachers in organising the teaching nowoczesnej wiedzy. process? The author strives to answer these questions in the article.

Bibliograﬁ a

Borgenicht D.: Sesame Street Unpaved, New York 1998. Cooney J.G.: The Potential Uses of Television in Preschool Edu- cation, New York 2019, pierwsze wyd. 1966, https://joangan- zcooneycenter.org, data dostępu: 17.07.2020. Davis M.: Street Gang: The Complete History of Sesame Street, Ks. Krzysztof Łuszczek New York 2008.

Fisch S.M., Truglio R.T. (red.): „G” is for Growing: Thirty Years of Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Reaserch on Children and Sesame Street, Mahweh, New Jersey Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego. Naukowo zajmuje 2001. się pedagogiką medialną oraz teorią mediów. Autor licznych Gutherie M.: Where „Sesame Street” Gets Its Funding – and How arykułów oraz monograﬁ i, między innymi: Nowoczesna It Nearly Went Broke, „The Hollywood Reporter” 2019, June 2, www.hollywoodreporter.com, data dostępu: 09.07.20202. telewizja, czyli bliskie spotkania z kulturą masową (Tychy 2004), Kontrola społeczna nad dziećmi i młodzieżą w środowisku mediów Kwauk Ch., Petrova D., Robinson J.P.: Sesame Street. Combining Education and Entertainment to Bring Early Childhood Education elektronicznych (Szczecin 2013), Wolność i kontrola w internecie to Children. Around the World, Washington, D.C. 2016. drugiej fali (Szczecin 2015).

46 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 Nowe porządki

Anna Babicka-Wirkus

Kultura oporu szkoły jako stan wyjątkowy

„(…) gdzie jest władza, istnieje też arbitralności i często nieprzystawalno- i opór (…) nigdy nie znajduje się on na ści do realiów życia szkoły. Mimo kon- zewnątrz władzy”1. Szkoła to prze- tradyktoryczności obydwu porządków strzeń, w której ścierają się dwa po- współistnieją one ze sobą w codzien- rządki: normatywny i nienormatywny2. ności szkoły, tworząc jej specyficzną Pierwszy opiera się na ustanowionych kulturę. W artykule analizuję kulturę (arbitralnie narzuconych) normach, za- oporu szkoły z perspektywy stworzo- sadach, regułach, które są określane nej przez Giorgio Agambena kategorii przez formalne dokumenty i nieformal- stanu wyjątkowego. Ukazuję, w jaki ne działania grupy dominującej, czyli sposób zawiesza ona narzucony przez urzędników MEN-u oraz nauczycieli kulturę dominującą szkoły porządek i dyrekcję danej szkoły. Drugi nato- i jednocześnie – jak tworzy nowy ład. miast stanowi opozycję do porządku Wyjątkowość kultury oporu, jej „iwen- normatywnego. Dochodzi w nim za- towość”, jest wpisana w narzucony ład zwyczaj do przekraczania narzuconych i jednocześnie ten ład przekracza, two- norm, zmieniania ich, ukazywania ich rząc nową gramatykę działania szkoły.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 47 Stan prawa i bezprawia w szkole

Szkoła ujmowana jest zazwyczaj jako miejsce, Zaistnienie kultury oporu w którym uczniom przekazuje się system okre- wprowadza stan wyjątkowy. Stanu ślonych wartości, przekonań i wiedzy. W tym aspekcie jest ona przestrzenią normatywną – tego nie należy rozumieć jako przestrzenią praktykowania porządku społecz- chaosu czy anarchii, lecz jako nego, prawnego, aksjologicznego. Uczniowie w szkole uczą się, co jest „dobre”, a co „złe”, jakie zawieszenie dominujących zasad zachowania są „właściwe” i akceptowane społecz- i norm oraz wyznaczonych przez nie, a jakie nie3. Porządek tych relacji oparty jest nie relacji podporządkowania. na gramatyce szkoły4, zakorzenionej w utartych schematach postępowania, nauczania i uczenia Kultura oporu posiada różne się, dzielenia czasu i przestrzeni oraz zasadach wymiary, które charakteryzują i regułach kształtujących relacje dominacji – pod- porządkowania w szkole. Jest to zatem kultura się odmiennym potencjałem dominująca szkoły, która jest typowa, formalna, emancypacyjnym. skostniała i hegemoniczna. Równolegle do niej w kulturze szkoły działa kultura oporu, która jest jednocześnie wpisana w kulturę dominującą i ją przekracza. Obydwie „Kultura oporu to struktura działań wyni- kultury stanowią elementy kultury szkoły, którą kających z poglądów, postaw i relacji bazujących „tworzą materialne, niematerialne oraz symbo- na niezgodzie wobec dominującego porządku. liczne elementy działania organizacji”5. Kultu- Jest antystrukturą wyłaniającą się z opozycji do ra szkoły jest procesem6, który obejmuje pisane dominującej struktury szkoły (…)”11. Zaistnienie i niepisane zasady, normy, tradycje, oczekiwania, kultury oporu wprowadza stan wyjątkowy. Stanu mające znaczenie dla codziennego życia wszyst- tego nie należy rozumieć jako chaosu czy anarchii, kich podmiotów związanych z tą instytucją. lecz jako zawieszenie dominujących zasad i norm Kultura oporu jest egzempliﬁ kacją stanu wy- oraz wyznaczonych przez nie relacji podporząd- jątkowego, w którym zawieszeniu ulega porządek kowania. Kultura oporu posiada różne wymiary, prawny7. Stan wyjątkowy (anomie), według Agam- które charakteryzują się odmiennym potencjałem bena, to przestrzeń opróżniona z prawa (bez- emancypacyjnym. Wyróżnić można następujące prawie), z którą związany jest jednak porządek jej formy: subkultury, kontrkultury, kultury al- prawny8. Autor twierdzi, że „to, co wyłączone, nie ternatywne oraz antykulturę. Każda z tych form jest tym samym całkowicie pozbawione związku znajduje się w innej relacji do kultury dominującej z normą, przeciwnie – wyjątek pozostaje z nią i posiada odmienny potencjał wywrotowy, a co za w relacji jako zawieszenie”9. Kultura oporu szkoły tym idzie, stanowi większe lub mniejsze zagroże- jest swoistym stanem wyjątkowym, złamaniem nie dla ustanowionego ładu szkoły. Każda z tych bądź naruszeniem obowiązujących reguł aksjo- form jednak wprowadza w określonym zakresie normatywnych działania szkoły. Prowadzi zatem nowe reguły, które są stosowane, mimo iż nie są do transformacji, a niekiedy wręcz transgresji obowiązującą w szkole normą. Szkolna norma spetryﬁ kowanych struktur szkoły10. nadal obowiązuje, lecz traci swoją moc sprawczą,

48 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 co stanowi o specyﬁ ce stanu wyjątkowego. Do- jest szczególnie istotna, ponieważ umożliwia chodzi zatem do sytuacji, w której mamy „obowią- demaskowanie narzuconych zasad i reguł zywanie pozbawione znaczenia”12. Prowadzić to oraz ukazanie ich arbitralności i nietrwałości. może do zmiany dotychczas obowiązującej normy, W przestrzeni pomiędzy następuje zawieszenie bądź też danej grupy norm. Sytuacja taka skut- porządku aksjonormatywnego i wprowadzenie kować będzie pojawieniem się nowej gramatyki nowych reguł i norm, co w szczególności uza- działania szkoły. sadnia rozpatrywanie kultury oporu jako stanu wyjątkowego. Cechy kultury oporu • Nierozerwalny związek z kulturą dominującą: akty oporu stanowią wyraz niezgody wobec Kultura oporu szkoły jest zjawiskiem wielowymia- całości lub określonego aspektu działania rowym, które przyjmować może różne postaci. Jej kultury dominującej. Ich repertuar i potencjał określony kształt jest zależny od kształtu kultury wywrotowy zależne są od specyfiki kultury dominującej. Jest to jednak zjawisko dynamiczne ujarzmiającej. Ograniczenia narzucane przez i reaktywne. Charakteryzuje się zatem wieloma ce- kulturę dominującą nie mogą być absolutne14, chami, których katalog pozostaje otwarty, ponie- a zatem pozostawia ona pewien margines na waż determinowany jest przez kontekst sytuacyj- działania oparte na niezgodzie. Jakość i po- ny13. Do podstawowych cech tej kultury zalicza się: tencjał emancypacyjny tych działań jest zatem • „Iwentowość” i/lub procesualność: opór może zróżnicowany i w znacznym stopniu zależny przyjąć formę jednorazowego działania, które od okoliczności, w jakich dochodzi do aktów jest odpowiedzią na konkretną sytuację, okre- niezgody. W niektórych szkołach uczniowie śloną przez dane miejsce, czas, wydarzenie. buntujący się traktowani są jako osoby „nie- Może to być także działanie inicjujące, stano- grzeczne”, „zdemoralizowane”, które należy wiące iskrę wzniecającą płomień do kolejnych w określony sposób „unieszkodliwić” podczas działań. Pojedynczy akt działania opozycyjnego lekcji, na przykład przesadzając do ławek może zainicjować cały proces, który swoim w ostatnich rzędach. W innych placówkach zasięgiem będzie obejmował coraz szersze nauczyciele podejmują interakcje z takimi kręgi. Taka sytuacja miała miejsce w 2019 roku uczniami, na przykład poprzez wspólny śmiech w przypadku ogólnopolskiego strajku nauczy- z określonego aspektu rzeczywistości szkoły, cieli oraz solidaryzujących się z nimi uczniów bądź też podejmując działania mające na celu i rodziców. zmianę kontestowanego elementu struktury. • Umiejscowienie pomiędzy: akty oporu mogą • Niezgoda (sprzeciw): działania wpisane w kul- zachodzić w ramach porządku wyznaczonego turę oporu oparte są na niezgodzie, rozumia- przez kulturę dominującą i wykorzystywać nej tu jako dyssens, który według Jacquesa typowe dla niej sposoby nadawania znaczeń Rancière’a15 wynika z rozbieżności w posługi- i ich interpretacji. Działania oparte na niezgo- waniu się odmiennymi logikami. W takim wy- dzie mogą występować także poza dominują- padku niemożliwe jest rozsądzenie wyższości cymi strukturami. Wówczas stanowią przejaw jednej z tych logik nad drugą, ponieważ bra- odrzucenia narzuconego porządku. Trzecią kuje reguł umożliwiających wydanie takiego przestrzenią działania oporu jest przestrzeń sądu. Poprzez akt niezgody do dominującego sytuująca się pomiędzy całkowitą dominacją w szkole dyskursu wprowadzana jest określona i całkowitym odrzuceniem. Lokalizacja ta treść dyskursu niedostrzegalnego, niesłyszal-

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 49 nego, przez co może nastąpić zmiana wynika- ucieczce. Wycofanie się z interakcji stanowi jąca z krytycznej refl eksji nad obowiązującym w wypadku oporu pewną formę manifestu stanem rzeczywistości szkoły. niezgody. Warunkiem jest tu jednak uświado- • Kontekstowość: znaczenie aktów oporu roz- mienie sobie przez podmiot motywów właśnie poznawalne jest tylko w kontekście, w którym takiej reakcji. są one osadzone. Działania te, odwołując się • Potencjał wyzwolenia: każdy akt oporu niesie do ofi cjalnych symboli i ich obowiązujących ze sobą potencjał emancypacyjny, jednak nie interpretacji, zmieniają je poprzez dokonywa- zawsze musi on być uwolniony i wykorzystany. nie aktów subwersji. Procedury subwersyjne Większy potencjał emancypacyjny mają dzia- umożliwiają odczytywanie znaków na nowo, łania świadome, zmierzające do konfrontacji a zatem odmienne ich wykorzystanie w celu z przeciwnikiem, niż te, które wyrażają się zmiany obowiązującego dyskursu. w zaniechaniu interakcji bądź ucieczce przed • Odsłanianie (demaskowanie): cecha ta po- potencjalnością wejścia w nią. zostaje w bliskiej relacji z umiejscowieniem • Eksklawowy i enklawowy charakter: niektóre pomiędzy. Kultura oporu ujawnia arbitralność formy kultury oporu mogą tworzyć eksklawy przyjętych za „normatywne”, „naturalne”, ulokowane wewnątrz dominującego nurtu. „typowe” założeń stanowiących podstawę ładu Stanowią wówczas swoiste wyspy sprzeciwu szkolnego. Demaskacja tych struktur, podważa wyrażanego za pomocą działalności kontrkul- zasadność ich obowiązywania i stanowi przy- turowej, która ogniskuje się na styku kultury czynek do refl eksji nad obowiązującym stanem dominującej i antykultury. Charakter enkla- rzeczy. Jest zatem ważną cechą świadczącą wowy natomiast posiadają subkultury, które o wpisywaniu się kultury oporu w koncepcję w głównej mierze akceptują wyznaczony przez stanu wyjątkowego. strukturę dominującą ład i podważają tylko • Krytyczność: jest jednym z podstawowych wybrane jego elementy. wyznaczników działań oporowych. Krytyczna • Estetyczność: odnosi się do postrzegania i in- refl eksja może dotyczyć zasadności podtrzy- terpretowania działań opartych na niezgodzie mywania narzuconych ograniczeń oraz/lub jako autonomicznego doświadczenia zmysło- kierunku ich zmian. Namysł nad rzeczywistoś- wego. Kultury oporu opierają się na pozorze cią szkoły może stanowić bodziec do podjęcia estetycznym, który rozumieć można jako działań opartych na niezgodzie. W wyniku pewną rzeczywistość umiejscowioną obok tych działań, w grupie podmiotów – będących „właściwej” (normatywnej) rzeczywistości, przy rzecznikami dominującego porządku – może czym nie można jej zastąpić16. pojawić się krytyczny namysł nad tym ładem, który skutkować będzie potencjalnością pod- Konkluzje jęcia przez nich działań zmierzających do jego zmiany. Kultura szkoły nie jest spetryfi kowanym mono- • Dynamika: cecha ta wynika ze zmiany wpisa- litem. Współtworzą ją dwie odmienne od siebie nej w akty oporu. Może rozciągać się ona na kultury, które pozostają w relacjach ze sobą na- kontinuum stagnacja – rewolucja i przybierać wzajem oraz ze światem zewnętrznym. Są one odmienne formy w różnych okolicznościach. zatem wrażliwe na doświadczenia biografi czne • Praxis: chodzi o podjęcie realnych działań, członków tej społeczności, czynniki polityczne, nawet jeżeli polegają one na unikaniu czy kulturowe, gospodarcze, ekonomiczne czy też epi-

50 TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 10 demiologiczne, które odzwierciedlają się w spo- A. Babicka-Wirkus, Kultury oporu w szkole. Działania – moty- wacje – przestrzeń, Warszawa 2019. sobach działania tej instytucji. 11 Stan wyjątkowy jest istotnym elementem Ibidem, s.12. działania szkoły, który przejawia się za pośred- 12 G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, nictwem działań bezprawnych lub naruszających op. cit., s. 76. ujarzmiającą strukturę szkoły. Jest on szczególnie 13 A. Babicka-Wirkus, Kultury oporu w szkole. Działania – moty- znaczący dla implementacji zmian obowiązują- wacje – przestrzeń, op. cit., s. 77–84. cego w szkole w określonym czasie porządku ak- 14 D.C. Hoy, Critical Resistance from Poststructuralism to Post- sjonormatywnego, ponieważ powoduje przejście -Critique, Cambridge – Massachusetts – London 2004. od skostniałej gramatyki szkoły do jej bardziej 15 J. Rancière, Dis-agreement. Politics and Philosophy, przeł. dynamicznych form. Warto zaznaczyć, że każda J. Rose, Minneapolis 1998. nowa gramatyka ulega stopniowej petryfikacji 16 J. Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka jako polityka, i tym samym tworzy przestrzeń do praktykowania przeł. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Kraków 2007. nowych sposobów działania, interpretacji i prze- ciwstawiania się obowiązującym regułom. Istotne jest jednak, aby podmioty współtworzące kulturę Abstract szkoły kreowały przestrzeń dla krytycznej reﬂ eksji nad jej kształtem, a także dla kontestacji jej New Order przejawów, które są ujarzmiające dla określonych The article discusses the specificity of the school’s jednostek lub grup. resistance culture as an element co-creating the culture of this institution. The features that consti- tute a culture based on disagreement are also listed Przypisy and characterized. In order to show the signiﬁ cance 1 M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Ko- of the suspension of the school order for the emer- mendant, K. Matuszewski, Warszawa 2000, s. 86. gence of a new order, the analysis of the school’s 2 A. Babicka-Wirkus, (Nie)normatywność rytuałów oporu resistance culture is conducted through the prism w szkole, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2016, of Giorgio Agamben’s state of exception. t. 19, nr 1 (73), s. 73–86. 3 Ibidem. 4 M. Czerepaniak-Walczak, Kultura szkoły, jej trwania i zmiana. O sile oddziaływania „gramatyki szkoły”, „Czas Kultury” 2020, nr 1, s. 13–19. 5 A. Babicka-Wirkus, Kultura szkoły w optyce metafory, „Parezja. Czasopismo Forum Młodych Pedagogów. Przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN” 2018, nr 2 (10), s. 61. 6 I. Nowosad, Kultura szkoły – w tyglu smaków i aromatów, „Czas Anna Babicka-Wirkus Kultury” 2000, nr 1, s. 7.

7 G. Agamben, Stan wyjątkowy (Homo sacer II.1), przeł. Profesorka uczelni, doktor habilitowana nauk społecznych M. Surma-Gawłowska, Kraków 2009. w dyscyplinie pedagogika, pedagożka i socjolożka, 8 Ibidem. wykładowczyni w Akademii Pomorskiej w Słupsku. 9 G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, Autorka i współautorka licznych publikacji z zakresu przeł. M. Salwa, Warszawa 2008, s. 30. pedagogiki oporu, kultury szkoły, praw dziecka.

TEMAT NUMERU REFLEKSJE 6/2020 51 Każdy jest kreatywny

Izabela Bembenek-Kloc

Zdalne nauczanie jako inspiracja dla technik Design Thinking

Jedną z kluczowych myśli u progu pandemii było może być atrakcyjny na przykład dla współczes- stwierdzenie, że świat po ,,wojnie” nie będzie już nego polonisty? Jak najbardziej, zwłaszcza nie- taki sam. Proroczy charakter tych słów znalazł które zaczerpnięte z niego elementy, rekomen- swoje odzwierciedlenie także w edukacji. Polska dowane przez sukcesy takich koncernów, jak szkoła musiała stawić czoła wyzwaniu zdalnego Ikea czy Apple. Mam tu na myśli, nomen omen, nauczania, ale także i uczenia się. Relacje mentor myślenie projektanckie, które towarzyszy także – uczeń nabrały więc szczególnego znaczenia, takim branżom, jak architektura wnętrz, aran- bo – jak wiemy – bez adresata zaangażowane- żacja ogrodów czy bankowość i zarządzanie. go w proces lekcyjny nie istnieje tak szkoła, jak Design Thinking, jako metoda tworzenia inno- i więź, która winna w tej szkole być fundamentem wacji i twórczego rozwiązywania problemów, kształcenia. To właśnie dlatego nauczyciel – ten, pojawiła się także w metodologii zachodnich który wymaga także od siebie – podjął wyzwa- uczelni. Stając się cechą charakterystyczną kre- nie samokształcenia, by codziennie gromadzić atywnych zawodów, musiała także wkroczyć do w okienkach Teamsa czy innych platform wszyst- szkoły – również polskiej. kich swoich uczniów, zaproszonych do niezwykłej Gdyby trzeba było ująć w pigułce metodę podróży przez arkana kultury i literatury. Design Thinking, należałoby wskazać jej sześć głównych etapów. Są to: empatia, diagnoza potrzeb, Szczepionka na znużenie generowanie pomysłów, stworzenie prototypów i – na koniec – testowanie oraz wdrożenie. Można by Każdy, kto ma różne pasje, szuka inspiracji w od- zaryzykować stwierdzenie, że to proces, którego ległych często dziedzinach. Czy świat biznesu słowem-kluczem jest działanie. A tego właśnie

52 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 potrzebuje współczesny uczeń. Zdalna edukacja z balkonu na Krakowskim Przedmieściu ze wzro- w pandemii miała przecież jeden poważny symp- kiem utkwionym w pomnikach przeszłości? tom: encyklopedyzm. „Otwórz plik, zrób notatkę, Reakcja będzie do przewidzenia, ale znalezie- odeślij, jutro cię odpytam”. To komunikaty, które nie recepty na uzdrowienie tego romantycznego królowały w wielu polskich domach na ekranach pozytywisty (lub jak kto woli – pozytywistycznego monitorów. Nic gorszego dla zabicia kreatywno- romantyka) nie będzie już takie proste. Wówczas ści, inspiracji, wyzwań, których jak tlenu wymaga z pomocą przybędzie nam Design Thinking. Przy- młody umysł. Tymczasem wystarczyło pokusić się glądając się nieszczęśliwemu kochankowi, doko- o myślenie projektanckie. Skoro według amerykań- namy analizy danych zastanych, zdemaskujemy skich badaczy metoda Design Thinking bije na insight, wykreujemy prototyp człowieka spełnionego świecie rekordy popularności, dlaczego nie uczyć i na koniec poddamy testowaniu na sobie, naszych jej już na poziomie szkoły średniej? bliskich, przyjaciołach. W ten sposób język polski Język polski i narzędzia świata biznesu to nie i omawianie obszernej lektury nabierze rumień- antynomia. Przede wszystkim dlatego, że właśnie ców, uczeń stanie się częścią grupy projektanckiej, na tym przedmiocie, jak na żadnym innym, po- odejdzie od monitora, przeprowadzi wywiady z do- znajemy ludzi sukcesu w typie Wokulskiego, do- mownikami, zbliży się do drugiego człowieka i tego tkniętych psychosomatyką jak Raskolnikow czy człowieka spróbuje uszczęśliwić! Jestem pewna, że pomysłodawców świata na opak w tonie Mrożka. wówczas nie zada pytania: ,,A po co mi to?”. Poznać – znaczy zrozumieć. Nie odtworzyć. Zrozu- mieć i przeżyć. W miejsce nużącego encyklopedy- Osobliwy proﬁ l Raskolnikowa zmu zaproponujmy więc metodę opartą na empatii w odsłonie T-shape i kreowaniu. Wtedy będziemy bliżej człowieka, jego potrzeb, oczekiwań, marzeń i kluczowych wreszcie Podobnie można postąpić z psychosomatyką Ra- pasji. Nie ma nic bardziej druzgocącego dla na- skolnikowa. Dzięki myśleniu projektanckiemu uczyciela niż uczniowskie, niby retoryczne pytanie: możemy poddać Rodiona długofalowej terapii ,,A po co mi to?”. Aby temu zapobiec, wystarczy i tym samym pokazać współczesnej młodzieży mieć pomysł i wdrożyć odpowiednią metodę. Jak uniwersalizm doświadczeń (w nawiązaniu do bardzo zbawienną w zdalnym nauczaniu – prze- stanów nerwicowych i depresyjnych, jakie są konajcie się sami. udziałem pokolenia Z, a więc krótko mówiąc – naszych uczniów). Od empatii do insight, Ciekawym narzędziem Design Thinking czyli jak odczarować Wokulskiego? jest T-shape. Kompetencje uniwersalne i spe- cjalistyczne ma każdy z nas, choć często nam się Neurotyczny bohater Prusa zachorował na nie- wydaje, że tak niewiele potraﬁ my. Z psychologicz- szczęśliwą, niespełnioną miłość. Ale zaimpono- nego punktu widzenia bohater Dostojewskiego wał nam umiejętnościami biznesowymi, logistyką jest kapitalnym materiałem na diagnozowanie działań, intelektem ekonomisty. Zdobył pieniądze potrzeb człowieka niezaspokojonego, niespeł- – ten fakt dostrzegą uczniowie, którzy marzą o war- nionego w czynie, w skrajnym przypadku także szawskiej SGH. Wtedy mentor zada im pytanie: czy zbrodniarza. Poetyka odwróconego kryminału protagonista był szczęśliwy, spacerując paryskimi sugerowała nam to już ponad wiek temu, dopiero uliczkami? Czuł radość, smakując Cervantesa czy jednak myślenie projektanckie pozwoliło posta- Schmida? Czy doświadczał spełnienia, spoglądając wić tezę, że każdy morderca, zanim popełni czyn

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 53 haniebny, powinien przeczytać Zbrodnię i karę i za- zbliżamy się do naszych podopiecznych. Im zaś stanowić się, czy jest gotowy na ,,zbrodnię” i czy chce się pracować, bo w końcu robią badania także się mu to opłaca (aspekt wychowawczy!). Nie znam na swoich rodzinach. Chyba nie ma lepszej recenzji uczniów, którzy wówczas nie podejmą wyzwania: naszej lekcji, jak wiadomość od rodziców, którzy ,,Jak sprawdzić się w czynie?”. Osobisty profi l Ro- doceniają działania projektanckie, bo żyje nimi cała diona pozwoli nam nazwać jego mocne strony, ich rodzina. Z metody Design Thinking wybrali- na których spróbujemy zbudować personę, by śmy podczas omawiania Tanga Mrożka diagnozę wiedzieć, czego oczekuje ktoś, kto marzy o speł- potrzeb i personę, takiego potencjalnego szczęśli- nieniu. Śmiem twierdzić, że Design Thinking to wego ,,Artura”, dla którego wspólnie stworzyliśmy najlepsza szczepionka na pandemiczny (i nie tylko) prototypy spełnienia. encyklopedyzm polskiej szkoły. Uczyńmy nasze zajęcia podróżą Designerska persona rodziny Mrożka Lekcja powinna być wyzwaniem dla obu stron. I wreszcie nasz rodzimy projektant, Mrożek. Mentor musi mieć pomysł i metodę. W zdalnym, Popularny w sieci mem, w którym autor Tanga kryzysowym, wyjątkowym stanie winien podjąć przeprasza maturzystów, że napisał taki dramat, wyzwanie kreowania, nie odtwarzania. I właśnie można odczarować metodą myślenia projektan- tą uniwersalną szczepionką na wirusa encyklope- ckiego. Rodzina Stomila jest bowiem dotknięta dyzmu jest myślenie projektanckie. Niechaj prze- poważną chorobą. Starsi są anarchistami, a młodzi konają nas sukcesy wielu światowych korporacji. pragną powrotu tradycji. Ten świat na opak za- Metody działań koncernów wskazują nam drogę graża poczuciu bezpieczeństwa wszystkich, bo do pracy także nad literaturą. Wówczas z dumą odnalezienie się w rzeczywistości, w której siła będziemy mówić: tak, jestem nauczycielem. Tak, wygrywa z intelektem, jest po prostu niemożliwe. jestem edukatorem Design Thinking. Tak, potra- Idąc tropem „lecznictwa Design Thinking”, fi ę zaczarować moje zdalne lekcje. A jeśli dołączy- próbujemy wspólnie zorganizować terapię dla my do naszych pomysłów rozwiązania wykorzy- rodziny Eleonory i Stomila. Wówczas okazuje się, stujące TIK, dopowiemy: tak, mam blisko 100% że młodzi ludzie świetnie poruszają się w techni- obecność uczniów na zajęciach. Ale to już temat kach behawioralnych czy psychoanalitycznych, bo na kolejny artykuł. sami, z uwagi na swoje problemy, są im poddawani. W sieci znajdą Państwo mnóstwo szkolenio- Diagnozujemy potrzeby. Solidaryzujemy się z Ar- wych ofert Design Thinking w edukacji. Działajcie! turem, próbujemy bliżej poznać Alę, a w Eugenii poszukujemy tęsknot naszych dziadków. Lekcja nabiera tempa. Każdy opowiada o swojej rodzinie, Izabela Bembenek-Kloc o trudnej miłości, która w dobie pandemii została poddana druzgocącej próbie (tak, każdy pragnął Nauczycielka języka polskiego w Liceum powrotu do szkoły!). Nauczyciel rośnie w oczach Ogólnokształcącym w Szczecińskiej Szkole Florystycznej. ucznia – okazuje się bowiem, że on też potrafi słu- Edukatorka Design Thinking, ekspertka TIK-u, chać, on też jest ojcem czy matką, on też ma swoje pasjonatka technologii informacyjno-komunikacyjnych. dzieci, które zamknięte w sąsiednich pokojach Nauczycielka-ekspertka Zwolnionych z Teorii. walczą o przetrwanie w zdalnej edukacji. W ten Propagatorka idei wymiany międzynarodowej niebanalny, a jednocześnie bardzo prosty sposób i międzykulturowej Flex Program w Polsce.

54 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Jak zostałam youtuberką

Jeannette Słaby

Doświadczenia autorki wideoblogu „Zeszyt do polskiego”

Ostatnie miesiące nauki zdalnej wydarzyło, o czym mówiliśmy i do ja- okazały się dużą szansą dla tych na- kich wniosków doszliśmy. Wszystko uczycieli, którym narzędzia TIK nie zaczęło się od wiersza Juliusza Słowa- są obce. Jako że zaliczam się do tej ckiego Grób Agamemnona, który nie grupy, chciałabym się podzielić swoi- należy do najłatwiejszych. Pomyśla- mi spostrzeżeniami dotyczącymi pro- łam wtedy, jak dużym ułatwieniem wadzenia kanału na YouTubie „Zeszyt byłoby posiadanie nagrania omówie- do polskiego”. Bodźcem do stworzenia nia utworu i możliwość udostępnienia go nie była pandemia, ale przemyśle- go uczniom nieobecnym w szkole, ale nia na temat nauczania, które wycho- także tym, którzy chcieliby do wier- dziłoby poza ramy szkolnych struktur, sza wrócić i powtórzyć sobie pewne również tych fizycznych. Pewnego rzeczy. Ale najbardziej zależało mi na razu rozmyślałam bowiem o ucz- tym, by umożliwić uczniom swobodny niach, którzy z różnych względów nie dostęp do materiału, który sama stwo- są obecni na moich lekcjach i nie mają rzyłam. Jestem przecież odpowiedzial- możliwości wysłuchania czy obejrze- na za to, co przekazuję i w jaki sposób nia tego wszystkiego, co na lekcji się to czynię.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 55 Nowy odbiorca

Powszechnie wiadomo, że w internecie można Media społecznościowe dają znaleźć wiele opracowań, jednak nie wszystkie są możliwość interakcji z uczniami – godne polecenia. Stąd też wziął się mój pomysł na utworzenie kanału na YouTubie, poświęconego stają się płaszczyzną porozumienia lekturom i materiałom przygotowującym uczniów międzypokoleniowego, gdyż do matury. intensywniej niż tradycyjne formy Za taką formą przekazywania wiedzy prze- mówiło coś jeszcze. Współczesny młody człowiek nauczania docierają do młodszej – z uwagi na fakt, iż od najmłodszych lat spraw- grupy odbiorców. Korzystając nie obsługuje wszelkie urządzenia cyfrowe i coraz wcześniej ma dostęp do aplikacji internetowych, z nich, zyskujemy szacunek uczniów, zwany cyfrowym tubylcem (digital native) – przy- stajemy się dla nich partnerami wykł do innego sposobu przekazywania i utrwala- nadążającymi za zmianami, które nia wiedzy. O wykorzystaniu nowych technologii w edukacji pisze między innymi Dominika Bućko dzieją się na naszych oczach. w artykule Jak efektywnie wykorzystywać teksty internetowe podczas lekcji języka polskiego jako obcego? Według badaczki ten „nowy odbiorca” ma swoje oczekiwania: dostarczana mu wiedza powinna Podziękowanie za Mickiewicza być przekazana ciekawie, przystępnie, z podpi- sem, obrazkiem, nawiązaniem do współczesne- Z chwilą publikacji pierwszego ﬁ lmiku, przy rego serialu czy ﬁ lmu. Z jednej strony ktoś może alizacji którego – co warto zaznaczyć – pomagali pomyśleć, że taka forma spłyca treść i przesłanie mi wychowankowie, powinnam była się liczyć książek, z drugiej – nie ukrywajmy, że podstawa z tym, że obejrzą go także inni uczniowie, a nawet programowa z języka polskiego, szczególnie dla rodzice czy nauczyciele. A to owocuje czymś, klas po ośmioletniej szkole podstawowej, zawie- na co człowiek nieobyty z formą i działalnością ra bardzo wiele tekstów, które są trudne do przy- YouTube’a może być nieprzygotowany – pojawiają swojenia, szczególnie jeśli uczeń próbuje to robić się komentarze. Niektóre dobre, budujące, kon- samodzielnie. struktywne, inne mniej „inspirujące”. Uczniowie, których po wyemitowaniu pierw- Przyznam szczerze, że na początku w ogóle szych odcinków zapytałam o wrażenia, podkreślali, nie zakładałam, że obejrzą to osoby, dla których że forma bardzo im odpowiada. Jako argumenty kanał ten nie był pierwotnie przeznaczony. Albo przemawiające za kontynuacją projektu podawa- inaczej – idealistycznie myślałam, że będzie to li między innymi: logikę i przejrzystość wywodu, kanał wybierany przez tych, do kogo jest adreso- atrakcyjny sposób dotarcia do uczniów, możliwość wany, a więc uczniów klas liceum czy technikum przerwania „lekcji” i powrotu do oglądania w do- przygotowujących się do egzaminu maturalnego. wolnym momencie, możliwość stałego kontaktu, Ale ktoś, komu zależy na utrzymaniu widzów, nie dzięki czemu uczeń może w każdej chwili skontak- może rozmyślać nad tym zbyt długo, bo ci, którzy tować się z nauczycielem, by wyjaśnić jakąś kwestię zasubskrybowali kanał, czekają na nowe odcinki lub o coś dopytać. i na tym należy skupić swoją uwagę. Nie przeczę,

56 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 że nie sprawdzałam stosunku komentarzy pozytyw- Najwyżej po emisji odcinka pojawią się sygnały nych do negatywnych także u innych youtuberów, od widzów, na co położyć nacisk przy pracy nad jednak w porę dostrzegłam, że nieważne, co mówią kolejnym montażem. i piszą, ważne, by oglądali i komentowali. Elementem demotywującym może być realny Było to dla mnie nowe doświadczenie. Przy- brak odbiorców w tak zwanym czasie rzeczywistym znam, że preferuję kontakt osobisty, ale kanał lub brak odpowiedzi oraz niemożność zobaczenia „Zeszyt do polskiego” powstał właśnie po to, by reakcji odbiorców. Tutaj z pomocą przychodzą or- dzielić się wiedzą z moimi uczniami, z którymi ganizowane co jakiś czas „live’y”, czyli transmisje z różnych powodów nie mogę się spotkać. I tu na żywo, podczas których można uzupełnić braku- pojawił się kolejny paradoks, gdyż okazało się, że jące informacje lub odpowiadać na pytania widzów. największą grupę odbiorców stanowią osoby spoza Media społecznościowe, do których YouTu- mojej szkoły, niekiedy nawet z zagranicy. Niewąt- be się zalicza, dają przede wszystkim możliwość pliwie jest to bardzo budujące, gdy dostaję e-mail interakcji z uczniami i dużo intensywniej niż tra- na przykład od nauczyciela języka polskiego ze dycyjne formy nauczania docierają do młodszej szkoły w Kanadzie, który dziękuje za szczegółowe grupy odbiorców; stają się płaszczyzną porozu- omówienie Dziadów. mienia międzypokoleniowego. Bez względu na to, z jakich mediów korzystamy, w oczach uczniów Belfer naszych czasów przestajemy być belframi nienadążającymi za zmianami, które dzieją się na naszych oczach – Zalet korzystania z możliwości, jakie oferuje Yo- także w dziedzinie edukacji. Nowe technologie uTube, jest zdecydowanie więcej niż wad. Oprócz świadomie wykorzystywane przez nauczycieli tego, że po zdobyciu określonej liczby wyświetleń mogą wzbogacić proces dydaktyczny, ułatwić i subskrypcji zaczyna się zarabiać na wyświetla- przekazywanie wiedzy i uatrakcyjnić ją. Poza tym nych reklamach (na początku nie są to duże kwoty), nauczyciel dzięki prowadzeniu kanału na YouTu- to nieoceniona bywa aktywność uczniów, która bie zdobywa szacunek swoich uczniów, a to obec- pozostaje z nami na dłużej niż rok szkolny czy nie zjawisko bezcenne. nawet cały okres nauki w szkole średniej. Ponadto prowadzenie własnego kanału daje niezależność. Wiadomo, że podczas 45-minutowej lekcji należy przeprowadzić cały proces dydaktyczny – łącznie z celami lekcji, sprawdzeniem obecności czy zada- Jeannette Słaby niem pracy domowej. W wypadku nagrań decyzję o tym, ile ma trwać odcinek, podejmuje się samo- Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni, dzielnie, podobnie jak indywidualny jest wybór nauczycielka języka polskiego i hiszpańskiego treści i problematyki. Nikt nam nie narzuci, ile w Zespole Szkół nr 1 w Goleniowie. Prowadzi kanał będziemy mówić o znaczeniu „szklanych domów”. „Zeszyt do polskiego” na YouTubie.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 57 Paradoks szklanki

Helena Czernikiewicz

Edukacja a nowa (nie)rzeczywistość

Stan pandemii zaskoczył wszystkich. Spowodował Życie na wizji zmiany w życiu całych społeczeństw, jak i jednostek. Można przypuszczać, że z punktu widzenia Na początku XXI wieku świat bardzo się zmienił. edukacji, rozwoju i codziennego funkcjonowania Ludzie mają powszechny dostęp do informacji najbardziej negatywne skutki odczuli najmłodsi. i możliwość nieograniczonych kontaktów w świe- W czasie pandemii młodzi ludzie często zacho- cie wirtualnym. Wysoki poziom nauki umożliwia wywali się nieadekwatnie do sytuacji, popadali diagnozę i skuteczne leczenie wielu schorzeń. w stany depresyjne, lękowe lub wręcz przeciwnie Wzrosły również świadomość zdrowotna i po- – bagatelizowali problem, tworząc dostosowany czucie bezpieczeństwa. Niestety, rozwój cywili- do swoich potrzeb inny obraz niebezpiecznej zacji przyniósł ze sobą pewne zagrożenia. Przede rzeczywistości. Nie można jednak generalizować wszystkim rozwój internetu ograniczył bezpośred- – byli i tacy, którzy świetnie poradzili sobie z eks- nie kontakty, pogorszyły się relacje międzyludzkie. tremalnymi wyzwaniami (do nich trzeba zaliczyć Ludzie jako istoty społeczne coraz częściej ko- konieczność społecznej izolacji i przymusowe rzystają z pomocy psychologów i psychiatrów, aby zamknięcie w domach): wirtualnie „chodzili” do móc pokonać problemy związane z brakiem okazy- szkoły i utrzymywali z rówieśnikami kontakty wania uczuć lub występowaniem agresji, hejtem, na odległość. Jak po pandemii będzie wyglądała brakiem szacunku, jaki pojawia się w czasie kon- codzienna edukacja? Czy szkoła zmieni się pod taktów poprzez różne portale społecznościowe. wpływem bieżących wydarzeń? I jak w tej sytuacji Oczywiście wirtualnie także można przekazywać odnajdą się nie tylko uczniowie, ale także grono oznaki miłości, sympatii, poparcia. „Lajki” jednak nauczycielskie i rodzice? nie zastąpią spojrzenia w oczy, uścisku czy przy-

58 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 tulenia. Nawet łącząc się na wizji, nie jesteśmy Taki stan zapewne odbił się na ich psychice. Am- w stanie oddać swoich emocji tak, jakbyśmy chcie- bitni uczniowie, którzy zawsze byli bardzo aktywni li. Często przed kamerą przybieramy maski, pozy, na lekcjach, nie zawsze w czasie nauczania zdal- gramy, nie jesteśmy szczerzy. Niekiedy wstydzimy nego mogli się popisać wiedzą i umiejętnościa- się swoich emocji, boimy się, aby ktoś nie zhakował mi, czuli się sfrustrowani. Dyskomfort odczuwali naszego konta i nie przechwycił naszych szczerych także „słabi” uczniowie, gdyż nie zawsze umieli reakcji czy komentarzy. Jeszcze gorzej czujemy się, poradzić sobie z trudnym materiałem, łatwo roz- gdy ktoś nas zdradzi, ośmieszy, pokazując nasze praszali się w czasie zajęć. Nauka zajmowała im wpisy, zdjęcia czy ﬁ lmiki niepowołanym osobom. zbyt dużo czasu. Nic dziwnego, że w ostatnim czasie tak wiele Ogólnie zdalne nauczanie – moim zdaniem – się mówi o kompetencjach miękkich – umiejętno- niekorzystnie wpłynęło na opanowanie materiału ści współpracy, pomagania, tolerancji, altruizmu, przewidzianego podstawą programową. Ucznio- dostrzegania potrzeb innych ludzi oraz świata przy- wie mieli skrócony czas kontaktu z nauczycielem, rody. Niestety, te wartości często schodzą na drugi utrudnioną możliwość zadawania pytań i zdobycia plan. We współczesnym świecie dominuje postawa odpowiedzi na nie. Nauczyciel z kolei, nie widząc konformizmu, stawiania na rozwój osobisty, pogoni uczniów, nie był w stanie dostrzec, kto nie rozu- za pieniędzmi. Przysłowiowy wyścig szczurów pomie tematu, a kto nie uważa, zajmuje się czymś jawił się wszędzie – w pracy, w szkole, w mediach, innym, nie notuje, czy nie wykonuje zadań. Ucz- na ulicy, a nawet w domu. Widząc to zjawisko, we niowie w czasie zdalnych lekcji zachowywali się współczesnej szkole postawiono na kształtowanie w przeróżny sposób. Jedni sami pracowali, aby kompetencji kluczowych. Uczniowie często praco- zrozumieć dane zagadnienie, inni prosili o pomoc wali w grupach, wykonywali projekty, udzielali się rodziców lub nauczyciela, zwracając się do niego społecznie, organizowali różnorodne akcje chary- po lekcji, byli też i tacy, którzy lawirowali i prak- tatywne, dostrzegali konieczność dbania o środo- tycznie nic nie robili. W najgorszej sytuacji zna- wisko, ojczyznę, czy odpowiedniego korzystania leźli się słabi uczniowie, którzy zostali pozosta- z multimediów. Czy to się zmieni po pandemii? wieni sami sobie, a nie mieli odwagi, aby prosić kogokolwiek o pomoc. Każda z przedstawionych Szkoła w domu postaw na pewno niekorzystnie wpływała na psy- chikę dziecka. Budziła frustrację, a ta z kolei mogła Umiejętności cyfrowe na pewno bardzo przydały powodować stany lękowe, prowadzić do depresji, się dzieciom i młodzieży w czasie nauczania zdal- zaniżać samoocenę. nego. Czy wszyscy mieli je rozwinięte na odpo- Dodatkowym elementem negatywnie wiednim poziomie? Starsi uczniowie – zapewne. wpływającym na psychikę uczniów i nauczycieli Młodsi jednak często musieli korzystać z pomocy w czasie zdalnego nauczania były problemy sprzę- rodziców lub innych członków rodziny. Nie zawsze towe. Wielu z nas nie miało nowego oprogramo- uczniowie oceniani do tej pory najlepiej posiadali wania koniecznego do zdalnych lekcji. Często najwyższe kompetencje cyfrowe. Zdarzało się, że łącza internetowe były przeciążone, następowały ci „średni” w czasie nauczania zdalnego osiąga- przerwy w przepływie sygnału. Rodziło to także li lepsze wyniki w nauce, gdyż sprawniej radzili frustrację. Zajęcia zdalne nie zawsze mogły być sobie z obsługą komputera, wyszukiwaniem in- przeprowadzone na takim poziomie, jaki zaplano- formacji. Ich samoocena na pewno wzrosła. Co wał nauczyciel. Uczniowie nie zawsze w pełni ro- z prymusami, którzy nagle utracili rolę liderów? zumieli to, co było przekazywane. Mieli problemy

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 59 z pisaniem sprawdzianów, wykonywaniem ćwi- Życie w pandemii dalej trwa. Najprawdopo- czeń na czas. Nie w każdym domu wszyscy mieli dobniej trzeba będzie się przyzwyczaić do obco- własny komputer lub tablet. Niekiedy na jednym wania z koronawirusem. Należy zadbać o siebie sprzęcie pracowało kilka osób. W znacznym stop- nawzajem, konieczne jest budowanie odpowied- niu utrudniało to zdobywanie wiedzy, prowadziło niej atmosfery. Powinniśmy się wspierać, wykazać do konﬂ iktów, stresu, złego stanu psychicznego. maksimum zrozumienia dla innych. Warto też wspomnieć o postawie uczniów, Myślę, że niezbędna jest także zmiana progra- którzy nie zawsze potraﬁ li się wykazać uczciwoś- mów nauczania. Należy okroić podstawę progra- cią i sumiennością. Wykorzystywali fakt, że na- mową, gdyż nauczyciele w okresie niepewności nie uczyciel ich nie widzi i spisywali prace od innych są w stanie przekazać wszystkich treści, natomiast lub dawali je do wykonania rodzicom. Niestety, uczniowie w czasie nauczania zdalnego lub hy- nadal w szkole bardziej liczy się ocena niż stan brydowego nie opanują wszystkich zagadnień na wiedzy i umiejętności. Zasada „trzech z” – zakuć, odpowiednim poziomie. Poza tym unormowania zaliczyć, zapomnieć – od dawna znana studen- wymaga sprawa egzaminów zewnętrznych. Nie tom, została przejęta przez młodszych uczniów. może tak być, że termin i forma są ciągle zmie- Oczywiście młodzież jest w gorszej sytuacji, gdyż niane. Nic dziwnego, że tegoroczne wyniki matur kończąc dany etap edukacyjny, zdaje sprawdzian i egzaminu ósmoklasistów stały na niskim pozio- ósmoklasisty i maturę. Mimo tej świadomości ucz- mie. Doskonale wiemy, że wszystko, co celowe niowie często, gdy zaliczą daną partię materiału, i zaplanowane, przynosi lepsze efekty niż robione wolą o niej zapomnieć. w pośpiechu, w ekstremalnych warunkach. Niestety, COVID-19 na pewno nas nie opuści Syndrom adaptacyjny w najbliższym czasie. Dobrze by było, gdyby wszyscy, którzy mają problemy psychiczne związane Uczniowie w czasie zdalnego nauczania wyraża- z pandemią – ostatnio pojawił się nowy termin li obawy o zdrowie swoich bliskich, szczególnie w psychiatrii, „syndrom adaptacyjny” – mogli dziadków. Młodzi ludzie byli przerażeni tym, że nie liczyć na pomoc specjalistów. W szkole koniecz- mogą się spotkać z rodziną. Najbardziej odczuli to ne jest wzmocnienie opieki psychologiczno-peda- w czasie świąt i majówki. Później się okazało, że gogicznej. Postarajmy się optymistycznie patrzeć plany wakacyjne również muszą się zmienić, zwłasz- w przyszłość, aby w ten sposób minimalizować cza te zagraniczne. Dzieci niepokoiły się także o ro- negatywne skutki pandemii. Ci, którzy uważają, dziców pracujących w służbie zdrowia. Inni z kolei że szklanka jest w połowie pełna, lepiej radzą sobie pracowali za granicą i nie mogli tam wrócić. W kraju z rozwiązywaniem problemów życiowych. Spró- też niektórzy zostali bez środków do życia. Niepew- bujmy tę zasadę zastosować do obecnej sytuacji ność jutra, brak stabilizacji również niekorzystnie i obok ograniczeń i zagrożeń zauważajmy to, na wpłynęły na psychikę młodych ludzi. co wciąż mamy wpływ – jakość naszej pracy, za- Poza tym na początku pandemii bardzo ogra- angażowanie i zdobywanie nowych kompetencji. niczona została realizacja naturalnej potrzeby ruchu dzieci. Ruch i kontakt z innymi dziećmi to niezbędne składniki prawidłowego rozwoju mło- Helena Czernikiewicz dych organizmów. Bez odpowiedniej realizacji tych potrzeb nie nastąpi właściwe przygotowanie Nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej ich do życia w społeczeństwie. nr 48 im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Szczecinie.

60 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Nie wierzę już w szkołę transmisyjną!

Iwona Bondar

Kilka uwag o edukacji w czasach (po) pandemii

W mojej ocenie oświata już nie jest ległość z wykorzystaniem internetu. To taka sama jak dawniej – zwłaszcza że jak starożytność, która nie ma pojęcia o pandemia nadal trwa, a nawet się nasi- współczesnym świecie. Po 12 godzin na la. Te ostatnie miesiące to naprawdę był dobę spędzałam przy laptopie, żeby na- „stan wyjątkowy”. Bardzo dużo energii uczyć się czegoś na temat narzędzi słu- kosztowało nas zdalne nauczanie, opa- żących do zdalnego nauczania. Czy moje nowanie platform edukacyjnych i no- wysiłki korzystnie wpłynęły na proces wych aplikacji. nabywania wiadomości i umiejętności Od 6 kwietnia wszystkie lekcje pro- przez uczniów? Czy efekty moich zma- wadziłam online. Robiłam to tak, jak gań z kryzysową sytuacją można uznać umiałam. I okazało się, że nauczanie za przynajmniej zadowalające? Chcia- informatyki w szkole – w bezpośred- łabym, żeby tak było! Bo przecież tak nim kontakcie z uczniami – nie ma nic bardzo się starałam, że prawie zdarłam wspólnego z prowadzeniem lekcji na od- sobie gardło.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 61 Transmisja wiedzy zdanie, że „ten, który wie, pyta tego, który nie wie”. Odpytujemy na ocenę, robimy niezapowiedziane Czy naprawdę rolą nauczyciela jest przekazywanie kartkówki. Za niezadowalające nas odpowiedzi sta- wiedzy? Tak przecież dzisiaj uczymy. Nauczyciel wiamy złe oceny, bo tak funkcjonuje system oświaty wchodzi do klasy i zaczyna „edukować”, przeka- i wszyscy są do tego przyzwyczajeni od lat. Potem zując informacje z zakresu danego przedmiotu. niektórzy uczniowie poprawiają w kółko te słabe Nauczyciel jest źródłem i „transmituje” wiedzę. stopnie, bo takie mają prawo, bo tak działa system. Czy jednak na pewno uczeń się wówczas, by tak W efekcie powstaje przekonanie, że szkoła nie jest rzec, czegoś uczy? od lubienia, ale od stosowania represji i nagród. Nie Neurodydaktyka podpowiada, że nie. Uczeń lubimy nauczyciela, nie lubimy przedmiotu. Do ta- na takiej lekcji koszmarnie się nudzi. Choć wiedza kiego systemu są przyzwyczajeni nie tylko ucznio- o człowieku oraz budowie, funkcjonowaniu mózgu wie czy nauczyciele, ale i rodzice. Niemniej jednak bardzo się rozwinęła i trudno ją ignorować, nadal często obserwuje się rosnące niezadowolenie – źle uczymy „po staremu”, tak jak uczono nas samych. jest odbierane, gdy nauczyciel stawia dużo jedynek, Powielamy stare schematy. Wpadamy w rutynę, bo często pyta, sprawdza zadania domowe i robi zamiast szukać nowych, lepszych rozwiązań. kartkówki na ocenę. Gdy nauczyciel natomiast nie Spróbujmy lepiej zrozumieć zasady pracy stawia wielu ocen, a w zamian udziela informacji mózgu i mechanizmów uczenia się. Szukajmy zwrotnej – to też źle, bo rodzic wtedy nie wie, „na metod aktywizujących, a najlepiej sami twórzmy ile konkretnie” jego dziecko umie. ich autorskie wersje. Nie zmuszajmy dzieci do uczenia się na pamięć regułek, ale szukania infor- Nie uczymy, jak się uczyć macji o nich i sposobów ich zrozumienia. Neuro- biologia nam podpowiada, jak to robić, gdyż patrzy Dobry nauczyciel szuka mocnych stron i wspiera na edukację z pespektywy ucznia, jego aktywności uczniów w nauce. Udziela informacji zwrotnej, i zaangażowania na lekcji. Poprawić proces eduka- podpowiada, czego i w jaki sposób się uczyć. cyjny można poprzez stwarzanie dobrych warun- I to jest niestety bardzo słaby punkt dzisiejszej ków do wzbudzania aktywności i wspieranie ucz- szkoły. Prawie w ogóle nie uczymy, jak się uczyć. niów w zdobywaniu nowych umiejętności. Mózg Nie przewidziano takiego przedmiotu jak „nauka lubi aktywność, zaangażowanie, ale żeby go pobu- uczenia się”, nie zatrudnia się w szkole specjali- dzić – trzeba ucznia czymś zainteresować. Dzieci stów od „sposobów uczenia się”. Obszarem tym uczą się głównie poprzez zabawę – im młodsze ma się zajmować wychowawca na lekcjach wycho- dziecko, tym jest ona ważniejsza. Nauka może się wawczych. Może niektórym nauczycielom udaje odbywać poprzez śpiewanie piosenek, tworzenie się zająć tym tematem raz w półroczu – częściej się rytmu rapu, czytanie lub rysowanie komiksu, kon- nie da, bo przecież trzeba jeszcze „przerobić” inne struowanie gry. Uczeń sam może je przygotować, zagadnienia. Ale i tak warto. Zainteresowanym wybrać sobie formę, która mu najbardziej odpo- tą tematyką polecam książkę Radka Kotarskiego wiada. To dobra okazja, aby zastosować metodę Włam się do mózgu. „odwróconej lekcji”. Na lekcjach nie mamy czasu na budowanie Od dawna wiemy, że złe emocje i stres blo- relacji. Skupiamy się na realizacji programu i treś- kują uczenie się. Znamy to z autopsji. Czy zatem ciach podstawy programowej – „mamy dużo nauki, powinniśmy stawiać „jedynki” za brak zadania a czasu bardzo mało”. To, jak ważne są relacje, wy- domowego czy też za brak wiedzy? Znane jest już płynęło podczas zdalnego nauczania. Tam, gdzie

62 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 tych relacji nie było, nie było też zainteresowa- popełniania błędów. Odwracajmy lekcje, przeno- nia i nauki. Uczeń siedział, słuchał wykładu i nic sząc ciężar nauki na ucznia. Zachęcajmy uczniów z tego nie wynosił dla siebie. O relacjach i o tym, do samodzielnego robienia różnorodnych notatek, jak przejść od kultury nauczania do kultury uczenia zamiast dyktowania treści punkt po punkcie. Po- się bardzo dużo pisze Marzena Żylińska. Polecam każmy, jak tworzyć „sketchnotki” (notatki wizual- jej strony „Budząca się szkoła” i „Plan daltoński”. ne), mapy myśli. Współdziałanie, praca w parach, grupach, co zapewne w tradycyjnej szkole będzie Potrzebujemy usamodzielniania uczniów utrudnione ze względu na konieczność zachowania dystansu, może się udać zdalnie. Do tematu lekcji Szkoła wymaga zmian i wiele osób już to widzi koniecznie dodajmy cele lekcji, a kto już stosował (na przykład Szkoła Minimalna Marcin Stiburski). ocenianie kształtujące, może w ogóle zrezygnować Osobiście nie mam tu na myśli rzeczy, na które nie z tematów. mamy wpływu w powszechnej, publicznej szkole, Wiem, że uczniowie mogą niezbyt chętnie jak podstawy programowe, podręczniki, system przejmować odpowiedzialność za swoją naukę, klasowo-lekcyjny etc. Od czego można zatem bo dotychczas byli wolni od tego „ciężaru” – bo zacząć? Odpowiedź jest prosta – od siebie. Nie byli „nauczani”. Część z nich będzie wykorzystywać musi to być rewolucja, to mogą być małe kroki. możliwość naszą niechęć do stawiania jedynek i nie Większość ludzi zmian nie lubi i się ich obawia. przygotowywać się do lekcji. Wiem też, że moje Nowe budzi opór i lęk, bo zmusza nas do wyjścia pomysły nie spodobają się niektórym rodzicom ze strefy komfortu. I na dodatek związane jest to i nauczycielom. Mimo wszystko jednak spróbuję z koniecznością uczenia się nowych rzeczy, na pójść tą drogą, bo nie wierzę już w szkołę trans- przykład obsługi tablicy interaktywnej, która po- misyjną. Nauczyciel, w moim przekonaniu, po- jawiła się w klasie. winien stać się przewodnikiem i mentorem, a nie Jeżeli dostrzegliśmy słabe strony naszego wszechwiedzącym, nieomylnym i nieprzystępnym sytemu, jeżeli czujemy wypalenie zawodowe, to kaznodzieją. jest to dobry moment na wprowadzenie zmian, dla własnego dobrostanu. Zacznijmy od przyjaznych kontraktów z uczniami, zmiany systemu oceniania z represyjnego na wspierający, oprzyj- my nauczanie na informacji zwrotnej. Zatrzy- Iwona Bondar majmy się na chwilę, poświęćmy kilka minut na uważność i reﬂ eksję. Modyﬁ kujmy to, co nie Nauczycielka biologii, przyrody, techniki, informatyki działa dobrze, wycofujmy się z tego, co się nie w Szkole Podstawowej nr 2 im. Henryka Sienkiewicza sprawdziło. Dajmy uczniom i sobie trochę czasu w Goleniowie. Oligofrenopedagog, trenerka edukacji na wprowadzenie tych zmian, ale także prawo do ekologicznej.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 63 Wymuszone z miany

Lilianna Janeczek, Agnieszka Murakami

Wpływ pandemii koronawirusa na edukację w ujęciu globalnym

W marcu 2020 roku pewien niebez- przypadków zarażenia SARS-CoV-2 pieczny wirus wywrócił do góry no- i rosnącą wiedzą epidemiologów na gami życie szkół nie tylko w Polsce, temat nieznanego do tej pory wiru- ale we wszystkich zakątkach świata, sa. Wprowadzano kolejne obostrzenia między innymi w odległej Japonii. we wszystkich obszarach życia: pracy, Tak jak i polski rząd, również rząd usługach, spędzaniu czasu wolnego japoński wystosował bezprecedenso- etc. W poniższym artykule przedsta- wy apel: naglący do zachowywania wiamy – oczywiście w pewnym skró- dystansu społecznego, niewychodze- cie – przebieg pierwszych kilku mienia z domów i zamknięcia dużych sięcy pandemii, a także porównujemy instytucji, przede wszystkim szkół, nagłe przemiany, jakie w tym czasie by powstrzymać rozszerzającą się dokonały się w systemach edukacji pandemię. Sytuacja w polskim i ja- w Polsce i Japonii. Jak wpłyną one na pońskim systemie oświaty zmieniała szkołę i proces nauczania-uczenia się się wraz z pojawianiem się kolejnych w niedalekiej przyszłości?

64 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Polska Japonia

• 4 marca – pierwszy przypadek zakażenia koro- • 15 stycznia – pierwszy przypadek zakażenia nawirusem w Polsce; u mieszkańca prefektury Kanagawa, który • 8 marca – wejście w życie ustawy w sprawie szcze- wrócił z podróży do Wuhan w Chinach; gólnych rozwiązań związanych z koronawirusem; • 27 lutego – premier Japonii, Shinzo Abe, zwraca • 9 marca – kontrole na granicach i wzrost liczby się z apelem o tymczasowe zamknięcie szkół; zarażonych; • 11–23 marca – przypadki zakażenia wśród • 11 marca – rząd podejmuje decyzję o zamknię- osób, które powróciły z podróży do Europy ciu placówek oświatowych; i USA (zgodnie z informacją podaną przez Ja- • 13 marca – premier wprowadza stan zagrożenia poński Instytut Chorób Zakaźnych w Japonii epidemicznego; rozprzestrzenił się głównie wirus pochodzący • 20 marca – wprowadzenie stanu epidemii na z Europy); terenie Polski; • 7 kwietnia – ogłoszony zostaje stan wyjątkowy • 24 marca – wprowadzenie ograniczenia prze- dla Tokio oraz sąsiadujących prefektur; mieszczania się; • 16 kwietnia – stan wyjątkowy zostaje rozsze- • 9 kwietnia – wprowadzenie obowiązku zasła- rzony na całą Japonię; niania twarzy w przestrzeniach publicznych; • 14 maja – zniesienie stanu wyjątkowego z wy- podęcie decyzji w sprawie przełożenia egza- jątkiem Tokio i sąsiadujących prefektur; minów maturalnych i ósmoklasisty; • 25 maja – zakończenie stanu wyjątkowego • 24 kwietnia – Ministerstwo Edukacji Naro- w całej Japonii. dowej podaje nowe daty matury i egzaminu ósmoklasistów; Rewolucja cyfrowa • 15 maja – Unia Europejska przedłuża zamknię- cie swoich zewnętrznych granic do 15 czerwca; Szkoły w Polsce z powodu pandemii zostały po- • 19 maja – Ministerstwo Edukacji Narodowej stawione w bardzo trudnej sytuacji, dokonane podaje terminy egzaminów zewnętrznych i ter- zostało bowiem nie „przejście”, lecz dosłownie miny rekrutacji do szkół; „przeskok” z nauczania w kontakcie bezpośred- • 25 maja – przywrócenie w klasach 1–3 szkół nim na nauczanie zdalne. Zmiany podyktowane podstawowych zajęć opiekuńczo-dydaktycz- zaistniałą sytuacją następowały z dnia na dzień. nych, zezwolenie na konsultacje z nauczycie- Od momentu „zamknięcia szkół” systematycznie lami dla maturzystów i ósmoklasistów; wprowadzano nauczanie na odległość – z wyko- • 30 maja – zniesienie obowiązku zakrywania nosa rzystaniem różnorodnych aplikacji i platform i ust w przestrzeniach otwartych; wspierających edukację w czasie pandemii. Na- • 1 czerwca – zezwolenie na konsultacje dla uczyciele dość szybko dostosowali się do nowej, wszystkich uczniów szkół podstawowych rzadko wcześniej stosowanej formy pracy. Prze- i ponadpodstawowych; szli swoistą rewolucję cyfrową, wiedząc, że ina- • 8–29 czerwca – egzamin maturalny (bez części czej się nie da. Zmieniająca się z dnia na dzień ustnej); rzeczywistość zmusiła nauczycieli wszystkich • 16–18 czerwca – egzaminy ósmoklasisty; przedmiotów do samodoskonalenia i przejścia • 22 czerwca – 9 lipca – egzamin potwierdzający przyspieszonych kursów posługiwania się tech- kwaliﬁ kacje w zawodzie. nologią cyfrową.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 65 Siła zdyscyplinowania stansu, redukowanie zajęć pozalekcyjnych. Wielu nauczycieli obawia się, że może to wywoływać Japonia w sierpniu 2020 roku znalazła się w szczy- stres i frustracje u uczniów, a w rezultacie niechęć towej fazie drugiej fali pandemii COVID-19. chodzenia do szkoły. Ograniczony kontakt z ró- Liczba zakażonych osób przekroczyła 60 000, przy- wieśnikami sprawia również, że dzieci i młodzież bywa pacjentów w stanie krytycznym, codzien- spędzają więcej czasu przed komputerem i telewi- nie odnotowywane są też przypadki śmiertelne zorem, co rodzi niebezpieczeństwo uzależnienia. (około10 osób). W życiu codziennym Japończycy starają się kierować „zasadą 3C’s” (avoid the three Zdalne nauczanie w wersji polskiej crowdedness), która dotyczy unikania: zamkniętych przestrzeni ze słabą wentylacją, przeludnionych W Polsce od początku pandemii nauczyciele pod- miejsc, bliskich kontaktów (rozmów w bliskiej chodzili do zdalnych narzędzi dydaktycznych jak odległości). do wyzwania, któremu trzeba było szybko spro- Podstawowym działaniem mającym zabez- stać. Pojawiały się pytania: jak zorganizować pieczyć przed zakażeniem jest higiena (mycie rąk) pracę online? Czy pracować według planu zajęć i noszenie masek, które w Japonii nie budzi żad- z trybu stacjonarnego? Jak wykorzystać różne nych kontrowersji – jest to powszechny zwyczaj media w nauczaniu? Czy lekcje powinny trwać stosowany w wypadku zwykłego przeziębienia. 45 minut? Jak pracować z dziećmi ze specjalnymi Chociaż społeczeństwo japońskie jest bardzo potrzebami edukacyjnymi? Jak i kto może pomóc zdyscyplinowane i ze zrozumieniem podporząd- dzieciom w pierwszym etapie izolacji? Jak pora- kowuje się do rządowych rozporządzeń, zauwa- dzić sobie z realizacją podstawy programowej żono przejawy dyskryminacji wynikające z lęku w warunkach edukacji zdalnej? Jak motywować przed zakażeniem. Dotyczyły one rodzin osób uczniów? Jak nauczyć systematyczności i odpo- zarażonych wirusem lub pracujących w służbie wiedzialności za własną naukę? zdrowia. Szeroko komentowanym problemem Edukacja zdalna stała się „pożeraczem czasu” była odmowa przyjmowania do przedszkoli dzieci – zarówno nauczycieli przygotowujących zajęcia, personelu medycznego. Podkreśla się, by nauczy- jak i uczniów realizujących wskazane zagadnienia ciele w odpowiedni sposób rozmawiali z ucznia- samodzielnie. Na poziomie edukacji wczesnoszkol- mi, aby ci nie dokuczali i nie wykluczali z grupy nej bardzo potrzebna, wręcz niezbędna okazała dzieci dotkniętych wirusem. Niestety, w wielu się pomoc rodziców. Szkoły umożliwiały uczniom szkołach dochodzi do takich sytuacji, co wywo- dostęp do przygotowywanych zajęć i materiałów łuje bardzo negatywne skutki. dydaktycznych, wykorzystując aplikacje i platfor- Przedszkola, szkoły podstawowe, średnie my, takie jak Librus czy Microsoft 365. Uczniowie i wyższe organizują swoją działalność w zależno- kontaktowali się z nauczycielami za pomocą plat- ści od sytuacji w danym regionie i po konsultacji form do edukacji zdalnej, poczty elektronicznej, z lokalnymi wydziałami oświaty. Około 90% szkół komunikatorów internetowych, interaktywnych skróciło letnie wakacje niemal o połowę, by nadro- klas przy użyciu usługi Microsoft Teams oraz te- bić zaległości związane z zawieszeniem zajęć. lefonicznie. Część uczniów wykazywała duży zapał Szkoły w Japonii starają się realizować zało- i chęć do nauki, natomiast niektórzy „ukryli się”, żenia programowe przy jednoczesnym przestrze- licząc na przeczekanie. Uczniowie wskazywali, że ganiu obostrzeń epidemiologicznych: noszenie brakowało im podczas uczenia się na odległość ko- masek, mierzenie temperatury, zachowanie dy- munikacji i współpracy pomiędzy sobą.

66 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Kreatywność nauczycieli, wzajemne konsulta- położona w północnej części Japonii prefektura cje, liczne szkolenia dostępne w internecie, poszu- Aomori, gdzie od początku pandemii odnotowano kiwanie przez nauczycieli najlepszych rozwiązań, tylko 33 przypadki (na 1 200 000 mieszkańców). korzystanie z platformy ORE Doskonalenie w sieci, W o wiele trudniejszej sytuacji znalazły się wspieranie się w ramach sieci przedmiotowych, szkoły w Tokio i innych dużych miastach. Nawet „Szkół Ćwiczeń” i „dobrych praktyk” oraz korzysta- kiedy zajęcia w szkole zostały wznowione, ze nie z udostępnionych przez wydawnictwa pomocy względu na zachowanie dystansu społecznego dydaktycznych w interaktywnej formie sprawiło, że tylko cześć uczniów mogła brać udział w lekcjach. kierowane do uczniów materiały stawały się bardziej Uczniowie przychodzili do szkoły „rotacyjnie”, na profesjonalne i atrakcyjniejsze. Nauczyciele i ucz- przykład co drugi dzień. Jedna ze szkół średnich niowie szybko się zorientowali, że w pracy online w Tokio (Daisan Sunamachi Junior High School) niezbędne są choćby minimalne wymagania sprzę- zobowiązała się do zapewnienia nieobecnym ucz- towe, bez których trudno się obejść, jak kamera in- niom udział w zajęciach za pomocą ZOOM-a. Jest ternetowa, słuchawki z mikrofonem, skaner, drukar- to jednak raczej odosobniony przypadek. ka, a przede wszystkim dobry internet. Okazało się Nieco korzystniej przedstawia się sytuacja również, że taka forma nauki wymaga od uczniów w szkolnictwie wyższym. Wiele uczelni zdecy- pewnych umiejętności i samodzielności. dowało się na zorganizowanie zajęć w systemie online, wspierając jednocześnie studentów od Edukacja zdalna w Japonii strony technicznej: wypożyczano lub dofinan- sowano zakup komputerów. Przeprowadzano Nauka online nie została wprowadzona do szkół ja- także odpowiednie szkolenia dla kadry profesor- pońskich w powszechny sposób. Zgodnie z danymi skiej. Przygotowania do wprowadzenia nauczania przedstawionymi przez Ministerstwo Edukacji w systemie online opóźniły jednak start roku aka- tylko około 10% szkół państwowych w okresie demickiego z kwietnia na połowę maja (semestr izolacji wprowadziło formę nauki online, na przy- wiosenny wydłużono do sierpnia). kład poprzez nagrywanie lekcji i udostępnianie ich Podsumowując ostatnie miesiące: można przez internet. Mniej niż 5% zorganizowało live- narzekać i złorzeczyć na los, który zmienił nam stream (przekaz „na żywo”). Przyczynami były za- plany zawodowe i prywatne, ale w naszej opinii nie równo brak umiejętności, jak i brak odpowiedniej tędy droga – trzeba iść naprzód, mimo przeszkód, bazy technicznej (nie wszyscy uczniowie mają poszukując wszelkich możliwych rozwiązań ma- dostęp do internetu). Dzieci jednak przez cały ten jących zastosowanie w codziennej pracy szkoły okres uczyły się samodzielnie. Nauczyciele zada- w zmienionych przez SARS-CoV-2 warunkach. wali im ćwiczenia dotyczące kolejnych rozdziałów z podręcznika czy też przygotowywali potrzebne Lilianna Janeczek materiały. Udostępniane były telefonicznie, emai- lem lub uczniowie odbierali je osobiście. Doradczyni metodyczna ds. przyrody i biologii w Powiatowym Bardzo istotny jest tu fakt, że rok szkolny w Ja- Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Stargardzie. ponii zaczyna się w kwietniu. Marzec to koniec roku szkolnego i czas przerwy wiosennej. W nie- Agnieszka Murakami których częściach Japonii szkoły były zamknięte tylko na krótki czas ze względu na niewielką liczbę Pedagożka, nauczycielka języka angielskiego. Od 20 lat przypadków koronawirusa. Przykładem jest tutaj mieszka w Japonii.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 67 Dlaczego sport jest ważny?

Agnieszka Beyer-Michoń

Wychowanie ﬁ zyczne w okresie pandemii

Wszyscy znamy ten fakt z codzien- i uczniowie siedzą obok siebie w ław- nego życia szkoły: lekcje WF-u, które ce, zaś na lekcji WF-u nie mogą grać powinny dawać radość i zabawę, przez w ulubione gry. Oznacza to zawiesze- większość uczniów są traktowane ni- nie piłki nożnej czy koszykówki? Teraz czym przykra konieczność. Ostatnio ma być więcej gimnastyki, lekkoatlety- wychowanie ﬁ zyczne znowu straciło ki i ćwiczeń indywidualnych. W wielu i tak już słabe notowania. W trakcie szkołach na domiar złego zamknięto pandemii osoby przygotowujące wy- sale gimnastyczne. Póki pogoda do- tyczne bezpieczeństwa zapomniały, że pisuje, problem jest mniejszy – można sport jest jednym z czynników wpły- ćwiczyć w terenie. W wypadku złej po- wających na poprawę stanu zdrowia. gody wielu dyrektorów zaleca prowa- Przed nauczycielami wychowania ﬁ - dzenie zajęć w klasie. Ale dzieci i mło- zycznego stanęło zatem niełatwe za- dzież potrzebują więcej przestrzeni, danie prowadzenia zajęć na odległość. nie chcą ograniczać się do miejsca przy Obecnie MEN zaleca, by ograniczyć ławce, w której siedzą w ciągu dnia gry zespołowe. W klasie uczennice przez wiele godzin.

68 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Pograć, ale razem! zycznie? Poniżej zaprezentuję osiem głównych argumentów. Tedros Adhanom Ghebreyesus, dyrektor Ge- Po pierwsze – sport utrzymuje prawidłową wagę neralny WHO, wśród zaleceń na czas pandemii ciała. Wiele dzieci ma nadwagę, która bierze się stąd, wymienił znaczenie aktywności fi zycznej. Dzieci że dostarczamy organizmowi większej ilości ener- powinny ćwiczyć przynajmniej godzinę dziennie. gii, niż zużywamy jej w ciągu dnia. Od marca wiele U osób, które regularnie ćwiczą – minimum 3 razy dzieci nie ruszało się prawie wcale i niestety wiele w tygodniu – poprawia się wydolność organizmu, z nich przytyło. Po drugie – sport wzmacnia orga- dotlenia się mózg i komórki ciała oraz poprawie nizm. Szczególnie mięśnie, które nie tylko utrzymują ulega stan zdrowia psychicznego. ciało w odpowiedniej pozycji, ale zapobiegają prze- Jako wuefiści nie wyobrażamy sobie lekcji ciążeniom i urazom. Zajęcia na świeżym powietrzu WF-u bez gier zespołowych. Nie da się prowadzić zapewniają odpowiednią pracę układu odpornoś- lekcji, szczególnie w młodszych klasach, bezkon- ciowego. Przez sport wzmacniamy też swoje serce, taktowo. Lekcja bez ulubionych „berków” to duża przygotowując je do większych wysiłków. Duża ak- strata atrakcyjności. Najgorsze jest to, że na lek- tywność fi zyczna wpływa na nasz mózg i koncen- cjach nie można grać w niektóre gry, a po lekcjach, trację. Po trzecie – sport uczy współpracy. Dziecko na przykład w klubach sportowych, nikt tego nie musi się nauczyć współdziałania i funkcjonowania zabrania. Brakuje zatem konsekwencji w wypadku w grupie. Uczy się w ten sposób szacunku do innych tego rodzaju obostrzeń. osób. Po czwarte – sport poprawia samoocenę. Zachowanie dystansu na zajęciach sportowych U dzieci trzeba szukać talentów. Każdy z nas chce jest trudną sprawą. Dzieci są żywiołowe, potrzebują i jest (czasami nie jest to po prostu odkryte) w czymś dużo ruchu i kontaktu rówieśniczego. Zalecenie, aby dobry. Po piąte – zajęcia sportowe to sposób na spo- nauczyciele jak najczęściej zabierali dzieci na po- żytkowanie nadmiaru energii w kontrolowanych wietrze, jest jak najbardziej słuszne. Ale jeśli się ma i bezpiecznych warunkach. Dziecko po aktywności grupę 20 uczniów, to zbiórka w szeregu z zachowa- fi zycznej jest spokojniejsze i mniej sfrustrowane. niem dystansu – pomiędzy pierwszą a ostatnią osobą Po szóste – sport kształtuje charakter. Pozwala na – zajmuje przestrzeń około 30 metrów. To tylko jedna wzmacnianie takich cech, jak wytrwałość i upór. Uczy z wielu sytuacji, z jakimi nauczyciele WF-u będą cierpliwości i pokory oraz że niektórych rzeczy nie da musieli się zmagać w pandemicznej codzienności. się przyśpieszyć. Sport pozwala przezwyciężyć pewne Nie we wszystkich wypadkach da się przestrzegać słabości, ograniczenia, wyzwala w nas pozytywną wytycznych, jednocześnie zapewniając uczniom energię. Po siódme – sport sprawia radość. Uprawia- bezpieczeństwo. A jeśli się nie da – na pierwszym jąc jakąś dyscyplinę, dziecko często jest szczęśliwsze. miejscu nauczyciel musi wybrać to drugie. Czasami trzeba jedynie pomóc mu wybrać taką formę ruchu, jaką lubi. Po ósme – sport kształtuje zdrowe Osiem razy sport nawyki, które zostają z nami na zawsze.

Coraz więcej dzieci spędza swój wolny czas Agnieszka Beyer-Michoń przed ekranem komputera, komórki czy table- tu, zamiast na podwórku czy boisku. Nikt nie Nauczycielka wychowania ﬁ zycznego w Szkole Podstawowej ma wątpliwości, że taki tryb życia jest szkodliwy nr 74 w Szczecinie. Nauczycielka konsultantka ds. wychowania i nie rzutuje pozytywnie na przyszłość. Dlacze- ﬁ zycznego w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia go dzieci i młodzież powinny być aktywne fi- Nauczycieli.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 69 Lektura na kwarantannie

Sylwia Jaguszewska

Stan wyjątkowy w bibliotece szkolnej

Stan wyjątkowy w bibliotece szkolnej – to brzmi Aktywności i zabawy groźnie! Sięgnijmy do deﬁ nicji z Małego słownika języka polskiego Elżbiety Sobol: stan wyjątkowy to Jednym z moich pierwszych pomysłów było przed- „stan prawny, w czasie którego zostają zawieszone stawianie bajek w konwencji teatru kamishibai określone prawa i swobody obywatelskie, zagwa- i głośne czytanie fragmentów książek dla młod- rantowane przez konstytucję”. W takim stanie nic szych czytelniczek i czytelników. Wszystko odby- nie funkcjonuje „normalnie”. Co zatem robić, aby wało się zgodnie z prawami autorskimi – działania szkolna biblioteka, mimo zamknięcia wszystkich były poprzedzone kontaktami (zdalnymi) z twór- placówek oświatowych w kraju, nadal istniała cami i wydawnictwami. w świadomości czytelników – uczniów, nauczy- Następna była akcja czytelnicza z okazji Mię- cieli i rodziców? Rada jest tylko jedna – działać dzynarodowego Dnia Książki dla Dzieci (2 kwiet- w sieci! Dawno już myślałam o tym, żeby założyć nia, w dzień urodzin Hansa Christiana Anderse- konto biblioteczne na Facebooku, ale zawsze było na) – prosiłam o podanie swojej ulubionej książki coś innego, pilniejszego do zrobienia. W marcu z dzieciństwa. szybko doszłam do wniosku, że nie tylko chcę, lecz Kolejne było wyzwanie, polegające na nadsy- muszę to zrobić – i to jak najprędzej! Co propo- łaniu tytułów książek: 1) które czytaliśmy całą noc, nowałam moim czytelnikom w ramach kontaktu 2) w których występują smoki, 3) które dzieją się na zdalnego? Udało mi się wymyślić kilka takich ak- innych planetach lub w wymyślonej krainie. Zapro- tywności, z którymi chciałabym bliżej zapoznać ponowałam także zabawę z wykorzystaniem „kości Czytelniczki i Czytelników „Reﬂ eksji”. Może będą opowieści” – do jej przeprowadzenia zainspirowały one stanowiły źródło inspiracji na przyszłość. mnie działania Miejskiej Biblioteki Publicznej we

70 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Włodawie. Sama mam takie kości, więc prosiłam wykorzystać. Zaprosiłam do współpracy Reginę o wymyślanie historii inspirowanych zdjęciami, Czekałę-Kil z Biblioteki Pedagogicznej ZCDN które przedstawiają kości z przykładowymi obraz- w Szczecinie i Monikę Dżugan z SP 45 z Oddziała- kami. Każda taka opowieść miała się rozpoczynać mi Integracyjnymi im. Księdza J. Twardowskiego od słów: „Dawno, dawno temu…” albo „Za górami, w Szczecinie. Celem konkursu było zachęcenie do za lasami…” lub „Pewnego razu…”. wspólnego tworzenia bajek w gronie rodzinnym I jeszcze „Sonda czytelnicza” z okazji Świa- oraz zainteresowanie tematyką teatru kamishibai. towego Dnia Książki i Praw Autorskich – pytałam Uczestnicy mieli nadesłać fi lmy, na których zapre- w niej o książki przeczytane w czasie kwarantanny. zentują bajki w tej konwencji. Oprócz tego trzeba Ponadto umieszczałam informacje o propozycjach było przesłać zdjęcia kart narracyjnych, czyli kart kulturalnych oferowanych online przez różne in- z ilustracjami. stytucje, na przykład Miejską Bibliotekę Publiczną Dzieci i rodzice wykazali się dużą wyobraźnią w Szczecinie czy Teatr Lalek „Pleciuga”. i pomysłowością, a wyniki konkursu pod tytułem Z okazji XVII Ogólnopolskiego Tygodnia „Nasza Rodzinna Bajka Kamishibai #Zostanwdo- Bibliotek pod hasłem „Zasmakuj w bibliotece” mu”, którego organizatorami były Towarzystwo zaprosiłam do wspólnej „smacznej zabawy”, która Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich Oddział polegała na dzieleniu się swoimi przepisami. Za- Szczecin i Wydawnictwo Tibum, zostały ogłoszone mieściłam nawet fotografi ę swoich wypieków! przed zakończeniem tego jakże nietypowego roku Biblioteka Zespołu Szkół Sportowych odpo- szkolnego. Wydawnictwo Tibum ufundowało ma- wiedziała także na wyzwanie #hot16challenge2 od teriały związane z teatrem kamishibai, a placówki, Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie. Jeżeli w których pracują panie organizujące konkurs, na- ktoś z Państwa chciałby zobaczyć wykonanie na grody książkowe. żywo, to zapraszam do odwiedzenia na Faceboo- Reasumując, wszystkie moje działania biblio- ku profi lu Biblioteki Zespołu Szkół Sportowych teczne, które przeprowadziłam zdalnie, można w Szczecinie. Nawiasem mówiąc, nigdy nie podej- przenieść do świata realnego – i za to właśnie rzewałam siebie o takie zdolności literackie. kocham moją pracę! Dlatego z radością wróciłam W czasie stacjonarnego nauczania jestem do normalnoś ci. opiekunką gazetki szkolnej. W okresie pandemii udało nam się razem z uczniami stworzyć jeden numer – i uważam to za „mały sukces” w obliczu natłoku innych zadań i lekcji zdalnych.

W domowej scenograﬁ i

U początków zdalnego nauczania wpadłam na Sylwia Jaguszewska pomysł, aby przeprowadzić konkurs, który an- gażowałby dzieci i rodziców pozostających na Nauczycielka bibliotekarka w Zespole Szkół Sportowych czas kwarantanny w domu – uwielbiam teatr im. Sportowców Ziemi Szczecińskiej. Sekretarz Towarzystwa kamishibai, więc postanowiłam go w tym celu Nauczycieli Bibliotekarzy Szkół Polskich Oddział Szczecin.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 71 Inspiracja do zmiany

Ewelina Brzóska

Dlaczego uczniom nie chce się uczyć?

Z czym większości uczniów kojarzy się szkoła? ocenami, a straszymy „jedynkami” i uwagami. Chcielibyśmy, aby odpowiedzieli: z pasją, krea- I z rozpaczą stwierdzamy, że „to nie działa”, albo tywnością, wiedzą, rozwojem... Jednak z reguły jest doraźne i rozwiązuje problem tylko na chwilę. mówią: „szkoła to nuda, stres, zadania domowe, W efekcie mamy zniechęconych uczniów, którzy więzienie”. Argumentujemy wtedy, że wiedza to naukę traktują jak zło konieczne. klucz do szczęśliwego życia, dlatego sami często uczestniczymy w szkoleniach, podnosimy nasze kwalifi kacje na studiach podyplomowych. Czy Nudny materiał winę za niechęć dzieci i młodzieży do nauki należy zrzucić jedynie na „ułańską fantazję” młodości Neurobiolodzy biją na alarm: „Mózg dziecka to i skwitować stwierdzeniem: „do wszystkiego nie szufl ada, do której włożymy wiedzę, a ono to trzeba dojrzeć”? Jak jednak połączyć to z tezami zapamięta, zachowa i wykorzysta w przyszłości”. głoszonymi przez psychologów, że dzieci to mali Przymus, straszenie, brak poczucia bezpieczeń- geniusze, a ich mózgi są jak „gąbka”, która wszyst- stwa zabijają kreatywność i entuzjazm do działa- ko wchłania? I dlaczego w pokoju nauczycielskim nia. Nie na tym polega idea szkoły opierająca się wciąż padają takie stwierdzenia: „Nie uczą się”, na wszechstronnym rozwoju młodego człowieka. „Nie uczestniczą aktywnie w zajęciach”, „Nie Zatrwożona swoimi obserwacjami, postano- robią zadań domowych”, „Nie czytają lektur”, wiłam podjąć takie działania, aby szkoła stała się „Wciąż tylko telefon”? Co się stało z młodzieżą? miejscem, które inspiruje, zachwyca, przyciąga. Dynamiczny rozwój otaczającego świata i postę- Zaprosiłam młodzież do udziału w projekcie re- pująca cyfryzacja spowodowały, że tradycyjnie ro- alizowanym metodą Design Thinking. Najpierw zumiana szkoła nie potrafi zmobilizować ucznia zapytałam uczniów, co ich zniechęca do nauki. do pracy. Z bezradności motywujemy dobrymi Wymienili jednym tchem, że są to: niekonstruk-

72 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 tywna krytyka, przeciążenie zadaniami domowy- zróżnicowanych pod względem wieku i zaintere- mi, niesprawiedliwe ocenianie. Poza tym: brak sowań uczestników) i zajęcia pozalekcyjne, które wsparcia, nieprzyjazna atmosfera, stres, wygóro- pozwalają rozwijać ich pasje. wane oczekiwania, niedocenianie sukcesów, przy Współczesny uczeń chce wykorzystywać jednoczesnym dostrzeganiu porażek. A także, wiedzę w praktyce. Potrzebuje zmotywowanych niestety, nudny materiał. nauczycieli, którzy zarażą entuzjazmem. Pragnie szkoły bez ścian i ławek, poczucia sprawczości Lekcje z życia wzięte i realnych zmian. Po omówieniu Lalki – wycieczki do Warszawy śladami Stanisława Wokulskie- Ustalenie, co mobilizuje do pracy, nie zajęło go i Ignacego Rzeckiego, a po analizie Wesela mi wiele czasu. Wspólnie z młodzieżą udało się – wyprawy do podkrakowskich Bronowic. Gdy wypracować kilka narzędzi, które śmiało mogą nauczyciel omawia na lekcji Latarnika – powi- zastąpić oceny. nien pokazać współczesne problemy imigran- Motywujący język i feedback. Młodzież tów, może stworzyć projekt, aby młodzież mogła stworzyła przykładowy słownik zwrotów moty- teorię przekuć w praktykę i podjąć działania na wujących. Większość z nas zna te sformułowania, rzecz imigrantów z Ukrainy czy Syrii. Opowieść a czasami nawet ich używa. Uczniowie i uczenni- wigilijna przestanie być jedynie utworem o fan- ce chcieliby otrzymywać taki feedback po każdej tastycznej metamorfozie Ebenezera Scrooge’a, swojej aktywności. Chcieliby także, abyśmy do- gdy wzbogacimy ją o kontekst biograﬁ czny czy strzegali, gdy robią coś dobrze. A jeśli im coś historyczny, wspomnimy o podziałach społecz- nie wychodzi, żebyśmy nie skupiali się tylko na nych i niesprawiedliwości w XIX-wiecznym tym. Chcieliby też otrzymać wskazówki, jak mają Londynie. Jeśli natomiast dokonamy analizy tej poprawić nie najlepiej wykonane zadania. lektury, poszukując analogii do współczesnego System nalepek/pieczątek/misji/sprawności. świata, mamy gwarancję, że młodzież zapamięta Uczniowie kochają takie formy, pewnie kojarzą tę lekcję na długo. im się z grami komputerowymi, lubią także rywa- Uczniowie podważają sens nadmiernego lizację i zabawę. Nawet starsza młodzież stwier- encyklopedyzmu. Czują, że w dobie internetu, dziła, że taka forma im odpowiada. Nauczyciel łatwego dostępu do informacji wkuwanie więk- musiałby tu sięgnąć po elementy grywalizacji. szości pojęć jest zbędne. Powstaje paradoks: Zazdroszczę twórcom gier komputerowych tego, z jednej strony nauczyciele omawiają z ucznia- że udało im się z taką łatwością pozyskać uwagę mi bardzo rozbudowane programy, a z drugiej dzieci i młodzieży. Może my także powinniśmy – dzieci twierdzą, że niczego się nauczyły. się od nich uczyć? Niestety, system oświaty nie wyciąga wnio- Atrakcyjne lekcje. Czyli jakie? Młodzież sków. Udaje, że nie dostrzega zmian zachodzą- odpowiada: z urozmaiconymi i praktycznymi cych na świecie i kurczowo trzyma się wiedzy zadaniami, „wziętymi z życia”, z wycieczkami z zakresu rozmnażania paproci, złóż węgla w RPA po skończonym cyklu tematycznym, bez pod- oraz dopełnień bliższego i dalszego w zdaniu. ręczników, z wykorzystaniem nowoczesnych Szkoda, że decydenci nie wsłuchują się w słowa technologii, z elementami zabawy, gier, konkur- mędrców, jak chociażby tych wypowiedzianych sów, stymulujące różne zmysły, odnoszące się do wiele lat temu przez Alberta Camusa, że „szkoła współczesnego świata. Młodzież podkreśla, że przygotowuje dzieci do życia w świecie, który lubi metodę projektów, pracę w zespołach (także nie istnieje”.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 73 Wejść w buty ucznia sami stymulować na różne sposoby. Motywacja ze- wnętrzna natomiast zabija motywację wewnętrzną W trakcie realizacji projektu pojawiło się py- i odbiera uczniom wrodzoną żądzę wiedzy i cieka- tanie: skąd nauczyciel będzie wiedział, że jego wość. Tkwimy w błędnym kole. lekcje są atrakcyjne? Kto nas oceni? Może my Co możemy zrobić, by powstrzymać ten sami? Ale czy nie zabraknie nam obiektywizmu? proces? Czy możemy to zmienić? Jednostka sy- Jednak spróbujmy. Może pomogą koleżanki i ko- stemu nie odmieni. Ale bycie biernym oznacza, ledzy? Moglibyśmy umawiać się na koleżeńskie że tracimy prawo do narzekania i kwestiono- superwizje, zapraszalibyśmy się nawzajem na wania, że akceptujemy taki system. Na naszych swoje lekcje. Konstruktywne uwagi innych na- oczach zmienia się rola nauczyciela – przestaje uczycieli byłyby bezcenne. on być źródłem, nośnikiem czy przekaźnikiem Możemy także zrobić ewaluację wśród ucz- informacji, bo te funkcje przejęła sieć, a zaczyna niów. Boimy się takich narzędzi, ale czasami mo- pełnić rolę kogoś, kto, po pierwsze, uczy umiejęt- glibyśmy zapytać klasę: „Czego nauczyliście się ności wyszukiwania i selekcji tych wiadomości, na mojej lekcji? Co najbardziej Wam się podo- po drugie, pomaga wiedzę wykorzystać praktycz- bało? Oceńcie moją lekcję w skali 1–6. Oceńcie nie, czerpać z niej korzyści. moje przygotowanie do tematu”. Testowałyśmy Czy szkoła bez ocen jest możliwa? Istnieją te pytania z pomocą www.mentimeter.com. Od- takie placówki. Ale jeśli nie popracujemy nad powiedzi uczniów były przychylne, sympatyczne, motywacją ucznia do nauki, taki projekt może się pomocne. Oni naprawdę potraﬁ ą docenić nasz zakończyć porażką. Nie zrażajmy się jednak, nie trud. Godne polecenia są także takie narzędzia, traćmy zapału. Nauczanie i uczenie powinno spra- jak www.answergarden.ch (program pozwalający wiać radość. Rezygnacja ze standardowego ocenia- na uzyskanie szybkiej odpowiedzi od wielu osób nia jest jednym z istotnych kroków ku takiej wizji. jednocześnie) albo www.tricider.com – oprogra- Słuchajmy swoich uczniów, ich wypowiedzi mowanie pozwalające na przeprowadzanie szyb- mogą zawierać mądre wskazówki. O tym, jak jest kiego głosowania w połączeniu z popieraniem to ważne, wspomniał Nick Fuhrmann w swoim lub negowaniem i argumentowaniem głosów wykładzie dla TEDx: świętuję porażki i błędy; oddanych przez inne osoby. oceniam siebie; komunikuję się z uczniami i na- W trakcie projektu zrodził się jeszcze jeden uczycielami; rozumiem. pomysł – „wejścia w buty ucznia”. Chodzi o za- Jeśli artykuł Państwa zainteresował, zachę- mianę ról na godzinę lub dwie albo na wszystkie cam do zerknięcia na blog: www.aniolkibezchar- lekcje danego dnia. Pozwoliłoby to na głębsze liego.pl. Być może znajdą tam Państwo inspirację zrozumienie potrzeb dziecka. do zmiany.

Poza błędnym kołem Ewelina Brzóska Czy jesteśmy gotowi na zmiany? Na pewno powin- niśmy przygotować się do odejścia od tradycyjnego Nauczycielka języka polskiego w II Liceum modelu nauczania z wykładową formą podawczą Ogólnokształcącym im. Mieszka I w Szczecinie. Edukatorka i wyuczonymi odpowiedziami na zadawane pyta- Design Thinking. Współtwórczyni blogu edukacyjnego Aniołki nia. Tak bardzo zależy nam, aby uczeń dobrze zdał Bez Charliego (www.aniolkibezcharliego.pl). Ambasadorka egzaminy, posiadł pewną wiedzę, że zaczynamy go #wiosnaedukacji.

74 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Dość sprawdzianom!

Aneta Radzik

Alternatywne formy weryﬁ kacji wiedzy w nauczaniu szkolnym

„Jeżeli istnieje sposób, by zrobić coś nie da się ich całkowicie uniknąć, cho- lepiej – znajdź go”. ciażby ze względu na konieczność przy- (Thomas Edison) gotowania do egzaminów zewnętrz- nych i wdrożenia ucznia do samej formy Zdalne nauczanie obnażyło jeden weryfikacji wiedzy, ale poza klasami z największych problemów w polskiej końcowymi – ósmą i maturalną – nie szkole – sprawdziany! Śledząc różne widzę dla sprawdzianów racji bytu. Je- wpisy na forach nauczycielskich i wy- żeli nie można ich całkowicie wyelimi- powiedzi tych, którzy chcieli, musieli nować, to powinny być ostatecznością. albo powinni je przygotowywać, za- „To niemożliwe!” – pewnie wiele osób stanawiałam się, po co w ogóle robić tak zareaguje. Pokutuje przekonanie, że sprawdziany? Czy faktycznie one coś przecież „kartkóweczka”, sprawdzian, „sprawdzają”? Czy może są tylko dobrą „teścik” czy klasówka to jedyne meto- wymówką dla nauczyciela i największą dy, żeby uczniowie się uczyli. Muszą zmorą ucznia? Ja nie robię sprawdzia- mieć bat nad głową, żeby coś robić. nów, a na pewno nie w tradycyjnej for- Są leniwi z natury. Odrobina stresu mie. Oczywiście, zdaję sobie sprawę, że z pewnością im się przyda.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 75 Dlaczego mówię „nie” sprawdzianom? Grać do jednej bramki, zamiast stać, jak w oko- pach, po dwóch stronach boiska? Nie zgadzam się z takim podejściem. Według mnie uczeń wcale nie potrzebuje „bata”, nie jest leniwy Jeśli nie sprawdzian, to co? i stres wcale mu nie służy. Sami przecież staramy się go unikać albo przynajmniej minimalizować! Działanie, sprawdzanie aktywne! Wykorzystanie Uczeń chce przychodzić do szkoły i chce się uczyć, wiedzy i umiejętności w typowych i nietypowych więcej wiedzieć, jednak nie wszystko, lecz głów- sytuacjach. Po przerobieniu działu lub cyklu lekcji nie to, co go interesuje i ma wartość praktyczną zamiast testu można zaproponować quiz. To prze- tu i teraz lub ewentualnie w przyszłości. Gubi się cież tradycyjny schemat pytanie – odpowiedź, ale jednak w zawiłościach podstawy programowej w dużo przyjemniejszej formie. Niech uczeń sam i potrzebuje przewodnika, który wskaże mu drogę zdecyduje, na które pytanie chce odpowiedzieć, zaś do celu. No właśnie – przewodnika, a nie egzeku- w zasadach punktacji można mu dać drugą szansę tora i sędziego! I to właśnie jest nauczycielskie albo koło ratunkowe. Tablica wyników, choć uka- wyzwanie. zuje w jakimś sensie poziom wiedzy uczestników, Ile razy, będąc uczniami, pytaliśmy, dlacze- pozytywnie kojarzy się z rywalizacją w duchu fair go tylko nauczyciel ma prawo do oceniania? Dla- play, a nie ze stresem i pytaniem rodziców: „Jaką czego musieliśmy mierzyć się z ocenami? Co one dostałeś ocenę? A co dostał Jasiu?”. Zadania typu tak naprawdę znaczyły dla naszej przyszłości? Ile „ruletka”, „dobierz w pary”, „dopasuj”, „uzupełnij razy, już jako nauczyciele, zastanawialiście się, co luki”, „wskaż prawdziwą odpowiedź” – to tylko uczeń słyszy, czuje, myśli, kiedy wstawiacie mu niektóre pomysły na sprawdzenie wiedzy i umie- do dziennika kolejną ocenę? jętności i jednocześnie dobrą zabawę. Nie chodzi tu o poczucie sprawiedliwości, Bardzo dobre „efekty sprawdzające” dają tylko o empatię – to ona bowiem jest prawdzi- minizadania projektowe, lapbooki czy portfolio wym kluczem do współpracy między nauczycie- – uczeń może według pewnych wytycznych, ale lem i uczniem. Kluczem do sukcesu i satysfakcji też trochę na własnych zasadach „ugryźć” temat, obu stron. oswoić go, a my możemy wychwycić, co już umie, W książce Co z tą szkołą? Siedem perspektyw a co powinien jeszcze doszlifować, czego nie ro- dla uczniów, nauczycieli i rodziców Joachim Bauer zumie, a czego po prostu nie wie lub nie chciało pisze tak: „Dobre relacje między uczniem a na- mu się sprawdzić. Taki sposób powtórki powodu- uczycielem są podstawą uzyskania oczekiwanych je też, że uczeń musi wziąć odpowiedzialność za efektów nauczania. Jeżeli uczeń czuje, że jest ak- swoją wiedzę, formę i efekt końcowy, musi poszu- ceptowany, czuje się bezpiecznie, a nauczyciel do kać, wymyślić, przetworzyć, zaprezentować… Nie jego problemów odnosi się z szacunkiem i zain- może tłumaczyć, że dostał złe pytania, że to nie ten teresowaniem, wówczas buduje się atmosferę po- dzień, że nauczyciel się uwziął. Uczniowie lubią, wodującą pełne wykorzystanie potencjału ucznia kiedy coś od nich zależy, mają znaczący wpływ na (…) znacznie wzrasta efektywność nauczania oraz efekt końcowy, zwłaszcza, gdy z uwagą pochylimy wewnętrzna motywacja, bez której nabywanie się nad wynikiem ich pracy i zaangażowania. My wiedzy przez człowieka nie byłoby możliwe”. przecież również to lubimy. Skoro nauczyciel i uczeń mają wspólne Kolejną formą sprawdzania wiedzy są zada- cele, takie jak: sukces, satysfakcja, dobra lekcja, nia problemowe. Wymagają dobrego sformuło- rozwój – to dlaczego nie mogą działać jak zespół? wania, aby uniknąć odpowiedzi „kopiuj-wklej”,

76 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 przygotować merytorycznie – przypomnieć sobie treści omawiane na lekcji, utrwalić je i wykazać, Bardzo dobre „efekty że zna problematykę zagadnień. Czyli jak na tra- dycyjnym sprawdzianie, ale w twórczy, kreatywny sprawdzające” dają minizadania i mniej stresujący sposób. projektowe, lapbooki czy portfolio. Uczeń może tu „ugryźć” temat A co z tradycją? na własnych zasadach, oswoić Wszystkie wymienione formy dają wiele korzyści go, a zadaniem nauczyciela jest ważnych z punktu widzenia zadań szkoły i roli oceniania, które pozwalają nauczycielowi stać się prze- wychwycenie, co uczeń już umie, wodnikiem ucznia, stworzyć przyjazne środowisko a co powinien jeszcze doszlifować; dla zdobywania wiedzy. Przestaje on być jedynie czego nie rozumie, a czego po egzekutorem wiedzy, zaczyna zaś „przemycać” wszystko to, na co nie mamy zbyt wiele miejsca prostu nie wie. w czasie realizacji podstawy programowej, a co pozwala mu razem z uczniem osiągnąć sukces, zrobić krok w kierunku szkoły, do której i uczeń i nauczyciel będą „chcieli”, a nie „musieli” przychodzić. choć nawet gdyby taka „metoda” się pojawiła – to Jeżeli ktoś nadal nie wyobraża sobie szkoły jest to dobry moment na rozmowę o uczciwości bez tradycyjnych sprawdzianów, to jedynym mo- i szkodzeniu sobie chodzeniem na skróty i oszu- mentem, aby mogły zaistnieć, jest według mnie stwem. Uczeń, wykonując je, musi wykazać się tak zwana poprawka albo egzamin sprawdzający, umiejętnością selekcjonowania informacji, for- gdy ocena zostaje zakwestionowana. Wtedy może, mułowania odpowiedzi zgodnej z brzmieniem po- z przyczyn często niezależnych od nas, bezpiecz- lecenia, czyli czytania ze zrozumieniem. Tę formę niej jest zdać się na „wystandaryzowany” arkusz. nazywam „sprawdzianem ze ściągą” – uczniowie dostają zadania do opracowania, mogą korzystać ze wszystkich dostępnych źródeł, łącznie z kon- sultacjami z innymi uczniami oraz ze mną. To naprawdę się sprawdza! Ważny jest feedback. Nie wolno nam o nim zapomnieć! Wyjątkowo twórczą formą powtórzenia wia- domości i kształtowania ważnych i przydatnych kompetencji są debaty oksfordzkie – wymagają- ce, ale sprawdzające oprócz wiedzy inne ważne Aneta Radzik umiejętności – pod warunkiem, że wcześniej uczniowie zostali szczegółowo zapoznani z formułą Nauczycielka, edukatorka Design Thinking. Pracuje w Szkole debaty. Wystąpienia publiczne, sztuka argumen- Podstawowej nr 20 im. księdza Jana Twardowskiego tacji i obrony własnego zdania to umiejętności w Szczecinie. Współtwórczyni blogu edukacyjnego Aniołki konieczne w dorosłym życiu, a więc bardzo prak- Bez Charliego (www.aniolkibezcharliego.pl). Ambasadorka tyczne. A „przy okazji” uczeń musi się do debaty #wiosnaedukacji.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 77 A ty poczywaj

Paulina Kuś

Nuda jako katalizator zmian epokowych

Nuda to efemeryczna siła, która cza- Nuda jest inna – nie ma raczej związku sami ogarnia każdego. Trudno z nią z „chceniem” czy „niechceniem”. Może walczyć, kiedy zakrada się znienacka być przyjemna, na przykład wtedy, gdy i dopada nas w wygodnej pozycji. Albo nudzimy się na wakacjach, leżąc na pla- z wolna obejmuje nasz umysł w pracy, ży. Nuda bywa też katalizatorem zmian, gdy przez dłuższy czas robimy to samo – siłą napędową, pustką, którą można wystukując jednostajny rytm. Skąd się (i się chce!) wypełnić produktywnym nuda bierze? Z bezruchu, gdy dosłow- działaniem. Może być wstępem do wy- nie „nie ma co robić”. Może być mylo- myślania, tworzenia, działania. na z innymi zjawiskami i stanami, na Czy nudę można wykorzystać do przykład z lenistwem. „Nie chce mi się” działań dydaktyczno-wychowawczych? – mówimy często sami do siebie, gdy Oczywiście – jeśli tylko będziemy po- przed nami powstaje spiętrzona góra traﬁ li w porę rozpoznać jej cechy cha- obowiązków i spraw do załatwienia. rakterystyczne.

78 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Persona non grata wija się przez całe życie, choć tylko w początko- wym okresie tak intensywnie). Mawia się, że ludzie inteligentni się nie nudzą. Dziś jest poniedziałek – straciliśmy trzy ty- Nawet uczniowie klas początkowych czasami siące synaps. Przeziębienie. Opuszczone lekcje zwracają na to uwagę swoim marudzącym rówieś- karate, nauka pływania i plastyka dla smyka. To nikom. Nuda zwykle przedstawiana jest w nieko- już koniec przedszkola. Panie nie podołały – tylko rzystnym świetle. To stan psychiczny niepożądany, troje dzieci w całej grupie tańczy, a dwoje śpiewa. niemile widziany w naszych domach i w szkole. Dwudziestu straceńców. Miliony synaps do kosza. Nuda w słowniku synonimów ma całą rzeszę Może jeszcze w podstawówce coś uda się uzyskać. koleżanek z tego samego grona semantycznego. Tygodniowy graﬁ k wypełniony jak plecak sied- Można by rzec, że to swoista subkultura, gang, miolatka. Lecimy na judo. Obiad w biegu. Wie- od którego należałoby trzymać się z daleka. Co czorem konwersacje po angielsku. Niemiecki też przyczyniło się do silnego ruchu antynudowego się przyda, więc w środy i piątki. Wyrównujemy w społeczeństwie? szanse korepetycjami z matematyki. Nieważne, Od zarania dziejów ludzie parający się pracą że można to było zrobić w domu na dywanie. stawiali się w opozycji do leniwych. Myślistwo, Stop. Wakacje. Półkolonie tematyczne. Kolonie rolnictwo, rybołówstwo – jako podstawowe formy z bogatym rozkładem dnia. Wyjazd za granicę. zapewniania bytu rodzinie – zaowocowały przy- Wycieczka do miasta. Zwiedzamy zamki, pałace, słowiami: bez pracy nie ma kołaczy; kto w lecie dwie wystawy i jeszcze jedną, bo „czasowa”. Fo- pracuje, w zimie nie głoduje itp. Mimo że wraz tografujemy rzeźby, pomniki, musimy przejść po z upływem czasu i pogłębiania się nierówności tym i tamtym moście, „bo najsłynniejsze”… A na społecznych pojawiali się myśliciele, doradcy koniec dziecko prosi, by mogło nakarmić gołębie królów, inteligencja – etos pracy nie schodził się i przez chwilę poobserwować koniki polne. piedestału. Efekty wkładanego wysiłku musiały Zebranie. Spotkanie wzajemnych oczekiwań. być widoczne gołym okiem, by na ich podstawie Padają propozycje wycieczki. Z jednej strony po- można było ocenić pracowitość wytwórcy. Zdarza- winna być okazją do pogłębiania wiedzy szeroko ło się, że wynalazców czy inteligencję postrzegano pojętej. Dla niektórych dzieci to jedyna możli- jako tych, którzy nie parają się niczym istotnym wość wyjazdu poza miejscowość, gdzie mieszkają dla społeczeństwa. Porzucając w tym miejscu i chodzą do szkoły. Z drugiej strony ma zacieśniać dywagacje o przeszłości, przejdźmy do edukacji. relacje koleżeńskie, integrować klasę, stworzyć warunki, w których uczniowie mogą pokazać się Do góry nogami z innej strony. Abstrahując od obecnej specyﬁ cznej sytuacji – kiedyś ona w końcu minie – roz- Zewsząd grzmią głosy: nauczycielu, co zrobiłeś, ważmy opcje, argumentujmy, brońmy mało uroz- by zmotywować ucznia do nauki? Stań na głowie maiconego programu, by uczniowie nie wspomi- – zwrócisz uwagę, pokażesz jak działa grawitacja; nali wyjazdów jako męczarni, biegania „od – do” upadniesz, pośmiejemy się, stworzą się nowe po- i stania w kolejkach. Zapewnijmy im swobodę łączenia neuronalne – lekcja zostanie zapamięta- i czas. Ufajmy, że właściwie go zagospodarują. na. Tak żyjemy obecnie. Nieważne, czy jesteśmy Dlaczego dorośli często żartują sobie, że w roli rodzica czy nauczyciela. Projekt dziecko potrzebują tygodnia wolnego, by odpocząć po – czas start! Umysł jak gąbka. Najważniejsze pięć urlopie? To proste – zbyt intensywne wykorzy- pierwszych lat (tu warto wspomnieć, że mózg roz- stanie przerwy w pracy zawodowej prowadzi do

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 79 zmęczenia. Rzadko wsłuchujemy się w siebie dorośli pozostawieni sami sobie będą oczekiwali, i potrzeby swojego organizmu. Jako nauczyciele/ że ktoś za nich zorganizuje im życie. /nauczycielki jesteśmy w niezwykle komfortowej Jako terapeutka mam przywileje. Nie uginam sytuacji, mając znacznie więcej czasu na odpoczy- się pod ciężarem podstawy programowej. Mam nek. Pod koniec czerwca odkładamy na bok do- czas. Właściwie mamy: uczeń i ja. (Po)wolno mi. kumenty i wyjeżdżamy. Regenerujemy się po nie- Niczym lekarz kieruję się dewizą: po pierwsze nie zwykle dynamicznej ze wszech miar pracy (choć szkodzić, a przede wszystkim pomóc. Stawiam wielu by z tym stwierdzeniem polemizowało!). więc często konstrukcję na środku gabinetu i gdy Mija zaledwie tydzień, a już w naszych głowach pada pytanie „co to?” – udaję, że nie wiem. Propo- rodzą się pomysły na lekcje, pomoce dydaktycz- nuję: wymyśl, co z tym można zrobić. Niektórzy ne. Kto z nas w trakcie wakacyjnych podróży nie od razu wpadną na pomysł, inni będą dążyli do patrzy z żalem na resztki materiałów, opakowania rozwiązania zagadki małymi krokami. Niekiedy i kolorowe odpady z myślą „to dałoby się jakoś mam kaprys zapytać moich uczniów, na co mają wykorzystać”… Jest to niezmiernie pożądany efekt ochotę w danym dniu. Zaskakujące, ilu z nich uboczny długich tygodni relaksu. Złapanie odde- oczekuje prowadzenia za rękę, wręcz narzucenia chu, odcięcie się od dotychczasowych bodźców, mojej woli. Tu następuje konﬂ ikt interesów, gdyż „zamknięcie oczu na głucho” i tym samym otwar- nie mam takich intencji. Chcę nauczyć samodziel- cie się na nowe, inspirujące do działania warunki. ności – i w myśleniu, i w działaniu.

Marionetki Czas na nudę

Wbrew pozorom wychowujemy dzieci w sposób Uczenie dokonywania wyborów to jedno. Nie- zewnątrzsterowny: to zrób tak, tego nie rób. Spo- zmiennie wracam jednak do tego, by dać dzie- radycznie pojawia się pytanie: a jak sądzisz? Za- ciom czas. Błogie „nicnierobienie”. Zignorujmy pewniamy udział w warsztatach, jednak znów od krzyczące zewsząd hasła o konieczności wyko- A do Z zorganizowanych. Poniekąd bezwiednie rzystania wszystkich szans i dajmy swobodę. Po- kształtujemy lenistwo myśli. kolenie lat 80. z rozrzewnieniem wspomina po- W szkole pędzimy z realizacją napuchnię- dwórko, trzepak, skubanie słonecznika na ławce tej podstawy programowej. Rzucamy w uczniów w parku, skakanie „w gumę” i „kabla”. Kiwa głową wiedzą. Tyle jego, co złapie. Nie ma czasu na pyta- ze zdziwieniem, że obecnie młodzież nie zna tych nia, problemy, dyskusje. Do testu marsz. Dopiero rozrywek. Stawiając tezę o konieczności przezna- na kołach zainteresowań mamy większe pole maczenia czasu na nudę, dobieram argumenty, które newru i pole do popisu, i publikę, która z własnej ją potwierdzają. nieprzymuszonej woli uczestniczy w zajęciach. Należy jednak wysunąć pewne „ale”. Niczym Kierując bez przerwy ich ruchami, kształcimy na krzywej Gaussa, żadna przesada nie jest wska- marionetki, które wymagają naszej stałej obec- zana. Z jednej strony zbyt wiele bezproduktywnej ności. A przecież samodzielne dochodzenie do nudy może zaowocować marazmem, sięganiem wiedzy, rozwiązywanie konﬂ iktów jest warun- po proste rozrywki, na przykład gry komputero- kiem niezbędnym do powodzenia w życiu oso- we, bezcelowe przeglądanie stron internetowych. bistym i zawodowym. Umiejętność planowania, Z drugiej strony zbyt krótki okres nudy nie zre- organizacji i zarządzania czasem to funkcje wy- generuje synaps na tyle, by zwrócić naszą uwagę konawcze, które wymagają treningu. Niedojrzali na pomijane dotąd aspekty życia. We wszystkim

80 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 szukajmy złotego środka i własnym przykładem informacji pożytecznych od zbędnych, bodźców ukazujmy możliwości. właściwych od dystraktorów. Wymagają wyci- Należy również wspomnieć, bardzo ogólni- szenia i odpoczynku w ustronnym miejscu, gdzie kowo, że odmienne typy osobowości różnie re- będą mogły w spokoju oddawać się wymyślanym agują na nudę. Dzieci o charakterze sportowca naprędce rozrywkom w odróżnieniu od hałaśliwe- lubią porządek i grafik wypełniony po brzegi. go miasta między straganami z pamiątkami, gdzie Są pracowite, wytrwałe, dążą do celu. Słuchają własnych myśli nie słychać. Niczym nieskrępo- trenera i całkowicie się mu podporządkowują. wana zabawa rozwija wyobraźnię. Jako rodzice Podczas przymusowej kwarantanny miały trud- nie dajmy się zwariować. Mądrze selekcjonujmy ności z zagospodarowaniem czasu, którego było to, czym nas „częstują” w telewizji i w internecie, znacznie więcej ze względu na odwołane zajęcia byśmy nie skończyli jak ryby złapane w sieć. Ob- dodatkowe. Dla nich zburzony rytm dnia ozna- serwujmy pociechy i wychodźmy naprzeciw ich czał chaos. Czas wolny je uwierał. W ich wypadku potrzebom. Stosunek spotkanych biedronek do hasło „nudzi mi się” jest wyrażeniem oczekiwania liczby „zaliczonych” atrakcji czasami musi być na narzucenie czy też „podrzucenie” planu. ułamkiem niewłaściwym. Chcę wierzyć, że jako Całkowitym przeciwieństwem są dzieci cha- nauczyciele robimy wszystko, co dla dzieci naj- otyczne, chwilowo zapalające się do pomysłów, lepsze i w zasięgu naszych możliwości. Niekiedy które nieustannie przychodzą im do głowy. Nie kosztem nieomówionej lektury czy miejsca w ran- lubią, gdy im się narzuca formę zabawy, posiadają kingu. Uświadamiajmy opiekunom, że prioryte- umiejętności negocjatorskie, by dopasować oto- tem jest poniekąd dopasowanie środowiska do czenie pod siebie. Ich kreatywność jest po części dziecka, a nie wciskanie go w ramy, gdyż każda zaprzeczeniem zdobywania wiedzy szkolnej jako przepychanka kiedyś się znudzi. tej ograniczonej. Ten typ osobowości raczej nie Historia języka polskiego zaczyna się od będzie miał świadectwa z czerwonym paskiem, ale zdania: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. może nas zaskoczyć nagłym odkryciem, pytaniem Zdanie cenne nie tylko ze względu na leksykę, ale bądź nietuzinkowym rozwiązaniem problemu. również znaczenie. Zawsze aktualne, niezależnie Podczas kwarantanny niektórzy odkryli od miejsca i okoliczności. W wolnym tłumaczeniu nowe pasje, umiejętności, zakurzone talenty. Nie na współczesny język oznacza: „Daj, ja pozmy- musieli nigdzie biec, obowiązki służbowe zeszły wam, a ty idź się ponudzić”. Pokażmy, że można, na dalszy plan. Zdalna edukacja zniechęcała do że trzeba odpoczywać. Leniwie obserwować wpatrywania się w monitor po „lekcjach”. Wiele otoczenie, kombinować, myśleć. Obowiązkiem rzeczy – również odkrywanie, z czego czerpiemy dorosłych jest dbać o optymalny rozwój dzieci, małe przyjemności – dzieje się przez przypadek. więc w ten nowoczesny grafik wpiszmy nie- Jestem przekonana, że prawo Archimedesa po- konwencjonalnie zajęcia z zarządzania wolnym wstało poniekąd z nudów, gdy już skóra na palcach czasem. Wszak nuda również może mieć drugie zaczęła się marszczyć. imię, prawda?

Biedronki Paulina Kuś Dzieci w obecnych czasach często są nadreaktyw- ne. Ich uwaga dowolna chowa się w cieniu mimo- Logopeda, pedagog specjalny w Szkole Podstawowej nr 4 wolnej, w związku z czym nie potraﬁ ą oddzielić z Oddziałami Integracyjnymi w Świnoujściu.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 81 Nowoczesne doskonalenie

Ewa Zakrzewska

Warsztat pracy nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej

„Nauczyciel to zawód i powołanie, to i aktualizować swoją wiedzę z zakresu zdolności wrodzone i wyuczone, to od- nauczanych przedmiotów, a także tę do- powiedni zbiór cech osobowości i tem- tyczącą zagadnień metodycznych, peda- peramentu, to umiejętność poświęca- gogicznych, psychologicznych oraz nowo- nia się dla dobra innych osób, to miłość czesnych technik i środków komunikacji. do dzieci”. Poszukujący nauczyciel wykorzystuje w (Zoﬁ a Żukowska) procesie nauczania-uczenia się nowoczesne metody i środki dydaktyczne, aby Do zadań szkoły, a więc i nauczy- stworzyć uczniowi jak najlepsze warun- ciela na każdym etapie edukacji na- ki do rozwoju, mobilizować do twórcze- leży przekazywanie uczniom wiedzy go wysiłku i wdrażać do samodzielnego i kształcenie umiejętności potrzebnych rozwiązywania problemów, a także wy- w dalszej nauce oraz w życiu społecz- posażyć w użyteczne umiejętności, takie nym i zawodowym. Dynamiczny rozwój jak: kreatywność myślenia, współdziała- nauki, techniki i technologii informa- nie w grupie, skuteczne komunikowanie cyjnej wymaga postawy twórczej. Na- się, korzystanie z różnych źródeł wiedzy uczyciel powinien nieustannie poszerzać i informacji.

82 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Kształtowanie osobowości wygląd. Poza tym nauczyciel powinien w trakcie zajęć tworzyć wśród uczniów atmosferę szcze- Twórczy nauczyciel podnosi kwalifi kacje zawo- rości, zaufania, wzajemnej empatii. Powinien dowe i zdobywa kolejne stopnie specjalizacji, być przede wszystkim facylitatorem, czyli osobą wzbogacając tym samym swój warsztat pracy, wspierającą rozwój wychowanków. Jego zadanie który obejmuje bazę dydaktyczną, czyli wyposa- polega na kierowaniu procesem uczenia się, po- żenie sali lekcyjnej w urządzenia audiowizualne, budzaniu ciekawości poznawczej, motywowaniu a także kompetencje merytoryczne, dydaktyczno- do działania, wdrażaniu do samodzielnego lub -metodyczne i wychowawcze. Nauczyciel powi- grupowego rozwiązywania problemów. nien posiąść umiejętności doskonalenia swojego Nauczyciel facylitator nie podaje gotowej warsztatu pracy poprzez uzupełnianie i unowo- wiedzy, ale pomaga do niej dojść, między innymi cześnianie bazy dydaktycznej oraz modyfi kowanie metodą prób i błędów. Pokazuje dzieciom drogi swoich działań w procesie edukacyjnym, weryfi - uczenia się, sposoby rozwiązywania problemów, kowanie osiągniętych wyników i wprowadzenie ucząc analizowania, syntetyzowania, wniosko- poprawek pozwalających osiągnąć zamierzone wania, interpretowania i oceniania. Wymienione cele kształcenia. przeze mnie kompetencje osobowościowe są nie- Organizacja warsztatu pracy nauczyciela jest odzownym elementem warsztatu pracy nauczy- szczególnie ważna w nauczaniu wczesnoszkol- ciela. Pozwalają mu się stać uczestnikiem procesu nym. W tym okresie edukacji dziecko ma bez- dydaktycznego i w ten sposób pobudzać twórczą względne zaufanie do nauczyciela i jest gotowe do aktywność ucznia. utożsamiania się z nim. Od osobowości uczącego, Ważna w pracy nauczyciela jest umiejętność od jego umiejętności pedagogicznych i sprawno- planowania zajęć dydaktyczno-wychowawczych ści dydaktycznych w dużej mierze zależy, czy dzie- w odniesieniu do realizowanego bloku tematycz- cko polubi szkołę, czy zainteresuje się nauką, czy nego. Temat bloku powinien wzbudzać ciekawość zostanie pobudzony jego potencjał twórczy, czy poznawczą, a zaplanowane przez uczącego wielo- zostaną osiągnięte pożądane rodzaje zachowań. stronne zadania edukacyjne muszą być adekwat- Uczeń na tym etapie edukacji jest podatny na ne do poziomu rozwoju uczniów i stymulować oddziaływania wychowawcze i nauczyciel może ich rozwój w obszarze fi zycznym, emocjonalnym, mieć wpływ na kształtowanie jego osobowości, społecznym i poznawczym. W zależności od za- rozwój intelektualny i emocjonalny oraz osiągnię- mierzonych efektów kształcenia nauczyciel do re- cia w kolejnych latach nauki. alizacji celów kształcenia musi zaplanować metody i formy nauczania, które pozwolą w sposób intere- Nauczyciel wspierający sujący, a jednocześnie odpowiedni do możliwości intelektualnych dziecka przybliżyć mu otaczającą W nauczaniu wczesnoszkolnym niebagatelną rolę rzeczywistość i kształcić użyteczne umiejętności. odgrywa osobowość nauczyciela, przejawiająca się w relacjach między nim a uczniem. W litera- Nowatorskie metody dydaktyczne turze pedagogicznej wymienia się różne cechy osobowe uczącego, które odpowiadają potrze- Istotnym składnikiem warsztatu pracy nauczycie- bom dzieci. Najważniejsze z nich, moim zdaniem, la, który szczególnie powinien on doskonalić, są to: sympatyczność, życzliwość, wyrozumiałość, kompetencje merytoryczne. Nieustannie posze- opanowanie, pogodne usposobienie, schludny rzana i aktualizowana wiedza z różnych dziedzin

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 83 nych sferach rozwojowych: motorycznej, umy- słowej, emocjonalno-społecznej. Niezbędna jest Nauczyciel, stosując gry i zabawy również wiedza na temat nowoczesnych technologii, które można wykorzystać w edukacji. Należy ją dydaktyczne i inne metody nieustannie poszerzać i aktualizować, aby przygo- aktywizujące, czerpie z nich towywać ciekawe materiały dydaktyczne i umie- jętnie zastosować je podczas zdalnego nauczania. inspirację i odnajduje motywację Bardzo ważnym elementem warsztatu pracy do nowych wyzwań, odkrywa nauczyciela są kompetencje dydaktyczno-meto- nieznane mu dotąd możliwości dyczne, czyli wiedza i umiejętności dotyczące metod i technik nauczania-uczenia się oraz wy- pedagogiczne i metodyczne. korzystywania środków dydaktycznych. Uczący Zapobiega to niewątpliwie musi wykorzystywać nowoczesne metody nauczania, ale również, a może przede wszystkim, po- zjawisku wypalenia zawodowego, szukiwać własnych sposobów optymalnych roz- chroni przed naśladowaniem wiązań metodycznych w określonych sytuacjach szablonów metodycznych edukacyjnych. W nauczaniu zintegrowanym niezwykle efektywne są metody aktywizujące, proble- oraz rutyną. mowe, które wymagają od ucznia samodzielnego dochodzenia do wiedzy poprzez rozwiązywanie problemów o charakterze poznawczym, decyzyj- nym lub praktycznym. nauki jest niezbędna do realizowania w procesie Jedną z takich metod są zabawy i gry dydak- edukacyjnym zamierzonych celów poznawczych, tyczne, które mogą się stać polem dla kreatywno- kształcących i wychowawczych. Niezwykle po- ści. Dają możliwość tworzenia nowych koncep- trzebna nauczycielowi jest wiedza z pedagogiki cji nauczania-uczenia się, przyjęcia w procesie i psychologii, szczególnie dotycząca diagnozy dydaktycznym twórczej, kreatywnej postawy, pedagogicznej, rozwoju psychicznego dziecka, występowania w roli doradcy, reżysera działań przyczyn trudności w nauce oraz realizacji progra- ucznia, a nie wszechwiedzącego autorytetu. Poza mów naprawczych. Rzetelna wiedza w tym zakre- tym nauczyciel może opracować różne wersje sie pozwoli uczącemu na prawidłową ocenę stanu danej gry lub zabawy (łatwiejsze lub trudniej- rozwojowego dziecka, wczesne wykrycie różnych sze), wykorzystać je zarówno w pracy indywidu- deﬁ cytów i dysharmonii w tym względzie, a także alnej, grupowej i zespołowej, modyﬁ kować ich opracowanie terapii, czyli działań naprawczych. zasady i struktury – w zależności od zaplanowa- Znajomość metod diagnozowania znacznie nych celów kształcenia. Nauczyciel, stosując gry ułatwi nauczycielowi opracowanie wskazań edu- i zabawy dydaktyczne i inne metody aktywizują- kacyjnych, które będą wspomagały rozwój poten- ce, odnajduje w sobie inspirację i motywację do cjalnych możliwości wychowanka. Pomoże też nowych wyzwań, odkrywa nieznane mu dotąd zaplanować pracę dydaktyczno-wyrównawczą możliwości pedagogiczne i metodyczne. Zapo- z dziećmi, które mają trudności w opanowaniu biega to niewątpliwie zjawisku wypalenia zawo- wiedzy i umiejętności określonych w podstawie dowego, chroni przed naśladowaniem szablonów programowej lub wykazują zaniedbania w róż- metodycznych oraz rutyną.

84 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Pomoce naukowe pobudzają myślenie Podsumowanie

Warsztat pracy nauczyciela obejmuje również Współczesna szkoła powinna realizować zadania wiedzę i umiejętności dotyczące wykorzystywa- odpowiadające społecznym potrzebom i ocze- nia podczas zajęć edukacyjnych środków dydak- kiwaniom, które związane są przede wszyst- tycznych. Należą do nich urządzenia techniczne kim z postępem technicznym, rozwojem nauki oraz przedmioty dostarczające uczniom bodźców i technologii informacyjnej. Zmieniły się też sensorycznych, oddziałujących na wzrok, słuch oczekiwania wobec nauczyciela. Powinien po- i dotyk. Ułatwiają one bezpośrednie i pośrednie siadać rzetelną i szeroką wiedzę merytoryczną, poznawanie rzeczywistości. Ten rodzaj kompe- być doskonałym dydaktykiem, umieć przekazy- tencji ułatwia uczącemu dokonanie właściwego wać wiedzę, rozwijać zainteresowania uczniów, wyboru środków dydaktycznych i umiejętnego ich kształcić umiejętność samodzielnego uczenia się. wkomponowania do zastosowanych metod i form Nauczyciel, chcąc sprostać tym oczekiwaniom, nauczania. musi nieustannie doskonalić swój warsztat pracy W skład warsztatu pracy nauczyciela wcho- i podnosić kwalifi kacje zawodowe. dzi również wyposażenie sali lekcyjnej w środki dydaktyczne. Mają one wpływ na przebieg zajęć edukacyjnych, czynią je ciekawymi, interesują- Bibliografi a cymi. Pełnią ważną rolę w rozwoju wyobraźni, Bereźnicki F.: Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2004. myślenia, spostrzegania i pozwalają na lepsze Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B.: Ja i mój uczeń pracu- i szybsze opanowanie przez ucznia wiadomości jemy aktywnie, Kielce 2010. i umiejętności. Gruca-Miąsik U.: Prognoza pedagogiczna, w: Encyklopedia peda- Ilość i jakość urządzeń technicznych, w które gogiczna XXI wieku, t. IV, Warszawa 2005. wyposażana jest sala, zależy przede wszystkim od Ratajek Z.: Osobowość nauczyciela. Poszukiwanie nowych per- możliwości fi nansowych szkoły. Powinny się tam spektyw badawczych i nowego modelu kształcenia, w: T. Gumuła znaleźć komputer i rzutnik lub tablica multime- (red.), Nabywanie kompetencji nauczycielskich w czasie studiów wyższych, Kielce 2002. dialna. Nauczyciel musi zadbać o to, aby groma- dzić różnorodne środki i materiały dydaktyczne, Strykowski W.: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003. które będzie mógł wykorzystać do realizacji konkretnych zadań edukacyjnych. Warto skorzystać Szkolak A.: Osobowość nauczyciela klas początkowych jako wartość w procesie edukacyjnym, w: „Nauczanie Początkowe” 2005, z propozycji MEN-u zawartych w katalogu środ- nr 1. ków dydaktycznych. Sala lekcyjna przeznaczona dla edukacji wczesnoszkolnej powinna być wypo- sażona w takie pomoce naukowe, jak: alfabet ru- chomy, tablice demonstracyjne, gry dydaktyczne, globus, mapy, tangramy, geoplany, liczydło, zegar demonstracyjny, instrumenty muzyczne itp. Nie- Ewa Zakrzewska które pomoce naukowe można wykonać samemu, wykorzystując do tego celu komputer, na przykład Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej prezentacje, karty pracy, fi lmy. nr 1 w Stargardzie.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 85 Jak spokojniej pracować w oświacie Suplement

Elżbieta Małkiewicz

Nowe ćwiczenie na nowy rok szkolny

Szanowni Czytelnicy i Czytelniczki! W nume- wszystkich inspirujące, a także do sięgnięcia rze 4 „Reﬂ eksji” z tego roku opublikowałam po wspomniany wcześniej artykuł, jako że artykuł pod tytułem Jak spokojniej pracować razem z niniejszym „suplementem” tworzy on w oświacie. Techniki oddechowe, relaksacyjne integralną całość. i wizualizacje. Tym razem chciałabym zapro- ponować już nie osobny tekst, ale raczej „małe” Pożegnanie lata uzupełnienie do tamtego materiału. Ponieważ właśnie rozpoczął się nowy rok szkolny, po- Usiądź wygodnie lub się połóż. Wyobraź sobie, zwalam sobie przekazać Państwu tekst ćwicze- że stoisz na ścieżce na brzegu łąki. Przed Tobą nia wizualizacyjnego, które „chodzi za mną” roztacza się rozległy krajobraz późnego lata. Pod od kilku dni, a ma związek z czekającymi nas stopami czujesz miękką trawę, oddychasz głę- zadaniami, wymagającymi skupienia, odpo- boko i spokojnie, powietrze pachnie rozgrzaną wiedzialności i wysiłku. Powtórzyłam także ziemią, kwitnącymi ziołami i kwiatami. Jest to i poszerzyłam fragment dotyczący ćwiczenia łagodny, delikatny zapach przynoszący spokój pod nazwą „Dobry stan umysłu” – warto do i rozluźnienie. Na policzkach czujesz ciepłe niego ponownie sięgnąć, przede wszystkim promienie słońca. Zwracasz uwagę na niebo – ze względu na relaksacyjne właściwości. Za- błękitne z małymi wysepkami białych chmurek chęcam do zapoznania się z opisami obu tych – i słońce, oświetlające cały krajobraz, ciepłe, ćwiczeń, które – mam taką nadzieję – będą dla przyjazne i bezpieczne.

86 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 Przenosisz teraz uwagę na otaczający Cię dni przed wyznaczonym zadaniem, na przykład krajobraz. Widzisz pola z zebranym zbożem, codziennie wieczorem. Nie naciskamy na siebie, sady z drzewami uginającymi się od niezebranych spokojnie czytamy lub wypowiadamy w myśli jeszcze owoców. Łąka również pełna jest roślin: tekst instrukcji. Można ją też sobie nagrać i słu- kwitnących o tej porze roku ziół, kwiatów, two- chać. Niczego nie oczekujemy, koncentrujemy rzących barwny, zielonozłoty dywan. Na brzegu się na tekście. Możemy z niego wybrać tylko te lasu znajdującego się za łąką widzisz pierwsze fragmenty, które nam się podobają. kwitnące wrzosy. Jeśli to lubisz – czujesz płynący Tekst ćwiczenia: z lasu zapach pierwszych grzybów. Wyobraź sobie, że idziesz ścieżką w przyja- Odczuwasz spokój, rozluźnienie, głęboki znym i bezpiecznym lesie. Otacza Cię przyjemny kontakt z otaczającą Cię przyrodą, czujesz jej krajobraz, słyszysz rozluźniające dźwięki lasu. siłę, trwałość. Jesteś jej częścią, więc wszyst- Dochodzisz do polany ze strumieniem i drzewem. kie te uczucia dotyczą także Ciebie i głęboko je Dotykasz drzewa, czujesz jak pod korą pulsuje przeżywasz. energia, napełniasz nią poprzez dłonie całe ciało. A teraz siadasz na kocu wśród ziół, trawy, Na polanie pojawia się strumień światła. wrzosów i wspominasz mijające lato: wszystkie Wchodzisz do jego wnętrza i napełniasz nim piękne, nawet najdrobniejsze chwile z waka- ciało i umysł. Światło budzi siłę Twojego umysłu. cji. Dają Ci one wielką moc. Czujesz, że Twoje Rośnie koncentracja uwagi, poprawia się pamięć, ciało jest silne, rozluźnione, wypoczęte, spokojne zdolność myślenia, pojawiają się procesy twórcze. i gotowe na nadchodzące wyzwania. Towarzyszą temu pozytywne emocje i pozytywna Ten stan jest wzmacniany przez doznania motywacja do pracy. Poziom stresu jest minimal- płynące z przyrody: dotyk słońca i wiatru, otacza- ny i sprzyja wykonaniu zadania. jące Cię zapachy i krajobrazy. Oddychasz głęboko Z każdą godziną pracy umysłu ciało rozluźnia i spokojnie, każdy oddech daje Ci siłę, pewność się coraz bardziej, tak że pod koniec pracy rozluź- siebie i przekonanie, że wszystkie czekające Cię nienie jest większe niż na początku. zadania zostaną wykonane w spokoju, rozluźnie- Procesy te rozpoczną się za chwilę, ale w pełni niu i przy minimalnym stresie. rozwiną się w czasie, w którym będziesz tego A teraz wstań i wróć do codziennych zajęć. szczególnie potrzebowała (tu można wspomnieć Komentarz: możesz czytać tekst w całości lub dokładne miejsce i czas wykonywania zadania). we fragmentach, możesz też wyobrażać sobie opi- Policzę teraz od 5 do 1, kiedy powiem sany krajobraz. Rób to spokojnie, w rozluźnieniu. „jeden”, instrukcje zaczną działać w odpowiednim Nie oczekuj nadzwyczajnych efektów. momencie. (Inspiracja: Siek, 1985; Lazarus, 2002, Gawain, 1996; i inne) Dobry stan umysłu (ćwiczenie poszerzone)

Przy okazji zamieszczam rozszerzony tekst ćwi- czenia na dobry stan umysłu. Ćwiczenie to zamieś- Elżbieta Małkiewicz ciłam w poprzednim tekście z komentarzem, który jest nadal aktualny. Doktor psychologii. Starszy wykładowca w Centrum Edukacji Jest to technika pozwalająca przygotować się Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Prowadzi do trudniejszych zadań, na przykład do wystąpień zajęcia w Pracowni Psychoedukacji i Terapii „Plus” Polskiego publicznych. Technikę te wykonujemy przez kilka Towarzystwa Psychologicznego we Wrocławiu.

OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2020 87 Pedagogika rezonansu

Jadwiga Szymaniak

Jak w szkole uniknąć obojętności

Na kształt pedagogiki wpływają socjolog niemiecki – profesor Hartmut przedstawiciele wielu różnych dzie- Rosa (ur. 1965), związany z Instytutem dzin nauki. Związki tej dyscypliny z ﬁ - Socjologii Uniwersytetu im. Fryderyka lozoﬁ ą są z pewnością najstarsze, choć Schillera w Jenie. Zetknęłam się z jego obecnie zdają się – z różnych przyczyn przemyśleniami na Kongresie Pedago- – słabnąć. Bronią się natomiast w po- gicznym w Wolfsburgu, który odbył staci pedagogiki dialogu czy pedago- się w roku 2015. Obrady kongresowe giki spotkania. Rysują się też nowsze dotyczyły między innymi szkoły jako przemyślenia, na które postaram się przestrzeni rezonansu. Spróbujmy za- wskazać, przynajmniej pobieżnie, tem przyjrzeć się autorowi i jego kon- w niniejszym artykule. „Pedagogika cepcji. Jest ona – mam o tym głębokie rezonansu” to jedno z bardziej nowa- przekonanie – wartościową propozycją torskich pojęć, którym na użytek nauk teoretyczną na czas przemian i kryzy- o wychowaniu operuje współczesny sów współczesnej edukacji.

88 WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 Kim jest autor pojęcia? „rozkwitały”. Określił to zjawisko rezonansem we wzajemnych stosunkach. W pracach naukowych Związany urodzeniem z niewielkim miasteczkiem rzadko napotyka się takie wyznania i ta nowość w niemieckim Schwarzwaldzie, Hartmut Rosa może urzekać w pracach Rosy. Przyznaje on: „Jeśli od dzieciństwa kochał muzykę, grał na organach jestem z czegoś dumny, i będę dumny pod koniec w miejscowym kościele, w szkole zaś bliska mu życia, to nie będzie to książka, czy publiczne wy- była liryka i poezja. Dla niektórych to zapewne stępy, ale Szkolna Akademia Wiedzy. Od wielu lat odległe światy, mające w sobie tajemnice, któ- każdego lata pracuję z grupą 110 młodych ludzi rych nie da się do końca zrozumieć. Odnosi się o różnych zainteresowaniach parę tygodni i tak to zresztą do całej sztuki. Ta kwestia – związków staram się tym kierować, aby na końcu powsta- sztuki i edukacji – była podnoszona od dawna, ło coś wspólnego”3. Jedna z koleżanek profesora szczególnie w pedagogice reformy, między innymi określiła to tak: „Rzucasz w przestrzeń szczerby, przez Johna Deweya, który apelowanie wyłącznie odłamki szkła, a na końcu na stole stoi waza”. do intelektu w pracy szkolnej uważał za „śred- niowiecze” i budował poprzez kategorię doświad- Spróbujmy sprecyzować terminologię czania swoją integralną koncepcję wychowania. Dewey pisał, że człowiek „staje się” w toku coraz Profesor Rosa stara się iść o krok dalej w peda- bogatszych doświadczeń1. Na tle współczesnej gogicznym oddziaływaniu niż jego poprzednicy pedagogiki, szczególnie tej empirycznej – tak operujący pojęciem kompetencji. Kompetencje, bardzo wspieranej ilościowymi badaniami – szu- jak ujmuje to współautor Resonanzpädagogik, kanie oparcia w sztuce, poezji czy religii wydaje Wolfgang Endres, to pewne techniki, które po- się jednak zjawiskiem potrzebnym. I szczególnie zwalają w każdym czasie dysponować umiejęt- trudno wobec tej problematyki przejść obojętnie nością w jakimś zakresie. Natomiast rezonans to nauczycielowi, który zajmował się szkolną huma- proces, który charakteryzuje stopniowe zbliżanie nistyką, recepcją literatury. się do istoty sprawy. Kompetencje mają wiele Jak przyznaje profesor Rosa, od młodości wspólnego z przyswojeniem wiedzy i ćwiczeniem, chciał badać, ale i nauczać. Ta potrzeba trwa do a rezonans zakłada jednocześnie przemianę jed- dzisiaj w jego pracy i w życiu. Prowadzi między nostki. Przemiana to więc jedno z podstawowych innymi letnią Uczniowską Akademię Wiedzy pojęć w teorii Hartmuta Rosy: „Rozumiemy przez (Deutsche Schüler Akademie) i wyznaje: „Dzia- to, że przyswajamy sobie jakiś fragment świata, łanie pedagogiczne może być niewiarygodnym jakiś materiał w ten sposób, że sami się przy tym spełnieniem”2. zmieniamy”4. Było to marzenie wielu wcześniej- Do teorii rezonansu w pedagogice Hartmut szych pedagogów, także polskich dydaktyków, dla Rosa dochodził intuicyjnie. Opierał się na kolej- których lekcja miała być, między innymi, punk- nych doświadczeniach, między innymi z Nowego tem wyjścia do dalszej samodzielnej pracy, także Jorku, gdzie pisał pracę habilitacyjną i mieszkał w domu5. Czy to tylko idealistyczne marzenie? w międzynarodowym hotelu dla badaczy piszą- Reinhard Kahl, autor posłowia do Resonanzpäda- cych zaawansowane prace naukowe. Nakładało to gogik, przytacza dane świadczące o skuteczności obowiązek pomagania w nauce dzieciom ze śro- wspomnianych 3-tygodniowych letnich szkoleń dowisk wykluczonych, takich jak Harlem (Harlem dla młodzieży, prowadzonych przez profesora Tutorial Program). Odkrył wtedy wiele możliwo- Rosę. Wielu z dawniejszych uczestników z powo- ści – niektóre dzieci, otoczone opieką, stopniowo dzeniem dziś studiuje. Przyznają oni, że właśnie

WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 89 te wakacyjne przeżycia dały im coś, czego wcześ- ne wydawnictwo Beltz, Kongresie Nauczycielskim niej nie zaznali w szkole. Zafascynowani, podczas w Wolfsburgu7. Od roku 1996 ich przebieg koordy- letnich zajęć pracowali do późna w nocy, a poli- nuje Wolfgang Endres, współautor Resonanzpäda- cja sprawdzała, dlaczego w internacie, w którym gogik. Rosa w swoim wystąpieniu pogłębił troskę mieszkali, tak długo paliło się światło...6 Brzmi to o szkołę jako przestrzeń rezonansu. Określił to wszystko jak anegdota. zjawisko, co warto przytoczyć, jako rodzaj związ- Cytowani autorzy, Rosa i Endres, wprowa- ku między nauczycielem, uczniem i poznawanym dzają też inne, rzadko w terminologii naukowej materiałem. Omówił pojęcie trójkąta rezonansu, używane pojęcia, jak na przykład „oczarowanie” w którym mogą zachodzić wzajemne związki: na (Begeisterung). Jest ono ważniejsze niż inteligen- płaszczyźnie horyzontalnej (a więc poziomo, na cja – stwierdza Rosa, łączy się z zaangażowaniem, przykład przez wspólne działanie), na płaszczyźnie zainteresowaniami i osobowością. Nie ma w nim wertykalnej, często przez transmisję treści, i dia- miejsca na obojętność i rywalizację. gonalnie (po przekątnej). W określonej szkolnej Radością napawa fakt, że w prowadzeniu przestrzeni, klasy czy całej szkoły, ulegamy więc letniej Szkolnej Akademii Wiedzy pomagają wpływom pochodzącym z różnych stron. Rosa po- profesorowi Rosie młodzi naukowcy. Uczestnicy wołuje się na przemyślenia Wilhelma von Hum- zajęć, pod ich kierunkiem, skupiają się na jednym boldta (1767–1835), niemieckiego językoznawcy, temacie do wyboru: na przykład z dziedziny nauki pisarza i polityka, przyjaciela Schillera i Goethe- o kulturze na jednym z kursów były to „Etyka go, wyznającego idee klasycznego humanizmu dziennikarska w cyfrowym świecie” oraz „Dobrzy i broniącego pełnego rozwoju jednostki8. Rosa bohaterowie, źli bohaterowie”. Pod koniec szko- przedstawił w swoich materiałach kilka warun- lenia uczestnicy przekuwają uzyskaną wiedzę ków, które sprzyjają jego idei kształcenia: i umiejętności w kreatywne wytwory, jak obrazy, - wsłuchujemy się w głosy uczniów; epizody ﬁ lmowe, sztuki sceniczne. W czasie tur- - nie pomijamy niepozornych, małych oznak re- nusu można skorzystać również z oferty zajęć zonansu, jak uśmiech ucznia, kiwnięcie głową, „ponadkursowych”, jak chór, muzyka kameralna, spojrzenie; sport, teatr. „Młodzi zanurzają się w atmosferę, - kształtujemy przyjazne uczeniu się środowisko, która pozwala im, aby stawali się sobą” stwierdza aby ono „przemawiało” – niech mówią obrazy, autor posłowia. I przekraczają swoje możliwości. pamiątki, nasze wspólne wytwory; A więc następuje transgresja. Ale istotna jest też - można wprowadzić hymn klasowy, ulubiony rehabilitacja ćwiczenia oraz cierpliwości, bo to taniec, bo rezonans łączy się też z cielesnymi „gramatyka sukcesu i ważne pojęcie dla pedago- doświadczeniami; giki rezonansu”. Oddziałują też sami „mistrzo- - podtrzymujemy wzajemne zafascynowanie wie”. Na około 100 uczestników zajęć przypadało materiałem, treściami nauczania; zwykle 13 docentów i specjalistów – na przykład - wyrażamy sobie wzajemne uznanie, szanujemy osoba prowadząca chór. wartości (doświadczanie lekceważenia hamuje rezonans). Czy szkoła może być przestrzenią rezonansu? Szkoła, jak podkreśla Rosa, może i powinna stać się przestrzenią rezonansu, choć niestety Profesor Hartmut Rosa wypowiedział się na ten często istnieją w niej „strefy wrogości”. Odbie- temat między innymi na wspomnianym już, orga- ra się w nich świat jako zimny i sztywny. Prze- nizowanym cyklicznie od wielu lat przez zasłużo- strzeń staje się niema i głucha. Takie strefy mogą

90 WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 funkcjonować nie tylko w szkole, ale i w rodzinie, chima Bauera, renomowanego lekarza, badacza w pracy, w organizacjach społecznych. Nic wtedy z zakresu neurobiologii, pioniera badań nad re- nie jest w stanie do nas przemówić, czujemy się zonansem12. Jeżeli jednak w szkole nic do dziecka słabi, przeżywając wewnętrzną pustkę. W przynie przemawia, może ona się stać terenem walki woływanej książce Resonanzpädagogik, napisanej i mobbingu. Zarówno profesor Joachim Bauer, w formie dialogu między profesorem Hartmutem jak i Hartmut Rosa akcentują trudności szkolne, Rosą i wspomnianym dr Wolfgangiem Endresem, na przykład to, że niektóre dzieci widzą w szkole sprawy te uległy poszerzeniu. Dochodzi między tylko sygnały ostrzegawcze, nauczyciela postrze- innymi zagadnienie konﬂ iktu, różnic poglądów, gają jako „repulsora”, który ich cofa, spycha do napiętej dyskusji. Przede wszystkim akcentują tyłu, więc schodzą mu z drogi, choć nie zawsze otwartość na nowe, dopuszczanie możliwości – czasami stawiają opór. zmiany, nawet gdy proces ten okaże się nieła- Z badań socjologicznych wynika zresztą, że twy, czy wręcz bolesny. Wyrażają nadzieję, że dzieci agresywne zazwyczaj zaznały co najmniej szkoła przyjdzie tu z pomocą, będzie przestrzenią silnego lekceważenia w domu, czasem głębokich ochronną9. Jako wieloletnią nauczycielkę języka zranień; musiały patrzeć, jak lekceważono ich ro- polskiego zainteresowało mnie wielokrotne od- dziców czy rodzeństwo albo były zaniedbywane, woływanie się do roli poezji: „Wiersze mogą coś traktowane obojętnie13. we mnie inicjować. Zdobywa się nie tylko kom- Jako elementy kojące, sprzyjające rezonan- petencje co do schematu rymów, rytmu, miary sowi, wymienia się rozwiązania dotyczące prze- wierszowej, ale i informacje o poecie i epoce. To strzeni szkolnej i pomysłów architektonicznych. wystarczy na ocenę, ale nie wystarczy w ogóle. Postulaty te wysuwane są zresztą od lat, choć – Szukam więcej. I nagle Rilke czy inny poeta mówi jak podkreślają cytowani autorzy – idealnych coś, czego jeszcze nigdy nie słyszałem, nie przeży- rozwiązań jeszcze nie wypracowano. Istotne łem (…) Wiersz coś ze mną czyni” – wyznaje pro- rozważania autorzy poświęcają muzyce, także fesor Rosa10 i odwołuje się do swoich szkolnych współczesnej, jej wpływowi na kolejne generacje. wspomnień i ulubionego nauczyciela. Nie brak nostalgicznych wspomnień. Zdaniem Przytoczę jeszcze jedno określenie rezonan- twórcy pedagogiki rezonansu wsłuchiwanie su: „(…) to specyficzna forma stosunków, które się w aktualnie tworzoną i odtwarzaną muzykę można wyprowadzić z muzyki. Na przykład może nauczycielowi dużo powiedzieć o pod- skrzypce i gitara – każdy instrument ma własny opiecznych. Tu jednak, jak myślę, potrzebna język, ale razem brzmią inaczej”11. W ten sposób jest specjalna wrażliwość, czy nawet muzyczne dziecko kształci w szkole, w sprzyjających warun- przygotowanie. Rosa i Endres nawiązują zresz- kach, swój niepowtarzalny, własny „głos”. Sądzę, tą do różnych dziedzin kultury. Między innymi że można tu posłużyć się pojęciem tożsamości. wspominają kultowy ﬁ lm Stowarzyszenie umarłych Dorastający młody człowiek w szkole zaczyna poetów14. Przede wszystkim jednak wielokrotnie wydobywać swój głos, a jednocześnie spotyka się podkreślana jest rola poezji: „Ona może zmienić z głosami innych; nie mogą to jednak być głosy sytuację w klasie, zmienić charaktery” – prze- wrogie. Dzieci, jak podkreśla się w dyskursie na- konany jest Rosa15. Spełniony jednak musi być ukowym, są z natury zdolne do rezonansu. Przeja- warunek, że nauczyciel zdoła przekazać swój wiają go już niemowlęta. U nich łatwo jest to za- entuzjazm uczącym się, a oni będą otwarci na obserwować – przypatrują się, szukają wzrokiem. treści, które obu stronom wydadzą się ważne, Rosa powołuje się tu na badania profesora Joa- i – co istotne – będą się starali sprostać wyma-

WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 91 jest jako przestrzeń, jądro, istota i serce pedagogiki rezonansu. Choć, jak wynika z dialogu Rosy Zdaniem Hartmuta Rosy i Endresa, czasem trzeba przetrwać w klasie kryzys, konflikty, rozpoznawać momenty katartyczne. najważniejsze jest samodzielne I okazuje się, że bardziej sprzyjająca może być iry- „próbowanie”, dyskretnie tacja niż jednostronność poglądów. Bez dyskusji, kierowana praca własna. Na czy nawet oporu – rezonans, opada, „odpływa”, tak jak milknie – bez impulsu – struna gitary. Zjawisko szczycie „trójkąta rezonansowego” to jest widoczne również, jak wynika z obserwacji umieszcza się jednak nauczyciela, Rosy, w dydaktyce akademickiej. Często po wykła- dach czy studenckich wystąpieniach nie ma pytań bo to od niego zależy, mówiąc – żadna struna nie została „poruszona”. górnolotnie, „rozpalanie płomienia” – to nauczyciel nadaje Poczucie skuteczności i motywacja ton, „podaje głos”. Szkoła właśnie Pedagogika rezonansu silnie akcentuje odczuwa- dlatego postrzegana jest jako nie skuteczności. Dzieci, które mają jej poczucie, interesują się różnymi dziedzinami – chcą grać, przestrzeń, jądro, istota i serce muzykować, występować na scenie. Dla wielu pedagogiki rezonansu. z nich jednak szkoła staje się stopniowo niemą, obojętną przestrzenią, a one nie mają żadnych zainteresowań. Ratunkiem dla nich jest delikat- ne pobudzanie, aby uwierzyły, że mogą osiągnąć ganiom. Sądzę, że momenty takie przeżywamy sukces, i zauważyły sens swojej nauki. często w naszej nauczycielskiej praktyce, choć Endres przytacza zdanie niemieckiego pi- może nie zawsze zdajemy sobie sprawę z ich sarza Hermana Hessego (1877–1962), laureata wagi. Niewykluczone też, jak akcentuje Rosa, literackiej Nagrody Nobla: „Chcemy, aby życie że podczas lekcji rezonans może wywołać uczeń. miało sens, ale ono ma dokładnie tyle sensu, ile Rysuje się tu więc szereg zadań dla nauczy- my sami jesteśmy w stanie mu nadać”16. W szkole cieli, których celem jest „ożywienie” materiału poszukiwanie sensu nauczyciel powinien realizo- dydaktycznego, tak aby zaczął „przemawiać” do wać przede wszystkim poprzez odwoływanie się uczniów. Należy przy tym wierzyć w możliwość do zmysłów (posługiwanie się mikroskopem, przemiany, odblokowania tego, co jest „nieme” doświadczenia chemiczne, obserwacje), posługu- i niezrozumiałe. jąc się pewnego rodzaju paternalizmem, a więc Jaka konkretnie forma nauczania powoduje ojcowskim stosunkiem do wychowanków – do- najlepszy oddźwięk? Zdaniem Rosy najważniejsze konując selekcji ofert i zadań. Wybory uczniów jest samodzielne „próbowanie”, praca własna, która powinny być trafne i adekwatne do ich możliwo- może być dyskretnie kierowana. Na szczycie „trój- ści, aby nie tracili energii i czasu. Przytaczani au- kąta rezonansowego” umieszcza się jednak nauczy- torzy pedagogiki rezonansu uważają tę pomoc za ciela, bo to od niego zależy, mówiąc górnolotnie, jedno z ważnych zadań, budowanych na podłożu „rozpalanie płomienia” – to nauczyciel nadaje ton, wzajemnego zaufania i dużego poczucia odpo- „podaje głos”. Szkoła właśnie dlatego postrzegana wiedzialności nauczyciela, jest bowiem pozba-

92 WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 wione manipulacji i przedmiotowego traktowania fi kują środki stylistyczne – ale tekst może mimo to wychowanków. nie przemówić. Wzajemne relacje między nauczy- Dużą rolę odgrywa również informacja cielem i uczniami mogą tu wiele pomóc; szcze- zwrotna – nie może ona jednak ranić i poniżać. gólnie ważne jest zaufanie i wynikające z niego To, co dzieje się w klasie, w pewnym sensie jest uczucie, że się wzajemnie rozumiemy, jesteśmy walką o uznanie, o poszanowanie wartości, o to, dla siebie ważni. Rosa uważa zresztą zaufanie za by „być zauważonym” – akcentuje profesor Rosa. podstawę działań pedagogicznych18. Opowiada się Trzeba pamiętać, że prawie wszyscy ludzie, przede za udzielaniem dzieciom dużego kredytu zaufania. wszystkim dzieci i młodzież, mają egzystencjalny Uważa go za bazę dla rozwoju ich osobowości. lęk, że nie są wystarczająco dobrzy17. Ten rodzaj wzięcia na siebie odpowiedzialności Sądzę, że dialog wspomnianych autorów wpi- za swój rozwój pojawił się zresztą, z konieczno- suje się w aktualnie toczące się dyskusje o źródłach ści, w nauczaniu zdalnym. Okazywanie zaufania depresji. Najbardziej boli krytyka ze strony tych, dzieciom, powierzanie im zadań może wzmocnić których cenimy. Zranieni – nie będziemy mogli ich zaufanie do swoich sił. Są to subtelne środki odebrać krytyki konstruktywnie. Lekarstwem, wychowawcze, nasuwające skojarzenia z mądroś- zdaniem twórców pedagogiki rezonansu, pozo- cią mitów czy baśni. Dyskutujący o pedagogice re- staje próba zrozumienia drugiej strony, odkrycia, zonansu i zaufania przytaczają w tym kontekście w czym tkwi jej lęk. Niestety współczesna kultura znany mit o Orfeuszu i Eurydyce. Orfeusz szukał szkolna często wzmacnia lęki. „Czy byłam super?” ukochanej nawet w piekle. Ale niestety sam się – pyta siebie uczennica po dokonanej prezenta- pogrzebał, bo nie wierzył w siebie, za mało było cji. W dyskusji Wolfganga Endresa i Hartmuta w nim wiary. Rosy pojawia się porównanie do rozkwitającego Oczywiście, na co zwraca się tu dużą uwagę, kaktusa. Aby zakwitnąć potrzebował dużo słońca zaufanie nie może być ślepe. Tak wytyczona droga i wody. Ale są też kaktusy, którym tego zabrakło, nauczania to żmudny, czasem ryzykowny proces. więc wydały tylko kolce. Podobnie może się stać Może się przecież zdarzyć, że uczniowie zaufa- z uczniami, jeśli nie będzie wzajemnej afi rmacji nia nadużyją. „Ale to się opłaca, ponoszenie tego i zaufania. Zadaniem pedagogiki rezonansu jest ryzyka, i nawet jeśli poszło źle, można wspólnie więc udzielenie wystarczającego wsparcia, aby te sytuację przemyśleć”19. Nie wprowadzać natych- trudne przypadki „zakwitły”. miastowych sankcji i kontroli, ale okazać zaufanie jeszcze raz, podarować je. W ten sposób, przez Kompetencje i zaufanie w stosunkach subtelny proces obustronnego dawania i brania, rezonansu stabilizujemy się. Nieodparcie nasuwa mi się tu słynne Korczakowskie sformułowanie „Sąd wy- Rezonans, jak już zaznaczano, wymaga zgłębiania bacza” z opracowanych przez niego ustaw Sądu istoty sprawy, a nie wrogości. Dotyczy to wszel- w warszawskich Domach Sierot20. kich relacji, nie tylko szkolnych. W pedagogice W kontekście tym pojawiają się też nawiąza- rezonansu to właśnie one stoją na pierwszym nia do poglądów współczesnej fi lozof niemieckiej miejscu. Przemawiają przykłady zaczerpnięte Natalii Knapp, zajmującej się sytuacją człowie- z praktyki szkolnej odnoszącej się do kontaktu ka w obecnie tak dynamicznie zmieniającym się uczniów z poezją. Bywa, że uczniowie dojdą w tej świecie21. Mówi ona: „Pozwólcie nam budować dziedzinie do wirtuozerii w zakresie kompetencji most do świata, most, który będzie prowadził, – potrafi ą przyporządkować tekst epoce, zidenty- niósł nas także wtedy, gdy świat się zmieni”22.

WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 93 Takie mosty, łączące puste przestrzenie między człowiekowi, nie tylko wynikające z chęci naślado- ludźmi, pedagogika może starać się budować stale wania go, ale aby doświadczać jego bliskości i nie- od nowa, choć ludzie się zmieniają i wydawało- powtarzalności. Na początku są to relacje rodzinne, by się, że coraz trudniej znaleźć wspólny język. ale potem rola szkoły może się okazać bardzo duża, Trzeba to jednak czynić. na co już wskazywano. Choć nie zawsze tak jest. Oparcie stanowić może wspominany przez Pedagogika rezonansu zajmuje tu więc stanowisko, Rosę i Endresa „kompas rezonansowy” (Resonanz- które można nazwać realistycznym. Urządzenia cy- kompass), kierujący nas w stronę ludzi, wartości, frowe nie powinny się stać monokanałem łączącym szeroko pojętej kultury, nie tylko rzeczy i mate- nas ze światem. Niestety – rozwój współczesnych rialnych zasobów23. Badania nad szczęściem po- społeczeństw w tym kierunku jest nieodwracalny kazują przecież, że leży ono w dążeniu, a każde i może nasze kontakty zubażać. Do stwierdzeń spełnione życzenie rodzić może następne. Wiele takich prowadzi nie tylko obserwacja, ale także współczesnych dzieci marzy o markowych ubra- badania empiryczne, również polskie26. niach, niezwykłych przygodach, dorastające Kompetencje cyfrowe, tak ważne na rynku dziewczęta – o atrakcyjnym makijażu. A dobre pracy, są niezbędne. Rolą szkoły natomiast jest, życie nie udaje się tylko poprzez rzeczy i przed- aby proces zdobywania ich nie prowadził do mioty. Przypominają się tu nauki Ojca Świętego uzależnień, do uszczerbku na zdrowiu. Ta duża Jana Pawła II, szczególnie z encykliki Sollicitudo odpowiedzialność dorosłych za kontakty dzieci rei socialis: „(…) zrozumienie tego, że dobro, do z cyfrowym światem jest sprawą oczywistą. Z tym którego wszyscy jesteśmy powołani, i szczęście większym szacunkiem przyjąć trzeba stanowisko (...) nie dadzą się osiągnąć bez wysiłku i zaanga- twórców omawianej tu pedagogiki rezonansu, żowania”24. A wspomniany „kompas rezonansu” którzy zabiegają w tym kontekście o tworze- bliski jest może temu, co Jan Paweł II określał nie przestrzeni szkolnej w sposób przyjazny dla jako „zmysł moralny”. On to decyduje, aby masa wszystkich, którzy w niej przebywają. zasobów i możliwości nie obróciła się przeciwko Profesor Hartmut Rosa podtrzymał swoje człowiekowi jako zniewolenie25. stanowisko na kolejnym kongresie pedagogów w Weinheim27, a jego idea i podejście przenikają Urodzeni w świecie cyfrowym do praktyki. Od dawna zresztą podkreślano w pedagogice, że przestrzeń szkolna to „trzeci wycho- Rozważania twórców pedagogiki rezonansu odno- wawca”, oprócz nauczyciela i nauczanych treści. szą się szczególnie do pokolenia młodych, urodzonych w latach 1995–2010, już w świecie cyfrowym. Podsumowanie Ich bardzo wczesne kontakty z elektronicznymi urządzeniami, zdaniem profesora Rosy, nie muszą W rozważaniach twórców pedagogiki rezonan- być powodem do dramatyzowania. Smartfon może su imponuje wrażliwość na rolę kultury, sztuki przybliżać świat, włącznie z książkami, ﬁ lmami, – zwłaszcza poezji – w wychowaniu i kształceniu. muzyką. Chodzi jednak o takie treści, które rze- Przemawia do mnie apel o dostrzeganie kreatyw- czywiście „poruszają”. A przede wszystkim zawsze ności młodych, a także propozycje konkretnych chodzi o człowieka – „nadającego na podobnych rozwiązań. Terminologia, często z zakresu róż- falach”. O „Spotkanie” (Begegnung) – w sensie, nych sztuk, zachęcić może nauczycieli do wy- w jakim ujmował je Martin Buber (1878–1965), ﬁ lo- korzystania swoich pasji i zamiłowań. Przede zof społeczny, a więc o skierowanie się ku drugiemu wszystkim jednak warto poznać założenia peda-

94 WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 14 gogiki rezonansu, aby uniknąć obojętności i – co Dramat amerykański z roku 1989, w reżyserii Petera Weira. Na podstawie scenariusza tego fi lmu Nancy Kleinbaum gorsza – wzajemnej wrogości w szkolnych rela- napisała książkę o takim samym tytule. Premiera polska cjach. Apel o to, aby treści szkolne mogły „prze- fi lmu odbyła się w grudniu 1990 roku. Jego bohaterem jest mówić”, jest zawsze aktualny. Myślę, że wielu pe- charyzmatyczny nauczyciel języka angielskiego, pracujący w konserwatywnym liceum. dagogów od dawna intuicyjnie pracowało w myśl wskazań profesora Rosy, na myśl nasuwają mi się 15 H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädagogik, op. cit., s. 43. tu zwłaszcza ustalenia pedagogiki dialogu czy pe- 16 Hesse był płomiennym pacyfi stą, w Polsce znany jest z po- dagogiki zaufania. A jednak warto się zastanowić wieści Wilk stepowy, a przywoływany cytat pochodzi z jego listów Ausgewählte Briefe (Frankfurt 1974). raz jeszcze chociażby nad „kompasem rezonansu”, aby dostrzec sens swojej pracy. 17 H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädgogik, op. cit., s. 68. 18 Ibidem, s. 88. 19 Ibidem, s. 89. Przypisy 20 J. Korczak, rozdział Sąd Koleżeński, w: Wybór pism, t. III, War- szawa 1958, s. 342–355. 1 J. Dewey, Sztuka jako doświadczenie, przeł. A. Potocki, wstę- pem opatrzyła I. Wojnar, Wrocław-Warszawa-Kraków 1978, 21 N. Knapp (ur.1970.) – autorka książki Der unendliche Augen- s. XXXII. blick. Warum Zeiten der Unsicherheit so vertvoll sind (2013). 2 H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädagogik, Weinheim-Basel 22 Cyt. za: H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädagogik, op. cit., s. 94. 2016, s.119. 23 Ibidem, s. 96. 3 Ibidem, s. 121. 24 Encykliki Ojca Świętego św. Jana Pawła II, Kraków 2017. 4 Ibidem, s. 124. Encyklika Sollicitudo rei socialis, rok 1987, s. 294. 5 Wystarczy wskazać na Krystynę Kuligowską, Doskonalenie 25 Ibidem, s. 296. lekcji. Z problematyki optymalizacji kształcenia, Warszawa 26 W.M. Czerski, Ogólnopolskie badanie „Młodzi cyfrowi”. Wy- 1984. brane wyniki i rekomendacje – analiza raportu, Zachodnio- 6 R. Kahl, Posłowie do Resonanzpädagogik, op. cit., s. 128. pomorski Dwumiesięcznik Oświatowy „Refl eksje” 2020, nr 3, s. 42–46. 7 H. Rosa, Schule als Resonanzraum – Lehren und Lernen in Re- sonanzbeziehung, Beltz Forum – Lehrer Bildungskongress 27 H. Rosa, Schule als Resonanzraum, Beltz Forum. Grosser Beltz 6. bis 8. November 2015 in Wolfsburg. Forum – Lehrer Kongress, Weinheim 2016. 8 J. Chodera i M. Urbanowicz (red.), Mały słownik pisarzy niemieckich, austriackich i szwajcarskich, Warszawa 1973, s. 179. 9 H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädagogik, op. cit., s. 18. Jadwiga Szymaniak 10 Ibidem, s. 20. Doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki, 11 Ibidem, s. 22. polonistka, długoletnia nauczycielka języka polskiego, 12 J. Bauer, Warum ich fühle, was du fühlst. Intuitive Kommuni- emerytowana nauczycielka akademicka Gdańskiej Wyższej kation und das Geheimnis der Spiegelneurone, München 2006. Szkoły Humanistycznej. Autorka wielu książek, między innymi 13 H. Rosa, W. Endres, Resonanzpädagogik, op. cit., s. 39. Pedagogiki szkolnej (2013).

WOKÓŁ POJĘĆ PEDAGOGICZNYCH REFLEKSJE 6/2020 95 Fragmenty historii

Sławomir Iwasiów

O książce Andrzeja Dobrowolskiego Dyrektorzy Liceum Ogólnokształcącego w Dębnie w latach 1945–1980

Do naszej redakcji trafiła książka wyjątkowa: ale też tej postaci nierzadko skomplikowane z jednej strony pokazuje ważny wycinek w hi- losy, a przede wszystkim daje pojęcie o tym, jak storii edukacji na obszarze regionu Pomorza Za- zmieniało się szkolnictwo i kultura regionu na tle chodniego, a z drugiej strony ma niewątpliwą szerszych przemian społecznych w okresie Polski wartość dokumentu o charakterze osobistym. Ludowej. Autor tomu jest bowiem osobą związaną z oświa- tą, a biograﬁ a jego rodziny wypełniona jest ży- Od historii do słownika ciorysami nauczycielskimi. Dlatego też tom pod tytułem Dyrektorzy Liceum Ogólnokształcącego Trzeba przyznać na wstępie, że Andrzej Do- w Dębnie w latach 1945–1980 czyta się i jak słownik browolski wykonał solidną pracę historyczno- osób zarządzających na przestrzeni kilku dekad -archiwistyczną, co widać dobrze w liczbie cy- dębnowską szkołą, i jak swego rodzaju (auto)bio- towanych źródeł i przytaczanych w wielu miej- graﬁ ę, przykład relacji rodzinnej oraz „ukrytą” scach informacji z dokumentów (pochodzących pod formułą publikacji naukowej opowieść między innymi ze zbiorów Instytutu Pamięci o zmieniającej się powojennej rzeczywistości Narodowej). To jest prawdziwa wartość tego na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych. Każdy rodzaju przedsięwzięć, dzięki którym możemy zamieszczony tu biogram ukazuje zatem intere- poznać historię danej dziedziny – w tym wypadku sującą dla historycznego zmysłu autora postać, oświaty regionalnej – „od podszewki”.

96 WARTO PRZECZYTAĆ REFLEKSJE 6/2020 Poza tym, na co autor zwraca uwagę szkoły, niejako „wpisuje się” w ten poczet zasłu- w słowie wstępnym, publikacja ma charakter żonych postaci dyrektorów. okolicznościowy: została wydana na 75-lecie Czasami tego rodzaju bliskie relacje mogą funkcjonowania Zespołu Szkół im. Juliusza Sło- przeszkadzać regionaliście, ale w tym wypadku wackiego w Dębnie. W związku z tym uzasad- trudno dostrzec jakiekolwiek przejawy nieobiek- nione i poznawczo potrzebne wydaje się przed- tywnego traktowania wydarzeń i zjawisk histo- stawienie w formie poszerzonych biogramów rycznych. Trzeba natomiast przyznać: łączenie postaci pierwszych dyrektorów szkoły: Józefa warsztatu historycznego z nierzadko biografi - Fornagiela (1945–1951), Antoniego Dobrowol- stycznym (i autobiografi stycznym) nastawieniem skiego (1951–1969), Stanisława Władysława stanowi wyraźną tendencję metodologiczną Adamczyka (1969–1976) oraz Karola Winnickie- w piśmiennictwie współczesnym. Te nurty – go (1976–1980). Każdemu z nich Andrzej Dobro- z jednej strony dziedziny nauki, jaką jest histo- wolski poświęca osobny, kilkunastostronicowy ria, z drugiej strony publicystyki o zabarwieniu artykuł, opatrzony informacjami biografi cznymi historycznym – przecinają się ze sobą, jednocześ- i bibliografi cznymi, fotografi ami, skanami do- nie tworząc nową jakość badania i przedstawia- kumentów oraz cytowanymi wypowiedziami, nia zamkniętych procesów dziejowych. Takich które w ten sposób zostają z pewnością ocalone publikacji – osobistych, okolicznościowych, pisa- od zapomnienia. Należy również podkreślić, że nych z prawdziwą pasją i zaangażowaniem – jest poszczególne losy bohaterów tej książki poka- znacznie więcej i warto pokazywać je szerszemu zują odmienne typy biografi i, związane z takimi gronu potencjalnych odbiorców. Szczególnie, że dużymi okresami i wydarzeniami historyczny- ich nakłady są realizowane nie przez duże i ko- mi, jak dwudziestolecie międzywojenne, druga mercyjnie zorientowane oficyny wydawnicze, wojna światowa, okres okupacji i Zagłady, ale a z reguły w ramach własnych inicjatyw. również kilka dekad formowania i rozwoju Podsumowując: należy polecić książkę ustroju politycznego PRL-u. Dyrektorzy Liceum Ogólnokształcącego w Dębnie w latach 1945–1980 wszystkim miłośnikom histo- Historyk (auto)biografi czny rii regionu Pomorza Zachodniego, której ważną częścią było tworzenie struktur oświatowych. Uwagę zwraca także wspominany wcześniej Ten tom dokumentuje jej przemiany, wzloty osobisty wymiar pracy nad tą książką. Polega on i upadki, kierunki rozwoju. i na tym, że Andrzej Dobrowolski opisuje postać swojego ojca (Antoniego Dobrowolskiego), i na A. Dobrowolski, Dyrektorzy Liceum Ogólnokształcącego w Dębnie tym, że sam był dyrektorem Zespołu Szkół im. Ju- w latach 1945–1980, Dębno: Drukarnia POL-GRAF, J. Bladyniec i E. Kupka 2020, 77 s. liusza Słowackiego w Dębnie w latach 2006–2015. Pisze o ojcu tak: „Antoni Dobrowolski na stałe Publikacja jest dostępna w zbiorach Biblioteki wpisał się w naszą regionalną historię, a pamięć Pedagogicznej im. Heleny Radlińskiej ZCDN o nim będzie trwać i przypominać młodym poko- w Szczecinie. leniom, że zawsze jest warto pracować na rzecz innych, pomagać gdy zachodzi taka potrzeba, po- Sławomir Iwasiów kazać właściwą drogę, jaką należy obrać w swoim życiu” (s. 37). Możemy sobie dopowiedzieć i to: Redaktor prowadzący Zachodniopomorskiego sam Andrzej Dobrowolski, jako były dyrektor tej Dwumiesięcznika Oświatowego „Refl eksje”.

WARTO PRZECZYTAĆ REFLEKSJE 6/2020 97 Bezustanny stan

Sławomir Osiński

Dreptanie w miejscu, czyli skok bez tyczki

Stan wyjątkowy to paradoksalnie normalny stan tak naprawdę na najmniejszy nawet sukces w oświacie, która – będąc niezwykle odporną na każdej reformy ma wpływ sposób jej wprowa- zmiany – w ostatnim okresie zmianom ciągle dzania. Źle pomyślany, bezmyślnie wdrażany podlega, zmieniając się w gruncie rzeczy nie ukrzywdzić może nawet najbardziej godne bardzo i nierównomiernie. i sprawiedliwe założenia i plany innowacyjne. Pojąć tę sytuację jest tak łatwo, jak nazwać Klęskę gwarantuje też towarzyszący działaniom prostym i przejrzystym obowiązujące przepi- pośpiech, brak pieniędzy i bezkrytycyzm wobec sy dotyczące szkoły. Przeto ta instytucja nie- własnych działań. Tak się składa, że jest to przy- szczęsna jest nieustannie reformowana poprzez padłość charakteryzująca powojenną rzeczywi- przekształcenia zarządzającego nią minister- stość edukacyjną, co powoduje permanentny stwa, notoryczne innowacje w kwestii obo- stan wyjątkowy. wiązujących przepisów, zmiany programowo- Bardzo radośnie unaocznił to element -organizacyjne, ﬁ nansowe i polityczne. Oprócz animalny zwany koronawirusem, który prze- tego publicznego rozgardiaszu dokonuje się pięknie nam uświadomił, jak wyjątkowe trzeba autentyczna modyﬁ kacja systemu – inicjowa- podejmować decyzje i działania w związku na i wprowadzana w życie przez organizacje ze zmianą sposobu nauczania, a dzisiaj jesz- pozarządowe i postępowych nauczycieli oraz cze dobitniej pokazuje logikę i sens działań przywódców oświatowych. Jak jednak uczy do- wymierzonych w jego nad zdrowiem naszym świadczenie, a potwierdzają uczeni mężowie, panowanie.

98 FELIETON REFLEKSJE 6/2020 Pierwszy stan, wywołany straszliwymi ko- nie paskudzą zbytnio uczniom w ich nauczaniu- munikatami o dwustu lub trzystu przypadkach -uczeniu się. Tu zdecydowanie nadszedł czas zachorowań dziennie na mikroskopijne paskudz- na rewolucję, zamach stanu czy inną rebelię, two oraz ogólnoświatową paniką, a także wyni- którymi zwykle kończą się stany wyjątkowe. kającym z tych przesłanek zamknięciem szkół, Piękna dla niektórych dziewiętnastowieczna dotyczył aspektów związanych z TIK, a zwłasz- erudycyjność i encyklopedyzm, wzbogacone cza z nauczaniem zdalnym za pośrednictwem pseudoromantyczną wizją historii i dziwacz- internetu i za pomocą różnych narządów elek- nymi, nudnymi lekturami, nie mają racji bytu tronicznych. Mimo trudności oraz braku sprzę- w nowoczesnej szkole. Podobnie jak oparte na tu, a także nie zawsze najwyższych kompetencji średnich niedoważonych czy przeważonych oce- w tej materii, nauczyciele w większości sobie po- nianie cyfrowe zamiast kształtującej informa- radzili. Godne to pochwały w placówkach, gdzie cji zwrotnej, nie wspominając o arcyabsurdzie, szybki internet, nowoczesne laptopy, tablica in- czyli ocenie z zachowania. teraktywna, tablety, nie wspominając o drukar- Przy okazji, a czas dzisiaj dobry, gdyż re- kach 3D, to często jeszcze pieśń przyszłości. Przy organizacji władza się poddaje, warto pomyśleć okazji ujawnił się rozdźwięk między zacofaniem o likwidacji ministerstwa teoretycznie zajmu- szkoły, a rzeczywistością, gdzie wspomniane jącego się sprawami szkoły. Ostatnie stany wy- trójwymiarówki to sprzęt powszechnie używa- jątkowe obnażyły nieprzydatność tej instytu- ny, wdraża się wykorzystanie technologii ucze- cji, a w budżecie oszczędności się przydadzą. nia maszynowego w zarządzaniu i bankowości, Wystarczy dobry dyrektor, dobra Rada Szkoły, ruszają do boju nanoroboty i roboty biologiczne hojny ﬁ nansowo organ prowadzący i świetnie zwane xenobotami, a komputery kwantowe po- wykształcony, bardzo dobrze zarabiający nauczy- zbywają się niedoskonałości i pewnie wkrótce ciel. Wtedy być może edukacyjny stan wyjątkowy zstąpią pod strzechy. podrepta w zapomnienie. Drugi stan wyjątkowy koronawirusowy dotyczy momentu ukazania się felietonu (choć w tak zwanym międzyczasie mogą zajść duże zmiany), gdy jest w miarę bezpiecznie przy około tysiącu zachorowań dziennie i trzeba dokonywać cudów organizacyjnych w pracy szkoły, żeby względne bezpieczeństwo uczniom i nauczycielom zapew- nić. To także, nie bez trudności, w większości placówek się udaje. Od lat trwa narzekanie na tak zwane pod- Sławomir Osiński stawy programowe i egzaminy testowe. Zapre- zentowane przez CKE przykłady sprawdzianów Absolwent polonistyki, zarządzania w oświacie oraz z biologii, chemii i ﬁ zyki powalają swym kre- marketingu i zarządzania w ochronie zdrowia. Nauczyciel, botynizmem i oderwaniem od życia i pożytecz- publicysta kulinarny i społeczny, rysownik satyryczny, czasem ności. I te twory, i podstawy przygotowane za- literat i tekściarz. Egzaminator maturalny, ekspert ds. awansu pewne w dobrej wierze przez uczonych w piśmie nauczycieli, wykładowca na studiach podyplomowych. Dyrektor i liczbie mądrych ludzi oraz dzięki pracującym Szkoły Podstawowej nr 47 im. Kornela Makuszyńskiego w stanie najwyższej konieczności nauczycielom w Szczecinie.

FELIETON REFLEKSJE 6/2020 99 Polifon i patefon Część II

Małgorzata Peszko

Urządzenia do odtwarzania muzyki i inne eksponaty muzyczne w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie

W poprzedniej części artykułu zo- i uprzyjemniały życie niejednego stała przedstawiona historia pierw- mieszkańca Szczecina. Świadczą o tym szych urządzeń służących do odtwa- chociażby stare fotografie przedsta- rzania muzyki oraz zarys kultury mu- wiające zachwycające witryny sklepów zycznej przedwojennego Szczecina. muzycznych, wyposażonych w cały Tym razem chciałabym się skupić na szereg urządzeń do odtwarzania muzy- szczegółach i odnieść się do zbiorów ki, w które na miejscu mogli zaopatry- muzealnych, dzięki którym można po- wać się kochający muzykę szczecinia- znać muzyczną historię miasta. Choć nie. Jednym z takich sklepów był Wil- nie posiadamy w zbiorach Muzeum helm Hofmeister Odeon Musikhaus, Narodowego w Szczecinie fotogra- należący do sieci Odeon – wytwórni fii przedstawiających urządzenia do płytowej, założonej w 1903 roku przez odtwarzania muzyki we wnętrzach niemieckich przedsiębiorców: Maxa przedwojennych domów czy lokali Straussa i Heinricha Zuntza w tak nie- usługowych, to jednak możemy mieć daleko położonym przecież od Szcze- pewność, że były one tam używane cina Berlinie.

100 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 Muzyczny rynek fony i patefony pojawiły się w stolicy, niemal od razu docierały także i do Szczecina. Berliński Odeon miał swoje sklepy w wielu miastach niemieckich, w tym również w Szczecinie. Przedwojenna playlista Mieścił się on przy Münchenstrasse 10 (obecnie ul. Grodzka). Na starej fotografi i przedstawiają- A jakiej muzyki słuchali szczecinianie na nabywa- cej szczeciński sklep możemy przez szybę doj- nych przez siebie urządzeniach do odtwarzania rzeć na pięknej wystawie między innymi gramo- muzyki? Muzeum Narodowe w Szczecinie posia- fony skrzynkowe bez tuby, które ze względu na da w swych zbiorach, poza okazałymi maszyna- swe niewielkie rozmiary i zamykaną obudowę mi z pierwszej połowy XX wieku (o czym szerzej w formie walizki, wyposażonej często w specjal- poniżej), także oryginalne płyty polifonowe, na ne przegródki na kilka płyt, mogły być zabierane podstawie których możemy uzyskać informacje, na przykład na plenerowe imprezy, przez co były jakie gusty muzyczne posiadali ówcześni niemiec- bardzo popularne. cy, w tym i szczecińscy melomani. Jeśli dodamy do Obok Odeonu swój sklep muzyczny otwo- tego jeszcze ogólnoeuropejskie trendy w muzyce rzyła w Szczecinie także inna słynna niemiecka interesującego nas okresu dziejowego, otrzyma- wytwórnia płytowa – Parlophone Records, której my właściwie kompletną playlistę utworów i me- twórcą był Carl Lindström. lodii słuchanych przez szczecińskich miłośników Sklep muzyczny Parlophon Musikhaus mieś- muzyki z pierwszych dekad XX stulecia. cił się przy Schulzenstrasse 13 (obecnie ul. Sołty- Repertuar muzyczny w Szczecinie był podob- sia) i zachęcał do odwiedzin mieszkańców miasta ny jak w całej ówczesnej Europie. Popularne, znane oświetlonym szyldem z napisem Musik; zaopa- od Paryża, przez Berlin, po Moskwę utwory, które trzony był, o czym świadczą fotografi e, w bogaty słuchane były na żywo, chętnie odtwarzano także wybór urządzeń do odtwarzania muzyki – od na pozytywkach, polifonach, patefonach i gramofo- okazałych szaf grających, po mniejsze gramofony. nach. Niegasnącą popularnością cieszyły się arie ze Wiele wynalazków związanych z odtwarza- słynnych europejskich oper i operetek. W repertu- niem muzyki, łącznie z powstaniem perforowa- arze klasycznym dominowała naturalnie twórczość nych płyt polifonowych, konstruowaniem coraz muzyków niemieckojęzycznych, jak Beethoven, nowszych, bardziej „gadżeciarskich” modeli Haendel, Strauss, Schumann, lecz z czasem modne aparatury do odsłuchiwania utworów muzycz- stały się także utwory innych kompozytorów, takich nych oraz założeniem pierwszych i znaczących jak Czajkowski czy Strawiński. Często jednak gust wytwórni płytowych (na czele z Deutsche Gram- muzyczny dyktowany był nie tylko modą, ale także mophon Emila Berlinera), wywodziło się z Nie- bieżącą sytuacją polityczną w kraju. Ważnymi miec. Naturalne było więc, że niemieckie wyna- i chętnie słuchanymi utworami, zwłaszcza przed lazki trafi ały dość szybko i do szczecińskiej aglo- samym wybuchem i podczas trwania zarówno meracji. Bliskość Berlina, w którym kumulowały pierwszej, jak i drugiej wojny światowej były me- się wszelkie tego typu nowinki techniczne oraz lodie wojskowe, szczególnie marsze, rozbudzające fonografi czne, powodowała, iż szczecinianie nie uczucia patriotyczne i mające zagrzewać do walki. pozostawali w tyle, lecz na bieżąco i z niemalże Po Wielkiej Wojnie doszło do rozkwitu taką samą intensywnością co ich berlińscy rodacy całkiem nowych, rewolucyjnych wręcz gatun- korzystali z dobrodziejstw muzycznych wynalaz- ków muzycznych, takich jak jazz, blues i swing. ków. Gdy pierwsze pozytywki, polifony, gramo- Ludzie pragnęli odreagować trudny czas wojennej

STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 101 były z powodzeniem przenoszone na płyty gramofonowe. Z pewnością znane były szczecinia- Repertuar muzyczny szczecinian nom i chętnie przez nich odsłuchiwane zmysłowe utwory ich sławnej krajanki, zjawiskowej aktorki zmienił się dość istotnie po doj- i piosenkarki – Marleny Dietrich. Te i podobne ściu Hitlera do władzy. Muzyka popularne piosenki rozrywkowe tłumaczono na oraz jej nośnik, czyli płyta, stały różne języki, po czym stawały się one światowymi hitami. Na potrzeby odbiorców do piosenek obcej się narzędziem propagandowym proweniencji lokalni autorzy tworzyli także nowe nowej ideologii. Muzyka rozryw- teksty i utwór zaczynał żyć własnym życiem. Repertuar muzyczny szczecinian zmienił kowa, zwłaszcza ta bazująca na się dość istotnie po dojściu Hitlera do władzy. jazzie, była już niepożądana. Na Muzyka oraz jej nośnik, czyli płyta, stały się narzę- czoło playlisty szczecinian w owym dziem propagandowym nowej ideologii. Muzyka rozrywkowa, zwłaszcza ta bazująca na jazzie, czasie wysunęły się monumentalne była już niepożądana. Na czoło playlisty szcze- utwory niemieckich kompozytorów cinian w owym czasie wysunęły się monumentalne utwory niemieckich kompozytorów, takich oraz pieśni wojskowe. jak ukochany przez Hitlera Wagner, oraz pieśni wojskowe, sławiące wielkość Germanii i potęgę Tysiącletniej Rzeszy. zawieruchy, a jedną z płaszczyzn, na której mogli to uczynić, była właśnie muzyka. Popularne stały Czego słuchali szczecinianie? się piosenki wesołe, frywolne i beztroskie, opty- mistyczne, przynoszące nadzieję, których teksty Przeglądając w zbiorach Muzeum Narodowego nie skupiały się na tym, co było, lecz na tym, co w Szczecinie blaszane płyty polifonowe firmy „tu i teraz”. Powstały też pierwsze kapele, któ- Symphonion Musikwerke oraz Polyphon Musi- rych wykonania zaczęto rejestrować na płytach, kwerke, z zapisanymi pojedynczymi melodiami, a muzyka stała się żwawa i taneczna jak nigdy jeszcze bez głosów ludzkich i instrumentów, oraz przedtem. Szczecinianie z pewnością słuchali płyty patefonowe ﬁ rmy Pathé, wykonane z szela- wówczas przy pomocy patefonu czy gramofonu ku, zapisane już dwustronnie i mogące pomieścić utworów najsłynniejszego jazzmana na świecie – znacznie dłuższe utwory, słyszymy różnorodność Louisa Armstronga, a także tańczyli w domach czy gatunków i utworów muzycznych. Na płytach po- knajpkach naładowanego energią swinga, opano- lifonowych, wybijanych na początku XX wieku, wującego w latach 30. XX wieku cały świat, łącznie możemy odnaleźć – oprócz marszów, francuskich z III Rzeszą, której władze chłodno podchodziły piosenek miłosnych, a także walców Johanna przecież do tego rodzaju swobodnej muzyki. Straussa – jeszcze takie utwory, jak: W dwudziestoleciu międzywojennym • In lauschiger Nacht, będący fragmentem operet- muzyka rozrywkowa była nierozerwalnie zwią- ki Włóczędzy z muzyką Carla Michaela Ziehre- zana z przeżywającą rozkwit kinematografią. ra, twórcy muzyki balowej oraz operetkowej, Szlagiery przedwojennych filmów, śpiewane rywalizującego z dokonaniami muzycznymi także na scenach rewii, kabaretów i operetek, rodziny Straussów;

102 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 • Am wunderschönen Rhein, autorstwa Rudolfa • Es ist ein “Ros” entsprungen – mit Orchester – Chor Foerstera, utrzymany w romantyczno-patrio- der KGL. Hofoper – Berlin; tycznym tonie zachwytu nad Renem, mówiący • Stille Nacht. Heilige Nacht – mit Orchester – Chor o miłości do spotkanej nad tą rzeką dziewczyny, der KGL. Hofoper – Berlin; opowiadającej dawne niemieckie baśnie; • La Forza del Destino. La Vergine degli angeli, a Cori • Der Mai ist gekommen, wychwalający uroki della Scalla, Cant. Dal Sopr. Boninsegna; wiosny i młodości, energii i ciekawości, które • Ave Maria (Cherubini) v. acc. D’orgue et vidon. Ch wyrywają głównego bohatera z rodzinnego té par Vaguet; domu, by poznał świat; • La Marseillaise. (Rouget de l’Isle.); • Just one girl, z muzyką Lyn Udalla i słowami • La Muta di Portici – Sinfonia. – (Banda) the Anglo Karla Kennetta; utwór ten był bardzo popu- Italia, Milano. Genowa; larny na przełomie XIX i XX wieku, wyko- • Les 2 Petits Pinsons. Polka p-Xylophone. nywany często w amerykańskich saloonach, Mimo że Muzeum Narodowe w Szczeci- na samogrających pianinach, czy przez gór- nie nie posiada go w swych zbiorach, na osobną ników pracujących w kopalniach. Był to ten uwagę zasługuje utwór stworzony jeszcze w dru- rodzaj piosenki, której proste słowa o miłości giej połowie XIX wieku przez związanego ze do tej jedynej tłumaczono na wiele języków. Szczecinem kompozytora, który doczekał się W języku niemieckim tytuł utworu brzmiał wydania zarówno na płytach polifonowych, jak Du mein Girl; i gramofonowych (te drugie zostały wydane przez • Pﬂ aumen-Walzer, autorstwa Adolfa Behlinga, wspomnianą wytwórnię Odeon z Berlina). Chodzi będący popularną i frywolną przyśpiewką na o melodię nawiązującą do ludowego tańca – polki temat kobiecego ciała; i odznaczającą się szybkim tempem, autorstwa • Pariser Einzugsmarsch, będący marszem powsta- Siegmunda Schlichtinga, pyrzyczanina, czynnego łym jeszcze w okresie napoleońskim, który artystycznie w Szczecinie. Jego partyturę opub- z powodu swej antyfrancuskiej wymowy stał likował w 1883 roku szczecinianin Paul Witten, się popularny w okresie Republiki Weimarskiej nadając jej tytuł Stettiner Kreuzpolka. Utwór ten i III Rzeszy oraz przybrał miano symbolu fran- znany był w całych Niemczech. cusko-niemieckiej „dziedzicznej wrogości”; • Cavalleria rusticana, będący fragmentem znanej Eksponaty muzyczne opery Rycerskość wieśniacza autorstwa Pietro Mascagniego, która stała się pierwszą kla- Skoro wiemy już, gdzie i w jaki sposób słuchali syczną operą werystyczną, popularną także ze muzyki szczecińscy melomani pierwszej połowy względu na swą jednoaktowość. XX wieku oraz jak wyglądał ich prawdopodobny Płyty patefonowe, pochodzące z okresu gust muzyczny, czas przyjrzeć się z bliska urządze- między 1905 a 1928 rokiem, choć zestawione niom do odtwarzania muzyki, które znajdują się z urządzeniem wyprodukowanym i prawdopo- w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie. dobnie używanym poza Niemcami, zawierają pewne utwory wspólne dla ogólnego europej- Pozytywka płytowa Polyphon Musikwerke, skiego kanonu muzycznego pierwszych dekad MNS/E/4839 XX wieku. Znajdują się na nich między innymi Pozytywka, pochodząca ze zbiorów Działu Et- takie utwory, jak (według oryginalnego zapisu nograﬁ i Pomorza MNS, została wyprodukowa- znajdującego się na płycie): na w końcu XIX wieku przez firmę z Lipska –

STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 103 Polyphon Musikwerke, która początkowo była Szafa grająca Poliphon Musikwerke MNS/E/3633 fabryką produkującą tylko pozytywki. Została Szafa grająca dwuczęściowa (polifon), pochodząca założona w 1889 roku przez byłych pracowników ze zbiorów Działu Etnografi i Pomorza MNS, zo- innej, konkurencyjnej lipskiej fi rmy – Sympho- stała wyprodukowana około 1900 roku – również nion Musikwerke: Gustava Adolfa Brachhause- przez lipską fi rmę Polyphon Musikwerke. Polifon na oraz Ernsta Paula Riessnera i szybko zasłynęła był urządzeniem mechanicznym do odtwarzania produkcją całej gamy polifonów, czyli szaf grają- płyt perforowanych, zaopatrzonych w specjalne za- cych. W 1885 roku nastąpił przełom w produkcji czepy. Podczas obrotu płyty zaczepy te przenosiły pozytywek poprzez umieszczenie w nich blasza- impulsy szarpnięć na zęby grającego grzebienia za nej płyty perforowanej, skonstruowanej przez pośrednictwem kółek z zaokrąglonymi ząbkami. Paula Lochmanna z Symphonion Musikwer- Polyphon Musikwerke został liderem na rynku ke. Wynalazł on płytę zaopatrzoną w zadziorki, szaf grających dzięki zdobyciu złotego medalu na która podczas obrotu krążka przenosiła impulsy Światowej Wystawie w Paryżu, deklasując swego szarpnięć na zęby grającego grzebienia, wydając najpoważniejszego konkurenta – Symphonion Mu- dźwięki. Tak zbudowany mechanizm odniósł od sikwerke. Obie fi rmy produkowały zresztą perforo- razu sukces, ponieważ pozwalał na łatwe i częste wane płyty, których nie można było odtworzyć na zmiany płyt. Płyty perforowane początkowo ro- urządzeniu „przeciwnika”, ponieważ minimalnie biono na zamówienie, z dowolnie wybranym re- różniły się one wielkością. Polyphon sprzedawał pertuarem, jednak wyparły je fabrycznie wybijane swe produkty w kilkudziesięciu państwach świata. dyski z ustalonym zestawem utworów (po jednym Jego siedzibą od 1918 roku stał się Berlin. W latach utworze na każdej płycie). Szybko znalazły one za- 20. i 30. XX wieku fi rma przestawiła się na produk- stosowanie w szafach grających. cję coraz popularniejszych gramofonów. Polyphon Pozytywka ze zbiorów muzeum posiada posiadał do dziś rozpoznawalne, charakterystyczne kształt płaskiej, czworokątnej skrzynki, a melo- logo w postaci Erato – greckiej muzy poezji mi- dię wygrywa specjalnie nacinana metalowa płyta. łosnej, z kitarą lub harfą w lewej dłoni oraz wień- Do urządzenia dołączona jest tylko jedna taka cem laurowym na głowie i w prawej dłoni, a także płyta, z krótką melodią Air de Luis XIII – Gavotte kometą w kształcie gwiazdy z ogonem. Henri Geys. Mechanizm posiada żeliwny korpus Szafa grająca ze zbiorów muzeum jest mo- z układem walców zębatych. Dźwięk uzyskuje się delem w eklektycznej obudowie fornirowanej poprzez szarpanie cienkich płytek przy pomocy orzechem. Górę szafk i, zaopatrzoną w drzwicz- specjalnego zestawu „zębów”, które haczą o za- ki z szybą, obwiedziono gzymsem kanelowa- czepy płyty, wygrywając w ten sposób melodię. nym z płaskorzeźbionym i złoconym napisem Płyty umocowuje się na specjalnym trzpieniu POLYPHON w centrum. Po bokach szafk i wystę- i przytrzymuje metalowym ramieniem z zacze- pują prostokątne, profi lowane otwory wypełnione pem. Naciąg sprężynowy znajduje się w przed- ażurową blachą, tak, aby dźwięk był lepiej słyszal- niej części skrzynki. Obudowa posiada zamykane ny. U dołu obudowy znajduje się wysuwana szu- na zatrzask wieko z papierowym malunkiem ba- fl ada na wrzucane monety, zamykana na kluczyk. chistycznym. Eksponat trafi ł do Muzeum Naro- Z boku umieszczono otwór wrzutowy na monetę dowego w Szczecinie w latach 70. XX w. Został 5-fenigową oraz korbkę do nakręcania. Dolna wytworzony z drewna, żelaza, kości słoniowej oraz szafk a zaopatrzona została uchylanymi do przodu mosiądzu. Jego wymiary wynoszą: wys. 14,3 cm, drzwiczkami, za którymi znajdują się drewniane szer. 25,7 cm, gł. 26 cm. przegródki na zapasowe płyty. Podstawą pracy

104 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 urządzenia jest mechanizm sprężynowy z regula- Patefon Pathé, MNS/H-95/1 torem wiatrakowym, nakręcany korbą. Wewnątrz Patefon, znajdujący się w zbiorach Muzeum Hi- umieszczono dwa pionowe grzebienie stalowe, po storii Szczecina, został wyprodukowany między bokach zaś dwa zestawy po osiem metalowych 1905 a 1928 rokiem przez francuską wytwórnię dzwonków (prostokątne płytki), uderzanych od Pathé. W 1894 roku Charles Pathé zakupił eg- spodu młoteczkami. Polifon posiada komplet zemplarz fonografu Edisona i zaczął kopiować 15 perforowanych, wykonanych z blachy cynko- to urządzenie w swoim zakładzie. Od nazwiska wej płyt o średnicy 62,5 cm, z odlanym napisem Francuza pochodzi nazwa wytwarzanych przez POLYPHON oraz logo fi rmy. Urządzenie, przy- niego urządzeń. jęte do zbiorów Muzeum Narodowego w Szcze- Patefon był przenośnym urządzeniem z me- cinie w latach 70. XX wieku, zostało wykonane chanicznym napędem, za pomocą którego odtwa- z drewna, żelaza, metali kolorowych i lustra. Jego rzano muzykę z płyt patefonowych. Często okre- wymiary wynoszą: wys. 208 cm, szer. 77 cm, gł. 43. ślenie gramofon i patefon stosowano wymiennie, jednak były to dwa różniące się od siebie urządze- Szafa grająca Poliphon Musikwerke MNS/H-5 nia. Odtwarzanie płyt na patefonie nie odbywało Pionowa szafa grająca (polifon), znajdująca się się za pomocą igły, jak w przypadku gramofonu, w zbiorach Muzeum Historii Szczecin, została lecz za pomocą kulki osadzonej na ramieniu, która wyprodukowana na początku XX wieku także eliminowała szumy powstające w czasie tarcia igły w lipskiej wytwórni Poliphon Musikwerke. Model gramofonu o obracającą się płytę. Charles Pathé ten posiada drewnianą obudowę w formie szafk i. wraz z braćmi założył przedsiębiorstwo fonogra- Między nóżkami, pod cokołową płytą, podwie- ficzne, później zaś kinematograficzne, zwane szono zamykaną na kluczyk szufl adę na monety. Pathé Freres, w którym produkowano patefony Drzwiczki, które zostały przeszklone prostokąt- oraz kamery fi lmowe, a także przeprowadzano ną szybą o półkolistym zakończeniu, zajmują całą projekcje fi lmów zsynchronizowanych z dźwię- przednią część trzonu szafk i. Na ich górnej listwie kiem odtwarzanym z płyt. wyryto złocony napis POLYPHON. W bocznej Patefon ze zbiorów muzeum to skrzynkowy ściance szafk i umieszczony został otwór wrzu- model F, niestety bez metalowej tuby pełniącej towy na monety 5-fenigowe. U dołu znajduje się rolę głośnika. Pod membraną znajduje się napis korbka wprawiająca w ruch mechanizm poprzez REPRODUCTEUR POUR DISQUE PATHE, naciągnięcie sprężyny umieszczonej w stalowym BREVETE S.G.D.G. Zapis płyty odtwarzany jest bębnie. Napęd, przenoszony przez regulator wia- od strony wewnętrznej do zewnętrznej, przy trakowy na koło zębate, wprawia w ruch płytę pomocy igły z okrągłym zakończeniem, umiesz- o średnicy ok. 63 cm. Górna część mechanizmu czonej w ruchomym ramieniu. Urządzenie posiada składa się z umieszczonych na pręcie kółek zęba- napęd sprężynowy, obracający płytę z prędkością tych, obracanych zadziorkami płyty, oraz dwóch od około 90 do 100 obrotów na minutę. Na patefo- stalowych grzebieni. Płytę pozytywkową, wykonanie umieszczony został napis FRANCE ETRAN- ną z blachy cynkowej i zaopatrzonej w zaczepy na GER, świadczący o tym, iż wyprodukowano go spodniej stronie, które wyprofi lowano w wyniku poza granicami Francji, być może w Rosji. Firma mechanicznego perforowania, mocuje ruchome, braci Pathé już pod koniec XIX wieku otworzyła metalowe ramię dociskowe. Polifon został wyko- kilka fi lii w Europie. nany z drewna, żelaza oraz szkła. Jego wymiary Do patefonu należy 21 płyt z czarnego szela- wynoszą: wys. 145 cm, szer. 81 cm, gł. 42 cm. ku (surowiec naturalny pozyskiwany z wydzieli-

STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 105 nie przed 1930 rokiem) przez nieznaną nam wytwórnię. Wszystkie urządzenia do Gramofony wyewoluowały z fonografu i odziedziczyły jego zasadę działania, odtwarza- odtwarzania muzyki, jakie jąc dźwięk zapisany na nośniku. W tym wypadku znajdują się w zbiorach Muzeum była to obracająca się płyta gramofonowa z wyżło- Narodowego w Szczecinie, bionymi spiralnymi rowkami z zapisaną melodią, w które wprowadzano igłę, wprawianą w ruch nie- zachwycają nie tylko swoją równomiernościami tych rowków. Duże znacze- funkcjonalnością i sposobem nie dla jakości dźwięku miała właśnie jakość igły. Pierwotnie były one stalowe, później szlifowane działania, ale także pięknem z szafi ru lub diamentu, a do ich przechowywania wykonania. To prawdziwe służyły specjalne pudełeczka. Do prawidłowego perełki, świadczące o kunszcie ich odczytu płyt niezbędna była również stabilność gramofonu, stąd też ich obudowy wykonywano wytwórców, jak też wyrafi nowanym z materiałów o dużej masie, jak szkło, metal czy guście i zapotrzebowaniu lite drewno. Istotnym elementem urządzenia była metalowa tuba, pełniąca rolę głośnika, którą zamawiających. z czasem zastąpiono chowanym kanałem. Za twórcę gramofonu uważa się Niemca – Emila Berlinera, który w 1887 roku wynalazł płytę gramofonową. Wkrótce otworzył on fabrykę gra- ny owadów), o średnicy 29 cm, zapisanych dwu- mofonów w USA, a następnie w ojczystym kraju. stronnie i nagranych systemem zapisu wgłębne- Aby móc produkować gramofony i nagrywać go. W centrum każdej płyty znajduje się otwór od razu do nich płyty, Berliner założył wytwór- do umieszczania jej na patefonie, wokół którego nię płytową z siedzibą w Hanowerze pod nazwą wytłoczono numer katalogowy, tytuł utworu, wy- Deutsche Grammophon, stanowiącą pierwszą na konawcę oraz dane producenta. Płyty patefono- świecie wytwórnię zajmującą się wyłącznie tłocze- we przypominały płyty gramofonowe, jednak niem płyt. W ten sposób niemiecki wynalazca stał odtworzenie tej pierwszej na gramofonie powo- się ojcem przemysłu fonografi cznego. dowało jej uszkodzenie. Do dzisiaj zachowało się Gramofon ze zbiorów muzeum posiada niewiele nagrań na płytach patefonowych. formę drewnianej walizki, obciągniętej ceratą Patefon ze zbiorów Muzeum Narodowego z drukowanym wzorem roślinnym. Na zewnątrz w Szczecinie przywieziono do Szczecina z Wilna widać ozdobne metalowe zapinki, otwór na w latach 60. XX wieku. Został on wykonany korbkę, wprawiającą w ruch napęd gramofonu z drewna oraz metalu. Jego wymiary wynoszą: oraz skórzaną rączkę. W środku znajduje się wys. 14 cm, szer. 27 cm, gł. 27 cm. pokryty fi lcem talerz na płyty oraz metalowa rączka wraz z igłą i wbudowanym mikrofonem. Gramofon MNS/E/5748 Na wewnętrznej ściance wieka znajdują się Gramofon, znajdujący się w zbiorach Działu Et- przegródki na płyty przytrzymywane skórza- nografi i Pomorza MNS, został wyprodukowany nym paskiem. Niestety do urządzenia nie ma w pierwszej połowie XX wieku (prawdopodob- dołączonych płyt.

106 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 Gramofon ze zbiorów Muzeum Narodowe- wym opakowaniu, na którym widnieje reklama go w Szczecinie przywieziony został do Szczecina niemieckiej ﬁ rmy Telefunken, założonej w 1903 z Harbina w Mandżurii. Urządzenie zostało wyko- roku w Berlinie, słynącej z produkcji aparatury nane z drewna, ceraty, metalu, ﬁ lcu, ebonitu oraz radiowej, później zaś telewizyjnej. Płyta wykona- skóry. Jego wymiary wynoszą: wys. 16,5 cm, szer. na jest z czarnego szelaku lub winylu. Jej średnica 36 cm, gł. 30 cm. wynosi 30 cm.

Płyta gramofonowa (brak nr inwentarzowego) Wszechobecna muzyka Płyta gramofonowa, znajdująca się w zbiorach Muzeum Historii Szczecina, wytworzona w 1928 Wszystkie urządzenia do odtwarzania muzyki, roku, zawiera w środkowej części po obu stro- jakie znajdują się w zbiorach Muzeum Narodo- nach wydrukowane na papierze słynne logo wy- wego w Szczecinie, zachwycają nie tylko swoją twórni płytowej Deutsche Grammophon Emila funkcjonalnością i sposobem działania, ale także Berlinera. W tym miejscu warto wspomnieć, iż pięknem wykonania. To prawdziwe perełki, popularność wynalazku Berlinera osiągnęła szczyt świadczące o kunszcie ich wytwórców, jak też dzięki trikowi reklamowemu. Pewien angielski wyrafinowanym guście i zapotrzebowaniu za- malarz stworzył obraz odziedziczonego po swym mawiających. Są również symbolem mieszczań- zmarłym bracie psa imieniem Nipper. Foksterier skiego dobrobytu, a także postępu technicznego, uwieczniony został w momencie, gdy uważnie który w pierwszej połowie XX wieku towarzyszył i z zaskoczeniem słuchał głosu swego zmarłego niemal każdej dziedzinie życia i który nie został pana, odtwarzanego z tuby fonografu. Po ukoń- zatrzymany nawet przez dwie światowe wojny. czeniu dzieła artysta zgłosił się do Berlinera i za- Dziś wielu z nas nie wyobraża sobie życia bez proponował swój malunek jako chwyt reklamowy muzyki, która jest wszechobecna i łatwo dostępna. dla wytwórni fonograﬁ cznej. Berliner zgodził się, Mamy ją w telefonach, komputerach, słyszymy ją lecz na jego prośbę fonograf na obrazie został za- w telewizji, radio, w centrach handlowych, loka- mieniony na gramofon, po czym zarejestrowano lach usługowych czy gastronomicznych. Szczeci- malunek z foksterierem oraz napisem His master’s nianie z pierwszych dekad XX wieku nie posiadali voice jako znak towarowy wynalazku Berlinera aż takiej dostępności do muzyki, lecz korzystali i jego wytwórni płytowej. ze wszystkich możliwych w ówczesnych czasach Co ciekawe, handel detaliczny płytami po- sposobów, by jej słuchać tak często, jak było to czątkowo odbywał się w sklepach z zabawkami, możliwe. I choć przyszło żyć im w nader burzli- z czasem jednak przeniósł się do sklepów z in- wym okresie dziejowym, to jednak chcemy wie- strumentami muzycznymi. Płyty sprzedawano rzyć, że muzyka w wielu chwilach osładzała im i przechowywano w papierowych kopertach gorzkie momenty, dodawała otuchy i nadziei na lub albumach przystosowanych do określonego to, iż szalejący świat wreszcie się opamięta. nagrania – często ﬁ rmowych lub o charakterze reklamowym. Płyta ze zbiorów muzeum zawiera po jednym utworze na każdej ze stron. Są to: Heinrich der Małgorzata Peszko Vogler słynnego szczecińskiego kompozytora Carla Loewego oraz Die beiden Grenadiere Ro- Asystent w Muzeum Narodowym w Szczecinie, p.o. kierownika berta Schumanna. Znajduje się ona w papiero- Muzeum Historii Szczecina.

STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 107 Sztuka na pograniczu kultur

Dariusz Kacprzak

Skarby Kowna w Muzeum Narodowym w Szczecinie

Tytuł prezentowanej jesienią bieżącego roku metody badawcze i kategorie estetyczne. Jakże jest w Muzeum Narodowym w Szczecinie wystawy to niedoskonała ścieżka próbuje wykazać wysta- Piękność twą widzę. Od Čiurlionisa do Kairiūkštisa – wa. Pokazuje ona również, jak bardzo skromna sztuka litewska pierwszej połowy XX wieku, będący jest wiedza w Polsce o sztuce za miedzą. nawiązaniem do słów Mickiewiczowskiej In- wokacji otwierającej polską epopeję narodową, Wizualny leksykon jest prowokacją i zaproszeniem do reﬂ eksji jed- nocześnie. „Piękność twą widzę” – to naturalna Przygotowywana przez Muzeum Narodowe reakcja gościa witanego w przestrzeni wystawy w Szczecnie w ścisłej współpracy z Muzeum Na- w Muzeum Narodowym w Szczecinie przez Dziew- rodowym im. M.K. Čiurlionisa w Kownie (Nacio- czynę w żółci, dzieło Antanasa Samuolisa. Jednak, nalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus) wysta- w nieskromnym przekonaniu kuratorów wystawy, wa sztuki litewskiej pierwszej połowy XX wieku sprawa zdaje się być dalece poważniejsza – tytuł jest pierwszą w Polsce tak bogatą, panoramiczną odnosi się bowiem szerzej, do sztuki litewskiej. prezentacją zjawisk artystycznych w sztuce litew- Wciąż niezmiennie w powszechnej opinii sztuka skiej, intensywnie rozwijającej się równolegle do ta postrzegana jest przez pryzmat romantycznych polskiego modernizmu i wczesnej awangardy. wyobrażeń i literackich stereotypów. Tymczasem Wystawa – odbywająca się w reprezentacyjnym, dzieła litewskich twórców oferują zgoła odmienny wczesnomodernistycznym gmachu Muzeum Na- obraz kultury naszych sąsiadów. Także w historii rodowego w Szczecinie, którego stulecie święto- sztuki, w mówieniu o sztuce litewskiej częstokroć waliśmy przed kilkoma laty1 – stanowi swoiste wykorzystywane są „postromantyczne” narzędzia, preludium do przyszłorocznego jubileuszowego

108 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 święta Muzeum Narodowego im M.K. Čiurlio- Litwinów z naturą. Skomponował około 400 utwo- nisa w Kownie, które powstało 14 grudnia 1921 rów oraz namalował 300 obrazów, liczne grafi ki, roku – wówczas Sejm Założycielski przyjął ustawę rysunki i szkice, a także stworzył wiele utworów li- o utworzeniu w Kownie Galerii M.K. Čiurlionisa2, terackich – wiersze oraz prozę poetycką. Ostatnio kładąc prawne podwaliny pod ochronę nie tylko ukazał się pierwszy tom korespondencji artysty dorobku Čiurlionisa, ale szerzej sztuki litewskiej. w dwujęzycznej, polsko-litewskiej wersji4. Szczecińska ekspozycja pomyślana została jako wizualny leksykon sztuki litewskiej, obejmu- Odmienności i analogie jący dwudziestu czterech twórców działających w pierwszej połowie minionego wieku – przed- W dziełach twórców litewskich obecnych na wy- stawicieli dwu generacji: urodzonych w latach stawie można prześledzić proces kształtowania siedemdziesiątych i głównie osiemdziesiątych się narodowej sztuki litewskiej, co wydaje się čius, Adomas szczególnie interesujące w kontekście odzyskania Varnas, Pranas Domšaitis, Petras Kalpokas, przez Litwę niepodległości i ogłoszenia 16 lutego Petras Rimša, Jonas Šileika, Juozas Zikaras) 1918 roku Aktu Niepodległości Republiki Litwy. oraz tych, którzy przyszli na świat w pierwszej Interesująca jest również możliwość przyjrzenia dekadzie dwudziestego stulecia (Vladas Drėma, się wyraźnym koincydencjom stylistycznym i for- Stasys Ušinskas, Adolfas Valeška, Adomas Sme- malnym ze sztuką zachodnioeuropejską: wyrosłą tona, Adomas Galdikas, Antanas Gudaitis, Elena z postimpresjonistycznej tradycji sztuką francuską čiūtė, Victoras Vizgirda, Leonardas i niemieckim ekspresjonizmem, i – co zważywszy na Kazokas, Kazys Šimonis czy przywołany wcześ- wielowiekowe bliskie sąsiedzkie więzy dość oczy- niej Antanas Samuolis). Kuratorzy zdecydowali wiste – ze sztuką Młodej Polski. O tych licznych eu- się zaprezentować blisko 100 starannie wyse- ropejskich powinowactwach można się było dobit- lekcjonowanych ze zbiorów kowieńskich dzieł nie przekonać podczas niedawnej, zorganizowanej sztuki, głównie obrazów, ale także kilka bardzo z wielkim rozmachem wystawy symbolizmu krajów interesujących prac rzeźbiarskich. Nie zabrakło nadbałtyckich w paryskim Musee D’Orsay5. także reprezentacji twórczości uznawanego za na- Przyglądając się dziełom prezentowanym rodowego wieszcza – Mikalojusa Konstantinasa w Muzeum Narodowym w Szczecinie, dostrzec Čiurlionisa3 oraz znanego w Polsce, urodzonego można również – obok cech narodowej szkoły li- w Sejnach Vytautasa Kairiūkštisa, którego poszu- tewskiej, licznych odmienności, ale także analogii kiwania artystyczne nakierowane były na polską ze sztuką polską – rozmaite biografi czne wątki i europejską awangardę. związane z Polską, których, jak choćby u obu W czasie swego krótkiego życia Čiurlionis twórców pojawiających się w tytule wystawy, – przedstawiciel środkowoeuropejskiego symbo- nie brakuje. Dość wspomnieć o warszawskich lizmu, uważany za prekursora abstrakcji – poszu- studiach Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa kując charakterystycznej dla fi n de siècle’u syntezy w pracowni Ferdynanda Ruszczyca i Kazimie- malarstwa i muzyki, stworzył indywidualny język rza Stabrowskiego, jego licznych polskich przy- i styl wypowiedzi artystycznej. Artysta, nawią- jaźniach, a w przypadku Vytautasa Kairiūkštisa zując do starych litewskich bajek i opowiadań, o zorganizowanej przez niego wspólnie z Włady- w komponowanych na wzór utworów muzycz- sławem Strzemińskim w Wilnie pierwszej Wysta- nych malarskich poematach krajobrazu starał wie Nowej Sztuki i związkach artysty z ugrupo- się przedstawić archetypiczne poczucie związku waniami Blok i Praesens.

STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 109 Czar Kowna Przypisy

W kontekście Pomorza Zachodniego oraz dawnych 1 100 lat muzeum w Szczecinie / 100 Jahre Museum in Stettin, red. S.P. zbiorów szczecińskich warto odnotować obecność Kubiak, D. Kacprzak, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Szcze- cin 2013; 1913. Święto wiosny. Katalog wystawy jubileuszowej w stu- na wystawie dzieł Pranasa Domšaitisa (Franza Do- lecie otwarcia Gmachu Głównego Muzeum Narodowego w Szczecinie mscheita) – interesującego ekspresjonisty, wysta- / 1913. Frühlingsweihe. Katalog der Ausstellung zum hundertjährigen wiającego początkowo z Maksem Liebermannem, Jubiläum der Eröﬀ nung des Hauptgebäudes des Nationalmuseums Edvardem Munchem, Käthe Kollwitz i Lovisem Stettin, red. S.P. Kubiak, D. Kacprzak, kat. wyst. Muzeum Naro- dowe w Szczecinie 21.06–8.08.2013, Szczecin 2013. Corinthem. Po dojściu do władzy nazistów dzieła 2 Domšaitisa uznane zostały za sztukę zwyrodniałą, Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus. Lobynas. Tapyba / Treasures of the M.K. Čiulionis National Museum of Art. Painting, wówczas zostały skonﬁ skowane bądź usunięte ze red. O. Daugelis, Vilnius 2009; Nacionalinis M.K. Čiurlionio zbiorów muzealnych – także w Szczecinie (Museum dailės muziejus 1921–2011: Istorijos štrichai, red. K. Valstybinis, der Stadt Stettin). Wystawiający w latach dwudzie- Kaunas 2011; Kolekcijų istorijos: Nacionalinis M.K. Čiurlionio dailės muziejus / Collection stories: M.K. Čiurlionis National stych i początkach lat trzydziestych XX wieku między Museum of Art, red. D. Kamarauskienė, Kaunas 2013. innymi w Berlinie, Hamburgu, Lubece i Szczecinie 3 M. K. Čiurlionis, Litewska opowieść / M.K. Čiurlionis, Lit- Pranas Domšaitis w 1939 roku wyjechał do Austrii, huanian Tale, red. A. Błasiak, kat. wyst. Międzynarodowe a w 1949 roku wyemigrował do Kapsztadu. Centrum Kultury 15.10.2015–31.01.2016, Kraków 2015. Z Pomorzem Zachodnim związana jest także 4 R. Okulicz-Kozaryn, N. Adomavičienč, P. Kimbrys, Mikalo- symboliczna scena przedstawiona na obrazie Sta- jus Konstantinas Čiurlionis. Korespndencija. I tomas: 1892–1906 sysa Ušinskasa upamiętniającym lot samolotu / Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Korespondencja. Tom I: „Lituanika”. Dwaj litewscy piloci, Steponas Darius 1892–1906, Kaunas 2019. i Stasys Girenas, pracujący na co dzień w amery- 5 Âmes sauvages. Le symbolisme dans les pays baltes, red. R. Ra- kańskim lotnictwie cywilnym, postanowili pobić petti, katalog wystawy Musée d’Orsay 10.04.–15.07.2018, Paris 2018. rekord długości lotu bez międzylądowania, poko- 6 nując trasę o długości ponad siedmiu tysięcy km Piękność twą widzę. Od Čiurlionisa do Kairiūkštisa – sztuka litewska pierwszej połowy XX wieku / In deiner Schönheit prangst du – z USA do Kowna. Niestety przelot zakończył się vor mir. Von Čiurlionis bis Kairiūkštis – litauische Kunst der ersten tragicznie. Po 37 godzinach od startu i pokonaniu Hälft e des 20. Jahrhunderts / Nūn tave vaizduoju. Nuo Čiurlio- 6411 km samolot rozbił się w nocy 17 lipca 1933 nio iki Kairiūkščio – lietuvių ės men, red. Osvaldas Daugelis , Dariusz Kacprzak, katalog wystawy roku w pobliżu miejscowości Kuhdamm – obecnie Muzeum Narodowe w Szczecinie 4.09.–29.11.2020, Szczecin Pszczelnik, oddalonej od Szczecina o nieco ponad 2020 (w druku). 80 km. Obaj piloci zginęli; ich ciała przewieziono do Kowna. Darius i Girenas stali się bohaterami Litwy. Ulegając czarowi międzywojennego Kowna, Dariusz Kacprzak poznając skarby wieloodziałowego i wielodyscy- plinarnego Narodowego Muzeum im. M.K. Čiur- Historyk sztuki, muzealnik i muzeolog, wykładowca akademicki. lionisa, z pewnością uda się, choć w części, odkryć Doktor nauk humanistycznych, kustosz dyplomowany. bogactwo kultury litewskiej XX wieku. Być może Od 2008 roku zastępca dyrektora ds. naukowych w Muzeum przyczyni się do tego również wystawa Muzeum Narodowym w Szczecinie. Jego zainteresowania badawcze Narodowego w Szczecinie i towarzysząca jej, ogniskują się wokół nowożytnej i dziewiętnastowiecznej sztuki wydana w transgranicznej nadodrzańskiej me- europejskiej, zagadnień technologii i konserwacji-restauracji tropolii, bogato ilustrowana, trójęzyczna polsko- dzieł sztuki, badań proweniencyjnych dzieł sztuki, historii -niemiecko-litewska publikacja6. kolekcjonerstwa, muzealnictwa oraz współczesnej muzeologii.

110 STREFA MUZEUM REFLEKSJE 6/2020 Piszą dla nas

Babicka-Wirkus Anna Czerepaniak-Walczak Maria Profesorka uczelni, doktor habilitowana nauk Profesor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. społecznych w dyscyplinie pedagogika, pedagożka Kieruje Katedrą Pedagogiki Ogólnej, Dydaktyki i socjolożka, wykładowczyni w Akademii Pomorskiej i Studiów Kulturowych w Instytucie Pedagogiki w Słupsku. Autorka i współautorka licznych publikacji Uniwersytetu Szczecińskiego. Członkini Komitetu Nauk z zakresu pedagogiki oporu, kultury szkoły, praw Pedagogicznych PAN, wiceprzewodnicząca Polskiego dziecka. Towarzystwa Pedagogicznego.

Baron-Polańczyk Eunika Czernikiewicz Helena Profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego, doktor Nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej habilitowany w Instytucie Pedagogiki. Kierownik nr 48 im. Kawalerów Orderu Uśmiechu w Szczecinie. Zakładu Mediów i Technologii Informacyjnych. Redaktor naczelny czasopisma „Edukacja Iwasiów Sławomir humanistyczna”. Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawca. Adiunkt w Instytucie Literatury i Nowych Mediów na Wydziale Beyer-Michoń Agnieszka Humanistycznym Uniwersytetu Szczecińskiego. Od Nauczycielka wychowania fi zycznego w Szkole 2008 roku redaktor prowadzący Zachodniopomorskiego Podstawowej nr 74 w Szczecinie. Konsultantka Dwumiesięcznika Oświatowego „Refl eksje”. ds. wychowania fi zycznego w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Jaguszewska Sylwia Nauczycielka bibliotekarka w Zespole Szkół Sportowych Bembenek-Kloc Izabela im. Sportowców Ziemi Szczecińskiej w Szczecinie. Nauczycielka języka polskiego w Liceum Ogólnokształcącym w Szczecińskiej Szkole Florystycznej. Janeczek Lilianna Edukatorka Design Thinking, ekspertka TIK-u, Doradczyni metodyczna ds. przyrody i biologii pasjonatka technologii informacyjno-komunikacyjnych. w Powiatowym Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli Nauczycielka-ekspertka Zwolnionych z Teorii. w Stargardzie.

Bondar Iwona Janio Jarek Nauczycielka biologii, przyrody, techniki, informatyki Profesor Santa Ana College School of Continuing w Szkole Podstawowej nr 2 im. Henryka Sienkiewicza Education. Od 1990 roku pracuje w Stanach w Goleniowie. Oligofrenopedagog, trenerka edukacji Zjednoczonych na różnych stanowiskach w systemie ekologicznej. edukacji. Uczy w kolegiach nauczycielskich, bierze udział w konferencjach międzynarodowych, prowadzi badania Brzóska Ewelina i publikuje na tematy związane z technologią nauczania. Nauczycielka języka polskiego w II Liceum Ogólnokształcącym im. Mieszka I w Szczecinie. Kacprzak Dariusz Edukatorka Design Thinking. Współtwórczyni blogu Historyk sztuki, muzealnik i muzeolog. Doktor nauk edukacyjnego Aniołki Bez Charliego. humanistycznych, kustosz dyplomowany. Od 2008 roku zastępca dyrektora ds. naukowych w Muzeum Cywiński Aleksander Narodowym w Szczecinie. Jego zainteresowania Doktor nauk społecznych w zakresie pedagogiki, badawcze ogniskują się wokół nowożytnej prawnik, pedagog. W przeszłości kurator sądowy i dziewiętnastowiecznej sztuki europejskiej, zagadnień ds. dorosłych, obecnie nauczyciel akademicki. Zajmuje technologii i konserwacji-restauracji dzieł sztuki, badań się problematyką praw człowieka, prawa rodzinnego, proweniencyjnych dzieł sztuki, historii kolekcjonerstwa, funkcjonowania kuratorskiej służby sądowej. muzealnictwa oraz współczesnej muzeologii.

PISZĄ DLA NAS REFLEKSJE 6/2020 111 Kuś Paulina Pyżalski Jacek Logopeda, pedagog specjalny w Szkole Podstawowej nr 4 Doktor habilitowany nauk humanistycznych z Oddziałami Integracyjnymi w Świnoujściu. w zakresie pedagogiki, pedagog specjalny, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Łuszczek Krzysztof Naukowo zajmuje się tradycyjnymi i nowymi Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie zachowaniami ryzykownymi młodzieży, jak hazard oraz Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego. Naukowo cyberprzemoc. Uczestnik i koordynator blisko zajmuje się pedagogiką medialną oraz teorią mediów. 60 krajowych i międzynarodowych projektów badawczych. Autor wielu publikacji. Marek Lidia Doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie pedagogika, Radzik Aneta pedagog, nauczyciel akademicki w Instytucie Pedagogiki Nauczycielka, edukatorka Design Thinking. Pracuje Uniwersytetu Szczecińskiego. Zainteresowania naukowe: w Szkole Podstawowej nr 20 im. księdza Jana odpowiedzialność jako kategoria pedagogiczna Twardowskiego w Szczecinie. Współtwórczyni blogu i edukacyjna, aktywność wolnoczasowa i jej aspekty edukacyjnego Aniołki Bez Charliego. pedagogiczne, promowanie działalności młodzieży w życiu publicznym, problematyka światowego Słaby Jeannette obywatelstwa. Doktor nauk humanistycznych, literaturoznawczyni, nauczycielka języka polskiego i hiszpańskiego Małkiewicz Elżbieta w Zespole Szkół nr 1 w Goleniowie. Prowadzi kanał Doktor psychologii. Starszy wykładowca w Centrum „Zeszyt do polskiego” na YouTubie. Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Prowadzi zajęcia w Pracowni Psychoedukacji i Terapii Szymaniak Jadwiga „Plus” Polskiego Towarzystwa Psychologicznego we Doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki, Wrocławiu. polonistka, długoletnia nauczycielka języka polskiego, emerytowana nauczycielka akademicka Gdańskiej Murakami Agnieszka Wyższej Szkoły Humanistycznej. Autorka wielu książek, Pedagożka, nauczycielka języka angielskiego. między innymi Pedagogiki szkolnej (2013). Od 20 lat mieszka w Japonii. Śliwerski Bogusław Osiński Sławomir Pedagog, profesor nauk humanistycznych Nauczyciel, publicysta kulinarny i społeczny, rysownik na Uniwersytecie Łódzkim oraz w Akademii Pedagogiki satyryczny, czasem literat i tekściarz. Egzaminator Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. maturalny, ekspert ds. awansu nauczycieli, wykładowca na Przewodniczący Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. studiach podyplomowych. Dyrektor Szkoły Podstawowej Autor blogu: sliwerski-pedagog.blogspot.com. nr 47 im. Kornela Makuszyńskiego w Szczecinie. Walat Wojciech Peszko Małgorzata Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie Asystent w Muzeum Narodowym w Szczecinie, p.o. pedagogiki (specjalności: pedagogika ogólna, dydaktyka kierownika Muzeum Historii Szczecina. ogólna), profesor Uniwersytetu Rzeszowskiego. Jego zainteresowania badawcze obejmują teorię książki Perzycka Elżbieta szkolnej, kształcenia technicznego i informatycznego Profesor Uniwersytetu Szczecińskiego, nauczyciel oraz zasady funkcjonowania systemów oświatowych. akademicki w Instytucie Pedagogiki. Posiada bogate Kieruje czasopismem naukowym „Edukacja – Technika – doświadczenie w międzynarodowych programach Informatyka”. badawczo-rozwojowych i edukacyjnych. Kierownik Zespołu Edukacji Medialnej. Pełni funkcje eksperckie Zakrzewska Ewa na arenie międzynarodowej i krajowej, między innymi Nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole w programie HORIZON 2020. Podstawowej nr 1 w Stargardzie.

112 PISZĄ DLA NAS REFLEKSJE 6/2020 Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy

Numer 1/2021 już w styczniu

Temat numeru Innowacje pedagogiczne Zachodniopomorski Dwumiesięcznik Oświatowy Od 1991 Roku