Infobulletin 2002 Nr 2
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Oktober 2002 zevende jaargang nummer 2 Dit informatiebulletin is een periodieke Voorwoord uitgave van de Historische Vereniging Winsum-Obergum. Drok! Drok! Drok! Sodao! Hait waoter! ’n Tinnen klip mit gruine zaip; haid’n en haoren bounders; ’n luiwaogen; emmers! ... ’n vréézlke toustand, maor … vróulu, nèt In dit bulletin worden artikelen en berichten nao ’t zin, dèn bin’n ze ien heur element. ’t Moest er even uit hoor … dit zinnetje uit opgenomen met betrekking tot het werkterrein en de het verhaal over de voorjaarsschoonmaak van Ubel Wierda. ’t Lag ook al zo lang op activiteiten van de vereniging, de ingestelde werkgroepen, individuele leden of derden. Een de plank. ‘Keuken schoo’n’, zoals de titel luidt, moest door de vertraging bij de ieder, al dan niet lid van de vereniging, kan ideeën, uitgave van ons vorige nummer geduldig wachten tot herfst 2002. Desondanks de suggesties en materiaal aanleveren op onderstaand moeite waard, dit Winsums cultuurruikertje uit de oude doos, opgenomen in de bundel redactieadres. De redactie zal beoordelen of het Laandjebloumen van K. ter Laan e.a. aangeboden materiaal voor plaatsing in Beter afgestemd op deze najaarseditie van ons tijdschrift lijkt het middeleeuws recept aanmerking komt. van kastanjesoep met varkenslever. Hoewel ook dat bezwaren kent, want: ‘Castanien genereren grove melancolijcke humoren’ ... en dat bij herfstig weer .. wees maar Dit bulletin zal drie keer per jaar verschijnen en voorzichtig waarde lezer, misschien is het plukken van kastanjes op zich eigenlijk al wordt gratis aan de leden van de vereniging riskant genoeg. verstrekt. Voor niet-leden is het bulletin, tegen betaling van -5,- per exemplaar, De verdere inhoud van Winshems zevende jaargang nummer twee is overigens goed verkrijgbaar bij: e P. Noord Kloosterstraat 8 9951 CE Winsum te pruimen en varieert van een vroeg 20 eeuwse verhandeling over het dichtwerk de van 18e eeuwse Clara Feyoena van Sytzama door de Bafloër ‘Pietmeneer’ tot de e Redactie: beschrijving van het joodse onderwijs in het 19 eeuwse Winsum. Van de typisch E. C. Bakker-Woortman A. J. M. v.d. Drift Winsumse zilveren ‘zwijntjeslepels’ (eerbetoon voor levering van het dikste varken, J. A. Groothof J. Huitsing 1710-1780) tot bloei en neergang van de oude smederij uit de Westerstraat. Van een P. Noord J. Stevens ambtelijk verslag van Winsums wedervaren in 1883 tot de gedetailleerde beschrijving C. A. Tersteeg B. v.d. Dussen van boerderij ’t Wildeveld aan de hand van de minuutsplans van 1828. Redactieadres: Hoofdstraat W. 19 Geheel onverwacht vangen we anno 1917 ook nog even een glimp op van Ubel Winshem 9951 AA Winsum, telefoon: 0595 - 44 16 71 Wierda op de Haagse ijsbaan aan het Bezuidenhout en daarmee balanceert ook dit www.winshem.nl nummer van Winshem weer op het scherp van de snede en beweegt zich onbevangen door de eeuwen heen. Het beloofde verhaal over de opgravingen in de Molenstraat Voorzitter Drs. J. Tersteeg houdt u nog van ons te goed, ... het verwerken van alle recente informatie kost meer tijd dan we dachten. bulletin Westerstraat 31, 9951 EM Winsum, telefoon: 0595 - 44 24 56 Dan hebben we dit keer ook een tip van de redactie: Wilt u volgend jaar weer Info Secretaris meedoen met de excursie van onze vereniging, begin dan tijdig aan een stevige Drs. A. J. Rinzema conditietraining ... weer en wind zullen ons niet weerhouden … èn … tot slot: Hoofdstraat-W 48 9951 AC Winsum voorzichtig met kastanjes plukken want d’r zitten van die akelige stekels aan. telefoon: 0595-44 45 93 n De redactie. Penningmeester W. Lemstra-Wieringa Wierdaweg 13, 9951 ER Winsum, telefoon : 0595 - 44 32 03 Algemeen Adjunct Inhoud J. Venhuizen Schepperijlaan 56, 9951 BL Winsum, telefoon: 0595 - 44 15 74. Joods godsdienstonderwijs van 1820-1850 2 Leden Aantekeningen over Clara Feijoena van Sytzema 4 B. Raangs Havenstraat 4, 9951 AE Winsum Willem Hoeksema, van smid naar gasdepothouder 10 C. de Ranitz Bellingeweer 10, 9951 AM Winsum C.A. Tersteeg De minuutplans van de gemeente Winsum van 1828 12 Fresialaan 30, 9951 GM Winsum J. Veltman Bericht uit Den Haag 17 Schoolstraat 12, 9951 EL Winsum Winsum eind 19e eeuw: Wel patrijzen, geen vis 18 Kosten lidmaatschap: - 14,- per jaar Bankrelatie : ABN-AMRO Winsum; Doudestiets 19 Rekening nr. 61 23 36 174 Postbankrekening nr. ABN-AMRO 803935 Keuken schoon’n 20 ISSN 1386-1530 Verslag ledenvergadering 28 januari 2002 22 Druk: NLTO 1 Joods godsdienstonderwijs van 1820-1850 Uit eigen beurs reguliere plaatselijke onderwijs èn aanvullend In de begroting van de Joodse Gemeente Winsum voor 1817 godsdienstonderwijs volgen. Omdat er aan de Joodse Gemeente staat bij de post voor schoolmeester vermeld: ‘nihil’, met de Winsum geen ‘jeudnschoule‘ verbonden was, moeten de aantekening: ‘betalen we uit eigen beurs’. Deze aantekening en kinderen huisonderwijs hebben ontvangen. de vraag van een joods bestuurder uit Leek of een kind uit Garnwerd geen les in Winsum zou kunnen krijgen, brachten me ‘Openbaar’ onderwijs in Winsum op de gedachte te onderzoeken wat er over joods onderwijs in Vóór 1820 waren er lagere scholen in de kerspels Bellingeweer, Winsum achterhaald zou kunnen worden. Maar ter completering Winsum en Obergum. Ze waren eigendom van de Hervormde van mijn serie artikelen over de Joodse families in Winsum, Gemeente. In 1820 werd de school van Bellingeweer met die bericht ik u eerst over de komst van de vijfde en laatste joodse van Winsum samengevoegd. Sindsdien kende Winsum twee familie in Winsum. De naam is bij veel ouderen in Winsum nog lagere scholen, één in Obergum en één in Winsum. Het was de wel bekend. Het betreft de familie Goldsmith. In 1833 kwam de scholen verboden specifiek hervormd onderwijs te geven. Van 31-jarige borstelmaker Jacob Phillipus Goldsmith naar Winsum. overheidswege wilde men een algemeen christendom Hij was in Delfzijl geboren en kwam hier met zijn vrouw onderwijzen. In de instructie voor scholen en gemeenten stond Frouwke Comprecht van der Zijl, 37 jaar oud en met drie kleine voorgeschreven: “Het onderwijs van eenige leerstellige kinderen van zes, vier en één jaar. In Winsum kreeg Frouwke godsdienst uit de scholen te verbannen, maar alleen de gronden Goldsmith nog drie kinderen. Vader Jacob overleed in 1843 op eener algemeene christelijke godsdienst te doen leeraren”. 41-jarige leeftijd, een vrouw met zes opgroeiende kinderen Joodse kinderen gingen evenals de weinige roomse en Winshem achterlatend. doopsgezinde kinderen naar school in Winsum of Obergum. Op deze scholen werd het (wettelijk) toezicht in de loop der jaren steeds sterker. Bovendien betaalde de gemeente het schoolgeld Voorwaarden godsdienstonderwijs voor armlastigen, waardoor ze altijd al een vinger in de pap had. Om godsdienstonderwijs te kunnen aanbieden moet aan een Uit gevonden archiefstukken neemt men aan dat deze bulletin drietal voorwaarden worden voldaan. Men moet dit onderwijs hervormde scholen rond 1845 door de gemeente werden van essentieel belang vinden, er moeten kinderen zijn, die overgenomen en ook feitelijk openbare scholen werden. Info ervoor in aanmerking komen en er moet een onderwijzer zijn. Deze elementen worden nu achtereenvolgens besproken. Aantal joodse kinderen Rond de jaren 1820 en 1850 waren er ongeveer tien Onderwijs een joodse plicht schoolkinderen tussen zes en twaalf jaar. In de tussenliggende Voor orthodoxe joden was onderwijs geven en nemen een jaren betrof het drie tot zes kinderen. Er waren ongeveer plicht, die voortdurend in de Bijbel en Talmoed werd evenveel jongens als meisjes. De keuze van de leeftijden is voorgehouden en ver boven de andere plichten als kerkgang en arbitrair. Andere grenzen, zoals van vijf en veertien jaar, geven vasten uitstak. Het sprak dus vanzelf dat er, zodra een Joodse overigens een soortgelijk beeld. De aantallen zijn vermeld in Gemeente zoals in Winsum gesticht was, aan scholing werd grafiek 1. gedacht. Het godsdienstig onderricht moest de kinderen vertrouwd maken met de culturele schatten uit het joodse Godsdienstonderwijs verleden en hen opvoeden tot goede joden. Dit gold vooral voor Hetzelfde aantal kinderen dat naar de openbare school ging, jongens. De meisjes volgden wel voor een deel het onderwijs kwam ook in aanmerking voor het godsdienstonderwijs. De van de jongens maar kregen verder een meer gerichte praktische verantwoordelijke joodse kerkbestuurders van het eerste uur in opleiding. Dit hield bijvoorbeeld in, dat ze les kregen in de Winsum waren Izaäk Marcus van Berg en Izaäk Nathan de ritualia, de huiselijke gebruiken. Vries. Levie Lazarus de Vries treedt rond 1830 tot het kerkbestuur toe. Deze drie families hebben ook de latere Soorten onderwijs bestuurders geleverd. De voorkeur ging ook destijds uit naar joods onderwijs, dat geïntegreerd was in wat we nu noemen een bijzondere school. Godsdienstonderwijzers Deze scholen bestonden alleen in de grotere plaatsen. In Godsdienstonderwijzer was in het begin der 19e eeuw een joods Groningen was sinds 1815 al een bijzondere joodse school, beroep. Men vermeldde dit bij de registratie van de burgerlijke waarin onderwijs gegeven werd in het Hebreeuws en in de stand. Eliazer Joseph de Haan, die in mei 1820 met Ester Levies profane vakken Nederlands, Frans, rekenkunde en de Vries trouwde, was godsdienstleraar. In 1822 verhuisde het aardrijkskunde. De school kreeg de Hebreeuwse naam ‘Tif’eret gezinnetje naar Garnwerd. Zijn opvolger was de Oostenrijker bahûrîm’, ofwel ‘Sieraad der jongelingen’. Of er joodse Emanuel Garson, die naast godsdienstonderwijzer ook koopman kinderen uit de provincie naar deze school zijn geweest, wordt was. Hij kwam in 1820 naar Winsum om de weduwe Rachel betwijfeld. De afstanden waren daarvoor te ver. Op een enkele Oeser te trouwen. Het is meer dan waarschijnlijk dat deze uitzondering na moesten Joodse kinderen daarom wel naar het Emanuel Garson tot zijn dood in 1849 vele jaren het 2 Winshem bulletin Info godsdienstonderwijs heeft gegeven. niveau voortgezet. Ook werd het programma verzwaard met In 1820 geeft Emanuel Garson les aan tien kinderen: aan zijn andere vakken als Hebreeuwse taalkunde, Bijbelse stiefkinderen Oeser (8) en Eva (6) Oeser, aan vijf kinderen van geschiedenis, Geloofsgronden, Bijbelverklaring en kennis der Benjamin van Berg, en aan drie kinderen van Levie de Vries.