Kerkenpad (43) Via 20 Naar 16

WADDENZEE KERKEN PAD 37

14 LEGENDA fietsroute west 21 fietsknooppunt fietsroute oost 23 hotspot Wierhuizen 15 32 17 12 13 18 9 16 33 31 10 11 Westernieland Pieterburen Warffum 09 22 Kleine Huisjes 35 43 11 Kloosterburen Broek Hornhuizen Kruisweg 8 Den Andel 34 19 30 29 28 6 7 Breede 12 Molenrij 31 19 10 38 Saaxumhuizen 36

Grijssloot 99 Reitdiep het en

44 Waddenzee de tussen

Rasquert

27 22 bezienswaardigheden 50

20 21

97 30

27 29 PAD Wehe-den Hoorn KERKEN 2 1 20 21 28 34 24 16 Baflo 13 50 Eenrum 96 15 3 14 4 5

33 32 Ulrum Leens Vierhuizen fietsroutes twee 26 ’t Stort 24 25 Drouwen Mensingeweer 25 23 23 35 fiets je mee?

89 Ranum Niekerk 26 Maarhuizen 43 Warfhuizen 44 Groot Maarslag 36 91 47 94 KERKEN PAD 45 37 Zoutkamp 48 90 46 40 38 42 92 93 49 40 Ewer Zuurdijk Schouwerzijl 49 71 Het Groningerland tussen de Waddenzee en het Reitdiep staat Houwerzijl 41 42 95 69 vol met bezienswaardig cultureel erfgoed en de historische 45 88 Roodehaan Winsum verhalen liggen er voor het opscheppen. Middeleeuwse kerkjes, Reitdiep authentieke wierdedorpen, statige herenboerderijen, molens, 41 48 oude dijken en weidse landschappen. Stap op de fiets en ontdek Reitdiep het zelf! Reitdiep 47 In deze folder zijn twee fietsroutes via fietsknooppunten uitgezet Aduarderzijl langs 50 culturele erfgoed ‘hotspots’. Beide fietroutes en de Electra Saaksum Reitdiep genummerde ‘hotspots’ staan op de kaart. Op de achterzijde van 86 de folder worden de hotspots kort toegelicht. Je kunt de oostelijke 67 Oldehoofdsche Englum Ezinge en westelijke fietsroute afzonderlijk van elkaar fietsen, maar ook FIETSROUTE WEST (30 km) FIETSROUTE OOST (30 km)66 Garnwerd in zijn geheel. Beide lussen overlappen elkaar bij knooppunt 21 in Kanaal 87 Aalsum 84 Start in Wehe-den Hoorn bij knooppunt Verder via 23 naar 89 . Onderweg naar zie Door naar 91 fiets je richting 23 naar Start bij 21 in Wehe-den Hoorn en fietsmuseum rentmeestershuis (12) en de oude school Naast de molen65 (22), even verderop in het startpunt Wehe-den Hoorn. Je kunt uiteraard elk ander startpunt 85 21 naar 20 . Onderweg naar 17 kom je je boerderij Panser (35). Niekerk, je fietst over het kerkenpad (43) via 20 naar 16 . Onderweg langs boerderij (13), nu Groninger Landschap.Feerwe Aangekomenrd dorp, is een mosterdmakerij. kiezen.Klein Wetsinge langs het oude borgterrein (27). Door naar de kerk (44). Welgelegen (1) en Verhildersum (2). Links bij 33 fiets je door naar 32 . Onderweg Dan onderweg naar 90 de oude sluis (36).Korhorn Fiets verder via 26 naar 25 , Mensinge- naar 18 kerk Kruisweg (28) en 19 kerk een wierde (3). Bij 16 ben je in Leens met kom je door Kaakhorn (14) en langs een Deze fietsroutes zijn samengesteld door vrijwilligers van de Bij 90 Zoutkamp is links de kerk (37), Terug naar 91 . Verder via 92 over de oude Oldehove Bolshuizen weer. In deKrassum Michaelkerk (23)19 is een Arp Hornhuizen (29). de Petruskerk (4) en de pastorie (5). kolkje (15). kerken van Vierhuizen, Ulrum en Pieterburen ter ere van 50 jaar rechts de Batterij (38) en de uitkijktoren Reitdiepdijk (45) naar 93 . Onderweg Schnitger orgel. In dit dorp is ook een Onderweg naar 12 fiets je langs de (39) met reddingshuis. Je fietst langs de naar 94 langs Ewer (46) en Zuurdijk met Ga verder via 17 en 18 naar Kloosterburen Aangekomen bij 32 kerk (16) en pastorie molen ‘Hollands Welvaart’ (24). Stichting Oude Groninger Kerken. De SOGK is sinds de oprichting 01 Wetsingerzijl Beukemaboerderij (30). Verder naar 13 . oude vissershaven (40) met aan de haven de kerk (47), Armhoes Joapke (48) en de met twee kerken: de Nicolaaskerk (6) en Westernieland (17). Onderweg naar 31 in 1969 heel succesvol met het restaureren, beheren en herge- Fiets richting 40 . Onderweg64 fiets u langs Sauwerd Onderweg kolken Westerhorn (31). het visserijmuseum. MolenNiehove (49). Selwerdde Willibrorduskerk (7), en klooster (8). fiets je door een oud stukje landschap bruiken van monumentale kerken en orgels. Voor meer informatie rechts water en links een oude boomgaard 82 (18). Verder via 34 naar 98 . Onderweg de kijk op www.groningerkerken.nl. De fietsroute blijft ook na dit Van 13 richting 15 naar Ulrum kerk (32). Vanaf 90 door naar 92 fiets je door het Vervolgens81 via 94 naar het eindpunt 21 . Vervolg route naar 36 , 35 en 33 . Onder- Suttum Brillerij (25).Aduarderdiep In Warfhuizen rechts de kerk (26). kerk (19) in Saaxumhuizen. Terug naar 13 , vandaar naar 14 . Ga recht- oude Reitdiepdal (41). Bij 92 Houwerzijl Vlak voor het eindpunt het Marnehoes weg bij Wierhuizen een lijkhuisje (9) en in Hekkum jubileumjaar bestaan. Vervolg route naar 40 en via 94 terug naar door naar Vierhuizen kerk (33) en molen zie je de kerk (42), nu theemuseum. (50), voormalige kerk. Pieterburen rechts de Petruskerk (10) Door naar 27 . Je komt in Eenrum langs een Heereburen het beginpunt 21 . (34). Ga terug naar 14 . en de theeschenkerij (11), links het rode pomp (20)Beswerd en de Laurentiuskerk (21). Frytum Kerkenfietspad is mede Hardeweer mogelijk gemaakt dankzij 83 Reitdiep Oostum Piloersemaborg 61 60 Fransum 95 62 Adorp Balmahuizen Den Ham Wierumerschouw Noorderburen Harkema Wierum

Noordhorn Van St Van Starkenborgh Kanaal Aduard arkenborgh Kanaal Zuidhorn

Aduarderdiep

Niekerk Den Horn Groningen Enumatil Hoogkerk

Hoendiep 39

WADDENZEE KERKEN PAD 37

Grijssloot 99 Reitdiep het en

44 Waddenzee de tussen

Rasquert

27 22 bezienswaardigheden 50

20 21

97 30

27 29 PAD Wehe-den Hoorn KERKEN 2 1 20 21 28 34 24 16 Baflo 13 50 Eenrum 96 15 3 14 4 5

33 32 Ulrum Leens Vierhuizen fietsroutes twee 26 ’t Stort 24 25 Drouwen Mensingeweer 25 23 23 35 fiets je mee?

89 Ranum Niekerk 26 Maarhuizen 43 Warfhuizen 44 Groot Maarslag 36 91 47 94 KERKEN PAD 45 37 Zoutkamp 48 90 46 40 38 42 92 93 49 40 Ewer Zuurdijk Schouwerzijl 49 71 Het Groningerland tussen de Waddenzee en het Reitdiep staat Houwerzijl 41 42 95 69 vol met bezienswaardig cultureel erfgoed en de historische 45 88 Roodehaan Winsum verhalen liggen er voor het opscheppen. Middeleeuwse kerkjes, Reitdiep authentieke wierdedorpen, statige herenboerderijen, molens, 41 48 oude dijken en weidse landschappen. Stap op de fiets en ontdek Reitdiep het zelf! Reitdiep 47 In deze folder zijn twee fietsroutes via fietsknooppunten uitgezet Aduarderzijl langs 50 culturele erfgoed ‘hotspots’. Beide fietsroutes en de Electra Saaksum Reitdiep genummerde ‘hotspots’ staan op de kaart. Op de achterzijde van 86 de folder worden de hotspots kort toegelicht. Je kunt de oostelijke 67 Oldehoofdsche Englum Ezinge en westelijke fietsroute afzonderlijk van elkaar fietsen, maar ook FIETSROUTE WEST (30 km) FIETSROUTE OOST (30 km)66 Garnwerd Kanaal in zijn geheel. Beide lussen overlappen elkaar bij knooppunt 21 in 87 Aalsum 84 Start in Wehe-den Hoorn bij knooppunt Verder via 23 naar 89 . Onderweg zie je Door naar 91 fiets je richting 23 naar Start bij 21 in Wehe-den Hoorn en fietsmuseum rentmeestershuis (12) en de oude school Naast de molen65 (22), even verderop in het startpunt Wehe-den Hoorn. Je kunt uiteraard elk ander startpunt 85 21 naar 20 . Onderweg naar 17 kom je boerderij Panser (35). Niekerk, je fietst over het kerkenpad (43) via 20 naar 16 . Onderweg langs boerderij (13), nu bezoekerscentrumFeerwe Groningerrd Land- dorp, is een mosterdmakerij. kiezen.Klein Wetsinge langs het oude borgterrein (27). Door naar de kerk (44). Welgelegen (1) en Verhildersum (2). Links schap. Aangekomen bij 33 fiets je door Dan onderweg naar 90 de oude sluis (36).Korhorn Fiets verder via 26 naar 25 , Mensinge- naar 18 kerk Kruisweg (28) en 19 kerk een wierde (3). Bij 16 ben je in Leens met naar 32 . Onderweg kom je door Kaakhorn Deze fietsroutes zijn samengesteld door vrijwilligers van de Bij 90 Zoutkamp is links de kerk (37), Terug naar 91 . Verder via 92 over de oude Oldehove Bolshuizen weer. In deKrassum Michaelkerk (23)19 is een Arp Hornhuizen (29). de Petruskerk (4) en de pastorie (5). (14) en langs een kolkje (15). kerken van Vierhuizen, Ulrum en Pieterburen ter ere van 50 jaar rechts de Batterij (38) en de uitkijktoren Reitdiepdijk (45) naar 93 . Onderweg Schnitger orgel. In dit dorp is ook een Onderweg naar 12 fiets je langs de (39) met reddingshuis. Je fietst langs de naar 94 langs Ewer (46) en Zuurdijk met Ga verder via 17 en 18 naar Kloosterburen Aangekomen bij 32 kerk (16) en pastorie molen ‘Hollands Welvaart’ (24). Stichting Oude Groninger Kerken. De SOGK is sinds de oprichting 01 Wetsingerzijl Beukemaboerderij (30). Verder naar 13 . oude vissershaven (40) met aan de haven de kerk (47), Armhoes Joapke (48) en de met twee kerken: de Nicolaaskerk (6) en Westernieland (17). Onderweg naar 31 in 1969 heel succesvol met het restaureren, beheren en herge- Fiets richting 40 . Onderweg64 fietst u langs Sauwerd Onderweg kolken Westerhorn (31). het visserijmuseum. MolenNiehove (49). Selwerdde Willibrorduskerk (7), en klooster (8). fiets je door een oud stukje landschap bruiken van monumentale kerken en orgels. Voor meer informatie rechts water en links een oude boomgaard 82 (18). Verder via 34 naar 98 . Onderweg de kijk op www.groningerkerken.nl. De fietsroute blijft ook na dit Van 13 richting 15 naar Ulrum kerk (32). Vanaf 90 door naar 92 fiets je door het Vervolgens81 via 94 naar het eindpunt 21 . Vervolg route naar 36 , 35 en 33 . Onder- Suttum Brillerij (25).Aduarderdiep In Warfhuizen rechts de kerk (26). kerk (19) in Saaxumhuizen. Terug naar 13 , vandaar naar 14 . Ga recht- oude Reitdiepdal (41). Bij 92 Houwerzijl Vlak voor het eindpunt het Marnehoes weg bij Wierhuizen een lijkhuisje (9) en in Hekkum jubileumjaar bestaan. Vervolg route naar 40 en via 94 terug naar door naar Vierhuizen kerk (33) en molen zie je de kerk (42), nu theemuseum. (50), voormalige kerk. Pieterburen rechts de Petruskerk (10) Door naar 27 . Je komt in Eenrum langs een Heereburen het beginpunt 21 . (34). Ga terug naar 14 . en de theeschenkerij (11), links het rode pomp (20)Beswerd en de Laurentiuskerk (21). Frytum Kerkenfietspad is mede Hardeweer mogelijk gemaakt dankzij 83 Reitdiep Oostum Piloersemaborg 61 60 Fransum 95 62 Adorp Balmahuizen Den Ham Wierumerschouw Noorderburen Harkema Wierum

Noordhorn Van St Van Starkenborgh Kanaal Aduard arkenborgh Kanaal Zuidhorn

Aduarderdiep

Niekerk Den Horn Groningen Enumatil Hoogkerk

Hoendiep 1 BOERDERIJ WELGELEGEN 10 PETRUSKERK PIETERBUREN 16 KERK WESTERNIELAND 22 MOLEN DE LELIE 28 KERK KRUISWEG 33 KERK VIERHUIZEN 38 DE BATTERIJ 46 EWER De museumboerderij is ingericht als een De oorsprong gaat terug tot in de 15e eeuw. Tot de Kerstvloed in 1717 het dorp gedeel- De Lelie (1862) is een korenmolen, en In Kruisweg woonden ook Afgescheidenen De kerk dateert uit de middeleeuwen, Op de dijk staat de vroegere sluiswachters- Ewer is ontstaan op een van de oudste wier- Groninger boerderij in de zomer van 1870. De geschiedenis van de kerk is nauw ver- telijk wegspoelde, is de 13e eeuwse kerk tot 1954 ook pelmolen. De molen is tot (zie De Cock kerk Ulrum). Zij moesten drie de muren in 1869 bepleisterd, daardoor woning ‘De Batterij’ uit omstreeks 1880. In den in dit deel van de provincie en wordt weven met die van het dorp en de bewoners van Westernieland het middelpunt van het 1954 beroepsmatig werkzaam geweest. kilometer lopen naar Leens. Vandaar dat er werden alle tijdskenmerken aan het oog de 80 jarige oorlog stond er een ‘batterij’ – net als de wierden Eenrum en Groot Maar- 2 VERHILDERSUM van de voormalige borg ‘Huis ten Dijke’. dorp geweest. De kerk bleef overeind, maar Sinds 2007 eigendom van de Stichting Het in 1887 een zondagsschool werd opgericht onttrokken. Enkele jaren geleden zag de (een eenheid artillerie wapens op een rij) slag – in elk geval al sinds het begin van de In 1953 zijn de laatste bewoners vertrokken. De kerk heeft een zeer fraai interieur, met was zwaar beschadigd. Het dorp is na de Groninger Landschap en draait wekelijks in Kruisweg en later ook een gereformeerde toekomst van de kerk er somber uit. Het kanonnen op deze strategische plek. jaartelling bewoond. Oorspronkelijk lag de De ingerichte kamers geven een kijk in het een unieke, rijk versierde triomfboog en Kerstvloed meer oostwaarts herbouwd, zo- dankzij vrijwilligers. lagere school. De kerk dateert van 1931. Op was het tv-programma ‘De Restauratie’ wierde op de westoever van de Hunze, die leven op een landgoed in de 19e eeuw. een rijkgedecoreerde eikenhouten kansel in dat de kerk en pastorie nu niet meer in het zondag 31 december 2006 werd de laatste dat in 2006 financiële redding bood. In de 39 KAAP GARMT toen nog uitmondde in de Waddenzee ter de classicistische Lodewijk XVI-stijl. Op de midden van het dorp staan. Op het kerkhof 23 MICHAELKERK MENSINGEWEER dienst gehouden. zomer van 2007 begonnen de werkzaam- Kaap Garmt, een uitkijktoren in de buiten- hoogte van waar nu Pieterburen ligt. 3 TUINSTERWIERDE orgelgalerij bevindt zich een Leichel-orgel. grafzerken die herinneren aan robbenja- Een eenvoudige zaalkerk met toren uit de heden aan de bouwvallige kerk. Enkele haven naar het model van een drenke- De Tuinsterwierde vormt onderdeel van Bekijk ook de rouwborden in het koor. gers. Ook een regenbak voor de tijden dat 13e eeuw. Het metselwerk van grootformati- 29 KERK HORNHUIZEN maanden en 920.000 euro verder werd de lingenhuisje op Engelsmanplaat. 47 KERK ZUURDIJK een kwelderwal, waarop ook Wehe-den water schaars was. Westernieland kreeg in ge kloostermoppen is sinds 1842 verborgen Hornhuizen, ontstaan op een kwelderwal kerk heropend. De opnieuw met bladgoud Door de hoge ligging bleef de 13e eeuwse Hoorn, Leens, Ulrum, Elens en Vierhuizen 11 THEESCHENKERIJ 1957 waterleiding. Vóór die tijd hadden de onder een witte pleisterlaag, na restauratie in de 9e of 10e eeuw, wordt voor het eerst vergulde windvaan blinkt sindsdien weer in 40 VISSERIJMUSEUM kerk behouden bij de Sint-Luciavloed in liggen. In de middeleeuwen was de Tuin- In het uit 1888 stammende gebouw voor inwoners een put of regenton. Als het water op twee stukken weer zichtbaar. De kerk aangeduid als Howerahusum, wat ‘huizen het zonlicht. Aan de oude binnenhaven, die vroeger 1287, toen de Zuiderdijk doorbrak. In de sterwierde bewoond, destijds de kern van Godsdienstonderwijs is nu een thee- op was, kon men voor ƒ 0,25 per melkbus heeft een orgel van Arp Schnitger uit 1698 van de bewoners van de houw’ (Oudfries aan de zee lag, is sinds 1994 het Visserij- noordmuur zijn sinds de restauratie in 2011 buurtschap Tuins. schenkerij. Het buitenterras is bij de oude water kopen uit de put van de kerk. Dat dat ruim twee eeuwen in de Petruskerk howa = hoeve, hofstede) betekent. Het is 34 MOLEN DE ONDERNEMING museum Zoutkamp gevestigd. Hier krijgt de restanten uit deze periode te zien, zoals ‘dobbe’ (een drenkplaats voor vee). In de water gebruikte men vooral voor de was. (Pieterburen) heeft gestaan, en in 1901 niet de oorspronkelijke kerk, die brandde De Onderneming is een achtkante stelling- bezoeker de gelegenheid om de geschiede- restanten van gewelven, twee romaanse 4 PETRUSKERK LEENS botanische tuin stond vroeger de weem naar Mensingeweer kwam. Het orgel is in af in 1247. De toren, waarvan de lantaarn de molen. De stelling is de houten omloop nis en de ontwikkeling van de Zoutkamper vensters, de vrouweningang onder de Deze prachtige kruiskerk, opgebouwd (boerderijpastorie) Nu is er o.a. een 17 PASTORIE 2010-2011volledig gerestaureerd. oude kleurstelling terugkreeg, fungeert nu bovenop een (meestal) stenen onderbouw. visserij te bekijken. orgelgalerij en een piscina. van tufsteen, met binnen mooie gewelven collectie stinzenplanten te bekijken Aan de noordzijde van de kerk staat een weer als baken voor de schippers op het Stellingmolens zijn daardoor tot wel 12 dateert uit ongeveer 1100. In de kerk het weem (boerderijpastorie), in 1882 achter 24 ABELSTOK Wad en als uitkijkpunt voor bezoekers. meter hoger dan grondzeilers. Grondzeilers 41 REITDIEPGEBIED 48 ARMHOES JOAPKE beroemde Hinszorgel uit 1733. 12 RENTMEESTERSHUIS een oudere pastorie gebouwd. De gevels Je fietst nu langs een bijna 100 jaar oude, zijn molens waarvan de wieken bijna de Het Reitdiepgebied (ook wel Reitdiepdal) De bewoners van Zuurdijk hebben met de Voormalige rentmeesterswoning (Jachtlust) van de kerk werden toen voorzien van grote verwilderde boomgaard, de verschil- 30 BOERDERIJ ZUIDEMAHEERD grond raken en staan in het open veld. Stel- behoort tot de oudste cultuurlandschappen kaartenactie Armhoes Joapke een prijs, 5 PASTORIE Hoofdstraat 51, in 1884 gebouwd voor de dezelfde blokbepleistering als de pastorie. lende soorten appelbomen geven nog Ds. H. de Cock heeft in 1834 gepreekt in de lingmolens staan meestal in de bebouwde van Europa. De sterk meanderende rivier uitgeloofd door de SOGK, gewonnen. Om De pastorie stamt uit ongeveer 1870 en is rentmeester van Huis ten Dijke (borg Dijk- In deze weem is in 1944 domineeszoon en steeds hun vruchten, een heerlijk maal voor schuur van Zuidemaheerd. Deze bijeen- kom en daar is immers meer hoogte nodig de Hunze (nu Reitdiep) verbond Groningen de arme bewoners van Zuurdijk alsnog een prachtig gerestaureerd. sterhuis) in opdracht van Gerhard Alberda cabaretier Freek de Jonge geboren. de hier levende herten. Rond de vroegere komst bleef niet zonder gevolgen voor boer om genoeg wind te vangen. met de zee. Op veel plaatsen zijn de oude plaats op het kerkhof te geven, hebben ze van Menkema (1829-1902). Dit huis is een gaarde staan nu wat populieren, wilgen Jan Luitjes Dijkhuis: hij kreeg een boete van rivierbeddingen nog goed zichtbaar daarmee in 2009 een gedenksteen op het 6 NICOLAASKERK KLOOSTERBUREN monument. De borg Dijksterhuis werd in 18 OUD LANDSCHAP en essen. Weggezakt in de vette zeeklei en 100 gulden (voor de meeste mensen in die 35 BEUSUM EN PANSER kerkhof geplaatst. Deze steen is ontworpen De Nicolaaskerk bevindt zich op een 1903 gesloopt. Hier is nog een gedeelte van de in 1717 gro- overgegeven aan gezwam: papierzwam, tijd ongeveer een jaarloon). Deze boerderij Beusum is een gehucht in de gemeente Het 42 DE THEEFABRIEK door beeldhouwer Bertus Onderwater verhoogd voormalig kerkhof dat nu dienst tendeels weggespoelde dijk te zien, de dijk groene schelpzwam en ﬂuweelpootjes is bijzonder vanwege de zgn. graanluifel. Hogeland. Het ligt bij een wierde ten De Theefabriek in de voormalige kerk is en draagt een gedicht van Geuchien doet als plantsoen. De zadeldaktoren uit 13 OUDE SCHOOL was aangelegd op een zgn. kwelderwal (een Vroeger kende het Hogeland veel van die zuiden van Vierhuizen. De wierde is niet Nederlands enige theemuseum. Mooi voor Zijlma (1842-1922) over ‘Joapke’ uit het 1658 staat op restanten van het vroegere De school uit 1867 is nu bezoekerscentrum natuurlijke verhoging ontstaan door buiten- 25 MOLEN HOLLANDS WELVAART graanluifels maar de meeste werden afge- meer bewoond. Ten oosten van de wierde een apart bezoek en een paradijs voor de Armenhuis. Oldeclooster. Waddenkust van Het Groninger Landschap dijks aangespoelde klei). De Noordpolder De Hollands Welvaart is een koren- en broken. Via een katrol werd het graan naar ligt de kop-hals-rompboerderij Beusum. theeliefhebber! met toeristische informatie en er is van werd na 1815 bedijkt, waardoor de dijk uit pelmolen. Tot in de jaren zeventig van de boven getakeld. Langs deze boerderij loopt een fietspad (het 49 MOLEN DE ZWALUW 7 WILLIBRORDUSKERK alles te zien over het waddengebied. 1718 nu als slaperdijk fungeert. twintigste eeuw is de molen professioneel Panserpad), een oud kerkepad waarover 43 KERKEPAD NIEKERK-HOUWERZIJL In 1831 werd op de plek van de huidige mo- Deze prachtige kerk uit 1868 is ontworpen in gebruik geweest. In de molen die pal 31 KOLKEN WESTERHORN vroeger de mensen van Zoutkamp lopend Dit kerkepad liep vroeger van Niekerk naar len (Moeshorn 2) een grondzeiler gebouwd, door architect Pierre Cuypers (1827 - 1921). 14 KAAKHORN 19 KERK SAAXUMHUIZEN langs het veel bewandelde Pieterpad staat, De benaming komt van boerderij Wester- naar de kerk in Vierhuizen gingen. De Vliedorp. Van Vliedorp (u komt hier net niet en in 1857 op een molenbelt geplaatst als Gebrandschilderde ramen en twee muur- Het streekje Kaakhorn ligt ten noorden De kerk is 13e eeuws, de herenbanken is nu, na enkele restauraties, de koffie- horn, die in het verleden ook De Kolken voormalige borg Panser lag tussen Zout- langs) rest nu alleen nog een kerkhof met achtkante stellingmolen. Vanaf 1909 werd schilderingen van Willibrordus herinneren van Westernieland aan een doodlopende geschonken door jonker Goosen Geurt Al- en theeschenkerij ‘In de Malle Molen’ werd genoemd. De Kolken verwijst naar kamp en Vierhuizen, dicht bij de vroegere 12 zerken. een grotere nieuw gebouwde rogge- en aan hem. weg over de voormalige oude dijk uit berda.Het houtsnijwerk met de voorstelling gevestigd. de twee kolken die hier liggen. De kolken zeedijk. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was pelmolen aangedreven door stoomkracht ongeveer 1350. De naam Kaakhorn verwijst van het laatste avondmaal werd gestolen. zijn restanten van de dijkdoorbraak bij Jochem Panser borgheer. Op het vroegere 44 KERK NIEKERK en vanaf 1929 door elektriciteit. In de jaren 8 KLOOSTER naar de kaak (schandpaal) die hier vroeger Tico Top (houtsnijkunstenaar) heeft een 26 KLUIZENARIJ WARFHUIZEN de Kerstvloed van 1717. De grootste en borgterrein staat nu een boerderij: Panser. Gebouwd in de 13e eeuw. Door een aan- 1970 was de molen zwaar vervallen en Het klooster Sint-Johannes Evangelista, in stond. De kaak stond op de horn (= hoek) replica vervaardigd. Na een stevige klim in De rooms-katholieke Kluis van Onze Lieve meest noordoostelijke kolk heeft een gebrachte pleisterlaag zijn de middel- in 1976 werd de molen tot de grond toe de 12e eeuw gebouwd, ook wel Oldencloos- van het dorp. de kerktoren is een prachtig uitzicht over Vrouwe van de Besloten Tuin in Warfhuizen oppervlakte van 1,5 hectare. 36 DE HUNSINGOSLUIS eeuwse noorden oostmuur aan het zicht afgebroken en tot 1978 met geld van een ter genaamd. Een eeuw later kwam hier het het Hogeland de beloning. is de jongste van de Nederlandse kluize- Hunsingo Sluis of Kleine Sluis. Een dubbel- onttrokken. De herstelwerkzaamheden in ANWB-molenactie weer volledig herbouwd nonnenklooster Nijenklooster bij. Van beide 15 KOLKEN narijen, en de enige die op dit moment 32 CATHARINAKERK ULRUM kerende Uitwateringssluis met sluismees- 1629 vonden plaats onder verantwoorde- en met een meter verhoogd, zodat de stel- kloosters is niets meer terug te vinden. Het De Kaakhorn en de Oudedijk werden 20 WATERPOMP door een kluizenaar bewoond wordt. Na Ulrum ligt op twee wierden op een kwelder- tershuisje. lijkheid van de borgheer van Asinga en ling wat hoger boven het land kwam te lig- gebouw dat er nu staat, is het voormalige vroeger de Dijkstreek genoemd. Deze De gietijzeren dorpspomp werd in 1871 de komst van de ‘Bedroefde Moeder van wal. Op één ervan staat de Catharinakerk Panser, Evert Lewe, collator van de kerk. gen. In 2012 werd de molen weer in bedrijf zusterhuis dat nu in gebruik is als hotel. naam verwijst naar de ligging aan de oude geplaatst. De ‘rode pomp’ is in 1997 Warfhuizen’ is de kapel van de kluis Neder- uit ca. 1225, een mooi voorbeeld van de 37 KERK ZOUTKAMP Deze Lewe was aandeelhouder van genomen door een vrijwillige molenaar. 13e eeuwse zeedijk (de zeeborg), die na gerestaureerd na 50 jaar buiten werking lands noordelijkste Mariabedevaartplaats vroegste fase van de laatromaanse bouw- De kerk werd in 1836 gebouwd voor de de West-Indische Compagnie, die het jaar 9 LIJKHUISJE de Kerstvloed van 1717 werd vervangen te zijn geweest. geworden. stijl, op de andere de Asingaborg. In de 13e som van 4580 gulden door aannemer daarvoor een grote slag had geslagen 50 MARNEHOES Oorspronkelijk was Wierhuizen een echt door een nieuwe zeedijk. Aan de Kerstvloed eeuw werd een eenvoudige rechthoekige G.T. Venema uit Bedum en ‘ingerigt voor door de verovering van de Zilvervloot. Een Dit is een voormalige Nederlands Hervorm- dorp. Het dorp werd zwaar getroffen door in 1717 herinneren nog de twee kolken in 21 LAURENTUISKERK EENRUM 27 OUDE BORGTERREIN BORGWEER verdedigingstoren gebouwd. Later werden 250 personen’. Bijzonder zijn de ovale, herdenkingsteen in de westgevel van de de kerk uit het vroegere dorp Wehe (gewijde de Kerstvloed van 1717, waarbij veertig het buurtje; één aan de Kaakhornsterweg De laat-romaanse kerk is in de 13e eeuw De borg, een groot vierkant gebouw van kerk en toren met elkaar verbonden en er ‘staande’ ramen. In 1915 jaar werd het koor kerk maakt er melding van. Nu bent u vast plaats). In het Marnehuis hangt het wapen mensen om het leven kwamen en 17 huizen en één aan het Kaakhornsterpad. Deze opnieuw gebouwd en gewijd aan Lauren- twee verdiepingen met ruim aangeleg- werd een klokkenstoel ingebouwd. Het 17e vergroot door het verwijderen van enkele benieuwd waarom een deel van het geld van de familie Tjarda van Starkenborgh, verwoest werden. Ook de kerk raakte door ontstonden door het kolkende water bij tius (een martelaar uit de 3e eeuw). De de tuinen, hoven, grachten, singels en eeuwse zadeldak werd in de 18e eeuw ver- banken en een mozaïekvloer gelegd. De van de Zilvervloot (Piet Hein) naar een bewoners en eigenaren van de borg de overstroming tot een ruïne. Kort na 1727 een dijkdoorbraak. binnenmuren met tufstenen van het vorige een lange oprijlaan staat er niet meer. vangen door een spitse punt met een leeuw ‘wandeling’ (het middenpad) van de kerk klein kerkje in de eenzame en afgelegen Verhildersum. De geschiedenis van deze werd de kerk gesloopt. De restanten werden kerkgebouw. Sinds 2008 eigendom van de Starkenborgh (of Borgweer) werd gebouwd als windvaan. De kerk is heel bekend door- werd in 1944 voorzien van nieuwe tegels. ommelanden ging? familie was nauw verbonden met de kerk. gebruikt voor het herstel van de zeedijk. SOGK met in de kerk een Lohmanorgel. omstreeks 1650. De grachten en een deel dat er in 1834 de Afscheiding plaatsvond In 2010 is de kerk gerestaureerd. Hij dient Tegenwoordig wordt de kerk gebruikt als Nu resteert alleen nog het kerkhof. In de van de oprijlaan (nu fietspad) zijn nog te met ds H. de Cock als leider en boegbeeld. niet meer als kerk – alle banken zijn ver- 45 OUDE REITDIEPDIJK theater. MALFLIET 19de eeuw werd het lijkhuisje gebouwd. Bij zien. Op de borg hebben veel geslachten Naast de Hervormde kerk ontstond nu wijderd – maar heeft verscheidene andere De oude Reitdiepdijk is een middeleeuwse latere restauratie zijn herinneringen aan Van Starkenborgh gewoond, voordat deze de Gereformeerde kerk. Mede dankzij De functies. dijk die de landerijen beschermde tegen | PIETER

de Kerstvloed aangebracht. Het lijkhuisje is in 1831 werd afgebroken. Cock’s strijd heeft later Thorbecke o.a. staat hoge waterstanden in de voormalige open FLAM open en de moeite waard. en godsdienst gescheiden. zeearm van het Reitdiep. I ONTWERP |