Arkusz Dobrzyki (172)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Sławomir Wilk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Państwowy. Instytut. Geologiczny–Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…………

Copyright by PIG PIB and MŚ, Warszawa, 2012 Spis treści I. Wstę p (Sławomir Wilk) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir Wilk)...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir Wilk)...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (Sławomir Wilk) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir Wilk)...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Sławomir Wilk)...... 12 VII. Warunki wodne (Sławomir Wilk)...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (Paweł Kwecko)...... 18 2. Osady (Izabela Bojakowska)...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (Jerzy Król) ...... 27 X. Warunki podłoŜa budowlanego (Sławomir Wilk) ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir Wilk) ...... 33 XII. Zabytki kultury (Sławomir Wilk)...... 39 XIII. Podsumowanie (Sławomir Wilk, Jerzy Król) ...... 41 XIV. Literatura ...... 42

I. Wstęp

Arkusz Dobrzyki Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGŚP) został wy- konany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geo- logicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Dobrzyki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Państwowym Insty- tucie Geologicznym w Warszawie (Kawulak i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią

3 ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz mapy opracowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w Archiwum Geologicznym Urzędu Marszałkow- skiego w Olsztynie, w starostwach powiatowych w Ostródzie i Iławie, w Nadleśnictwie Olsz- tyn, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2011 roku. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Dobrzyki wyznaczają współrzędne: 19o30’–19o45’ długości geograficznej wschodniej i 53o40’–53o50’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem admini- stracyjnym omawiany obszar obejmuje fragmenty dwóch powiatów województwa warmiń- sko-mazurskiego – iławskiego (gminy: Iława, Susz i Zalewo) i ostródzkiego (gmina Mi- łomłyn). Siedziby powiatów i gmin leŜą poza granicami arkusza. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) cały obszar arkusza Dobrzyki połoŜony jest w obrębie mezoregionu Pojezierze Iławskie (makroregion Pojezierze Iławskie, podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie, prowincja NiŜ Środkowoeuropej- ski). PołoŜenie arkusza na tle regionalizacji fizycznogeograficznej przedstawiono na fig.1. Morfologia Pojezierza Iławskiego ukształtowana została w wyniku zlodowacenia wisły, tworząc pojezierny krajobraz młodoglacjalny. Na północny wschód od Jezioraka rozciąga się wysoczyzna moreny dennej nachylona w kierunku południowo-zachodnim. Na jej powierzchni występują wzgórza moren czołowych, pomiędzy którymi znajdują się liczne zagłę- bienia, często bezodpływowe, wypełnione osadami organicznymi (torfy, namuły, wapienne osady jeziorne). Wysokość terenu osiąga od 100 do 130 m n.p.m., maksymalnie 144,4 m n.p.m. w okolicach Wieprza. Na pozostałym terenie znajdują się pola sandrowe przechodzące na południu w sandr iławski, porośnięty Lasami Iławskimi. Obie jednostki rozdziela akwen Je- zioraka, zajmujący centralną część obszaru arkusza. Charakterystycznym elementem krajobrazu są liczne rynny polodowcowe, tworzące ciągi malowniczych jezior. Największe z nich – Jeziorak jest najdłuŜszym jeziorem w Polsce (o długości 27,5 km), o powierzchni 32,3 km2, o bardzo urozmaiconej linii brzegowej, pełnej

4 zatok oraz odnóg, na którym znajduje się kilkanaście wysp. Mniejszymi jeziorami są: Płaskie, Gil Wielki, Gil Mały, Rucewo Wielkie, Jaśkowskie, Dauby, Ewingi.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Dobrzyki na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2001). 1 – granica prowincji, 2 – granice makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski, Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego: 315.12 – Pojezierze Brodnickie, 315.13 – Dolina Drwęcy, 315.15 – Garb Lubawski, 315.16 – Równina Urszulewska Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olsztyńskie

Obszar arkusza leŜy w obrębie zachodniomazurskiej dzielnicy klimatycznej (Raport... 2011). Panuje tutaj klimat przejściowy (pomiędzy wilgotnym, polarno-morskim znad Atlan- tyku, a suchym, kontynentalnym). Średnia roczna temperatura wynosi 6,5°C, a roczne opady mieszczą się w granicach 650–720 mm. Okres wegetacyjny jest krótki – trwa średnio 208 dni. PrzewaŜają wiatry z kierunków zachodnich i północno-zachodnich. Badany obszar jest słabo zaludniony, brak tu ośrodków miejskich i przemysłowych. Siedziby gmin zlokalizowane są poza granicami arkusza, a największymi skupiskami ludności są wsie Dobrzyki i Jerzwałd, liczące około 370 mieszkańców.

5 Pod względem gospodarczym jest to region rolniczo-leśno-turystyczny z niewielkim udziałem przemysłu, głównie budownictwa. W strukturze uŜytków dominują grunty rolne – gleby brunatne kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego zaliczane do wyso- kich klas bonitacyjnych (II–IVa) oraz oraz uŜytki zielone. Gospodarka rolna opiera się przede wszystkim na zakładach powstałych w miejscu Państwowych Gospodarstw Rolnych. Nasta- wiona jest ona na uprawę podstawowych zbóŜ, buraków i rzepaku oraz na hodowlę drobiu i trzody chlewnej. Około 5% powierzchni arkusza zajmują łąki na glebach pochodzenia organicznego (gleby torfowe, murszowe). Obecnie znaczna część areałów rolnych nie jest uŜyt- kowana lub zmienia funkcję na rekreacyjno-wypoczynkową. Lasy pokrywają ponad 40% powierzchni arkusza, głównie w części zachodniej i połu- dniowej. Jest to zwarty kompleks Lasów Iławskich, wchodzących w skład Parku Krajobrazo- wego Pojezierza Iławskiego. Lasy Państwowe zarządzane są przez nadleśnictwa: Susz (na zachód od Jezioraka), Iława (w części południowej terenu arkusza) oraz Miłomłyn (w części północno-wschodniej terenu arkusza). Niewielka część lasów naleŜy do prywatnych właści- cieli. Teren objęty arkuszem posiada wybitne walory krajobrazowe, przyrodnicze oraz kultu- rowe, decydujące o jego niezwykłej atrakcyjności turystycznej. Składa się na nie malowniczy krajobraz polodowcowy z duŜą ilością czystych jezior i lasów oraz zdrowy klimat. Istnieją warunki dla rozwoju róŜnorodnych form aktywnego wypoczynku i turystyki: pieszej, rowerowej, wodnej i konnej. Wyznaczono tu szlaki turystyczne i ścieŜki dydaktyczne. Nad Jeziorakiem, Gilem Wielkim i jeziorem Kocioł istnieje kilka ośrodków wypoczynkowych, hoteli, campingów i pól namiotowych, a miejscowości takie jak: Siemiany, Matyty, Jerzwałd, Makowo, Karnity, Murawki, Mozgowo, Ostrów Wielki oraz Chmielówka zyskały miano wsi letniskowych. Coraz intensywniej rozwija się agroturystyka oraz indywidualne budownictwo letniskowe. W okresie letnim ruch turystyczny wzrasta kilkakrotnie, a funkcja turystyczna tego regionu jest wówczas dominująca. Komunikacja w omawianym rejonie jest słabo rozwinięta. Prze teren arkusza nie przebiega Ŝadna droga krajowa. Sieć dróg lokalnych i leśnych o nawierzchni bitumicznej łączy ze sobą większe miejscowości. Wiele przysiółków, osad leśnych oraz dawnych folwarków posiada dojazd drogami gruntowymi.

6 III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Dobrzyki przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Dobrzyki (Rabek, Nar- wojsz, 2006, 2008). Obszar arkusza połoŜony jest na obszarze obniŜenia nadbałtyckiego (syneklizy perybał- tyckiej), które stanowi część płyty wschodnioeuropejskiej (Stupnicka, 1997). Na powierzchni odsłaniają się tylko utwory plejstoceńskie i holoceńskie. Stan rozpoznania osadów starszych jest bardzo słaby. Podstawą ustalenia stratygrafii osadów podłoŜa czwartorzędu były wyniki badań paleontologicznych i palinologicznych pró- bek utworów z otworów kartograficznych w Borecznie, Urowie, Surbajnach, Piotrkowie i na wyspie Bukowiec. Najstarszymi utworami nawierconymi na obszarze arkusza Dobrzyki są górnokredowe osady wapieni, kredy piszącej, gez, opok, margli, mułków i piasków drobnoziarnistych, stwierdzone na głębokości 279,0 m w Borecznie i 219,2 m w Urowie. Na utworach kredy górnej występują utwory paleogenu (trzeciorzędu) o miąŜszości do- chodzącej do 78 m w Borecznie. Utwory paleocenu reprezentowane są przez piaski, margle i piaski kwarcowe z glaukonitem. PowyŜej występują utwory eocenu – piaski kwarcowe i glaukonitowe z wkładkami piaskowców w Borecznie oraz iłowce z przewarstwieniami pia- sków glaukonitowych i piaski w Urowie. Serię oligoceńską stanowią piaski, mułki i iły z wkładkami węgla brunatnego, które nawiercono wyłącznie w okolicy Piotrkowa. Osady kredy i paleogenu przykryte są przez utwory czwartorzędowe o miąŜszości od 130 m w części południowo-zachodniej do 240 m w części północno-wschodniej (fig. 2). Na pokrywę czwartorzędową składają się osady plejstoceńskie i holoceńskie. Utwory plejstocenu reprezentowane są przez osady związane ze zlodowaceniami najstarszymi, południowopolskimi, środkowopolskimi i północnopolskimi oraz rozdzielającymi je utworami interglacjałów augustowskiego, mazowieckiego i eemskiego. Na omawianym obszarze najstarszymi osadami czwartorzędowymi (zlodowacenia naj- starsze) są gliny zwałowe rozdzielone piaskami zastoiskowymi. MiąŜszości kompleksu wynosi około 40 m. Osady interglacjału augustowskiego, stwierdzone wyłącznie w Zatykach, reprezentowane są przez piaski rzeczne o miąŜszości 20 m. Z okresu zlodowaceń południowopolskich pochodzą mułki i piaski zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia nidy. MiąŜszość całego kompleksu kształtuje się od kilkunastu do ponad 70 m. Mułki zastoiskowe i gliny zwałowe zloka-

7 lizowano na całym obszarze arkusza. Piaski zastoiskowe występują wyłącznie w rejonie Za- tyk, a piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe w centralnej i północno-wschodniej części terenu. Osady interglacjału mazowieckiego (wielkiego) reprezentowane są przez kompleks pia- sków i mułków jeziornych i piasków rzecznych. Występują one w centralnej i południowo- wschodniej części arkusza, miąŜszość osadów waha się od kilku do około 20 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Dobrzyki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). Czwartorzęd Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski.

8 Osady z okresu zlodowaceń środkowopolskich (odry i warty) występują na całym badanym obszarze. Osady zlodowacenia odry, stwierdzone we wszystkich otworach, tworzą gliny zwałowe o miąŜszości od 4–34 m. Utwory zlodowacenia warty to mułki zastoiskowe, piaski wodnolodowcowe i gliny zwałowe zalegające na całym obszarze arkusza. MiąŜszość kompleksu dochodzi do 50 m. Osady interglacjału eemskiego, występujące w centralnej i południowo-wschodniej czę- ści terenu badań, reprezentowane są przez piaski i mułki rzeczne o miąŜszości od 19,0 do 22,7 m. W czasie zlodowaceń północnopolskich (wisły) powstawał zróŜnicowany kompleks o miąŜszości od 38–100 m. Utwory stadiałów dolnego, środkowego i górnego, pokrywają całą powierzchnię arkusza Dobrzyki, tworząc trzy poziomy glin zwałowych, przedzielone miąŜszami seriami piasków i Ŝwirów rzecznych, piasków i mułków jeziornych, piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz piasków i Ŝwirów lodowcowych. Na północ od Gubławki oraz na południowy zachód od Janik Wielkich występuje kilka wzgórz moren czołowych, zbudowanych z piasków i Ŝwirów lub z glin zwałowych. Wyso- kość wzgórz dochodzi do 30 m. NajwyŜsze wzgórze, połoŜone w okolicach Karpowa, osiąga 144,4 m n.p.m. W centralnej części arkusza na południe od miejscowości Matydy znajdują się ozy, two- rzące krótki ciąg piaszczystych wzgórz. NajdłuŜsze wzgórze ma 1,5 km długości, jego wyso- kość dochodzi do 20 m. Na całym badanym terenie zlokalizowano kemy oraz tarasy kemowe, zbudowane z piasków drobnoziarnistych i mułków. Zazwyczaj są to kilkunastometrowe wzgórza o śred- nicy dochodzącej do kilkuset metrów. Z przełomem plejstocenu i holocenu związane są piaski i gliny deluwialne zajmujące niewielkie powierzchnie w północno-zachodniej i centralnej części badanego arkusza. Delu- wia występują na stokach i u podnóŜy wzniesień, tworząc osady o miąŜszości dochodzącej do kilku metrów. W dolinach rzecznych, niszach jeziornych i bezodpływowych obniŜeniach morfolo- gicznych występują utwory holocenu reprezentowane przez: piaski i mułki jeziorne, piaski humusowe, namuły zagłębień bezodpływowych, gytie oraz torfy. O ile piaski humusowe, namuły i gytie tworzą niewielkich rozmiarów wydzielenia, to mułki i piaski jeziorne oraz torfy występują na obszarach o powierzchni od kilku do kilkuset hektarów.

9 IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Dobrzyki udokumentowano trzy złoŜa kopalin pospolitych – kruszywa piaskowego: „Dobrzyki” i „Dobrzyki II” oraz kredy jeziornej „Karnity” (Szuflicki i in. red., 2011). Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację złóŜ z uwagi na ich ochronę i ochronę środowiska przedstawia tabela 1. ZłoŜa piasku „Dobrzyki” i „Dobrzyki II”, połoŜone w północnej części arkusza w po- bliŜu miejscowości Rąbity, udokumentowane są w kat. C1. Serię złoŜową tworzą plejstoceń- skie piaski wodnolodowcowe, które mogą znaleźć zastosowanie w budownictwie. ZłoŜe „Dobrzyki” (Helwak, 2010a) udokumentowano na powierzchni 5,80 ha. Nadkład stanowi gleba i piaski gliniaste. ZłoŜe jest częściowo zawodnione, zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 1,5–5,0 m p.p.t. ZłoŜe „Dobrzyki II” (Helwak, 2010b) udokumentowano na powierzchni 2,87 ha. Nad- kład złoŜa tworzy gleba. ZłoŜe jest częściowo zawodnione, zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 2,0–4,5 m p.p.t. ZłoŜa naleŜą do występujących powszechnie i łatwo dostępnych. Ze względu na poło- Ŝenie w obrębie GZWP 210 (Zbiornik międzymorenowy Iławski), objętego strefą ochronną, złoŜa uznano za konfliktowe. Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i parametry jakościowe piasków zawiera tabela 2. ZłoŜe kredy jeziornej „Karnity” (Bandurska-Kryłowicz, 1974), udokumentowane w kat.

C2 na powierzchni 12,72 ha, zlokalizowane jest między Kanałem Iławskim, Jeziorem Karnic- kim i Jeziorem Kocioł, na obszarze dawnego jeziorzyska, stanowiącego obecnie płaskie obni- Ŝenie porośnięte łąkami i częściowo zadrzewione. MiąŜszość złoŜa wynosi 1,70–5,05 m

(średnio 3,73 m). Kopalina charakteryzuje się zawartością CaCO3+MgCO3 w ilości od 71,63 do 87,92% (średnio 80,07%) oraz wilgotnością naturalną od 62,0 do 78,8% (średnio 71,54%). Nadkład złoŜa na całej powierzchni stanowią torfy o miąŜszości 1,30–2,55 m (średnio 1,88 m) udokumentowane jako kopalina towarzysząca. Popielność torfów wynosi średnio 7,6%, średni stopień rozkładu 35,0%. Jest to torf turzycowy niski o zasobach 232 tys. m3. ZłoŜe jest zawodnione, ewentualna eksploatacja będzie prowadzona spod wody. Kreda jeziorna kwalifikuje się jako nawóz wapniowy dla rolnictwa, torf moŜe znaleźć zastosowanie jako surowiec do celów rolniczych. ZłoŜe naleŜy do występujących powszechnie. Ze względu na połoŜenie w obrębie strefy ochronnej zbiornika GZWP 210 (Zbiornik międzymorenowy Iławski) oraz na chronionych glebach pochodzenia organicznego złoŜe uznano za konfliktowe.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Numer Wiek kom- Stan zagospo- Wydobycie Zastosowa- giczne bilan- Kategoria Klasyfikacja Przyczyny złoŜa Nazwa złoŜa Rodzaj pleksu litolo- darowania [tys. t] nie sowe rozpoznania złóŜ konfliktowości na ma- (pow. ha) kopaliny giczno- złoŜa kopaliny [tys. t] złoŜa pie surowcowego wg stanu na 31.12.2004 rok (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Karnity kj Q 601 C2 N - Sr 4 B W, GL

2 Dobrzyki II p Q 444 C1 N - Skb 4 B W

3 Dobrzyki p Q 730 C1 G - Skb 4 B W

Rubryka 3 – p – piaski, kj – kreda jeziorna; Rubryka 4 – Q – czwartorzęd; Rubryka 6: – C1 ,C2 – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane; Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Skb – kruszywa budowlane; Rubryka 10 – 4 – złoŜa powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; 11 Rubryka 11 – złoŜa: B – konfliktowe; Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i parametry jakościowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Numer Po- CięŜar nasypo- Grubość MiąŜszość Punkt Zawartość złoŜa Nazwa złoŜa wierzchnia wy w stanie nadkładu złoŜa piaskowy pyłów na złoŜa utrzęsionym (m) (m) (%) (%) mapie (ha) (T/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 0,2–0,3 5,8–14,2 73,4–98,0 3,0–6,6 1,68–1,84 2 Dobrzyki II 2,87 śr. 0,2 śr. 9,0 śr. 86,7 śr. 4,0 śr. 1,76 0,2–1,3 4,0–9,8 82,4–97,1 3,2–8,4 1,62–1,79 3 Dobrzyki 5,80 śr. 0,6 śr. 7,3 śr. 88,3 śr. 4,4 śr. 1,74

Rubryka 6: punkt piaskowy oznacza zawartość ziarn o średnicy do 2 mm.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Dobrzyki eksploatacja kopalin ma znikome znaczenie gospodar- cze. Wydobycie kruszywa piaszczystego prowadzone jest ze złoŜa piasku „Dobrzyki” oraz z kilku „dzikich” wyrobisk. Eksploatację złoŜa piasku „Dobrzyki” rozpoczęto w trzecim kwartale 2011 roku na podstawie koncesji wydanej przez marszałka województwa warmińsko-mazurskiego dla Iwo- ny Fiedorowicz. Koncesja waŜna jest do lipca 2015 roku. Ustanowiony dla złoŜa obszar gór- niczy ma powierzchnię 5,80 ha, a teren górniczy 6,73 ha. Kopalina eksploatowana jest w wyrobisku wgłębnym przy pomocy koparki. Na omawianym arkuszu nie prowadzi się przeróbki wydobywanej kopaliny. ZłoŜa „Karnity” i „Dobrzyki II” nie są zagospodarowane. Na badanym obszarze, podczas zwiadu terenowego, zlokalizowano kilka punktów nie- koncesjonowanej eksploatacji piasku i piasku ze Ŝwirem. Największe wyrobisko znajduje się na zachód od Wielowsi, duŜe wyrobiska zlokalizowane są równieŜ w rejonie Jerzwałdu i Wieprza. MiąŜszości serii uŜytecznej osiągają 4,5 m. Eksploatacja prowadzona jest na skalę przemysłową, załadunek kopaliny odbywa się przy pomocy koparek, a kopalina wywoŜona jest cięŜarówkami. Dla czterech największych punktów „dzikiej” eksploatacji kopalin sporzą- dzono karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Podstawą do określenia perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Dobrzyki były Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Rabek, Narwojsz, 2006, 2008) oraz wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych. Dane uzupełniono informacjami od uŜytkowni- ków złóŜ i obserwacjami własnymi w terenie.

12 Obszar arkusza Dobrzyki moŜe być perspektywiczny dla występowania złóŜ niekon- wencjonalnych gazu ziemnego. Potencjalna gazonośność osadów jest ściśle związana z za- wartością substancji organicznych, która powinna wynosić przynajmniej 1,0–2,0% Ro (Ro – refleksyjność witrynitu). Najbogatsze w substancje organiczną są łupki dolnego syluru (lan- dower), których spąg w omawianym rejonie występuje na głębokości 2500–3000 m. Dojrza- łość termiczna łupków spełnia wymagane kryteria i wynosi 0,9–1,4% Ro (Poprawa, 2010). Koncesję na poszukiwanie i rozpoznanie złóŜ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskały firmy „Joyce Invests” oraz „Eni Polska” sp. z o.o. (Zalew- ska, 2010; Poprawa, 2010). Na obszarze arkusza przeprowadzono szereg prac geologiczno-poszukiwawczych mają- cych na celu udokumentowanie nowych złóŜ kruszywa Ŝwirowego lub piaskowo-Ŝwirowego, torfu, kredy jeziornej i gytii wapiennej, co pozwoliło na wyznaczenie obszarów perspektywicznych (piaski i Ŝwiry, kreda jeziorna, torf). Wyniki prac poszukiwawczych, które nie przyniosły oczekiwanych rezultatów zaznaczono na mapie jako obszary negatywne. Prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym prowadzono na obszarze występowania duŜego sandru, rozciągającego się pomiędzy Zalewem, a Borecznem (Makowiecki, 1991). Na podstawie analizy materiałów archiwalnych i mapy geologicznej, zwiadem terenowym objęto 5 obszarów. Dla największego obszaru wykonano 9 sond, które pod 0,3 m nadkładem gleby wykazały występowanie piasków o miąŜszości od 1,9–9,7 m. Wyniki uznano za negatywne dla występowania Ŝwirów, a obszar na południe od Rąbit zaliczono do perspektywicznych dla piasków. Z bliŜszego rozpoznania czterech mniejszych obszarów między Borecznem a Wie- lowsią zrezygnowano z powodu: zalesienia, duŜego zabagnienia oraz występowania gliny zwałowej, a wyniki uznano za negatywne dla Ŝwirów. Na podstawie obserwacji w terenie oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski za obszar perspektywiczny piasków uznano równieŜ obszar na zachód od Wielowsi, gdzie istnieje kilka „dzikich” wyrobisk piasku. MiąŜszość dochodzi do 5 m, a nadkład stanowi 0,2 m warstwa gleby. Na podstawie analizy opracowań archiwalnych (Kwaśniewska, 1983) wytypowano kilka obszarów perspektywicznych dla udokumentowania złóŜ kredy jeziornej i gytii. Średnia miąŜszość osadów węglanowych dla wyznaczonych obszarów nie przekracza 3,0 m, a zawar- tość CaO – 46,4%. Większe obszary ich występowania znajdują się na południowy zachód od jeziora Ewingi, na zachód i północ od Jaśkowa, pomiędzy wsiami Wieprz i Pomielin, między jeziorami Kocioł i Gil Wielki oraz w pobliŜu Mózgowa.

13 W rejonie miejscowości Wiewiórka prowadzono poszukiwania piasków do budowy na- sypów. Badania wykazały nieprzydatność piasków do budowy warstwy odsączającej ze względu na nadmierne zapylenie i małą wodoprzepuszczalność. Piaski nadają się do budowy dolnych i środkowych warstw nasypów, ale uwzględniając ich małą miąŜszość i zasoby oraz płytko występujące wody gruntowe, ich dokumentowanie i eksploatację uznano za ekono- micznie nieopłacalne. Wyniki prac uznano za negatywne (Długaszek, 1983). Negatywnymi wynikami zakończyły się prace poszukiwawcze złóŜ kredy jeziornej, prowadzone na wschód od Wielowsi (Marciniak, 1975). Na badanym obszarze stwierdzono występowanie torfu o parametrach pozabilansowych. MiąŜszość osadów kredy jeziornej nie przekracza 1 m. Na wschód od Piotrkowa, pod nadkładem torfu, występują pokłady gytii detrytusowej i glonowej o miąŜszości dochodzącej do 0,8 m. Obszar uznano za negatywny dla kredy jeziornej (Rzepecki, Profic, 1984). Na terenie obejmującym arkusz Dobrzyki znajduje się kilkadziesiąt obszarów występo- wania torfów (OstrzyŜek, Dembek, 1996). NaleŜy podkreślić, Ŝe powierzchnia zdecydowanej większości z nich nie przekracza 10 ha. Na mapie przedstawiono obszary, których dostępność nie jest ograniczona wymaganiami ochrony przyrody powierzchni przekraczającej 10 ha. Są to torfy niskie, o miąŜszości od 2,0 do 8,0 m, zapopieleniu od 7,2 do 21,3% i rozkładzie substancji organicznej około 40%. Aktualnie nie prowadzi się eksploatacji torfu i nie mają one znaczenia gospodarczego. Brak szczegółowych badań jakości kopaliny nie upowaŜniają autora do wyznaczenia prognoz piasków i torfów w obrębie obszarów perspektywicznych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Większa część obszaru objętego arkuszem Dobrzyki połoŜona jest w zlewniach II rzędu rzeki Drwęcy, tylko południowo-zachodnia część obejmuje zlewnie Osy i Liwy. Na badanym obszarze brak jest duŜych cieków powierzchniowych. Do jeziora Dauby, z kierunku wschodniego, dochodzi Kanał Iławski, będący odnogą kanału Elbląsko-Ostródzkiego i łączący Mi- łomłyn z Iławą poprzez jezioro Jeziorak. Ponad 15% powierzchni omawianego terenu zajmują jeziora polodowcowe. Najwięk- szym z nich jest centralnie połoŜony Jeziorak o powierzchni około 3460 ha – szóste pod względem powierzchni i najdłuŜsze jezioro w Polsce (27,5 km), o maksymalnej głębokości do

14 12 m. Pozostałymi większymi jeziorami są: Płaskie (630 ha), Gil Wielki (540 ha), Ewingi (około 430 ha) i Rucewo Wielkie (około 220 ha). Najgłębsze jezioro – Gil Wielki – osiąga 20 m. Jeziora Jeziorak i Ewingi połączone są niewielkim Kanałem Dobrzyckim. Niektóre pozostałe jeziora równieŜ posiadają połączenia przez drobne cieki. Prowadzony przez WIOŚ w Olsztynie monitoring jakości wód powierzchniowych, obejmuje kilka jezior, które badane są w roŜnych okresach. Wyniki z ostatnich 6 lat zamieszczono w tabeli 3 (Raport..., 2009, 2011). Tabela 3

Charakterystyka jezior objętych monitoringiem w latach 2006–2010 Kategoria Nazwa Powierzchnia Głębokość Rok Klasa Stan ekolo- Lp. podatności na jeziora (ha) max. (m) badań czystości giczny degradację 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Dauby 62,5 3,7 2006 III III 2 Ewingi 490,4 3,0 2006 NON III bardzo dobry/ 3 Gardzień 85,5 2,1 2010 I klasa 4 Jeziorak 3 219,4 12,0 2006 III II

Rubryka 6: NON – pozaklasowe; Rubryka 8: II – podatne, III – bardzo podatne.

Najbardziej zanieczyszczone (pozaklasowe) okazały się wody jeziora Ewingi. Główną przyczyną takiej jakości wód były ścieki spuszczane przez działającą do 2000 roku garbarnię. Zawierały one wysokie stęŜenia fosforu całkowitego i azotu amonowego. Wody Jezioraka mają III klasę czystości utrzymującą się od wielu lat, czego przyczyną są zanieczyszczenia bakteriologiczne, pochodzące z obiektów wypoczynkowych wokół akwenu.

2. Wody podziemne Według regionalnego podziału zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkusza Do- brzyki połoŜony jest w całości w rejonie iławsko-warmińskim (IIIA) regionu mazurskiego (III) (Paczyński red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski na tle jednolitych części wód podziemnych badany obszar połoŜony jest w całości w subregionie pojeziernym (SP) regionu dolnej Wisły (RDW, Prowincja Wisły) (Paczyński, Sadurski red., 2007). Występowanie poziomów wodonośnych związane jest z utworami czwartorzędu, trze- ciorzędu (paleogen) i kredy. W obrębie utworów czwartorzędowych wydzielono dwa plejsto- ceńskie, międzymorenowe poziomy wód podziemnych (górny i dolny) (Lidzbarski, 2002).

15 Górne czwartorzędowe piętro wodonośne występuje prawie na całym obszarze arkusza Dobrzyki. Tworzą je piaskowe i piaskowo-Ŝwirowe wodnolodowcowe utwory zlodowacenia wisły. Strop warstwy wodonośnej występuje zazwyczaj na głębokości od 15 do 30 m, a w otoczeniu jezior od kilku metrów. Zwierciadło wody ma charakter napięty. Maksymalna miąŜszość strefy zawodnionej miejscami przekracza 30 m. Ze względu na zasięg występowa- nia oraz parametry hydrogeologiczne, piętro stanowi główny poziom uŜytkowy omawianego obszaru i jest głównie eksploatowany ujęciami wiejskimi i ośrodków wczasowych. Zasilanie poziomu odbywa się przez infiltrację wód opadowych. We wschodniej i południowej części arkusza wydajność potencjalna otworów studziennych, ujmujących opisywany poziom, waha się w granicach 50–80 m3/h, a przewodność warstwy wodonośnej przekracza 200 m2/d. Na pozostałym obszarze wydajność waha się w granicach 10–50 m3/h, a przewodność 50– 100 m2/d. Na przewaŜającym obszarze badanego terenu wody podziemne górnego poziomu czwartorzędowego (klasa IIb) wymagają uzdatniania ze względu na wysoką zawartość związ- ków Ŝelaza i manganu (Lidzbarski, 2002). Dolny czwartorzędowy poziom wodonośny tworzą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich (stadiału warty) i interglacjału eemskiego. Występuje on na większości opisywanego obszaru, na głębokości 60–100 m, jego miąŜszość wynosi 20– 60 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty. Zasilanie poziomu odbywa się pośrednio przez pierwszy poziom wodonośny. Piętro stanowi podstawowy poziom uŜytkowy w południowo- wschodniej części obszaru. Wydajności potencjalne ujęć wynoszą około 60–124 m3/h. W utworach piaszczystych paleocenu i eocenu, stwierdzonych w rejonie Boreczna, wydzielono kolejne piętro wodonośne. Poziom występuje na głębokości 200 m, jego miąŜszość przekracza 50 m. Przewodność hydrauliczna wynosi 401 m2/d, a wydajność potencjalna 124 m3/h. Najstarszy zbadany w tym rejonie poziom wodonośny występuje na głębokości 279 m w Borecznie, w utworach kredy piszącej i marglach kredy górnej. Ze względu na niską wy- dajność – poniŜej 12 m3/h, wody te nie są uŜytkowane na terenie omawianego arkusza. Poziomy wodonośne są izolowane od powierzchni glinami zwałowymi. Ich podatność na zanieczyszczenie jest w związku z tym niska lub średnia. Największa jest w otoczeniu jezior, gdzie poziom najwyŜszy moŜe być pozbawiony dostatecznej izolacji. Wartość zasobów dyspozycyjnych obszaru w granicach arkusza Dobrzyki szacuje się na 946 m3/h, a wielkość zasobów eksploatacyjnych utworów czwartorzędowych – na 940 m3/h (Lidzbarski, 2002).

16 Obszar arkusza Dobrzyki znajduje się w obrębie głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – o nazwie Zbiornik międzymorenowy Iławski (fig 3).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Dobrzyki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagają- cych szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990). 1 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: 204 – Zbiornik śuławy Elbląskie, 207 – Zbiornik międzymo- renowy Morąg, 209 – Zbiornik międzymorenowy Karsin, czwartorzęd (Q); 210 – Zbiornik międzymorenowy Iław- ski, czwartorzęd (Q); 211 – Zbiornik Samborowski, czwartorzęd (Q).

W 1996 r. dla GZWP 209, 210 i 211 opracowana została wspólna dokumentacja hydrogeologiczna, w której wyznaczono granice zbiorników oraz strefy ochronne (Lidzbarski i in., 1996). Na podstawie dokumentacji, decyzją KDH, zbiornik GZWP 209 został połączony ze zbiornikiem GZWP 210. Po połączeniu granice Zbiornika Iławskiego wyznaczone w dokumentacji hydrogeologicznej mają inny przebieg niŜ przedstawia fig. 3 (Kleczkowski, 1990). Strefa ochronna zbiornika obejmuje rejon miejscowości Makowo, Piotrkowo, obszar obejmu- jący jeziora we wschodniej części arkusza oraz północną część zbiornika. Strefę ochrony o zaostrzonym rygorze wyznaczono wokół jezior Młynek, Jaśkowskie, Piekło, Karnickie,

17 Dauby, Kocioł, Gil Wielki i Gil Mały oraz w rejonie Rąbit. Jedynym obiektem uciąŜliwym dla wód podziemnych jest oczyszczalnia ścieków w Karnitach. Do największych ujęć wód podziemnych, przekraczających wydajność 50 m3/h, naleŜą ujęcia w Dobrzykach, Borecznie, Karnitach, Piotrkowie, Siemianach, Praszkach i Między- chodzie. Największą wydajność osiąga ujęcie w Borecznie (82,0 m3/h).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 172 – Dobrzyki, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

18 trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 172 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Dobrzyki bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 172 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Dobrzyki

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–64 16 27 Cr Chrom 50 150 500 2–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–74 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–11 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–16 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,05–0,07 0,07 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 172 – Dobrzyki 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 172 – Dobrzyki do poszczególnych grup uŜytkowa- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, nia (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

19 Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie,

20 WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., 1999; Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmej- kalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcze- śniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas po- wodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Soko- łowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

21 Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal- gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi-

22 fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osad jezior Gardzienia, Je- zioraka, Jezioraka Małego, Płaskiego, Czerwicy, Dauby, Piotrkowskiego, Gila Wielkiego, jarlowskiego, Kocioł, Rucewa Wielkiego i Witoszewskiego. Osady jezior Czerwica, Dauby, Gil Wielki, Jaśkowskiego, Jezioraka Małego, Kocioł i Witoszewskiego charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego. Osady pozostałych jezior cechuje podwyŜszona zawartość, przede wszystkim ołowiu (Gardzień, Jeziorak, Piotrkowskie, Rucewo Wielkie, Witoszewskie) i cynku (Je- ziorak, Rucewo Wielkie). W jeziorze Wydmińskim stwierdzono stosunkowo wysoką zawar- tość cynku, miedzi i ołowiu, a w osadach jeziora Łęku chromu, miedzi, niklu i ołowiu. W osadach jeziora Łękuk odnotowano zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych porównywalne do przeciętnie spotykanych w osadach jezior, zaś w osadach Jezior- ku znacznie wyŜsze. JednakŜe stwierdzone zawartości pierwiastków śladowych i WWA w osadach jezior są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tab. 6).

23 Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego. Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg) Gardzień Jeziorak Płaskie Czerwica Dauby Piotrkowskie Parametr 2010 .r. 2010 r. 2011 r. 1998 r. 2007 r. 1991 r. Arsen (As) 6 10 7 5 5 3 Chrom (Cr) 11 17 12 10 14 6 Cynk (Zn) 74 153 76 95 83 93 Kadm (Cd) 1,3 2 0,8 1 0,6 1,2 Miedź (Cu) 8 21 13 9 18 9 Nikiel (Ni) 6 16 12 6 14 4 Ołów (Pb) 56 75 46 37 31 51 Rtęć (Hg) 0,139 0,195 0,099 0,11 0,189 0,01 * WWA 11 WWA 1,084 3,825 n.o. n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 0,944 3,455 n.o. n.o. n.o. n.o. PCB*** 0,00115 0,0055 n.o. n.o. n.o. n.o. Rucewo Gil Wielki Jaśkowskie Jeziorak Mały Kocioł Witoszewskie Parametr Wielkie 1991 r. 2002 r. 2007 r. 2002 r. 2002 r. 2002 r. Arsen (As) 4 3 <5 7 6 3 Chrom (Cr) 8 14 10 11 14 9 Cynk (Zn) 52 82 73 75 118 95 Kadm (Cd) 0,5 1,4 1 1,3 1,3 1,1 Miedź (Cu) 6 14 11 10 18 9 Nikiel (Ni) 3 13 8 8 15 5 Ołów (Pb) 20 33 35 33 53 53 Rtęć (Hg) 0,01 0,095 0,134 0,086 0,148 0,089

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜ- szonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty.

24 Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 15 do około 32 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 21 nGy/h i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 19 do około 40 nGy/h i prze- ciętnie wynoszą około 20 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma są generalnie niŜ- sze niŜ w profilu wschodnim i bardziej wyrównane (dominują wartości z zakresu: 15– 25 nGy/h), gdyŜ wzdłuŜ profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów – piaszczysto- Ŝwirowe osady wodnolodowcowe, cechujące się zazwyczaj niskimi wartościami promieniowania gamma. W profilu wschodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego cha- rakteryzują się nieco wyŜszymi dawkami promieniowania gamma (zazwyczaj 30–40 nGy/h) od piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych i rzecznych (20–25 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 2,5 do 8,7 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,1 do 4,7 kBq/m2.

172 W PROFIL ZACHODNI 172 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5966756 5967754 5954782 5965713 m m 5953680 5963724 5952009 5961601 5951087 5954644

0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 26

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5966756 5967754 5954782 5965713 m m 5953680 5963724 5952009 5961601 5951087 5954644

0 2 4 6 8 10 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Dobrzyki (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością póź- niejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7;

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność bariery geologicznej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Dobrzyki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2002). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Dobrzyki około 95% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenia bezwzględne obej- mują: − tereny połoŜone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280005 „Lasy Iławskie”, a takŜe specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH 280053 „Ostoja Iławska; − rozległe kompleksy leśne, połoŜone głównie w zachodniej i południowej części arkusza; − otoczenie jezior, w odległości 250 m od linii brzegowej: Jeziorak, Płaskie, Gil Wielki, Ewingi, Rucewo Wielkie, Jaśkowskie, Karnickie, Rucewo Małe, Widłągi, Gardzień, Ko- cioł, Witoszewskie, Dauby, Gil Mały, Piekło, Iłgi, Piotrkowskie, Czerwica i kilka mniejszych;

− obszary pokryte utworami holoceńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym to- warzyszą: gytie, namuły torfiaste, piaski humusowe oraz mułki i piaski jeziorne. Osady te występują głównie w strefach brzegowych rynien jeziornych, w dnach niewielkich cieków oraz zagłębieniach wytopiskowych na wysoczyznowej części obszaru arkusza; − obszary występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego (w formie niewielkich rozproszonych płatów), głównie w północno-wschodniej i południowo- zachodniej części arkusza; − nisko połoŜone obszary, obejmujące rynny pojezierne, doliny cieków i zagłębienia o róŜ- nej genezie, w których zwierciadło wód gruntowych połoŜone jest na głębokości mniejszej niŜ 5 m; − tereny objęte ochroną prawną w granicach rezerwatów przyrody: „Jasne”, „Czerwica” i „Iłga”; − obszar objęty strefą ochronną udokumentowanego, czwartorzędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 210 – Zbiornik międzymorenowy Iława (Liberadzki i in., 1996); − obszary predysponowane do powstawania osuwisk i ruchów masowych (Grabowski red., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują jedynie około 15% obszaru arkusza i zlokalizowane są w wyniesionych partiach wysoczyzn pojezier- nych. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, których zasięg powierzchniowy określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Rabek, Narwojsz, 2006, 2008). Na powierzchni terenu odsłaniają się one przede wszystkim na wyniesionych obszarach pojeziernej wysoczyzny morenowej, połoŜonych w rejonie miejscowo- ści: Witoszewo, Dobrzyki, Śliwa, Boreczno i Karpowo. Występują równieŜ na styku z arkuszem Iława, w południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Gliny zwałowe wykazują miąŜszość (rozpoznaną na podstawie otworów badawczych i hydrogeologicznych) od 8–10 m w okolicach Gubławek i Huty Wielkiej do 20–25 m koło Boreczna. W okolicach Dobrzyków, Karpowa i Huty Wielkiej w spągu tych glin występuje niŜszy poziom glin stadiału górnego, oddzielony jednak warstwą (lub soczewą) osadów przepuszczalnych. Z obrazu budowy geo-

logicznej tych okolic przedstawionego na przekroju hydrogeologicznym (Lidzbarski, 2002) wynika, Ŝe dwudzielny kompleks glin zwałowych stadiału górnego stanowi słabo przepusz- czalną barierę izolacyjną, której miąŜszość moŜe dochodzić do 15 metrów. W południowo- wschodniej części obszaru arkusza spodziewać się moŜna kolejnej warstwy mocniej skonsoli- dowanych starszych glin zwałowych, stanowiących w tym rejonie istotne wzmocnienie naturalnej bariery geologicznej (NBG). Łączna miąŜszość utworów słabo przepuszczalnych miejscami przekracza tam 70 metrów. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych i morenowych o miąŜszości przekraczającej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach będzie moŜliwa, jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe główne uŜytkowe piętro wodonośne (GPU), związane z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi zlodowacenia wisły, interglacjału eemskiego i zlodowacenia warty (Lidzbar- ski, 2002). Na obszarze występowania wyznaczonych rejonów POLS, strop warstwy wodo- nośnej połoŜony jest na ogół na głębokości 15–50 metrów. Jedynie w części południowo- wschodniej moŜe on występować głębiej (poniŜej 70 m p.p.t.). Izolowany jest od wpływów powierzchniowych ciągłym poziomem glin zwałowych zlodowacenia wisły, których miąŜ- szość w południowej części analizowanego obszaru dochodzić moŜe do 70 metrów, a średnio wynosi około 10–20 metrów. Stopień zagroŜenia GPU w granicach wyznaczonych rejonów POLS określono jako niski. Wskazane obszary w większości posiadają ograniczenia warunkowe, związane z poło- Ŝeniem w granicach strefy ochronnej Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego i Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. W przypadku konieczności realizacji na omawianym terenie inwestycji wykazującej niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, naleŜy przeprowadzić szczegółowe

badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istnieją- cej naturalnej bariery geologicznej. MoŜe się to wiązać równieŜ z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności naleŜałoby rozpatrywać rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów obojętnych mają największe miąŜ- szości, a lokalizacja inwestycji wykluczy moŜliwość skaŜenia wód powierzchniowych i podziemnych (rejon Międzychodu, Śliwy, Boreczna, Wiewiórki, gdzie naturalna bariera geologiczna osiąga miąŜszość od 10 do 70 metrów. Z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo obszarów o duŜych walorach przyrodniczych, lo- kalizowanie na omawianym terenie obiektów uciąŜliwych dla środowiska nie jest wskazane.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni występują grunty spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpośredniego lokalizowania składowisk jedynie odpadów obojętnych. Nie stwierdzono obecności osadów o właściwościach umoŜli- wiających bezpośrednie składowanie odpadów komunalnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów obojętnych wskazać na- leŜy w miejscach przypowierzchniowego występowania glin zwałowych zlodowacenia wisły, gdzie naturalna bariera geologiczna jest dobrze wykształcona, a wyznaczone rejony nie po- siadają ograniczeń warunkowych z uwagi na walory przyrodnicze. Występują one w okolicy Międzychodu, na wschód od Śliwy, na północ od Boreczna oraz w rejonie Wiewiórki (połu- dniowo-wschodni skraj arkusza. Naturalna bariera geologiczna w tych miejscach moŜe osią- gać miąŜszość około 10–25 m, a na południowym wschodzie arkusza nawet 70 metrów. W rejonach tych wyznaczony jest niski stopień zagroŜenia głównego poziomu uŜytkowego wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk brak jest wyrobisk związanych z eksploatacją kopalin, które mogłyby spełniać rolę niszy umoŜliwiają- cej składowanie odpadów.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Dobrzyki opracowane zostały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 (Rabek, Narwojsz, 2006, 2008) oraz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2002). Uwzględniono lito- logię osadów powierzchniowych, ukształtowanie powierzchni terenu, warunki hydrogeolo-

giczne oraz wymagania ochrony zasobów przyrodniczych. Warunków geologiczno-inŜy- nierskich nie wyznaczono dla terenów, na których z racji prawnej ochrony ich funkcji przy- rodniczej nie przewiduje się zagospodarowania budowlanego. Na omawianym obszarze, do- tyczy to Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, rezerwatu „Iłga” oraz obszarów wy- stępowania gleb chronionych klas I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, komplek- sów leśnych oraz udokumentowanych złóŜ. Ze względu na wyłączenie powyŜszych obszarów tylko około 10% powierzchni arkusza Dobrzyki objęto waloryzacją. Zgodnie z przyjętymi kryteriami (Instrukcja..., 2005) na mapie wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudnia- jących budownictwo. Grunty występujące na obszarze arkusza Dobrzyki są zróŜnicowane litologicznie i w konsekwencji charakteryzują się róŜnymi parametrami fizyczno-mechanicznymi. Jako kryterium podziału przyjęto rodzaj gruntu, jego genezę i wiek oraz właściwości fizyczno- mechaniczne. Za wstępną cechę diagnostyczną przyjmuje się parametry stanu: dla gruntów niespoistych – stopień zagęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopień plastyczności. Na omawianym terenie grunty spoiste występują w stanie od półzwartego do miękkopla- stycznego, a grunty niespoiste w stanie od luźnego do zagęszczonego. Na mapie wyróŜniono: – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, na których występują grunty spoiste znajdujące się w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste średniozagęszczone i zagęszczone, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości większej niŜ 2 m, – obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, gdzie występują grunty słabonośne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste luźne), rejony, w obrębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m oraz tereny podmokłe i zabagnione. Obszary o korzystnych warunkach związane są z gruntami spoistymi, którymi są głów- nie utwory zlodowacenia Wisły – nieskonsolidowane i mało skonsolidowane gliny zwałowe oraz nieskonsolidowane piaski i Ŝwiry sandrów. Tereny takie znajdują się w północnej części arkusza w rejonie miejscowości Międzychód, Trąbity i Dobrzyki, w centralnej części w rejonie Urowa i Wieprza, w południowej części w Makowie i Wiewiórkach oraz w połu- dniowo-zachodniej części w Piotrkowie. Niekorzystne warunki geologiczno-inŜynierskie, w róŜnym stopniu utrudniające budownictwo, związane są z obszarami występowania gruntów słabonośnych, którymi są torfy

i namuły, a takŜe piaski, mułki i iły rzeczno-rozlewiskowe i jeziorne występujące w rozle- głych torfowiskach oraz obniŜeniach bezodpływowych. Obszary takie są często podmokłe i zabagnione, a wiosną równieŜ zalewane. Warunki takie występują na obniŜeniach wokół jezior Ewingi, Jeziorak, Dauby, Karnickie i Gil Wielki oraz w rejonie Piotrkowa i Makowa. Na obszarze arkusza w rejonie jezior Dauby, Piekło, Młynek i Jaśkowskie oraz wzdłuŜ wschodniego brzegu Jezioraka w rejonie miejscowości Urowo i Sąpy występują obszary predysponowane do występowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007). Obszary te zaznaczono na mapie jako warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Spośród form przyrody i krajobrazu ochroną prawną na obszarze arkusza Dobrzyki ob- jęte są: park krajobrazowy, rezerwaty, ostoje sieci Natura 2000, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody Ŝywej, uŜytki ekologiczne, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, grunty rolne klas I–IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy. Gleby chronione zajmują około 25% powierzchni terenu arkusza, tworząc duŜe zwarte kompleksy. Znajdują się one głównie w północnej i wschodniej jego części w rejonie miej- scowości Dobrzycki, Międzychód, Janki Wielkie, Boreczno, Wielowieś i Urewo. Są to gleby wytworzone z glin zwałowych – brunatne właściwe, a miejscami brunatne wyługowane, III i IVa klasy bonitacyjnej. Gleby chronione organiczne występują w formie niewielkich rozproszonych płatów, głównie w części północno-wschodniej i południowo-zachodniej arkusza (około 5%). Są to najczęściej torfy niskie całkowite. Na północny wschód od Jeziora Płaskiego występują na luźnym piasku mursze średniogłębokie i płytkie. W północnej części arkusza, poniŜej jeziora Ewingi oraz na wschodzie, poniŜej jeziora Karnickiego, występują torfy niskie średnio głębo- kie, zalegające na wapnie łąkowym. Lasy pokrywają ponad 40% powierzchni obszaru objętego arkuszem. Największy kompleks leśny rozciąga się w części południowej i zachodniej i stanowi fragment Lasów Iław- skich, których łączna powierzchnia wynosi 20 tys. ha. Na pozostałej części terenu arkusza lasy tworzą niewielkie kompleksy, najczęściej w otoczeniu jezior. W Lasach Iławskich domi- nują typy borowe, w tym głównie bór mieszany, świeŜy oraz Ŝyzny bór świeŜy. Gatunkiem przewaŜającym jest sosna oraz dąb, buk, olsza i brzoza. Lasy te pełnią funkcje wodochronne, a takŜe klimatyczne, krajobrazowe, rekreacyjne i zdrowotne. Prawie całą powierzchnię objętą arkuszem zajmują obszary chronione róŜnej rangi. W części centralnej i zachodniej znajduje się większa część Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, ustanowionego w 1993 roku. Powierzchnia całego parku wynosi 25 tys. ha, a jego

otuliny 18 tys. ha. Park został powołany w celu zachowania wartości przyrodniczych: 790 gatunków roślin kwiatowych, w tym kilkadziesięciu podlegających ochronie całkowitej lub częściowej, licznych zbiorowisk leśnych – łęgów, grądów, olsów, borów bagiennych, łozowisk, torfowisk, bagien, bogactwa fauny (135 gatunków ptaków), a takŜe form krajobrazowych (rzeźby młodoglacjalnej z równinami sandrowymi, rynny jeziora Jeziorak i pagórków morenowych). Najcenniejsze fragmenty parku objęte są ochroną rezerwatową. Na jego terenie, w obrębie granic arkusza, znajdują się 2 rezerwaty („Czerwica”, „Jasne”). Projektuje się utworzenie dwóch kolejnych rezerwatów. Rezerwat faunistyczny „Czerwica”, o powierzchni 11,63 ha, utworzono w 1957 roku w celu zachowania kolonii kormoranów czarnych i czapli siwych na dwóch wyspach oraz półwyspie jeziora Czerwica. Rezerwat wodno-torfowiskowy „Jasne” o powierzchni 106,30 ha powołano w 1988 roku. Ochroną objęto jeziora Jasne i Luba, torfowiska oraz przylegające drzewostany. Specyfiką tego rezerwatu jest istnienie obok siebie dwóch róŜnych ekosystemów. Wyjątkowo ubogie we florę i faunę Jezioro Jasne sąsiaduje z małym, bogatym w rośliny i zwierzęta jeziorkiem Luba. Projektowanymi rezerwatami są: „Piotrkowskie Bagno” o powierzchni 92,4 ha, obejmu- jący torfowisko oraz leśny „Buczyna na Łaniochu” o powierzchni 214,5 ha, gdzie celem ochrony ma być zachowanie najbardziej wartościowego na terenie całego Pojezierza Iław- skiego fragmentu buczyny pomorskiej. Na terenie parku utworzono teŜ 5 uŜytków ekologicznych. Największy z nich „Cza- plak” o powierzchni 95,15 ha znajduje się w północnej części jeziora Jeziorak, obejmując wyspę Czaplak i przylegające do niej grunty. Ma on chronić fragmenty śródlądowego boru sosnowego i zarośla wierzby rokity oraz przybrzeŜne zarośla łęgowe. Pozostałe uŜytki to niewielkie śródleśne jeziorka. Na terenie objętym arkuszem znajdują się fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu, ustanowionych w 2003 roku, głównie ze względu na walory krajobrazowe tych rejo- nów. Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego, stanowi otulinę Parku Krajo- brazowego. W części wschodniej arkusza znajduje się fragment Obszaru Chronionego Krajo- brazu Kanału Elbląskiego. Przebiega tu odcinek Kanału Iławskiego, będącego odgałęzieniem Kanału Ostródzko-Elbląskiego. Na jego terenie znajdują się liczne jeziora wytopiskowe i ryn- nowe, m. in.: Gil Wielki, Gil Mały, Jaśkowskie, Dauby, Karnikowskie, Piekło, Kocioł. Powo- łano tutaj w 1957 roku faunistyczny rezerwat „Iłga” o powierzchni 90,46 ha. Ma on za zada- nie ochronę miejsc lęgowych ptactwa wodnego i błotnego oraz zachowanie zespołów roślin- ności torfowiskowej.

Pomnikami przyrody są najczęściej okazałe, stare drzewa występujące w obrębie kom- pleksów leśnych, w otoczeniu zespołów kościelnych oraz w parku dworskim w Romanowie. Są to głównie dęby szypułkowe i lipy drobnolistne, a takŜe cisy, klony, sosny, modrzew europejski, dąb czerwony, grochodrzew i czereśnia o znacznych obwodach pni i duŜej wysokości. W miejscowości Gil Mały znajduję się jasnoszary granit o obwodzie 10 m (tab. 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiek- Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu tu Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 ś 1 R Nadle nictwo Susz, Iława 1988 W, T – „Jasne” (106,30) Leśnictwo Jeziorno Iława Nadleśnictwo Susz, Susz Fn – „Czerwica” (11,63) 2 R 1957 Leśnictwo Zieleń Iława (3 obszary) Nadleśnictwo Iława, Miłomłyn 3 R 1957 Fn – „ Iłga” (90,46) Leśnictwo Mały Gil Ostróda Nadleśnictwo Iława, Iława L, T – „Piotrkowskie Bagno” 4 R * Leśnictwo Starkowo Iława (92,4) Nadl. Iława, Leśn. Gardeny Iława L – „Buczyna na Łaniochu” 5 R * Nadl. Susz, Leśn. RoŜek Iława (214,5) Nadl. Miłomłyn, Leśn. Zalewo 6 P 1991 PŜ – 3 dęby Piekło oddz. 201b,c / 201c Iława Nadleśnictwo Miłomłyn, Zalewo 7 P 1989 PŜ – dąb Leśn. Piekło oddz. 206a Iława Jaśkowo (na N od wsi) Zalewo 8 P 1987 PŜ – dąb oddz. 204b Iława Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych 9 P Polajny (w kierunku Rudni) * Iława (śródpolna), 81 drzew Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych 10 P Wielowieś – Jaśkowo 1995 (śródpolna), 207 drzew Iława (w tym 29 pomnikowych) Wielowieś (dochodzi do Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych 11 P 1995 alei nr 9 na mapie) Iława (śródpolna), 28 dębów, 6 lip Nadleśnictwo Miłomłyn, Zalewo 12 P 1987 PŜ – 2 dęby Leśn. Piekło oddz. 210a Iława Pomielin Zalewo 13 P 2007 PŜ – dąb szypułkowy nad jez. Jeziorak Iława Gubławki Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych 14 P 2007 (w kierunku Karpowa) Iława (śródpolna ), 138 drzew grabów Na terenie ośrodka wypo- Zalewo 15 P 2007 PŜ – dąb szypułkowy czynkowego „Chmielówka” Iława Nadleśnictwo Iława Zalewo 16 P * PŜ – dąb Leśnictwo Sąpy oddz. 10 c Iława Urowo Zalewo 17 P 1995 PŜ – dąb nad zatoką Kraga Iława Nadleśnictwo Miłomłyn Zalewo 18 P 2007 PŜ – modrzew europejski Leśn. Sliwa oddz. 265 n Iława Urowo Zalewo 19 P 1995 PŜ – 4 dęby (łąka przy szkole) Iława Nadleśnictwo Susz Iława 20 P 2007 PŜ – dąb szypułkowy Leśn. Szwalewo, oddz. 174d Iława Nadleśnictwo Susz Iława 21 P 2007 PŜ – 2 dęby szypułkowe Leśn. Jeziorno, oddz.189c Iława Nadleśnictwo Susz Iława 22 P 2007 PŜ – lipa drobnolistna Leśn. Jeziorno, odzz. 189 c Iława

1 2 3 4 5 6 ś 23 P Nadle nictwo Susz Iława 2007 PŜ – dąb czerwony Leśn. Szwalewo, oddz 198 h Iława Nadleśnictwo Susz Iława 24 P 2007 PŜ – 2 klony zwyczajne Leśn. Szwalewo, oddz. 198 i Iława Nadleśnictwo Iława, Iława 25 P 1975 PŜ – sosna Leśnictwo RoŜek, oddz. 267 Iława Miłomłyn Pn, G – jasnoszary granit grubo- 26 P Gil Mały 1961 Ostróda krystaliczny Nadleśnictwo Iława Iława 27 P * PŜ – czereśnia Leśn. Starkowo, oddz. 25 b Iława Nadleśnictwo lIława, Iława 28 P 1962 PŜ – 3 cisy Leśnictwo RoŜek, oddz. 297 Iława Nadleśnictwo Iława, Iława 29 P 1962 PŜ – 4 cisy Leśnictwo RoŜek, oddz. 296 Iława Nadleśnictwo Iława Iława 30 P 1992 PŜ – dąb, grochodrzew Leśn. Makowo, oddz 850 Iława Nadleśnictwo Iława Iława 31 P 1992 PŜ – 36 buków, 1 dąb Leśn. Makowo, oddz. 86 l Iława Nadleśnictwo Iława Iława 32 P 1992 PŜ – dąb Leśn. Makowo, oddz. 86 l Iława Nadleśnictwo Iława Iława PŜ – aleja drzew pomnikowych 33 P 1992 Leśn. Makowo, oddz. 97 g Iława 38 lip Nadleśnictwo Miłomłyn, Miłomłyn 34 P 1952 PŜ – sosna Leśn. Mały Gil, oddz. 80h Ostróda Nadleśnictwo Iława Iława 35 P * PŜ – dąb Leśn. Drwęca, oddz 175 h Iława Zalewo „Bednarzówka” 36 U Bednarzówka * Iława – fragment doliny cieku (73,59) Zalewo „Staw koło Rucewa” 37 U Rucewo * Iława – staw (8,36) Zalewo „Czaplak” – wyspa Czaplak Nadleśnictwo Miłomłyn i brzeg Jezioraka na północ od 38 U 1998 Leśnictwo Śliwa Iława wyspy (3 obszary) (95,15) Nadleśnictwo Susz Iława „Kociołek Mały” 39 U 1998 Leśnictwo Bukownica Iława – śródleśne jezioro (0,36) Nadleśnictwo Susz Iława „Jezioro Czarne” 40 U 1998 Leśnictwo Jeziorno Iława – śródleśne jezioro (1,12) Nadleśnictwo Susz Iława „Jezioro Mały Plajtek” 41 U 1998 Leśnictwo Jeziorno Iława – śródleśne jezioro (4,02) Nadleśnictwo Miłomłyn Zalewo „Staw koło Wieprza” 42 U * Leśnictwo Śliwa Iława – staw (4,33) Nadleśnictwo Susz Iława „Jezioro DuŜy Plajtek” 43 U 1998 Leśnictwo Szwalewo Iława – śródleśne jezioro (9,45) Zalewo „Jaśkowo” Nadl Miłomłyn Leśn. Piekło – rejony wokół jezior Jaśkow- 44 Z * Nadl. Iława Leśn. Sąpy Iława skie, Młynek, Dauby, Piekło i Kocioł (2767,32) Objaśnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny, Fn – faunistyczny, L – leśny, T – torfowiskowy; rodzaj pomnika: PŜ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieoŜywionej; rodzaj obiektu: G – głaz W nawiązaniu do sieci europejskiej realizowany jest program krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów o walorach przyrodniczych, mających najwyŜszą rangę krajową i międzynarodową. Obszar arkusza Dobrzyki, według krajowej sieci ekologicznej ECONET (fig. 5), w całości połoŜony

jest w obrębie obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym (13M), którym jest Obszar Zachodniomazurski (Liro, red., 1998).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Dobrzyki na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M – Obszar Zachodniomazurski, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa:6 m – Pojezierza Iławskiego, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 11k – Kanału Elbląskiego

Na obszarze arkusza Dobrzyki, w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków o nazwie „Lasy Iławskie” oraz dwa obszary specjalnej ochrony siedlisk – „Ostoja Iławska” i „Aleje Pojezierza Iławskiego”. „Lasy Iław- skie” są ptasią ostoją o randze europejskiej, obejmującą duŜy kompleks leśny wraz z terenami bagiennymi rozproszonymi po całym obszarze. W obszarze ostoi znajduje się 31 jezior repre- zentujących wszystkie typy torficzne. Występuje tu co najmniej 29 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 10 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Obszar waŜny jest równieŜ dla ochrony siedlisk buczyny, lasów klonowo-lipowych i grądu subatlan- tyckiego oraz dla ochrony bobra i wydry. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Iławska” w całości zlokalizowany jest wewnątrz obszaru specjalnej ochrony ptaków.

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu Nazwa obszaru i Powierzchnia PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru Lp. symbol oznaczenia na obszaru obszaru obszaru Długość Szerokość mapie (ha) kod NUTS województwo powiat gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Iława, Lasy Iławskie warmińsko- 1 A PLB280005 E 19o31’47” N 53o37’56” 25218,5 PL621 iławski Susz, P mazurskie Zalewo Iława, Ostoja Iławska warmińsko- 2 K PLH280053 E 19o31’45” N 53o37’53” 21029,4 PL621 iławski Susz, S mazurskie; Zalewo Iława, Aleje Pojezierza warmińsko- 3 K PLH280051 E 19o24’26” N 53o40’50” 377,2 PL621 iławski Susz, IławskiegoS mazurskie Zalewo

38 Objaśnienia: Rubryka 2: A – OSO – bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami OSO i SOO K – SOO – częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar „Aleje Pojezierza Iławskiego”, którego skrawek zlokalizowany jest w połu- dniowo-zachodniej części arkusza, obejmuje kompleks alei przy gruntowych drogach śródpo- lnych i asfaltowych oraz parki wiejskie. Najczęściej występującymi w nim drzewami są lipa, jesion wyniosły, klon zwyczajny i dąb szypułkowy. Wiek niektórych drzew osiąga 300 lat.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Dobrzyki zabytkami kultury objętymi ochroną prawną są stanowiska archeologiczne, zabytki architektoniczne sakralne i świeckie oraz parki podworskie. Teren arkusza Dobrzyki w całości objęty został badaniami powierzchniowymi Arche- ologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Rozpoznanie archeologiczne jest słabe na terenach współ- czesnego duŜego zalesienia, a wiele miejsc (bagna, mokradła) jest niedostępnych dla badań. Teren znajdujący się w północno-wschodniej części arkusza był poddawany regularnym pe- netracjom archeologicznym juŜ w XIX wieku, a proces ten nasilił się w okresie międzywo- jennym. Omawiany rejon charakteryzował się dogodnymi warunkami dla rozwoju osadnictwa dzięki: sprzyjającemu klimatowi, Ŝyznym glebom, ukształtowaniu terenu, obfitości lasów oraz jezior (zwierzyna, ryby). W sąsiedztwie przebiegał szlak bursztynowy, uczęszczany zwłaszcza od III wieku p.n.e. do I wieku n.e. Liczne stanowiska archeologiczne są zlokalizowane głównie wokół zbiorników wodnych i cieków. Dokumentują one praktycznie ciągły rozwój osadnictwa na tych terenach, od paleolitu do średniowiecza aŜ po okres nowoŜytny. Są to najczęściej ślady i punkty osadnicze jednolite chronologicznie jak równieŜ stanowiska wielokulturowe. Najliczniej reprezentowane są stanowiska z wczesnego i późnego średniowiecza. 11 najcenniejszych obiektów (osad, grodzisk i kurhanów) zostało wpisanych do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998). Są to: – staroŜytna osada nawodna w Gilu Wielkim, osada obronna w Ligach oraz osada wczesnośredniowieczna w Dobrzykach nad jeziorem Ewingi; – grodziska: stoŜkowe w Borecznie, wyŜynne w Wieprzu na wyspie Bukowiec, grodzisko w Urowie, pierścieniowe w Dubie oraz wspaniale zachowane grodzisko wy- Ŝynne w Janikach Wielkich nad jeziorem Młynki; – kurhany staroŜytne w Wieprzu (koło majątku ziemskiego Gubławki), w Mozgowie, a takŜe cmentarzysko kurhanowe (13 obiektów) w lesie na północny wschód od Wieprza. Na mapie zaznaczono tylko wybrane stanowiska archeologiczne – wpisane do rejestru zabytków oraz te, których wartość poznawcza jest duŜa.

Obszar objęty arkuszem mapy zamieszkiwali w średniowieczu Prusowie. Później został zajęty przez zakon krzyŜacki. Najstarszą miejscowością są Dobrzyki – wieś kościelna załoŜona w 1287 roku. Na po- czątku XIV wieku powstało tu wiele wsi: Jaśkowo, Jerzwałd, Boreczno, Wielowieś, Mozgo- wo, Karnity. Od XVII wieku utworzono liczne majątki ziemskie. W Dobrzykach zachował się, pochodzący z lat 1320–30, wczesnogotycki kościół pw. Apostołów Piotra i Pawła wraz z przykościelnym cmentarzem. Wystrój wnętrza kościoła wykonano w roku 1776. W Borecznie znajduje się, wybudowany na początku XIV wieku, murowany kościół pa- rafialny pw. PodwyŜszenia KrzyŜa Świętego oraz przykościelny cmentarz. Kościelną wieŜę dobudowano w 1406 roku, wystrój wnętrza jest z okresu baroku. Na uwagę zasługuje takŜe budynek tzw. „czerwonej” szkoły wybudowany w 1908 roku oraz pastorówka z 1860 roku. W Karnitach do rejestru zabytków wpisane zostały: załoŜenia pałacowo-parkowe z po- łowy XIX wieku, obejmujące pałac neogotycki (obecnie hotel), ujeŜdzalnię, dom ogrodnika z oranŜerią, kuźnię, cmentarz rodowy oraz rozległy park. W latach 1769–70 wybudowano w Jaśkowie murowano-drewniany kościół ewangelicki (obecnie kościół katolicki pw. Wniebowzięcia NMP). Drewniana część wieŜy kościoła po- wstała w 1805 roku. W miejscowości znajduje się pałac barokowy z 1721 roku przebudowany w 1776 roku wraz z oficyną barokowo-klasycystyczną z drugiej połowy XIX wieku, otoczony parkiem oraz XVIII wieczny budynek zajazdu i dom obok zajazdu. Na badanym terenie uwagę naleŜy zwrócić równieŜ na otoczony parkiem, XIX wieczny neoklasycystyczny dwór w Rąbitach, dwór Finckensteinów w Gubławkach wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku oraz cmentarz ewangelicki w Gilu Małym. We wschodniej części terenu arkusza przebiega kilkukilometrowy odcinek Kanału Iławskiego, będącego odgałęzieniem Kanału Ostródzko-Elbląskiego. Cały kanał jest unikalną w skali światowej budowlą techniczną powstałą w XIX wieku wraz z systemem śluz oraz pochylni. Początkowo słuŜył do przewozu towarów, a później równieŜ pasaŜerów. Kanał stanowi największą atrakcję turystyczną regionu, w 1978 roku został wpisany do rejestru zabyt- ków, a w 2011 roku uznany za pomnik historii. W centrum Matyt znajduje się pomnik mieszkańców wsi Mottiten (niemiecka nazwa wsi) poległych w pierwszej wojnie światowej

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Dobrzyki, połoŜony w całości w obrębie Pojezierza Iławskiego, jest rejonem turystyczno-leśno-rolniczym. W północnej i północno-wschodniej części terenu występują gleby chronione (prawie 25% obszaru arkusza) będące podstawą upraw podstawowych zbóŜ, buraków i rzepaku oraz hodowli drobiu i trzody chlewnej. Produkty tradycyjnego, ekologicznego rolnictwa są w coraz większym stopniu doceniane przez odbiorców krajowych i zagranicznych. Dzięki walorom krajobrazowym i przyrodniczym nad jeziorami znajdują się ośrodki wypoczynkowe, rozwija się równieŜ agroturystyka i budownictwo letniskowe. W rejonie ist- nieją dobre warunki do uprawiania róŜnorodnych form wypoczynku i turystyki: wodnej, pieszej, rowerowej i konnej. Wydobycie surowców mineralnych ma tutaj znaczenie marginalne. W rejonie Rąbit w 2011 r. rozpoczęto eksploatację złoŜa kruszywa piaszczystego „Dobrzyki”. ZłoŜe kruszywa piaszczystego „Dobrzyki I” i złoŜe kredy jeziornej „Karnity” nie są zagospodarowane. Zapo- trzebowanie w mineralne surowce budowlane i drogowe jest zaspokajane z kilku „dzikich” wyrobisk. Wyniki przeprowadzonych prac geologicznych, występowanie duŜych pokryw osadów wodnolodowcowych (piaski) oraz obserwacje w terenie upowaŜniają do wyznaczenia obszarów perspektywicznych występowania piasków w okolicach miejscowości Trąbity i Wielowieś. Torfy występujące powszechnie na badanym obszarze mogą być przedmiotem eksploatacji dla produkcji ziem ogrodniczych. Na obszarze arkusza wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Większość ocenianego terenu ma korzystne warunki budowlane. Warunki niekorzystne ograniczają się jedynie do obniŜeń terenu wokół jezior i w południowo-zachodniej części mapy. Na badanym obszarze brak jest duŜych cieków powierzchniowych. Ponad 15% powierzchni omawianego terenu zajmują jeziora polodowcowe, które łączą się kanałami lub niewielkimi ciekami. Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z górnym plejstoceńskimi poziomem wód podziemnych. Studnie ujmujące wody tego piętra osiągają wydajność potencjalną 80 m3/h. Są to wody o podwyŜszonej zawartości: Ŝelaza i manganu (klasa IIb,). Studnie ujmu- jące wody dolnego plejstoceńskiego poziomu wód podziemnych osiągają wydajność poten- cjalną ponad 120 m3/h. Znaczna część obszaru arkusza znajduje się w obrębie GZWP nr 210 – Zbiornik Iławski.

W granicach arkusza, na terenach wysoczyzny pojeziernej, wyznaczono rejony, w któ- rych moŜliwe jest bezpośrednie składowanie wyłącznie odpadów obojętnych. W strefie przy- powierzchniowej występują tam gliny zwałowe zlodowacenia wisły o miąŜszości od 8 do 25 metrów. W południowo-wschodniej części arkusza grubość kompleksu osadów słabo przepuszczalnych moŜe dochodzić do 70 metrów. Wyznaczone rejony POLS połoŜone są w strefach o niskim stopniu zagroŜenia główne- go uŜytkowego poziomu wodonośnego. Dla części obszarów wskazano ograniczenia warunkowe składowania odpadów, wyni- kające z połoŜenia w zasięgu strefy ochronnej parku krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. DuŜym walorem przyrodniczym obszaru arkusza są lasy (ponad 40% obszaru arkusza), w większości chronione przez ustanowienie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego oraz Obszaru Chronionego Krajo- brazu Kanału Elbląskiego. Na omawianym terenie znajdują się trzy istniejące rezerwaty „Ja- sne”, „Czerwica” i „Iłga” oraz dwa projektowane „Piotrkowskie Bagno” i „Buczyna na Łano- chu”. Utworzono ponadto trzy ostoje Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – „Lasy Iławskie”, „Ostoja Iławska” i „Aleje Pojezierza Iławskiego”. Walory przyrodnicze i krajobrazowe powinny być właściwie zagospodarowane i wykorzystane do rozwoju turystyki i rekreacji, szczególnie w okolicach jeziora Jeziorak.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kredy jeziornej w miejscowości Karnity. Centr. Arch. Geol. Państw. Instytut Geol., War- szawa.

BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. DŁUGASZEK M., 1983 – Sprawozdanie z poszukiwań złóŜ kruszywa w rejonie Franciszko- wa w gminie Iława. UM Olsztyn. Olsztyn. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

HELWAK L., 2010a – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku „Dobrzyki” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

HELWAK L., 2010b – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku „Dobrzycki II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol. Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydaw. Stowarzysz. Naukowego Ar- cheologów Polskich – Oddz. Warszawski, Warszawa.

KAWULAK M., SALAMON E., NIEĆ M., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Dobrzyki (172). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. KLECZKOWSKI A. S, 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kra- ków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KWAŚNIEWSKA J. 1983 – Czwartorzędowe surowce węglanowe województwa olsztyń- skiego. Przeds. Geol., Warszawa. LIDZBARSKI M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnie- niami, Arkusz Dobrzyki (172). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIDZBARSKI M., BIAŁACH I., ODOJ M., ORŁOWSKI R., ROEDING E., 1996 – Doku- mentacja hydrogeologiczna głównych zbiorników wód podziemnych nr 209 – Kar- nicki, nr 210 – Iławski, nr 211 – Samborowski. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol. Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej, 1995. ECONET Polska. Wyd. Fundacja ICUN – Poland, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3): 153–166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MAKOWIECKI G., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalne- go w rejonie miejscowości Zalewo-Boreczno-Wielowieś. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złoŜa kredy jeziornej w rejonie miejscowości Wielowieś. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine com- munities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał występowania złóŜ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3:226. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RABEK W., NARWOJSZ M., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Dobrzyki. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RABEK W., NARWOJSZ M., 2008 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski 1:50 000, arkusz Dobrzyki. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 – www.wios.olsztyn.pl Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – www.wios.olsztyn.pl REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wy- magań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RZEPECKI P., PROFIC A., 1984 – Jeziorne osady wapienne w południowej części woje- wództwa elbląskiego (sprawozdanie ze zwiadu generalnego). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STUPNICKA E., 1997 – Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaw- skiego, Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. tekst jednolity z późniejszymi zmianami. Dziennik Ustaw Nr 39 z dnia 1 lutego 2007 r., poz. 251. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. ZALEWSKA E., 2010 Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złóŜ węglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3:213.