Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

WITOLD RABEK, MICHA£ NARWOJSZ

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu wschodniego Pomorza, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Dobrzyki (172) (2 tab. i 4 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2008 Autorzy: Witold RABEK, Micha³ NARWOJSZ Przedsiêbiorstwo Hydrogeologiczne Sp. z o.o., ul. Chodowieckiego 7, 80–208 Gdañsk

Redakcja merytoryczna: Kamila JANUS

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-405-5

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 11

A. Stratygrafia...... 11

1. Kreda ...... 11

2. Paleogen ...... 12

a. Paleocen ...... 12

b. Eocen ...... 12

c. Oligocen...... 12

3. Czwartorzêd ...... 13

a. Plejstocen ...... 13

Zlodowacenia najstarsze ...... 14

Zlodowacenie Narwi ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 14

Interglacja³ augustowski ...... 15

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 15

Zlodowacenie Nidy ...... 15

Stadia³ dolny ...... 15

Stadia³ górny ...... 16

Interglacja³ wielki ...... 16

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 17

Zlodowacenie Odry ...... 17

Zlodowacenie Warty ...... 17

3 Interglacja³ eemski ...... 18

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 18

Zlodowacenie Wis³y ...... 19

Stadia³ dolny ...... 19

Stadia³ œrodkowy ...... 20

Interstadia³ ...... 22

Stadia³ górny ...... 22

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 25

c. Holocen ...... 25

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 26

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 27

IV. Podsumowanie ...... 31

Literatura...... 32

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica IV — Przekrój geologiczny C–D

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Dobrzyki (172) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 jest po³o¿ony w pó³nocnej Polsce, w zachodniej czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego — w obrê- bie gmin: Orneta (powiat lidzbarski), Godkowo (powiat elbl¹ski) i Mi³akowo (powiat ostródzki). Jego granice wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 19°30’–19°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40’–53°50’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Arkusz Dobrzyki obejmuje teren o powierzchni oko³o 306 km2, lecz po odjêciu powierzchni jezior zdjêcie geologiczne wykonano na obszarze oko³o 271 km2. Arkusz Dobrzyki zosta³ wykonany w Przedsiêbiorstwie Hydrogeologicznym Sp. z o.o. w Gda- ñsku, na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Œrodowiska (DG/kok/AO/489-NY-32/2002) z dnia 30.12.2002 r. Zdjêcie geologiczne obszaru arkusza zosta³o wykonane w latach 2003–2005. W pracach kartograficznych udzia³ brali W. Rabek i M. Narwojsz. Opisano 787 sond rêcznych o g³êbokoœci do 3,0 m (³¹czny metra¿ 2362,0 m), 88 sond mechanicznych WH (tab. 1) o g³êbokoœci do 28,0 m (³¹czny metra¿ 1200,0 m) oraz szeœæ ods³oniêæ naturalnych. W ramach realizacji arkusza Dobrzyki zosta³y wykonane (Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycz- nych „Segi” Sp. z o.o.) badania geoelektryczne — ci¹g 111 sondowañ elektrooporowych (SGE) o ³¹cznej d³ugoœci 27,0 km, którego przebieg jest zgodny z lini¹ przekroju geologicznego A–B. W obrêbie obszaru badanego arkusza odwiercono („Geofizyka” Toruñ Sp. z o.o.) trzy otwory badawcze (kartograficzne): Zatyki (Wyrêbiska — otw. 16), Wyspa Bukowiec (Siemiany — otw. 50) oraz Piotrkowo (otw. 67). W trakcie prac wykorzystano tak¿e profile 72 otworów hydrogeologicznych oraz dwóch otworów badawczych (otw. 33 i 59), w tym jednego wykonanego na potrzeby arkusza I³awa Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000. Archiwalne otwory badawcze by³y do tej pory je- dynymi wierceniami zlokalizowanymi w granicach badanego terenu, które przebi³y kompleks osadów czwartorzêdowych, dlatego istotne znaczenie dla niniejszego opracowania maj¹ trzy otwory wiertnicze wykonane na jego potrzeby. Pozosta³e wiercenia archiwalne maj¹ znacznie mniejsze znaczenie, z regu³y posiadaj¹ niezbyt dok³adny opis litologiczny.

5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych)

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie dokumentacyjnej geologicznej i w notatniku terenowym

1 N-31 Miêdzychód 103,0 16,0 piaskownia

2 N-1 Zatyki 115,0 18,0 przekrój geologiczny A–B

3 N-30 Janiki Ma³e 135,2 28,0 przekrój geologiczny A–B

4 N-3 Boreczno 109,0 14,0 przekrój geologiczny A–B

5 N-2 Janiki Ma³e 117,5 16,0 przekrój geologiczny A–B

6 N-23 na wschód od Jeziora Jaœkowskiego 117,0 14,0

na po³udnie od Leœniczówki 7 N-28 126,0 20,0 Bukownica

8 N-12 Huta Wielka 118,0 18,0 przekrój geologiczny A–B

przekrój geologiczny A–B, 9 N-4 Boreczno 106,5 22,0 przekrój geologiczny C–D

10 N-5 Duba 126,0 18,0 przekrój geologiczny C–D

11 N-11 Wielowieœ 112,5 16,0

12 N-35 Mozgowo 115,0 14,0

13 N-27 Mozgowo 112,5 8,0

14 N-10 Wielowieœ 103,0 14,0

na po³udnie od Jeziora 15 N-18 115,5 20,0 Januszewskiego

na po³udniowy wschód od jeziora 16 N-17 117,5 20,0 Czerwica

17 N-16 na pó³noc od jeziora Du¿y Plajtek 118,5 20,0

18 N-19 na wschód od jeziora Du¿y Plajtek 112,5 20,0 przekrój geologiczny A–B

19 N-29 Siemiany 108,0 20,0

20 N-15 Wieprz 105,0 20,0 przekrój geologiczny A–B

21 N-14 Gub³awki 112,5 18,0 przekrój geologiczny A–B

22 N-13 Gub³awki 122,5 16,0 przekrój geologiczny A–B

23 N-6 Urowo 111,0 14,0 przekrój geologiczny C–D

24 N-21 na wschód od Jeziora Piotrkowskiego 115,0 20,0 przekrój geologiczny A–B

25 N-20 na po³udnie od jeziora Du¿y Plajtek 110,0 20,0 przekrój geologiczny A–B

26 N-7 na po³udnie od Urowa 110,5 20,0 przekrój geologiczny C–D

27 N-32 Gil Wielki 101,3 20,0

28 N-24 Ostrów Wielki 105,0 30,0

29 N-22 Starzykowo 105,0 20,0 przekrój geologiczny A–B

30 N-34 Starzykowo 105,5 20,0

31 N-26 Jezierzyce 114,0 18,0

32 N-8 Makowo 108,0 16,0 przekrój geologiczny C–D

33 N-9 ferma drobiu na po³udnie od Praszek 115,0 18,0 przekrój geologiczny C–D

34 N-33 Praszki 101,0 16,0

35 N-25 Wiewiórka 110,0 18,0

6 Czêœci¹ sk³adow¹ niniejszeego arkusza jest opracowanie specjalne — „Badania petrograficzno-litologiczne utworów czwartorzêdowych”, zawieraj¹ce wyniki analiz: uziarnienia, sk³adu petro- graficznego ¿wirów, sk³adu mineralnego frakcji ciê¿kiej, obtoczenia ziarn kwarcu i zawartoœci wêglanu wapnia (Fert, Makarewicz, 2004). Dodatkowo wykonano tak¿e ekspertyzy mikropaleontolo- giczne na 13 próbkach pobranych z otworów kartograficznych: 16, 50 i 67 (Giel, 2005) oraz analizy py³kowe na 15 próbkach pochodz¹cych z otworów 50 i 67 (Winter, 2005). Niniejsze opracowanie jest kompleksowym i szczegó³owym ujêciem budowy geologicznej pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza I³awskiego. W s¹siedztwie badanego terenu wykonano trzy arkusze Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000: Susz na zachód (Kabulski, 1999), Zalewo na pó³noc (Sza³amacha, Sza³amacha, 2003) i I³awa na po³udnie (Ga³¹zka, 2003) od jego granic. Wczeœniej wykonany zosta³ arkusz I³awa Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Makow- ska, 1978, 1979b, 1980). Przed jego wydaniem syntezê kartograficzn¹ tego obszaru stanowi³y mapy geologiczne w skali 1:100 000 zestawione na potrzeby arkusza Toruñ Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000 (Galon, 1947; Galon, Pacowska, 1953). Syntetyczne opracowania pod³o¿a czwartorzêdu, obejmuj¹ce stratygrafiê i rozprzestrzenienie osadów paleogenu i neogenu, przedstawili w swych pracach: Areñ (1964), Ciuk (1970, 1972, 1974), £yczewska (1958), Marks (1980), Marzec (1973), Mojski (1979), Nowicki (1965), Rühle (1968) i Uber- na (1974). Stratygrafia i paleografia utworów czwartorzêdu by³a przedmiotem syntetycznych opraco- wañ: Galona (1968a, b), Lisickiego (1997), Makowskiej (1979a, b, 1984, 1986, 1992), Makowskiej i innych (2001), Marksa (1980, 1984), Mojskiego (1968), Morawskiego (2005), Pachuckiego (1961), Roszków- ny (1955, 1956, 1961, 1968) i Wiœniewskiego (1971). Badania geomorfologiczne o charakterze syntetycznym prowadzone by³y na omawianym obszarze g³ównie przez: Kondrackiego (1952, 1957, 1972), Kondrackiego i Pietkiewicza (1967), Pachuckiego (1952, 1961) oraz Galona (1968a, b, 1972). Dotyczy³y one zasiêgu l¹dolodu w poszczególnych fazach zlodowacenia Wis³y oraz jego maksymalnego zasiêgu. Badania surowcowe wykonywane na obszarze arkusza Dobrzyki dotyczy³y jego najwa¿niejszego bogactwa naturalnego — torfów (Ostrzy¿ek, Dembek, 1996). W granicach terenu opracowania znajduje siê Park Krajobrazowy Pojezierza I³awskiego z rezer- watami przyrody: Czerwica, Jasne i Jezioro I³gi.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Zgodnie z przyjêtym podzia³em Polski na jednostki fizycznogeograficzne Kondrackiego (2002) opisywany obszar znajduje siê w obrêbie Pojezierza I³awskiego, wchodz¹cego w sk³ad Pojezierzy Po³udniowoba³tyckich.

7 Formy lodowcowe. Wysoczyzna morenowa falista obejmuje wiêksz¹ czêœæ pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej partii badanego terenu i sk³ada siê z dwóch czêœci rozdzielonych utworami jeziornymi i wodnolodowcowymi (tabl. I). Czêœæ pó³nocno-zachodnia znajduje siê w okolicy wsi Dobrzyki, od jezior Rucewo Ma³e i Rucewo Wielkie po jeziora Jeziorak i Ewingi. Powierzch- nia wysoczyzny znajduje siê tu na wysokoœci oko³o 110–120 m n.p.m. i charakteryzuje siê wystêpowaniem znacznej liczby zag³êbieñ powsta³ych po martwym lodzie. Wiêksza czêœæ wysoczyzny znajduje siê po wschodniej stronie kompleksu jeziornego Jeziorak–Ewingi, w rejonie miejscowo- œci Janiki Wielkie–Miêdzychód–Boreczno. Podobnie jak na zachodzie jej powierzchnia po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 115–120 m n.p.m., a deniwelacje terenu nie przekraczaj¹ zwykle 10,0 m. Na tym obszarze, obok zag³êbieñ bezodp³ywowych, wystêpuj¹ równie¿ moreny czo³owe (w okolicach wsi: Janiki Ma³e, Janiki Wielkie, Karpowo i Gub³awki) oraz kilka dolinek denudacyjnych i równin torfowych. Wysoczyznê dzieli rynna subglacjalna wype³niona utworami torfowymi i czêœciowo przekszta³cona przez wykorzystuj¹cy j¹ ciek wodny. Niewielkie fragmenty wysoczyzny polodowcowej znajduj¹ siê równie¿ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Moreny czo³owe akumulacyjne. Naterenie arkusza, na wysoczyŸnie, wystêpuje kilka wzgórz moren czo³owych, powsta³ych w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y (fazy pomorskiej). Ich najwiêksze zgrupowanie znajduje siê w okolicy wsi Karpowo i Gub³awki, w centralnej czêœci omawianego obszaru. Osi¹gaj¹ one wysokoœæ wzglêdn¹ od kilku do oko³o 30 m. Najwy¿szy punkt znajduje siê 144,4 m n.p.m. Ci¹g wzgórz ma przebieg wschód–zachód. Inne wzgó- rza morenowe wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, w okolicach wsi Janiki Ma³e i Janiki Wielkie. Wysokoœci wzglêdne tych wzgórz dochodz¹ do kilkunastu metrów. Najwy¿szy punkt osi¹ga 137,3 m. Ci¹g tych wzgórz ma przebieg SW–NE. Formy wodnolodowcowe. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogól- noœci obejmuj¹ wiêkszoœæ po³udniowej i zachodniej czêœci badanego obszaru. Powierzchnia rów- niny sandrowej po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 110 m n.p.m. Wystêpuj¹ na niej liczne równiny torfowe, zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie (czêsto wype³nione wod¹, tworz¹ce jeziora) oraz wzgórza kemowe. Sandr rozdzielony jest na dwie czêœci przez jezioro Jeziorak. Niewielkie powierzchnie sandrowe wystêpuj¹ równie¿ w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w okolicach miejsco- woœci R¹bity i Œliwa. W tym rejonie równiny sandrowe wznosz¹ siê na wysokoœci oko³o 105–115 m n.p.m. W zwi¹zku z tym, ¿e powierzchnia sandru w obrêbie badanego obszaru wystêpuje na tej samej wysokoœci, uwa¿a siê, ¿e jest to jeden taras sandrowy. Na ca³ym obszarze arkusza Dobrzyki jest to sandr pochodz¹cy z recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y (fazy pomorskiej). Równiny zastoiskowe. Naomawianym terenie znajduj¹ siê tylko dwa obszary uznane za równiny zastoiskowe. Pierwszy po³o¿ony jest na jego po³udniowym skraju, na wschód od wsi Sta-

8 rzykowo. Niewielki fragment drugiej równiny zastoiskowej znajduje siê w zachodniej czêœci rejonu ba- dañ, na po³udnie od Jeziora Januszewskiego. Obie równiny zastoiskowe s¹ tylko niewielkimi fragmentami równin zastoiskowych znajduj¹cych siê na terenach s¹siednich arkuszy. Powsta³y w schy³kowym okresie deglacjacji arealnej ostatniego zlodowacenia. O z y . Formy tego typu na obszarze arkusza Dobrzyki znajduj¹ siê w jego mniej wiêcej centralnej czêœci, na pó³wyspie rozdzielaj¹cym jeziora P³askie i Jeziorak, na po³udnie od miejscowoœci Maty- ty. Usytuowane na kierunku pó³noc–po³udnie, tworz¹ krótki ci¹g wa³owych wzgórz. Powsta³y w szczelinie topniej¹cego l¹dolodu. Najd³u¿sze z tych wzgórz ma ponad 1,5 km d³ugoœci. Wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do oko³o 20 m. Kemy naobszarze omawianego arkusza wystêpuj¹ w ró¿nych sytuacjach morfologicznych, za- równo na wysoczyŸnie, jak i na równinach sandrowych. Najwiêksze ich skupisko znajduje siê w jego po³udniowej czêœci, w okolicy jeziora Wid³¹gi i wsi Makowo. Na powierzchni wysoczyzny najwiêk- sze zgrupowanie wzgórz kemowych znajduje siê w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu, na wschodnim brzegu jeziora M³ynek. Poza tymi rejonami kemy wystêpuj¹ pojedynczo lub w niewielkich skupiskach w ró¿nych czêœciach omawianego obszaru. Zwykle s¹ to niewysokie (do kilkunastu metrów) wzgórza o œrednicy kilkudziesiêciu–kilkuset metrów, zbudowane z piasków drobnoziarnistych i mu³ków. Powsta³y w okresie deglacjacji. Rynny subglacjalne. G³ówny system rynien podlodowcowych w obrêbie badanego terenu ma przebieg NE–SW i wyraŸnie zarysowuje siê na mapie liniowych elementów strukturalnych (Doktór, Graniczny, 1995). Podstawow¹ form¹ jest rynna po³udniowej czêœci jeziora Jeziorak. Jej sze- rokoœæ wynosi oko³o 600–800 m. W czêœci centralnej oddziela siê od niej mniejsza (wê¿sza), o szeroko- œci oko³o 500 m, rynna subglacjalna wype³niona g³ównie torfami i zawieraj¹ca wewn¹trz równie¿ kilka jezior, m.in. jeziora: Dauby, Piek³o i M³ynek. Po³udniow¹ i zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza rozcina rynna jezior: Gardzieñ, Osa i Urowiec. W wiêkszej czêœci jest ona przekszta³cona przez wykorzystuj¹c¹ j¹ rzeczkê Osê. Zbocza rynien s¹ zwykle doœæ strome, a ich wysokoœci dochodz¹ do kilkunastu metrów. Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie wystêpuj¹ licznie na ca³ym omawianym obszarze. Wiêkszoœæ z nich znajduje siê na równinie sandrowej. Obecnie wype³nione s¹ osadami: organogenicznymi, lodowcowymi, deluwialnymi; lub stanowi¹ jeziora. Najczêœciej maj¹ postaæ wyd³u¿on¹, o g³êbokoœci kilku metrów. W obrêbie wysoczyzny zag³êbienia powsta³e po wytopieniu siê bry³ martwego lodu przyjmuj¹ kszta³ty bardziej zaokr¹glone, o œrednicach kilkuset metrów i g³êboko- œciach do oko³o 4–6 m. Formy rzeczne. Dna dolin rzecznych. Naomawianym obszarze sieæ rzeczna jest s³abo wykszta³cona. Z tego powodu formy dolin rzecznych wystêpuj¹ tu rzadko i na niewielk¹ skalê. S¹ to formy akumulacyjne. NajwyraŸniejsze z nich to doliny: Rucewki wpadaj¹cej do jeziora Rucewo

9 Wielkie, w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, oraz Osy w czêœci po³udniowo-zachodniej. Osa wykorzystuje rynnê subglacjaln¹, w której tworzy niewielki taras zalewowy. Formy denudacyjne. D³ugie stoki wystêpuj¹ w centralnej i wschodniej czêœci rejonu ba- dañ. Obrze¿aj¹ wysoczyznê od strony zag³êbieñ jeziornych. W okolicy Siemian nachylenie stoku dochodzi do 25°, a jego wysokoœæ osi¹ga oko³o 12 m. W okolicy Ostrowa Wielkiego, nad jeziorem Gil Wielki, nachylenie stoku jest niewielkie, wysokoœæ dochodzi do 7,0 m. Dolinki denudacyjne wystêpuj¹ dosyæ powszechnie w strefie krawêdzi wysoczyzny. Przeciêtna g³êbokoœæ dolinek dochodzi do kilku metrów, ich dna s¹ p³askie, czêsto podmok³e. Formy jeziorne. Równiny jeziorne (staredna jezior itp.)wystêpuj¹ powszechnie na badanym terenie. Najwiêksze powierzchnie (kilka kilometrów kwadratowych) pokryte osadami jeziornymi znajduj¹ siê na po³udniowym brzegu jeziora Ewingi, na brzegach Jeziora P³askiego oraz na pó³nocnym skraju jeziora Jeziorak. Wznosz¹ siê do kilkudziesiêciu centymetrów nad poziom jezior. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Równiny torfowe wystêpuj¹ powszechnie na badanym terenie, zajmuj¹c niekiedy powierzchnie nawet oko³o 3 km2. Najwiêksza z nich znajduje siê w rejonie Boreczno–Skit³awki, na wschodnim brzegu Jezioraka. Rozleg³e równiny torfowe wystêpuj¹ tak¿e w okolicach: Piotrkowa, Karnit i Rucewa. Mniejsze rozsiane s¹ na ca³ej powierzchni obszaru arkusza. Obszar opracowania obejmuje zlewnie rzek: Drwêcy, Osy i Liwy. W zlewni Drwêcy najwa- ¿niejszym jej dop³ywem jest Kana³ Elbl¹ski, zlokalizowany na pó³nocny-wschód od obszaru arkusza Dobrzyki. Odprowadza on wody z badanego rejonu poprzez: Jezioro Jaœkowskie, Kana³ I³awski i Je- zioro Karnickie. Do zlewni Drwêcy nale¿y te¿ rzeka Rucewka wraz z systemem Jezioraka (m.in. jeziora: Jeziorak, P³askie, Rucewo Wielkie i Ewingi), odprowadzaj¹ca wody z pó³nocnej i centralnej czêœci obszaru omawianego arkusza. Rucewka przep³ywa przez po³o¿one na pó³nocnym-zachodzie terenu arkusza jeziora Rucewo Wielkie i Rucewo Ma³e, nastêpnie wpada do Jeziora P³askiego. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru opracowania znajduj¹ siê Ÿród³a rzeki Osy. Na system hydrograficzny tej czêœci jej zlewni sk³adaj¹ siê jeziora: Parkun, Osa i Gardzieñ. Osa wyp³ywa z jeziora Parkun, w granicach terenu opracowania przep³ywa przez jeziora Ciemny Staw i Gardzieñ. Zachodnia czêœæ rejonu badañ nale¿y do zlewni rzeki Liwy, a w jej obrêbie znajduj¹ siê jeziora: Piotrkowskie, Czerwica, Janu- szewskie i £abêdzie. Sieæ rzeczna na obszarze arkusza jest dosyæ s³abo rozwiniêta. Znajduje siê na nim kilka wiêkszych, wspomnianych powy¿ej, cieków wodnych. Ponadto w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu p³ynie, czêœciowo w przekszta³conej rynnie subglacjalnej, bezimienny ciek. Uchodzi do Jezioraka, przep³ywaj¹c przez jeziora: M³ynek, Piek³o i Dauby. Dominuj¹cymi elementami hydrografii obszaru arkusza Dobrzyki s¹ liczne jeziora. Najwiêkszym z nich jest Jeziorak (na omawianym obszarze znajduje siê oko³o 75% jego powierzchni) wraz z bêd¹cymi de facto jego czêœci¹ jeziorami P³askim i Wid³¹gi. Jeziorak jest najd³u¿szym jeziorem w Polsce (27,4 km),

10 szóstym co do powierzchni: 3460 ha (4149 ha wraz jeziorami P³askim i Widl¹gi oraz z wyspami), o sze- rokoœci 0,2–3,4 km i maksymalnej g³êbokoœci 12,8 m. Wyd³u¿ony kszta³t, rozmiary i centralne po³o¿e- nie w granicach obszaru arkusza powoduj¹, ¿e zbiornik ten dzieli teren opracowania na dwie niemal równe czêœci. Jedyne po³¹czenie pomiêdzy nimi znajduje siê w pó³nocnej czêœci badanego terenu. Jezio- ro P³askie, bêd¹ce czêœci¹ Jezioraka, to drugie pod wzglêdem zajmowanej powierzchni jezioro wystê- puj¹ce na obszarze arkusza Dobrzyki. Zajmuje 620,4 ha. Po³o¿one jest na pó³nocnym-zachodzie badanego terenu, na pó³nocnym skraju Jezioraka. Jego maksymalna g³êbokoœæ wynosi 5,7 m. Kolejnym pod wzglêdem wielkoœci jeziorem na terenie opracowania jest jezioro Gil Wielki o powierzchni oko³o 540 ha. Znajduje siê ono w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, wykraczaj¹c poza jego granice. Jezioro to jest te¿ jednym z g³êbszych zbiorników wodnych wystêpuj¹cych na badanym terenie. Jego maksymalna g³êbokoœæ wynosi oko³o 20 m. Jezioro Ewingi tylko fragmentarycznie znajduje siê na obszarze arkusza. Du¿a czêœæ zbiornika znajduje siê poza pó³nocn¹ granic¹ omawianego terenu. Po- wierzchnia ca³ego jeziora wynosi 490,4 ha, a maksymalna g³êbokoœæ dochodzi do 3,0 m. Jezioro Jaœ- kowskie znajduje siê we wschodniej czêœci obszaru arkusza. Jego powierzchnia wynosi oko³o 156 ha. Pozosta³e jeziora o powierzchni ponad 100,0 ha to Rucewo Wielkie i Rucewo Ma³e, po³o¿one w pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu. Poza tym na obszarze arkusza Dobrzyki znajduje siê wiele mniej- szych zbiorników wodnych o ró¿nej wielkoœci i g³êbokoœci.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1. Kreda

Jedynie dwa otwory wiertnicze, wykonane na zachód (Prabuty — IG-108 0751) i pó³nocny wschód (Mor¹g — IG-83 238) od obszaru arkusza Dobrzyki, dotar³y — na g³êbokoœci 3895,4 m (3792,6 m p.p.m.) w Prabutach i 2748,2 m (2628,2 m p.p.m.) w Mor¹gu — do utworów krystalicznych tworz¹cych platformê wschodnioeuropejsk¹ w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej. Na terenie objêtym badaniami utwory starsze od paleogenu rozpoznane zosta³y w Borecznie (otw. 33) i Urowie (otw. 59). S¹ to osady kredowe, wykszta³cone w postaci: kredy pisz¹cej, gez, opok, margli, wapieni, mu³ków i piasków drobnoziarnistych. Ich strop zosta³ rozpoznany na rzêdnej 171,0 m p.p.m. (otw. 33) oraz 101,2 m p.p.m. (otw. 59). Osady nie zosta³y przewiercone.

1 Numer archiwalny (Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa)

11 2. Paleogen

Osady paleogenu na obszarze arkusza Dobrzyki zosta³y stwierdzone w piêciu otworach wiertniczych (otw.: 16, 33, 50, 59 i 67; tabl. II). S¹ to utwory pochodz¹ce z: paleocenu, eocenu i oligocenu. Je- dynie w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego terenu zaznaczono hipotetyczne wystêpowanie osadów miocenu. Ich obecnoœæ nie ma potwierdzenia ani w profilach otworów kartograficznych wykonanych na potrzeby mapy, ani w profilach otworów archiwalnych. Zaznaczono je jedynie w nawi¹zaniu do wyników badañ wykonanych na terenie s¹siedniego arkusza (Ga³¹zka, 2003).

a. Paleocen

Wystêpowanie osadów paleocenu zosta³o stwierdzone w dwóch otworach wiertniczych (otw. 33 i 59). W otworze 33 na g³êbokoœci 251,0 m (143,0 m p.p.m.) nawiercono m a r g l e piaszczyste z faun¹, nastêpnie piaski drobnoziarniste, ilaste, margle szare oraz piaski kwarcowe z glaukonitem. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 28,0 m. W otworze 59 do osadów paleocenu zaliczono pakiet piasków drobnoziarnistych, szaro-zielonkawych, o mi¹¿szoœci 4,6 m, nawiercony na g³êbokoœci 214,6 m (96,6 m p.p.m.).

b. Eocen

Osady eocenu stwierdzono tak¿e w dwóch otworach wiertniczych (otw. 33 i 59).W Borecznie (otw. 33) jest to pakiet piasków œrednioziarnistych, kwarcowych i glaukonitowych, w sp¹gu z przewarstwieniami piaskowców, o mi¹¿szoœci 50,0 m. Natomiast w Urowie (otw. 59) s¹ to i³owce warstwo- wane piaskami glaukonitowymi oraz piaski drobnoziarniste, szaro-zielonkawe, mi¹¿szoœci 3,6 m. Osady eocenu s¹ najstarszymi utworami udokumentowanymi w obrêbie obszaru arkusza Do- brzyki, które wystêpuj¹ bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. W tej pozycji stwierdzono je we wschodniej czêœci rejonu badañ (tabl. II).

c. Oligocen

Piaski, mu³ki i i³y oraz wêgiel brunatny. Wystêpowanie osadów oligocenu potwierdzono w wierceniach kartograficznych wykonanych w ramach realizacji arkusza (otw.: 16, 50 i 67). Ich wiek zosta³ okreœlony na podstawie badañ mikropaleontologicznych (Giel, 2005). W Zaty- kach (otw.16) s¹ to i³y ciemnoszare, zalegaj¹ce na piaskach drobno- i œrednioziarnistych, glaukonitowych. Strop tych osadów nawiercono na g³êbokoœci 228,0 m (108,0 m p.p.m.). W otworze 50, zlokalizowanym na Wyspie Bukowiec, s¹ to (w stropie) piaski drobnoziarniste, brunatnowêglowe, na- stêpnie piaski drobnoziarniste, szare, mu³ki ilaste, szare, i ponownie piaski drobnoziarniste, szare. Ich strop zosta³ nawiercony na g³êbokoœci 180,7 m (78,7 m p.p.m.). W Piotrkowie (otw. 67) osady oligocenu to wêgiel brunatny, zalegaj¹cy na piaskach drobno- i œrednioziarnistych z przewarstwieniami

12 py³u brunatnowêglowego, oraz mu³ki szare, miejscami tak¿e brunatnowêglowe. Strop tych utworów nawiercono na g³êbokoœci 134,5 m (26,5 m p.p.m.). W ¿adnym z tych trzech otworów wiertniczych osady oligoceñskie nie zosta³y przewiercone. W próbkach osadów pobranych do badañ mikropaleontologicznych, z trzech otworów kartograficznych, wystêpuj¹ oœródki grup otwornic: Cibicides, Gavelinella, Bulimina, Lenticulina i Milioli- dae. Na ich podstawie (Giel, 2005) osady te zosta³y zaliczone do oligocenu dolnego (sensu rupel). Na- le¿¹ prawdopodobnie do formacji mosiñskiej dolnej. S¹ to utwory powszechnie wystêpuj¹ce w rejonie badañ w stropie pod³o¿a osadów czwartorzêdowych.

3. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe pokrywaj¹ obszar arkusza Dobrzyki ci¹g³¹ pokryw¹ o zró¿nicowanej mi¹¿szoœci. W czêœci po³udniowo-zachodniej, w rejonie Piotrkowo–Starzykowo, ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 130 m. Natomiast w czêœci pó³nocno-wschodniej, w rejonie Zatyki–Janiki Wielkie, dochodzi do oko³o 240 m. Rozpoznanie budowy geologicznej i stratygrafii czwartorzêdu badanego obszaru zosta³o oparte przede wszystkim na: profilach trzech otworów kartograficznych (otw.: 16, 50 i 67), analizie profili archiwalnych otworów wiertniczych oraz korelacji budowy geologicznej i stratygrafii z obszarami s¹siednimi. Podzia³ stratygraficzny osadów czwartorzêdowych opiera siê tak¿e na wynikach badañ litologiczno-petrograficznych (Fert, Makarewicz, 2004) oraz py³kowych (Winter, 2005). Analiza py³kowa potwierdzi³a wystêpowanie serii interglacjalnych lub interstadialnych, lecz ze wzglêdu na podobieñstwo spektrów py³kowych nie okreœli³a precyzyjnie wieku badanych osadów. Przy konstru- owaniu przekroju geologicznego A–B wykorzystano wyniki sondowañ geoelektrycznych (Jagodziñ- ski, Bestyñski, 2004).

a. Plejstocen

Utwory plejstocenu reprezentowane s¹ przez osady zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowo-, œrodkowo- i pó³nocnopolskich; oraz rozdzielaj¹ce je utwory interglacja³ów: augustowskiego (podlaskiego), wielkiego i eemskiego. Profil osadów zlodowaceñ najstarszych reprezentuje poziom glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi, udokumentowany w czêœci centralnej i wschodniej badanego terenu. W czêœci centralnej (otw. 50) gliny zwa³owe rozdzielone s¹ utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Na osadach zlodowacenia Narwi zalegaj¹ utwory interglacja³u augustowskiego (podlaskiego). Profil osadów zlodowa- ceñ po³udniowopolskich sk³ada siê z dwóch poziomów morenowych zlodowacenia Nidy. W czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru opracowania wydzielono tak¿e rozdzielaj¹ce je utwory zastoiskowe i wod-

13 nolodowcowe. Na osadach zlodowacenia Nidy na ca³ym badanym terenie le¿¹ utwory rzeczne interglacja³u wielkiego. Profil osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich sk³ada siê z dwóch poziomów morenowych zlodowaceñ Odry i Warty, rozdzielonych utworami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty zalega nieci¹g³y poziom osadów rzecznych interglacja³u eemskiego (brak ich w czêœci centralnej obszaru badañ). Utwory zlodowaceñ pó³nocnopolskich reprezentowane s¹ przez osady morenowe trzech stadia³ów zlodowacenia Wis³y. W obrêbie obszaru arkusza Dobrzyki udokumentowano tak¿e utwory interstadialne (interstadia³u grudzi¹dzkiego) tego zlodowacenia.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Stadia³ dolny

Osady stadia³u dolnego zlodowacenia Narwi zosta³y wydzielone na podstawie badañ litologiczno-petrograficznych (Fert, Makarewicz, 2004) oraz korelacji z arkuszami s¹siednimi (Ga³¹zka, 2003; Sza³amacha, Sza³amacha, 2003). W obrêbie badanego terenu utwory zlodowacenia Narwi reprezentowane s¹ przez osady lodowcowe oraz zastoiskowe. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na prawie ca³ym obszarze arkusza Dobrzyki w sp¹gu osadów czwartorzêdowych. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ, oko³o 20–37 m, osi¹gaj¹ w centralnej czêœci rejonu ba- dañ (otw.: 33, 50 i 59), natomiast w czêœci pó³nocno-wschodniej (otw. 16) spada ona do 2,0 m. S¹ to gliny zwa³owe piaszczysto-py³owate, szare, zasobne w ¿wiry. Na Wyspie Bukowiec (otw. 50) w obrê- bie glin zwa³owych tego poziomu wystêpuj¹ przewarstwienia piasków i mu³ków o mi¹¿szoœci do kilku metrów. Omawiane gliny zwa³owe charakteryzuj¹ siê bardzo zbli¿onymi proporcjami ska³ krystalicznych i wapieni pó³nocnych. Wspó³czynniki petrograficzne2 glin w rozpoznanych w otworach 16 i 50 (tabl. III) s¹ podobne do zarejestrowanych na granicz¹cym od po³udnia obszarze arkusza I³awa (Ga³¹zka, 2003) i na granicz¹cym od pó³nocnego-wschodu obszarze arkusza Mor¹g (Sza³amacha, Trzmiel, 2003), gdzie badane gliny zaliczono do starszego stadia³u zlodowacenia Narwi.

Stadia³ górny

Piaski zastoiskowe. S¹topiaski z dominant¹ we frakcji piasków drobnoziarnistych (œrednio oko³o 31%), mocno py³owatych (œrednio oko³o 31% frakcji py³owej) (Fert, Makarewicz, 2004), w stropie bardziej ilaste, szare. Poziom tych osadów zosta³ udokumentowany w wierceniu 16, w miejscowoœci Zatyki. W profilu tego otworu piaski py³owate zalegaj¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 8,0 m.

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

14 Interglacja³ augustowski

Osady interglacja³u augustowskiego na omawianym obszarze rozpoznano tylko w Zatykach, w profilu otworu kartograficznego (otw. 16). Piaski rzeczne. Nag³êbokoœci 198,2–218,0 m (78,2–98,0 m p.p.m.) w otworze 16, w Za- tykach, udokumentowano oko³o 20-metrowej mi¹¿szoœci pakiet piasków zdecydowanie drobnoziarnistych (70,1%), dobrze przemytych. W zespole minera³ów ciê¿kich amfibole (39,4%) zdecydowanie dominuj¹ nad granatami i epidotem, wystêpuj¹cymi w zbli¿onych proporcjach (odpowiednio: 19,4 i 21,2%). Piaski zawieraj¹ 5,2% wêglanu wapnia, we frakcji poni¿ej 0,1 mm (Fert, Makarewicz, 2004). Powy¿sze wyniki mog¹ wskazywaæ na rzeczne œrodowisko akumulacji badanych osadów. Znacz¹ca iloœæ amfiboli mo¿e byæ wynikiem rozmywania starszych utworów morenowych.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Zlodowacenie Nidy

Zlodowacenie Nidy jest reprezentowane w obrêbie badanego rejonu przez osady: zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe; stadia³ów dolnego i górnego. Utwory te udokumentowano na podstawie badañ litologiczno-petrograficznych (Fert, Makarewicz, 2004) oraz korelacji z arkuszami s¹siednimi.

Stadia³ dolny

Mu³ki zastoiskowe. S¹toszare mu³ki ilaste i piaszczyste. Spotykane s¹ w nich okruchy zwêglonego drewna oraz przemazy substancji organicznej. Osady te zalegaj¹ ci¹g³¹ pokryw¹ w obrê- bie obszaru arkusza Dobrzyki. Ich obecnoœæ stwierdzono w profilach otworów kartograficznych (otw.: 16, 50 i 67). W profilach otworów archiwalnych (otw. 33 i 59) stwierdzono wystêpowanie podobnych osadów, które zakwalifikowano do tego poziomu. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 1,0 (otw. 59) do 34,5 m (otw. 50). We frakcji ciê¿kiej próbek pobranych z otworu 67, w Piotrkowie, z g³êbokoœci 121,2–134,5 m, stwierdzono dominacjê amfiboli (29,6 %) nad granatami (21,7%) i epidotem (18,4%). Stwierdzono tak¿e wystêpowanie biotytu, co ³¹cznie z drobnoziarnistym wykszta³ceniem osadów wskazuje na sedymentacjê w zbiorniku zastoiskowym (Fert, Makarewicz, 2004). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ tylko w centralnej, zachodniej i wschodniej czêœci badanego obszaru. W profilach otworów archiwalnych (otw. 33 i 59) stwierdzono obecnoœæ szarych glin zwa³owych (72,0–93,0 m p.p.m. — otw. 59), które po korelacji z profilami otworów wiertniczych zlokalizowanych na obszarach s¹siednich arkuszy zaliczono do stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy. Mi¹¿szoœæ poziomu waha siê od 4,0 m w otworze 33 do 14,1 m w otworze 59. Gliny zwa³owe zalegaj¹ na mu³kowo-piaszczystej serii osadów zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy.

15 Stadia³ górny

Piaski zastoiskowe. Wystêpowanie tych osadów stwierdzone zosta³o tylko w czêœci pó³nocno-wschodniej badanego obszaru, w profilu otworu 16, w Zatykach. Jest to mi¹¿sza (50,8 m) seria piasków zdecydowanie drobnoziarnistych (œr. 72,5%), tworz¹cych naprzemianleg³e warstwy pia- sków drobnoziarnistych i py³owatych, z wystêpuj¹cymi na g³êbokoœci 151,0–153,0 m (31,0–33,0 m p.p.m.) œladami detrytusu roœlinnego. Sk³ad frakcji ciê¿kiej omawianych piasków jest zmienny. Gene- ralnie dominuj¹ amfibole, jednak w stropie i sp¹gu warstwy ich iloœæ maleje, dorównuj¹c granatom. Piaski s¹ s³abo wapniste. W œwietle wykonanych analiz mo¿na przypuszczaæ, ¿e ich sedymentacja od- bywa³a siê w zbiorniku zastoiskowym o cyklicznym przep³ywie wód, co sugeruje naprzemianleg³oœæ warstw py³owatych i piaszczystych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w centralnej i pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu. Rozpoznano je w profilu otworu kartograficznego (otw. 16). Jest to seria pia- sków ró¿noziarnistych, dobrze przemytych. Wystêpowanie podobnych osadów stwierdzono w rejonie Boreczna i Urowa, w profilach archiwalnych otworów wiertniczych (otw. 33 i 59), gdzie s¹ to piaski, miejscami ze ¿wirami (otw. 33), lub piaski py³owate (otw. 59). Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych stadia³u górnego zlodowacenia Nidy, udokumentowana wierceniami, waha siê od 5,5 (otw. 59) do 22,5 (otw. 16). Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w obrêbie ca³ego badanego obszaru. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku metrów w rejonie miejscowoœci Boreczno–Urowo (otw. 33 i 59; tabl. IV) do oko³o 30–35 m w rejonie Wyspy Bukowiec (otw. 50). W profilach otworów kartograficznych poziom glin zwa³owych tego wieku rozpoznano: od 13,2 m p.p.m. do 8,5 m n.p.m. (otw. 67), od 21,5 m p.p.m. do 6,7 m n.p.m. (otw. 50) oraz od 2,5 m p.p.m. do 10,0 m n.p.m. (otw. 16). Badane gliny charakteryzuj¹ siê niewielk¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi i wysok¹ frekwencj¹ mu³owców (Fert, Makarewicz, 2004). Ich poziom koreluje siê z glinami zwa³owymi wydzielonymi na obszarze arkusza Zalewo w profilach otworów Bajdy i Drulity (Balwierz, 2001). Z uwagi na bardzo wysok¹ frekwencjê ¿wirów mu³owców (z regu³y ponad 20,0%) gliny te mog¹ te¿ reprezentowaæ starszy stadia³ zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) — litotyp G1 wed³ug Lisickiego (2003).

Interglacja³ wielki

Osady interglacjalne zosta³y wydzielone w profilach piêciu otworów wiertniczych (otw.: 16, 33, 50, 59 i 67). Piaski i mu³ki jeziorne oraz piaski rzeczne. Wprofilu otworu kartograficznego zlokalizowanego w miejscowoœci Piotrkowo (otw. 67) przewiercono (tabl. III) poziom piasków ró¿noziarnistych, dobrze przemytych, œrednio wysortowanych. Fert i Makarewicz (2004) w próbkach pobranych z tego otworu stwierdzi³y wœród minera³ów ciê¿kich zdecydowan¹ dominacjê granatów (41,6%) nad

16 epidotem (20,6%) i amfibolami (19,3%). Piaski zawieraj¹ 3,8% wêglanu wapnia. Dobre obtoczenie ziarn kwarcu oraz dominacja granatów we frakcji ciê¿kiej wskazuj¹ na rzeczny charakter sedymentacji. W pozosta³ych profilach rozpoznano osady piaszczysto-mu³kowe, najprawdopodobniej jeziorne. Winter (2005) po wykonaniu analizy py³kowej próbek z profilu z Wyspy Bukowiec (otw. 50) (tabl. III) stwierdzi³a, ¿e de- pozycja badanych utworów mog³a nast¹piæ w pocz¹tkowym lub schy³kowym okresie interglacja³u. Jednak brak spektrów py³kowych cechuj¹cych interglacjalne optimum klimatyczne uniemo¿liwia okreœlenie ich wieku. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów waha siê od kilku do oko³o 20 m.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

W rejonie obszaru arkusza Dobrzyki osady zlodowaceñ œrodkowopolskich reprezentowane s¹ przez gliny zwa³owe zlodowacenia Odry oraz mu³ki zastoiskowe, piaski wodnolodowcowe i gliny zwa³owe zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Odry

Gliny zwa³owe zosta³y udokumentowane we wschodniej, centralnej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w profilach szeœciu otworów wiertniczych (otw.: 16, 33, 34, 50, 59 i 67). Zalegaj¹ ci¹g³¹ pokryw¹ na osadach interglacja³u wielkiego. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 3,9 (otw. 67) i 10,0 (otw. 33) do 34,1 m (otw. 59). S¹ to gliny zwa³owe szare, w stropie czêsto ilaste. Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry stwierdzono we wszystkich otworach wykonanych na potrzeby niniejszej mapy. Wystêpuj¹ w nich na wysokoœci: 18,5–22,4 (otw. 67), 14,5–32,7 (otw. 50) oraz 23,5–53,0 m n.p.m. (otw. 16); i charakteryzuj¹ siê znaczn¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi, przy niewielkiej iloœci dolomitów (Fert, Makarewicz, 2004). Utwory te dobrze ko- reluj¹ siê z glinami rozpoznanymi w profilach otworów wykonanych na obszarach s¹siednich arkuszy i zaliczonymi do m³odszego stadia³u zlodowacenia Odry. Ze wzglêdu na znaczny udzia³ ¿wirów mu³owców (do 20,0%) w tych glinach nale¿y te¿ rozwa¿yæ mo¿liwoœæ zaliczenia ich poziomu do zlodowacenia Liwca — litotyp C wed³ug Lisickiego (2003).

Zlodowacenie Warty

Mu³ki i mu³ki piaszczyste zastoiskowe zosta³y rozpoznane w centralnej (rejon Wyspy Bukowiec) i wschodniej (rejon Boreczna i Urowa) czêœci badanego terenu, w profilach trzech otworów wiertniczych (otw.: 33, 50 i 59). Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku do kilkunastu me- trów. S¹ to mu³ki ciemnoszare, z przemazami mu³ków jasnych, oraz mu³ki piaszczyste, szare. Piaski wodnolodowcowe. Wystêpowanie tych osadów zosta³o stwierdzone tylko w rejonie Boreczna, w otworach 33 i 34. Ich mi¹¿szoœæ wynosi odpowiednio oko³o: 16 i 10 m. S¹ to piaski drobnoziarniste, lekko py³owate, be¿owo-szare.

17 Gliny zwa³owe zalegaj¹ prawie ci¹g³¹ pokryw¹ na ca³ym badanym obszarze. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku do ponad 20,0 m. Zosta³y opróbowane w profilach trzech otworów wiertniczych wykonanych przy realizacji niniejszego arkusza (otw.: 16, 50 i 67), w których rozpoznano je na wysokoœci: 22,4–28,1 (otw. 67), 35,2–42,6 (otw. 50) i 53,0–60,7 m n.p.m. (otw. 16). S¹ to ciemno-szare gliny ilaste, bardzo s³abo wysortowane. Charakteryzuj¹ siê niewielk¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi oraz niewielk¹ iloœci¹ mu³owców (Fert, Makarewicz, 2004). Okreœlone wspó³czynniki petrograficzne pozwalaj¹ korelowaæ je z glinami opisanymi na obszarach s¹siednich arkuszy, gdzie zosta³y zinterpretowane jako gliny zwa³owe zlodowacenia Warty.

Interglacja³ eemski

Osady interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ w centralnej i po³udniowo-wschodniej czêœci terenu badañ. Nie zosta³y udokumentowane w profilach wierceñ kartograficznych, ich wystêpowanie potwierdzaj¹ natomiast wiercenia archiwalne (otw.: 33, 34, 59 i 77). Obszar arkusza Dobrzyki znajduje siê poza zasiêgiem morza eemskiego, którego granica znajduje siê na zachód, w rejonie obszaru arkusza Susz. Na terenie opracowania mo¿na spotkaæ jedynie utwory powsta³e w wyniku procesów akumulacji rzecznej, zachodz¹cych w tym czasie. W Urowie (otw. 59), w otworze wykonanym na potrzeby arkusza I³awa Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, Makowska wydzieli³a osady rzeczne zalegaj¹ce bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia œrodkowopolskiego. Piaski i mu³ki rzeczne. S¹topiaski ró¿noziarniste, naprzemianleg³e z mu³kami i piaskami drobnoziarnistymi i py³owatymi, szare. Powsta³y w dolinie rzecznej odprowadzaj¹cej wody z wysoczyzny polodowcowej do zbiornika morskiego, najprawdopodobniej w kierunku pó³nocno-zachodnim. Poziom tych osadów w czêœci centralnej obszaru arkusza zalega od oko³o 10 do oko³o 45 m n.p.m. (otw. 33 i 59). Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 19,0 (otw. 33) do 22,7 m (otw. 59). W otworze 77, w miej- scowoœci Praszki, seria osadów interglacjalnych zosta³a nawiercona na wysokoœci 33,0 m n.p.m., a ich mi¹¿szoœæ przekracza 21,4 m (nie przewiercono).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Mi¹¿szoœæ osadów zlodowaceñ pó³nocnopolskich na obszarze arkusza Dobrzyki jest zmienna i waha siê od oko³o 38 m przy jego pó³nocnej granicy do oko³o 100 m w rejonie miejscowoœci Huta Wielka, w czêœci œrodkowo-wschodniej, oraz w rejonie Starzykowa i na po³udnie od jeziora Czerwica, w czêœci po³udniowej. Utwory tego wieku spoczywaj¹ na doœæ wyrównanej (lekko wznosz¹cej siê od wysokoœci oko³o 6 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-zachodniej badanego terenu do oko³o 80 m n.p.m. w czêœci pó³nocno-wschodniej) powierzchni osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich oraz, w czêœci po³udniowo-wschodniej, interglacja³u eemskiego. W niniejszym opracowaniu wydzielono utwory zlodowacenia Wis³y — stadia³ów: dolnego, œrodkowego i górnego, oraz interstadia³u rozdzielaj¹cego stadia³ œrodkowy od górnego.

18 Zlodowacenie Wis³y

Stadia³ dolny

Stadia³ dolny zlodowacenia Wis³y jest reprezentowany przez osady: rzeczne, zastoiskowe, wodnolodowcowe i lodowcowe. Piaski rzeczne. S¹topiaski drobno- i œrednioziarniste, akumulowane w formie delty i sto- ¿ków nap³ywowych w okresie pocz¹tkowego och³adzania siê klimatu (Makowska i in., 2001). Ich wystêpowanie na badanym obszarze zosta³o potwierdzone tylko w czêœci po³udniowo-zachodniej (otw. 67). Po³o¿enie stratygraficzne tych osadów oznaczono m.in. po korelacji z profilami otworów zlokalizowanych w Grabowcu i Zieleniu na obszarze arkusza Susz (Kabulski, 1999). W profilu otworu 67, w Piotr- kowie, rozpoznano piaski ró¿noziarniste, z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, dobrze przemyte (Fert, Makarewicz, 2004). Piaski ró¿noziarniste s¹ s³abo wysortowane, a piaski drobnoziarniste — dobrze. W œrodkowej czêœci serii piaszczystej odnotowano przewarstwienie detrytusu roœlinnego. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej charakteryzuje siê nieznaczn¹ przewag¹ granatów (œr. 32,9%) nad amfibolami (œrednio 29,5%) i epidotem (œrednio 21,0%). Silne zró¿nicowanie wskaŸnika obtoczenia ziarn kwarcu oraz przewaga granatów we frakcji ciê¿kiej wskazuj¹ na stopniow¹ zmianê warunków sedymentacji, od rzeczno-peryglacjalnych w dolnej czêœci warstwy do rzecznych w czêœci górnej. Mu³ki zastoiskowe. Wotworze kartograficznym 67 (tabl. III), w miejscowoœci Piotrko- wo, stwierdzono 4,0-metrowej mi¹¿szoœci warstwê szarych mu³ków ilastych, s³abo wysortowanych, zawieraj¹cych 5,7% wêglanu wapnia. Sedymentacja tych osadów (Fert, Makarewicz, 2004) nast¹pi³a w zbiorniku zastoiskowym. Zalegaj¹ one bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y. Jest to jedyne miejsce w obrêbie badanego rejonu, gdzie zosta³o potwierdzone wy- stêpowanie tych utworów. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zalegaj¹ bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi i pochodz¹ z transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Wis³y. Ich obecnoœæ nie zosta³a potwierdzona w ¿adnym profilu wiercenia w obrêbie obszaru arkusza Dobrzyki, dlatego te¿ wystêpowa- nie tych osadów zaznaczono tylko w czêœci zachodniej badanego terenu, jedynie na podstawie korelacji z profilem otworu kartograficznego wykonanego w miejscowoœci Zieleñ, w trakcie realizacji arkusza Susz (Makowska i in., 2001). Gliny zwa³owe i ich rezydua wystêpuj¹ w obrêbie prawie ca³ego obszaru arkusza, za wyj¹tkiem jego czêœci pó³nocno-wschodniej (rejon Zatyki–Janiki Ma³e). W miejscowoœci Boreczno (otw. 33 i 34) osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ powy¿ej 30,0 m. Ich obecnoœæ zosta³a potwierdzona w profilach wielu otworów archiwalnych oraz dwóch otworów kartograficznych (otw. 50 i 67). W otworze 50, zlokalizowanym na Wyspie Bukowiec, jest to 11,9-metrowej mi¹¿szoœci pakiet szarych glin zwa³owych, rozdzielonych 2,2-metrow¹ warstw¹ piasków i ¿wirów, z brukiem w stropie (1,5 m). Gliny te zalegaj¹ bezpoœrednio

19 na glinach zwa³owych zlodowaceñ œrodkowopolskich (zlodowacenia Warty), na poziomie 42,6–54,5 m n.p.m. S¹ one bardzo s³abo wysortowane (Fert, Makarewicz, 2004). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne wy- nosz¹: O/K — 2,07; K/W — 0,52; A/B — 1,77; zawartoœæ wêglanu wapnia — 7,6%. W otworze 67, w miej- scowoœci Piotrkowo, równie¿ rozpoznano szare gliny zwa³owe, bardzo s³abo wysortowane, o zbli¿onych wartoœciach wspó³czynników petrograficznych, odpowiednio: 1,78 — 0,58 — 1,62. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 6,0 m (52,0–58,0 m n.p.m.). W stropie wystêpuje 3,0-metrowej mi¹¿szoœci warstwa bruku morenowego, bêd¹cego rozmyt¹ pozosta³oœci¹ tych glin.

Stadia³ œrodkowy

Stadia³ œrodkowy jest reprezentowany przez osady: zastoiskowe (dolne i górne), wodnolodowcowe (dolne i górne) oraz lodowcowe. Tworz¹ one najbardziej mi¹¿szy poziom (do oko³o 50 m) osa- dów zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ. W otworze kartograficznym w miejscowoœci Zatyki (otw. 16) stwierdzono 35,3-metrowej mi¹¿szoœci pakiet osadów zastoiskowych (tabl. III). S¹ to piaski drobnoziarniste, w sp¹gu zailone, o mi¹¿szoœci 17,3 m. Na nich zalega 3,0-metrowa warstwa piasków ró¿noziarnistych, z pojedynczymi ¿wirkami, na których z kolei z³o¿ona jest seria utworów drobnoziarnistych piaszczysto (sp¹g)-mu³kowych (strop), w górnej partii zailonych. Osady te cechuje zmiennoœæ parametrów uziarnienia (Fert, Makarewicz, 2004). Wœród minera³ów ciê¿kich generalnie granaty dominuj¹ nad amfibolami, a w samym stropie dochodzi do ich wysokiej koncentracji (77,5%), kosztem amfiboli, których frekwencja spada do 5,6%. Nie stwierdzono obecnoœci minera³ów ³yszczykowych. Osady te s¹ wapniste. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e opisana warstwa powsta³a w zbiorniku zastoiskowym z okresowym przep³ywem (partia œrodko- wa), w znacznej odleg³oœci od l¹dolodu (nagromadzenie granatów). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ powszechnie w obrêbie ca³ego obszaru arkusza, choæ nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna, waha siê od kilku metrów w czêœci centralnej badanego terenu do oko³o 20–30 m w czêœci pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej. Obecnoœæ tych osadów stwierdzono w profilach dwóch wierceñ wykonanych na potrzeby niniejszego opracowania (otw. 16 i 50). W Zatykach (otw. 16) jest to seria osadów gruboziarnistych — naprzemianleg³ych warstw ¿wirów i piasków gruboziarnistych z pojedynczymi, drobnookruchowymi ¿wirami — o mi¹¿szoœci 14,0 m. W otworze 50, zlokalizowanym na Wyspie Bukowiec, s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkami, w sp¹gu py³owate. W stropie i sp¹gu warstwy piasków wystêpuj¹ poziomy g³azików. S³abe obtoczenie ziarn kwarcu oraz sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej wskazuj¹ na wodnolodowcowy charakter sedymentacji (Fert, Makarewicz, 2004). Mi¹¿szoœæ ca³ej serii wynosi 10,5 m (tabl. III).

20 Gliny zwa³owe w czêœci pó³nocnej obszaru arkusza wystêpuj¹ na wysokoœci oko³o 76–95 m n.p.m., natomiast w czêœci po³udniowej na wysokoœci oko³o 58–93 m n.p.m. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku, kilkunastu metrów do oko³o 30 m w rejonie jeziora Czerwica, w zachodniej czêœci badanego terenu. Omawianego poziomu glin zwa³owych nie zaobserwowano w rejonie miejscowoœci Janiki Ma³e–Œliwa, w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru arkusza, oraz w rejonie Piotrkowa, w czê- œci po³udniowo-zachodniej. Na pozosta³ym terenie ich wystêpowanie zosta³o potwierdzone w profilach wielu archiwalnych otworów wiertniczych oraz w dwóch kartograficznych (otw. 16 i 50). W profilu otworu 16 do glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y zaliczono tylko sp¹gow¹ czêœæ poziomu glin zwa³owych wystêpuj¹cych od powierzchni (tabl. III). Przynale¿noœæ wiekowa zosta³a okreœlona na podstawie korelacji (wysokoœci zalegania) z otworem wiertniczym Bajdy, zlokalizowanym na obszarze arkusza Zalewo (Sza³amacha, Sza³amacha, 2003). S¹ to gliny zwa³owe, piaszczysto-py³owate. Stopieñ selekcji materia³u jest typowy dla glin — bardzo s³aby. Badane gliny s¹ mocno wapniste, zawieraj¹ œrednio 8,9% wêglanu wapnia (Fert, Makarewicz, 2004). Piaski wodnolodowcowe powsta³y w czasie deglacjacji stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Rozpoznano je w profilach wierceñ w centralnej czêœci terenu badañ (otw.: 37–42, 47, 48, 50–52, 55, 57–59 i 65) oraz w profilach piêciu sond mechanicznych wykonanych na potrzeby niniejszej mapy (punkty dok.: 9, 21, 23 i 26). S¹ to piaski drobno- i ró¿noziarniste z pojedynczymi ¿wirkami, miejscami py³owate. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku metrów do 32,5 m we wsi Urowo (otw. 59), gdzie stwierdzono piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkami, szare. W otworze 50, zlokalizowanym na Wy- spie Bukowiec, s¹ to tak¿e piaski ró¿noziarniste ze ¿wirkami, dobrze przemyte, s³abo wysortowane (Fert, Makarewicz, 2004). We frakcji ciê¿kiej amfibole (œr. 34,3%) i granaty (œr. 32,9%) wystêpuj¹ w podobnych iloœciach, a trzecim najliczniejszym sk³adnikiem jest epidot (œr. 17,9%). Piaski zawieraj¹ œrednio 2,8% wêglanu wapnia, przy czym w stropie tylko 0,7%. S³abe obtoczenie ziarn kwarcu oraz sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej wskazuj¹ na wodnolodowcowy charakter sedymentacji. W tym otworze mi¹¿szoœæ warstwy osi¹ga 21,5 m. Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w profilach tylko trzech otworów wiertniczych (otw.: 11, 33 i 77) oraz w profilu sondy mechanicznej wykonanej na potrzeby mapy, w miejscowoœci Zatyki (punkt dok. 2). Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 8,0 m (otw. 33). W profilu tego otworu s¹ to i³y czarne, przewarstwione mu³kami jasnoszarymi, na których zalega oko³o 7-metrowa warstwa piasków drobnoziarnistych, lekko py³owatych. W dwóch pozosta³ych profilach s¹ to mu³ki ciemnoszare i czarne o mi¹¿szoœci 2,0 (otw. 77) i 4,0 m (otw. 11). W obu przypadkach rozdzielaj¹ gliny zwa³owe stadia³ów œrodkowego i górnego. Podobnie jest w profilu sondy mechanicznej (punkt dok. 2), gdzie na g³êbokoœci 14,5 m wystêpuje 1,5-metrowej mi¹¿szoœci warstwa ciemnoszarych pia- sków drobnoziarnistych i py³owatych, rozdzielaj¹cych tak¿e dwa poziomy glin zwa³owych.

21 Interstadia³

Osady tego wieku zosta³y oznaczone w po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu. Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne. Wprofilu otworu kartograficznego w Piotrkowie (otw. 67) do osadów interstadialnych zaliczono, na podstawie korelacji z profilem otworu kartograficznego w Zieleniu, wykonanym na granicz¹cym od zachodu obszarze arkusza Susz (Kabulski, 1999), be¿owo-szare piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirkami i niewielk¹ iloœci¹ frakcji py³owej, wystêpuj¹ce bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego. Sk³ad mineralny frakcji ciê¿kiej tych piasków jest zró¿nicowany (Fert, Makarewicz, 2004). W dolnej czêœci warstwy amfibole (38,7%) dominuj¹ nad granatami (30,8%) i epidotem (14,5%). Z kolei w czêœci górnej granaty (54,5%) zdecydowanie przewa¿aj¹ nad amfibolami (19,9%) i epidotem (13,8%). Dosyæ dobre obtoczenie ziarn kwarcu w dolnej czêœci serii, przy zdecydowanej przewadze granatów w czêœci górnej, wskazuje na stopniow¹ zmianê warun- ków sedymentacji od rzeczno-perygacjalnych w sp¹gu do rzecznych w stropie. Mi¹¿szoœæ ca³ej warstwy wynosi w tym wypadku 23,8 m. W okolicy jeziora Czerwica, tak¿e tylko na podstawie korelacji wyso- koœci zalegania podobnych osadów w profilu otworu kartograficznego w Zieleniu, zaznaczono wystê- powanie piasków interstadialnych. S¹ to najprawdopodobniej rzeczne osady interstadia³u Grudzi¹dza, wykszta³cone w postaci piasków podœcielonych ¿wirami oraz zawieraj¹ce w stropie warstwy mu³ków (Makowska i in., 2001).

Stadia³ górny

Stadia³ górny jest reprezentowany przez osady: lodowcowe, zastoiskowe i wodnolodowcowe. W centralnej i po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu obserwuje siê wyraŸn¹ dwudzielnoœæ po- ziomów morenowych. Rozdzielaj¹ je osady zastoiskowe i wodnolodowcowe. Wystêpowanie dwóch po- ziomów glin zwa³owych zwi¹zane jest z fazow¹ obecnoœci¹ l¹dolodu (Makowska i in., 2001). Powsta³y one w wyniku zmian zasiêgu poszczególnych lobów lodowcowych w czasie ogólnej recesji l¹dolodu. Gliny zwa³owe (dolne). Wystêpowanie tego poziomu glin zwa³owych w centralnej czêœci terenu badañ potwierdzaj¹ profile otworów wiertniczych (otw.: 37, 38, 42, 46–48, 50–52, 55 i 57–59) oraz sond mechanicznych (punkty dok.: 8, 10, 21–23 i 26). Ich mi¹¿szoœæ waha siê od oko³o 1 m do kilkunastu metrów. Znaczn¹ mi¹¿szoœæ badane osady osi¹gaj¹ w otworze 52, w miejscowoœci Gub³awki. S¹ to gliny zwa³owe szare, z du¿¹ iloœci¹ g³azików. W otworze kartograficznym 50 poziom g³azików wystêpuj¹cy w stropie piasków wodnolodowcowych stadia³u œrodkowego zinterpretowano jako pozosta³oœæ po glinach tego wieku. Natomiast w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru opracowania, w profilu otworu w Piotr- kowie (otw. 67), dolne gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y zalegaj¹ bezpoœrednio na utworach rzecznych interstadia³u grudzi¹dzkiego (tabl. III) i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 7,2 m. S¹ to szare gliny zwa³owe, których sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê wysokim udzia³em wapieni pó³nocnych (powy¿ej 44,0%) i jego wyraŸn¹ przewag¹ nad ska³ami krystalicznymi (ok. 25%) i dolomita-

22 mi (oko³o 9%) (Fert, Makarewicz, 2004). Wystêpowanie w tym rejonie glin zwa³owych tego wieku stwierdzono tak¿e w profilu sondy mechanicznej (punkt dok. 29). Przynale¿noœæ wiekowa omawianego poziomu zosta³a okreœlona na podstawie zalegania na osadach interstadialnych. Piaski i mu³ki zastoiskowe. Wotworze 50, zlokalizowanym na Wyspie Bukowiec, wystêpuj¹ szare piaski drobnoziarniste, silnie py³owate (tabl. III). W przebadanych próbkach (Fert, Ma- karewicz, 2004) stwierdzono, ¿e wœród minera³ów ciê¿kich amfibole (38,2%) zdecydowanie dominuj¹ nad: epidotem (21,1%), granatami (15,1%), biotytem (10,0%) i piroksenami (9,7%). Zawartoœæ wêglanu wapnia w piaskach wynosi 0,7%. Drobnoziarniste wykszta³cenie osadów oraz dominacja amfiboli w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej wskazuj¹ na sedymentacjê w zbiorniku zastoiskowym. Omawiane osady powsta³y w pocz¹tkowym okresie ostatniego nasuniêcia l¹dolodu stadia³u górnego na tym terenie. Ich wystêpowanie zosta³o potwierdzone tak¿e w profilach wierceñ archiwalnych (otw. 42 i 52) oraz sond mechanicznych (punkty dok.: 15–18, 24 i 25). Osadów tych nie znaleziono na powierzchni terenu. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne). S¹ to piaski ró¿noziarniste, czêsto py³owate, ze ¿wirami. W granicach obszaru arkusza nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu. Ich mi¹¿szoœæ waha siê zazwyczaj od kilku do kilkunastu metrów. Omawiane osady zosta³y udokumentowane w centralnej i po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu. W czêœci centralnej wystêpowanie tego poziomu stwierdzono w profilach archiwalnych otworów wiertniczych (otw.: 37, 46–48, 51, 55 i 57–59) oraz sond mechanicznych (punkty dok.: 10, 20, 21, 23 i 26). W czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru arkusza obecnoœæ anaglacjalnych piasków i ¿wirów wodnolodowcowych stwierdzono w profilach otworów kartograficznego (otw. 67) i archiwalnego (otw. 69) oraz w sondzie mechanicznej (punkt dok. 29). S¹ to szare piaski drobnoziarniste, py³owate, bardzo s³abo wysortowane, miejscami ze ¿wirami. W próbkach pobranych z otworu 67 w sk³adzie mineralnym frakcji ciê¿kiej stwierdzono (Fert, Makarewicz, 2004) dominacjê amfiboli (œrednio 38,9%) nad granatami (œrednio 27,9%) i epidotem (œrednio 17,6%). S³abe obtoczenie ziarn kwarcu oraz dominacja amfiboli wskazuj¹ na wodnolodowcowe warunki sedymentacji. Nie stwierdzono wystêpowania tych osadów na powierzchni terenu. Gliny zwa³owe (górne). S¹ to gliny zwa³owe powszechnie wystêpuj¹ce na powierzchni terenu opracowania. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od kilku metrów w czêœci centralnej i po³udniowo-zachodniej do oko³o 40 m na po³udniowym wschodzie, w okolicy miejscowoœci Praszki, ale w tym rejonie wystêpuj¹ one pod kilkumetrowej mi¹¿szoœci pokryw¹ sandrow¹ (tabl. IV). W czêœci pó³nocnej, pó³nocno-wschodniej i po³udniowej obszaru arkusza tworz¹ wysoczyznê morenow¹ falist¹. S¹ to gliny br¹zowo-szare, w stropie czêsto zwietrza³e. Piaski, piaski ze ¿wirami i gliny zwa³owe moren czo³owych wystê- puj¹ w czêœci centralnej (rejon miejcowoœci Gu³awki–Karpowo) oraz w czêœci pó³nocno-wschodniej (rejon miejscowoœci Janiki Ma³e–Janiki Wielkie) obszaru badañ, gdzie tworz¹ wzgórza moren czo³owych wyraŸnie wyró¿niaj¹ce siê w morfologii terenu. W czasie terenowych prac kartograficznych wykonano jedn¹ z sond mechanicznych na szczycie wzgórza morenowego w okolicy wsi Janiki Ma³e (punkt dok. 3).

23 W profilu tej sondy, pod 3,5-metrowej mi¹¿szoœci glinami zwa³owymi, stwierdzono wystêpowanie poziomu piasków gruboziarnistych i ¿wirów. W sp¹gu, na g³êbokoœci oko³o 28 m, wystêpuje tak¿e bruk morenowy. S¹ to moreny czo³owe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu fazy pomorskiej z tego obszaru. Piaski i piaski ze ¿wirami ozów tworz¹ wyraŸne formy wa³owe w rejonie wsi Matyty, na pó³wyspie oddzielaj¹cym Jezioro P³askie od Jezioraka. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do kilkunastu metrów. S¹ to piaski ró¿noziarniste z cienkimi warstewkami piasków py³owatych oraz poziomami ¿wirów drobno- i œredniookruchowych. Piaski i mu³ki kemów. Kemy wystêpuj¹ w obrêbie ca³ego badanego obszaru. W czê- œci pó³nocnej — w okolicy Witoszewa (na zachodzie) oraz Jaœkowa (na wschodzie), s¹ to wzgórza zbudowane z piasków i mu³ków naprzemianlegle warstwowanych, czêsto przykryte lub otulone glinami zwa³owymi, co wskazywa³oby na sedymentacjê przez wody roztopowe w szczelinach miêdzy bry³ami martwego lodu. Na pozosta³ej czêœci badanego obszaru s¹ to skupiska wzgórz (rejon jezior Czerwica, Gardzieñ i Wid³¹gi) oraz pojedyncze wzgórza zbudowane tak¿e z piasków drobnoziarnistych i mu³ków, ale bez przykrycia czapami gliniastymi. Ich geneza jest zapewne limnoglacjalna (Ga³¹zka, 2003). Kemom towarzysz¹ zazwyczaj jeziora i zag³êbienia bezodp³ywowe. Piaski i mu³ki tarasów kemowych wyznaczone zosta³y tylko przy zachodniej granicy terenu badañ, w okolicy wsi Piotrkowo. S¹ piaski drobnoziarniste i py³owate, naprzemianleg³e z mu³kami, jasnoszare i bia³o-szare. Tworz¹ taras kemowy zlokalizowany wokó³ rozleg³ego zag³êbienia wytopiskowego, wype³nionego przez torfy. Wiêksza czêœæ tego tarasu znajduje siê na granicz¹cym od zachodu obszarze arkusza Susz (Kabulski, 2003). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne). S¹ to piaski sandrowe, przewa¿nie ró¿- noziarniste z przewarstwieniami ¿wirów drobno- i œredniookruchowych, jasnoszare i ¿ó³toszare, miejscami piaski drobnoziarniste i py³owate. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ nie przekracza kilkunastu metrów. Najwiêkszy obszar wystêpowania tych osadów to rozleg³e równiny sandrowe ci¹gn¹ce siê z pó³nocnego zachodu na po³udnie. Zosta³y z³o¿one przez wody roztopowe w okresie ostatniej deglacjacji na tym terenie. Maj¹ wyraŸny zwi¹zek z ci¹giem moren czo³owych wystêpuj¹cych w obrêbie terenów arkuszy granicz¹cych od pó³nocy i pó³nocnego zachodu. Omawiane piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zajmuj¹ ponad 50% powierzchni ca³ego obszaru arkusza. Wystêpuj¹ w czêœci centalnej, w okolicach Siemian, Chmie- lówki i Urowa, oraz na po³udniu, w okolicy Piotrkowa i wsi Praszki. S¹ to piaski ze ¿wirkami, niekiedy py³owate, a w czêœci sp¹gowej czêsto gliniaste. Mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ na bardzo niewielkich obszarach przy zachodniej i po³udniowej granicy terenu badañ. Powsta³y w czasie ostatniej w tym rejonie deglacjacji. S¹ to mu³ki i i³y szare oraz niebiesko-szare, z³o¿one w niewielkich zbiornikach zastoiskowych na obrze¿ach rozleg³ych pól sandrowych. Miejscami wystêpuj¹ tak¿e pod przykryciem osadów jeziornych (otw. 50). Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza kilku metrów.

24 Piaski jeziorne tworz¹ wy¿szy taras akumulacyjny na zachodnim brzegu jeziora Ewingi w pó³nocnej czêœci terenu badañ. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, w sp¹gu ze ¿wirkami, jasnoszare i szare. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza kilku metrów. Akumulacjê tych osadów nale¿y wi¹zaæ ze schy³kiem stadia³u g³ównego zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Akumulacja ta mog³a trwaæ od schy³ku fazy pomorskiej do koñca m³odszego dryasu.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny deluwialne. Wystêpowanie osadów deluwialnych wi¹¿e siê œciœle z mor- fologi¹ terenu. Wype³niaj¹ dna i pokrywaj¹ czêœæ zboczy wiêkszoœci ma³ych dolin na wysoczyŸnie mo- renowej. W skali mapy uda³o siê je zaznaczyæ jedynie w czêœci pó³nocno-zachodniej badanego terenu, miêdzy Jerzwa³dem a Dobrzykami, oraz w czêœci centralnej, w okolicy wsi Gub³awki. Deluwia wystê- puj¹ ponadto w obni¿eniach bezodp³ywowych, wokó³ i pod pokryw¹ utworów organicznych, czêsto za- zêbiaj¹c siê z tymi osadami. Ich sk³ad jest uzale¿niony od budowy geologicznej najbli¿szych czêœci zboczy dolin. W wiêkszoœci s¹ to piaski i piaski gliniaste, pochodz¹ce z rozmycia glin zwa³owych tworz¹cych wysoczyznê. S¹ to osady bezstrukturalne i odwapnione. Deluwia wystêpuj¹ce w dolinach tworz¹ pokrywê o mi¹¿szoœci oko³o 2 m, w dolnych partiach dolin mo¿e ona wzrastaæ do kilku metrów.

c. Holocen

Œcis³a granica pomiêdzy osadami powsta³ymi u schy³ku plejstocenu i w holocenie jest niejedno- krotnie trudna do uchwycenia. Podstawowymi utworami holoceñskimi wydzielonymi na obszarze arkusza s¹ mu³ki i piaski jeziorne, torfy i namu³y. Mu³ki i piaski jeziorne. Badane osady to mu³ki (w stropie) oraz piaski drobno- i œred- nioziarniste (w sp¹gu), tworz¹ce tarasy wokó³ bardzo wielu jezior. Szczególnie okaza³e formy tego typu znajduj¹ siê w po³udniowej czêœci jeziora Ewingi, wokó³ pó³nocnych brzegów jeziora Jeziorak oraz po³udniowych brzegów jeziora Gil Wielki. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, od kilkudziesiêciu cen- tymetrów do oko³o 1,5 m. W utworach tych wystêpuj¹ czêsto skorupki miêczaków s³odkowodnych. Piaski humusowe i namu³y zag³êbieñ okresowo przep³ywowych pokrywaj¹ dna dolin niewielkich cieków w centralnej (okolice Siemian) i po³udniowej (okolice jezior Gardzieñ i Wid³¹gi) czêœci terenu badañ. S¹ to piaski, w górnej czêœci profilu drobnoziarniste, doœæ dobrze wysegregowane, miejscami z przewarstwieniami mu³ków oraz z domieszk¹ substancji organicznej. Zawieraj¹ wyraŸne szcz¹tki detrytusu roœlinnego, a niekiedy wiêksze kawa³ki drewna. W dolnej czêœci serii przechodz¹ w piaski œrednioziarniste. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do oko³o 2 m. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych. Namu³y wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza Dobrzyki. Na wysoczyŸnie wype³niaj¹ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe o ró¿nej wielkoœci i kszta³tach. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, na ogó³ waha siê od oko³o 2 do oko³o 3 m. Wykszta³cone s¹ ró¿nie, w za-

25 le¿noœci od obszaru alimentacji. Na wysoczyŸnie gliniastej wystêpuj¹ najczêœciej w postaci ciemnoszarych mu³ków, z du¿¹ iloœci¹ substancji organicznej. Natomiast na obszarach sandrowych s¹ to najczêœciej piaski py³owate z humusem. Gytie wystêpuj¹ na niewielkim obszarze w zachodniej czêœci terenu badañ, w okolicy wsi Piotrkowo. Nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni, lecz znajduj¹ siê pod przykryciem torfów. S¹ to gytie wêglanowe, o mi¹¿szoœci do 3,0 m, miejscami z przewarstwieniami torfów. Mi¹¿szoœæ przykry- waj¹cych je torfów dochodzi do 2,0 m. Torfy wystêpuj¹ w zag³êbieniach na wysoczyŸnie, gdzie miejscami tworz¹ cienk¹ warstwê na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y, oraz w dolinach i na równinach sandrowych, gdzie le¿¹ na piaskach wodnolodowcowych. W obrêbie du¿ych zag³êbieñ powsta³ych w miejscach wytopienia siê bry³ martwego lodu mi¹¿szoœæ torfów przekracza 5,0 m, le¿¹ tam na namu³ach lub gytiach. Wokó³ du¿ych mis jeziornych torfy zalegaj¹ na mu³kach i piaskach jeziornych. S¹ to torfy turzycowe, mszysto-turzycowe i sfagnowo-turzycowe, czarne, w sp¹gu brunatno-czarne.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza Dobrzyki znajduje siê w zasiêgu œrodkowej czêœci syneklizy peryba³tyckiej (Po¿aryski, 1974). Pokrywê osadow¹ stanowi¹ utwory starszego paleozoiku oraz kompleks per- mo-mezozoiczny. Najstarszymi osadami nawierconymi w obrêbie badanego terenu s¹ utwory kredy. Ich strop zalega na wysokoœci od 101,2 (otw. 59) do 171,0 m p.p.m. (otw. 33). Tworz¹ stropow¹ partiê pokrywy waryscyjskiej, która obejmuje w tym rejonie niezaburzone utwory kredy i jury oraz starsze — permskie i triasowe. U³o¿one s¹ one synklinalnie, w fazie starokimeryjskiej zosta³y w niewielkim stopniu sfa³dowane. W rejonie badanego terenu zalegaj¹ bezpoœrednio pod osadami paleocenu. Utwo- ry paleogenu s¹ reprezentowane s¹ przez osady: paleocenu, eocenu i oligocenu. Byæ mo¿e wystêpuj¹ tu równie¿ utwory neogenu — miocenu. Powierzchniê podczwartorzêdow¹ obszaru arkusza tworz¹ osady eocenu i oligocenu( tabl. II).Utwory miocenu wyró¿niono jedynie na niewielkim obszarze w czêœci po³udniowo-wschodniej terenu badañ, w nawi¹zaniu do wykonanego wczeœniej arkusza s¹siedniego (ark. I³awa — Ga³¹zka, 2003). Ich wystêpowa- nie nie zosta³o jednak potwierdzone wierceniami kartograficznymi, wykonanymi na potrzeby mapy. Na wiêkszej czêœci powierzchni podczwartorzêdowej ods³aniaj¹ siê osady oligocenu. Utwory eocenu bezpo- œrednio pod osadami czwartorzêdowymi stwierdzono tylko w czêœci wschodniej obszaru opracowania. W po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie wsi Piotrkowo, stwierdzono wynie- sienie osadów pod³o¿a czwartorzêdu do wysokoœci 26,5 m p.p.m. (otw. 67). Po zachodniej stronie tego wyniesienia powierzchnia pod³o¿a czwartorzêdu obni¿a siê do wysokoœci oko³o 70 m p.p.m. Podobne

26 formy znajduj¹ siê na granicz¹cym od po³udnia obszarze arkusza I³awa, gdzie genezê ich zwi¹zano z pro- cesami glacitektonicznymi zachodz¹cymi w stadiale górnym zlodowacenia Narwi. Prawdopodobne jest te¿, ¿e wypiêtrzenie to powsta³o w miejscu wczeœniejszego uskoku, którego genezê nale¿a³oby wi¹zaæ z ruchami platformy paleozoicznej w czasie orogenezy alpejskiej (faza laramijska). D³u¿sza oœ wypiê- trzenia ma potwierdzenie na mapie liniowych elementów strukturalnych (Doktór, Graniczny, 1995). Poza tym rejonem powierzchnia pod³o¿a utworów czwartorzêdowych nie jest zaburzona. W obrêbie obszaru arkusza Dobrzyki brak jest utworów pliocenu i prawdopodobnie miocenu. Zo- sta³y usuniête wskutek zachodz¹cych we wczesnym plejstocenie procesów egazaracji. W czwartorzê- dzie obok gromadzenia siê osadów mia³y te¿ miejsce procesy erozji rzecznej i denudacji. Zachodzi³y tak¿e prawdopodobnie procesy glacitektoniczne, zwi¹zane z kolejnymi nasuniêciami l¹dolodów. Œlady wczeœniejszych procesów glacitektonicznych zosta³y jednak zatarte w póŸniejszych okresach.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W paleocenie i eocenie ca³y obszar arkusza Dobrzyki objêty by³ transgresj¹ morsk¹, w wyniku której osadzi³y siê: piaski kwarcowe z niewielk¹ domieszk¹ glaukonitu, margle i piaski wapniste z wk³adkami piaskowców wapnistych (w paleocenie) oraz piaski kwarcowe i mu³ki (w eocenie) (tab. 2). Pod koniec oligocenu nast¹pi³o sp³ycenie zbiornika morskiego, tworzy³y siê zbiorniki œródl¹dowe, w których z³o¿one zosta³y piaski, mu³ki i i³y z wêglem brunatnym. Podobny typ sedymentacji w rejonie badañ trwa³ w neogenie (w miocenie i pliocenie), ale osadów tego wieku nie stwierdzono. Zosta³y najprawdopodobniej usuniête wskutek procesów erozji rzecznej i egzaracji, zachodz¹cych w czwarto- rzêdzie. Jedynie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza zaznaczono (hipotetycznie) wystêpowanie utworów mioceñskich, w nawi¹zaniu do wyników badañ wykonanych na obszarze arkusza I³awa (Ga³¹zka, 2003). Procesy niszcz¹ce trwa³y prawdopodobnie tak¿e w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Narwi (na badanym obszarze brak jest bowiem osadów preglacjalnych). Pozosta³ po nim poziom glin zwa³owych, obecny na prawie ca³ym badanym terenie. Brak najstarszych glin zwa³owych stwierdzono jedynie w czêœci po³udniowo-zachodniej, w rejonie wsi Piotrkowo. Egzaracyjna dzia³alnoœæ tego l¹dolodu by³a tak¿e przyczyn¹ usuniêcia osadów pliocenu i miocenu oraz, w czêœci wschodniej terenu opracowania, oligocenu (utwory czwartorzêdowe zalegaj¹ tam bezpoœrednio na osadach eocenu). Po- dobna jest przyczyna braku w sp¹gu osadów czwartorzêdowych serii zastoiskowych i wodnolodowcowych pochodz¹cych z transgresji l¹dolodu tego zlodowacenia.

27 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja bagienna, organiczna Gytie — Q gy h Namu³y torfiaste — Q nht Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q nh Akumulacja mineralno-organiczna Holocen Piaski humusowe i namu³y zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q phh Mu³ki i piaski jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna mp h Piaski i gliny deluwialne — d Q Rozmywanie materia³u na stokach i akumula- pg cja w obni¿eniach Piaski jeziorne — li Q B3 Akumulacja jeziorna p p4 Mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w niewielkich ob- mi p4 ni¿eniach na obszarach sandrów fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa w czasie re- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q 4 p¿2 p cesji l¹dolodu Piaski i mu³ki tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja wodnolodowcowa w warun- pm p4 kach lodu martwego i stagnuj¹cego Piaski i mu³ki kemów — k Q B3 Akumulacja wodnolodowcowa w warun- pm p4 kach lodu martwego i stagnuj¹cego Piaski i piaski ze ¿wirami ozów — o Q B3 Akumulacja przez wody roztopowe w ryn- pp¿ p4 nach subglacjalnych i szczelinach l¹dolodu Piaski, piaski ze ¿wirami i gliny zwa³owe moren Akumulacja lodowcowa przed czo³em czo³owych — gc Q B3 stagnuj¹cego l¹dolodu w czasie jego recesji pp¿ p4 Gliny zwa³owe (górne) — g Q B3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw 2 p4 fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa Stadia³ górny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 4 p¿1 p Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach pm p4 przed czo³em l¹dolodu Gliny zwa³owe (dolne) — g Q B3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw1 p4

Piaski, ¿wiry i mu³ki rzeczne — f B2– 3 p¿m Qp4 Denudacja, erozja i akumulacja rzeczna Inter- stadia³ Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa mip p4 fg B2 Akumulacja wodnolodowcowa Piaski wodnolodowcowe — Q 4 p p Gliny zwa³owe — g Q B2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p4

Zlodowacenie Wis³y fg B2 Akumulacja wodnolodowcowa Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿ p

Stadia³ œrodkowy Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach pm p4 przed czo³em l¹dolodu Gliny zwa³owe i ich rezydua — g Q B1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p4 fg B1 Akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenia pó³nocnopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿ p Mu³ki zastoiskowe — b Q B1 Akumulacja zastoiskowa m p4 Stadia³ dolny Piaski rzeczne — f Q B1 Akumulacja rzeczna p p4 C zwartorzêd Piaski i mu³ki rzeczne — f Q Interglacja³ eemski pm p34– Denudacja, erozja i akumulacja rzeczna g W Egzaracja i akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 3

P lejstocen gzw p fg W Akumulacja wodnolodowcowa Zlodowacenie Piaski wodnolodowcowe — Q 3 Warty p p Mu³ki i mu³ki piaszczyste zastoiskowe — b Q W Akumulacja zastoiskowa w obni¿eniach mmp p3 przed czo³em l¹dolodu

Zlodowacenia g O

œrodkowopolskie Zlodowacenie Gliny zwa³owe — Q 3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Odry gzw p

28 cd. tabeli 2

f Piaski rzeczne — Q 23– Interglacja³ p p Denudacja, erozja i akumulacja rzeczna oraz wielki Piaski i mu³ki jeziorne — li Q akumulacja jeziorna pm p23– Gliny zwa³owe — g QN 3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa gzw p2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q N 3 Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p2 Piaski zastoiskowe — b Q N3 Akumulacja zastoiskowa Stadia³ górny p p2 Gliny zwa³owe — g QN1 gzw p2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa Zlodowacenie Nidy Zlodowacenia

dolny b N1 po³udniowopolskie Stadia³ Mu³ki zastoiskowe — Q m p2 Akumulacja zastoiskowa

Piaski rzeczne — f Q Interglacja³ augustowski p p12– Denudacja, erozja i akumulacja rzeczna Plejstocen Piaski zastoiskowe — b Q A3 Czwartorzêd p p1 Akumulacja zastoiskowa górny Zlodowacenie Stadia³ Narwi g A1 Gliny zwa³owe — Q 1 najstarsze gzw p Egzaracja i akumulacja lodowcowa dolny Zlodowacenia Stadia³

Pliocen Akumulacja w zbiornikach œródl¹dowych Miocen Neogen Regresja morska. Akumulacja w zbiornikach Oligocen Piaski, mu³ki i i³y oraz wêgiel brunatny — pmi Ol œródl¹dowych Akumulacja morska

Eocen Piaski — p E Akumulacja morska

Paleocen Margle piaszczyste i piaski — mep Pc Akumulacja morska Paleogen Kreda pisz¹ca, gezy, opoki, margle, wapienie, mu³ki i piaski — Cr Akumulacja morska

Kreda kp

W czasie interglacja³u augustowskiego procesy erozji rzecznej i denudacji spowodowa³y usu- niêcie wiêkszej czêœci osadów stadia³u górnego zlodowacenia Narwi oraz stropowej czêœci osadów stadia³u dolnego. Zlodowacenia po³udniowopolskie na badanym obszarze zaznaczy³y siê dwoma poziomami glin zwa³owych, bêd¹cymi pozosta³oœciami po dwóch stadia³ach zlodowacenia Nidy, oraz poprze- dzaj¹cymi i rozdzielaj¹cymi gliny osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. W nawi¹zaniu do wyników badañ wykonanych na obszarach arkuszy s¹siednich mo¿na przypusz- czaæ, ¿e rejon opracowania pokrywa³y tak¿e l¹dolody zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi). Ich osady zosta³y usuniête w wyniku erozji rzecznej i denudacji zachodz¹cych w czasie interglacja³u wielkiego. W interglacjale wielkim pocz¹tkowo erozja rzeczna, a nastêpnie procesy denudacji i akumulacji rzecznej i jeziornej by³y bardzo intensywne. Pozosta³ po nich du¿ej mi¹¿szoœci poziom osadów piaszczystych, które opar³y siê procesom niszcz¹cym, zachodz¹cym w okresach póŸniejszych. W okresie zlodowaceñ œrodkowopolskich l¹dolody wkracza³y na omawiany teren co najmniej dwu- krotnie, pozostawiaj¹c osady lodowcowe, wodnolodowcowe i zastoiskowe zlodowaceñ Odry i Warty. W trakcie interglacja³u eemskiego nast¹pi³o ocieplenie klimatu. Wzmog³y siê procesy erozji rzecznej, przeobra¿aj¹ce powierzchniê terenu i tworz¹ce system dolin. Odp³yw kierowany by³ na pó³nocny za- chód. Pod koniec interglacja³u doliny zosta³y wype³nione osadami piaszczystymi, a w stropie mu³kowymi.

29 Na podstawie wykonanych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e obszar arkusza Dobrzyki w okresie zlodowacenia Wis³y by³ trzykrotnie nawiedzany przez l¹dolód. W stadia³ach: dolnym (zlodowacenie to- ruñskie), œrodkowym (zlodowacenie Œwiecia) i górnym. W pocz¹tkowym okresie zlodowacenia toruñskiego, kiedy klimat ulega³ stopniowemu och³odzeniu, w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu badañ akumulowane by³y jeszcze osady rzeczne — w formie delt i sto¿ków nap³ywowych, na powierzchni których okresowo odnawia³y siê p³ytkie zbiorniki jeziorne (Makowska i in., 2001). Dopiero póŸniej nast¹pi³o wkroczenie l¹dolodu, w obni¿eniach poprzedzone jeszcze sedymentacj¹ osadów zastoiskowych, zasypywanych przez piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. Na nich zosta³y z³o¿one gliny zwa³owe stadia³u dolnego. Wkroczenie l¹dolodu stadia³u œrodkowego równie¿ poprzedzi³a akumulacja osadów zastoiskowych i du¿ej mi¹¿szoœci pakietu utworów wodnolodowcowych. Egzaruj¹cy l¹dolód nie by³ w stanie ich usun¹æ, dlatego s¹ one dokumentowane na prawie ca³ym obszarze opracowania. W czasie powolnej deglacjacji powierzchnia terenu badañ zosta³a przykryta osadami piaszczystymi, z³o¿onymi przez wody wyp³ywaj¹ce spod topniej¹cego l¹dolodu. W niewielkich obni¿eniach, w miejscach wytapiania siê bry³ martwego lodu, powsta³y zastoiska, wype³nione mu³kami, i³ami i piaskami. W czasie interstadialnego ocieplenia w rejonie badañ trwa³y procesy erozji rzecznej i denudacji, prowadz¹ce do zrównania powierzchni terenu. Zachodzi³a równie¿ akumulacja osadów rzecznych. Za- chowa³y siê one jednak tylko w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Na pozosta³ym terenie zosta³y zniszczone wskutek egzaracyjnej dzia³alnoœci l¹dolodu stadia³u górnego. L¹dolód ten by³ ostatnim wkraczaj¹cym na obszar Polski. W czêœci centralnej i po³udniowo-zachodniej badanego terenu stwierdzono dwudzielnoœæ glin zwa³owych (rozdzielonych osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi), œwiadcz¹c¹ o dwukrotnym wkroczeniu l¹dolodu na ten obszar w czasie ostatniego stadia³u. W profilach wierceñ zlokalizowanych w tym rejonie na dolnych glinach zwa³owych zalega pakiet osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych pochodz¹cych z transgresji l¹dolodu fazy pomorskiej. Jest to rejon maksymalnego zasiêgu tej fazy, dlatego te¿ si³a egzaracji nie by³a wystarczaj¹ca by usun¹æ utwory anaglacjalne w ca³oœci. Poza tym rejonem na obszarze arkusza Dobrzyki nie znaleziono ju¿ wiêcej dowodów na dwudzielnoœæ glin zwa³owych stadia³u górnego. Wystêpuje tu jeden poziom glin zwa³owych o mi¹¿szoœci œrednio kilkunastu metrów, a w czêœci po³udniowo-wschodniej, w okolicy miejscowoœci Praszki, ponad 40,0 m. Egzaracyjna dzia³alnoœæ transgreduj¹cego l¹dolodu doprowa- dzi³a do powstania rynien subglacjalnych. W ten sposób wykszta³cona zosta³a rynna po³udniowej czêœci jeziora Jeziorak oraz wyraŸne rynny jezior w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza (m.in. jezior: M³ynek, Piek³o i Jaœkowskiego). W tym samym czasie na obszarze wysoczyznowym nastêpowa³a sedymentacja w szczelinach pod i w l¹dolodzie, prowadz¹ca do powstania wa³owych form szczelinowych (ozy w rejonie Matyt). W czasie recesji l¹dolodu fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y powsta³y moreny czo³owe. Rozpoznano je w rejonie miejscwoœci Gub³awki–Karpowo i Janiki

30 Ma³e–Janiki Wielkie. Po wycofaniu siê l¹dolodu na liniê moren po³udniowodzierzgoñskich, wystê- puj¹cych na pó³nocny zachód od rejonu badañ, rozpoczê³o siê usypywanie równiny sandrowej przez wody roztopowe sp³ywaj¹ce z pó³nocnego zachodu na po³udnie. W schy³kowej fazie deglacjacji, w przetainach miêdzy bry³ami martwego lodu, powsta³y kemy. W czêœci zachodniej i po³udniowej terenu arkusza, w obni¿eniach po wytopieniu bry³ martwego lodu, akumulowane by³y osady zastoiskowe. W póŸnym glacja- le z zagrzebanych bry³ martwego lodu, po ich wytopieniu, tworzy³y siê zag³êbienia bezodp³ywowe i misy jezior wytopiskowych. W tym czasie rozpoczê³y siê procesy zboczowe, które trwaj¹ do dziœ. W jeziorach rozpoczê³a siê sedymentacja osadów mineralno-organicznych, która tak¿e trwa nieprzerwanie.

IV. PODSUMOWANIE

Doœæ bogata problematyka geologiczna i geomorfologiczna na obszarze arkusza Dobrzyki by³a dotychczas s³abo poznana. Wykonanie szczegó³owego zdjêcia geologicznego, analiza materia³ów archiwalnych, zestawienie danych z dotychczasowych publikacji i zrealizowanych wczeœniej opraco- wañ kartograficznych dla arkuszy s¹siednich oraz wykonanie trzech otworów kartograficznych i ci¹gu sondowañ geoelektrycznych pozwoli³o szerzej spojrzeæ na stratygrafiê i litologiê wystêpuj¹cych tu osa- dów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a. Po przeanalizowaniu uzyskanych danych stwierdzono, ¿e na obszarze arkusza Dobrzyki wystê- puj¹ osady zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowo-, œrodkowo-i pó³nocnopolskich; oraz utwory interglacja³ów: augustowskiego, wielkiego i eemskiego. Zlodowacenia najstarsze s¹ reprezentowane przez osady zlodowacenia Narwi, stadia³ów dolnego i czêœciowo górnego. Utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich pochodz¹ ze zlodowacenia Nidy, stadia³ów dolnego i górnego. Rozpoznano równie¿ poziom osadów interglacja³u wielkiego. Bezpoœrednio na utworach interglacjalnych z³o¿ony zosta³ pakiet osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich, reprezentowanych przez zlodowacenia Odry i Warty. W obrêbie obszaru arkusza Dobrzyki stwierdzono fragmentaryczne wystêpowanie utworów interglacja³u eemskiego. Zlodowacenia pó³nocnopolskie s¹ reprezentowane przez osady stadia³ów: dolnego, œrodkowego i górnego, oraz interglacja³u grudzi¹dzkiego. Najlepiej rozpoznano poziom osadów zlo- dowaceñ pó³nocnopolskich. Szereg problemów pozostaje nadal jednak nie rozstrzygniêtych. Dalszych badañ wymaga: — dok³adniejsze rozpoznanie ukszta³towania pod³o¿a osadów czwartorzêdowych, w szczegól- noœci w czêœci wschodniej badanego terenu, — okreœlenie genezy dyslokacji wystêpuj¹cych prawdopodobnie w omawianym rejonie oraz okresu czasu w jakim powsta³y, — potwierdzenie wystêpowania osadów miocenu w pod³o¿u czwartorzêdu w czêœci po³udniowo-wschodniej obszaru opracowania,

31 — potwierdzenie wystêpowania osadów interglacjalnych, nie posiadaj¹cych dokumentacji czê- sto tak¿e na arkuszach s¹siednich, — dok³adniejsze okreœlenie zasiêgu wystêpowania poziomów morenowych poszczególnych faz stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y (dwudzielnoœæ glin zwa³owych stwierdzono tylko w czêœci centralnej obszaru arkusza Dobrzyki).

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Hydrogeologicznym Sp. z o.o. Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Gdañsku w Warszawie

Gdañsk, 2006 r.

LITERATURA

Areñ B., 1964 — Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 11. Trzeciorzêd. 1:300 000. Inst. Geol., Warszawa. Balwierz J., 2001 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów kenozoicznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Zalewo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14,4. Ciuk E., 1972 — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów trzeciorzêdowych rejonu olsztyñskiego. Kwart. Geol., 16,4. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. W: Z badañ trzeciorzêdu Polski. 7. Biul. Inst. Geol., 281. Doktór S., Graniczny M., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych Polski w skali 1:200 000 na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej, ark. I³awa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Fert Z., Makarewicz B., 2004 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych (opracowanie specjalne dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Dobrzyki). Arch. Przeds. Hydrogeol., Gdañsk. Galon R., 1947 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1968a — Ewolucja sieci rzecznej na przedpolu zanikaj¹cego l¹dolodu. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Galon R., 1968b — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Pol- sce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Galon R.,1972 — G³ówne etapy tworzenia siê rzeŸby Ni¿u Polskiego. W: Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski (R. Ga- lon, red.). PWN, Warszawa. Galon R., Pacowska J., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ, wyd B. Inst. Geol., Warszawa. Ga³¹zka D., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. I³awa (210) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Giel D., 2005 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych próbek osadów z otworów wiertniczych: Wyspa Bukowiec, Piotrkowo, Zatyki; ark. Dobrzyki (172) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1: 50 000. Arch. Przeds. Hydro- geol., Gdañsk.

32 Jagodziñski A., Bestyñski Z., 2004 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dobrzyki (172). Arch. Przeds. Hydrogeol., Gdañsk. Kabulski P., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Susz (171) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. W: Z badañ czwartorzêdu w Pol- sce. 1. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J., 1957 — Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w Szk., 10,5. Kondracki J., 1972 — Nizina Staropruska i Pojezierze Mazurskie. Geomorfologia Polski. 2. Czêœæ regionalna. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski (R. Galon, J. Dylik, red.). PWN, Warszawa. Lisicki S., 1997 — Plejstocen Pojezierza Mr¹gowskiego. Kwart. Geol., 41,3. Lisicki S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. £yczewska J., 1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2,1. Makowska A., 1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. I³awa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979a — Interglacja³ eemski w Dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol., 63. Makowska A., 1979b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. I³awa, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1980 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. I³awa. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1984 — Osady morskie i rzeczne w rejonie doliny dolnej Wis³y. W: Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia. 3b. Kenozoik. Czwartorzêd (S. Soko³owski, J.E. Mojski, red.). Wyd. Geol., Warszawa. Makowska A., 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A., 1992 — Stratygrafia m³odszego plejstocenu Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego w œwietle dotychczasowych prac kartograficznych i wiertniczych. Kwart. Geol., 36,1. Makowska A., Kabulski P., Uniejewska M., 2001 — Osady morza tychnowskiego na tle budowy kompleksu plejstoceñskiego w nowych profilach wiertniczych z rejonu Prabuty–Susz na Dolnym Powiœlu. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 398. Marks L., 1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza Ma- zurskiego. Kwart. Geol., 24,2. Marks L., 1984 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia ba³tyckiego w rejonie D¹brówna i Uzdowa (zachodnia czêœæ Poje- zierza Mazurskiego). Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 28. Marzec M., 1973 — O nowym stanowisku paleocenu w I³awie (woj. olsztyñskie). Kwart. Geol., 17,1. Mojski J. E., 1968 — Zarys stratygrafii zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Ba³tyckiego) w pó³nocnej i œrodkowej czêœci Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Mojski J. E., 1979 — Zarys stratygrafii plejstocenu i budowa jego pod³o¿a w rejonie gdañskim. W: Z badañ czwarto- rzêdu w Polsce. 22. Biul. Inst. Geol., 317. Morawski W., 2005 — Warmiñska prowincja paleogeograficzna plejstocenu (pó³nocno-wschodnia Polska). Prz. Geol., 53,6. Nowicki A. J., 1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce. Mapa mi¹¿szoœci nadk³adu miocenu.1:50 000. Wyd. Geol., Warszawa.

33 Ostrzy¿ek S., Dembek W., 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka z³ó¿ torfowych w Polsce spe³niaj¹cych kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzglêdnieniem wymogów zwi¹zanych z ochron¹ i kszta³towa- niem œrodowiska. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pachucki C., 1952 — O przebiegu moren czo³owych ostatniego zlodowacenia pó³nocno-wschodniej Polski i terenów s¹siednich. W: Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 1. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribalticum. Rocz. Pol. Tow. Geol., 31, 2–4. Po¿aryski W., 1974 — Podzia³ obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski. 4. Ni¿ Pol- ski. 1. Wyd. Geol., Warszawa. Roszkówna L., 1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Studia Soc. Sc. Torunensis Sec. C, 2,2. Roszkówna L., 1956 — Zagadnienie zasiêgu stadium pomorskiego nad doln¹ Wis³¹. Studia Soc. Sc. Torunensis Sec. C, 3,1. Roszkówna L., 1961 — Ice-marginal deposits near Dzierzgoñ. End moraines near Mary end extent of the Pomera- nian stage on the Lower Vistula. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. 1. North Poland. Area of the last glaciation. INQUA. VIth Congress, Poland. Roszkówna L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Rühle E., 1968 — Pod³o¿e czwartorzêdu i jego wp³yw na rozmieszczenie i charakter osadów zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Ba³tyckiego). W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geo- gr. PAN, 74. Sza³amacha B., Sza³amacha G., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Zalewo (134) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sza³amacha B., Trzmiel B., 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mor¹g (135) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Uberna T., 1974 — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. W: Z badañ trzeciorzêdu w Polsce (J. Raniecka-Bobrowska, E. Ciuk, red.). 7. Biul. Inst. Geol., 281. Winter H., 2005 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej 13 próbek z profilu Wyspa Bukowiec i 2 próbek z profilu Piotrkowo — ark. Dobrzyki (172) SMGP 1:50 000. Arch. Przeds. Hydrogeol., Gdañsk. Wiœniewski E., 1971 — Struktura i tekstura sandru ostródzkiego oraz teras doliny górnej Drwêcy. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 83.

34 19o 30’ 19o 45’ Tablica I o o 53 r 53 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 J. Ewingi Janiki Wielkie 50’ 50’ Ark. Dobrzyki (172) J.Młynek J. Witoszewskie r

Rąbity SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Rucewka DOBRZYKI Janiki Małe J. Rucewo Skala 1:100 000 Wielkie Międzychód Formy lodowcowe Formy rzeczne

Rucewo

J. Jaśkowskie J. Rucewo r Wysoczyzna morenowa falista Dna dolin rzecznych J. Małe r Śliwa Matyty Moreny czołowe akumulacyjne Formy denudacyjne Skitławki J. Piekło Boreczno r Formy wodnolodowcowe Długie stoki

r J. Płaskie r Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Dolinki denudacyjne r r Karpowo Równiny zastoiskowe Formy jeziorne

r J. Karnickie J. Dauby Ozy r Równiny jeziorne (stare dna jezior itp.)

j. r Karnity Kemy Formy utworzone przez roślinność r

J. Kocioł Tarasy kemowe Równiny torfowe

J. Łabędzie j. Gubławki r Urowo Rynny subglacjalne j. J. Januszewskie Siemiany r Rynny wykorzystane przez rzeki J. Urowiec r Opracował: W. RABEK i częściowo przez nie przekształcone J. Czerwica

j. J. J e z i o r ak Zagłębienia powstałe po martwym lodzie J. r J. Gil Mały J. Gil Wielki j.

r J. Osa J. Piotrkowskie J. Iłga

j. Osa

Piotrkowo Makowo J. Widłągi

J. Gardzień 53o 53o 40’ Starzykowo 40’ 19o 30’ 19o 45’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 19o 30’ 19o 45’ Tablica II o o 53 B -70 53 J. Ewingi Janiki Wielkie Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 50’ Zatyki 11 50’ Ark. Dobrzyki (172) Q 71,0 -80 J. Witoszewskie 12 j. Q 66,0 16 -60 DOBRZYKI SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Ol -108,0 17 -90 18 Q 62,0 J. Rucewo Q 72,7 Wielkie Skala 1:100 000 -70 Janiki Małe Ol -100

-80 NEOGEN MIOCEN M? Iły, piaski, mułki i węgiel brunatny J. Rucewo J. Małe J. Jaśkowskie OLIGOCEN Ol Piaski, mułki i iły oraz węgiel brunatny

Jerzwałd Boreczno J. Piekło EOCEN E Piaski

PALEOGEN 34 39 33 Q -2,3 Q 73,5 E -93,0 40 Granice geologiczne J. Płaskie 41 D Q 73,1 Q 72,5

-80 E -80 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. 37

Q 90,0 J. Dauby 59 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej

J. Karnickie 38 E -93,0 (symbol oznacza wiek: Q — czwartorzęd, Ol — oligocen, E — eocen; Q 84,8 j. liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.)

J. Kocioł B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej J. Łabędzie j. 52 51 Q 76,0 Urowo Q 90,7 55 D Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście 46 Q 83,0 Q 86,5 C Q 69,0 50 57 J. Januszewskie 47 Ol -78,7 58 Q 77,0 48 Q 77,0 J. Urowiec Q 79,6 59 42 J. Czerwica Q 87,0 Siemiany E -93,0 J. J e z i o r ak j. Opracował: W. RABEK j.

J. Gil Mały J. Gil Wielki 65 Q 64,2 j.

-70 -80

J. Osa -60 -90 J. J. Iłga Piotrkowskie -50 -100

68 69 -100

Q 72,0 Q 67,0 -90 J.

-30 -40 67 Ol -26,5 77 J. Widłągi M? Piotrkowo Q 11,6

J. Gardzień

53o Starzykowo 53o 40’ A C 40’ 19o 30’ 19o 45’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 Tablica III 1 Węgiel brunatny Iły Gliny zwałowe R Opracował: W. RABEK Współczynniki petrograficzne (O/K–K/W–A/B) obliczone dla żwirów o średnicy 5–10uzyskanych mm, z glin zwałowych Procentowa zawartość w żwirach (o średnicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwałowych): skał krystalicznych (Kr), wapieni północnych (Wp), dolomitów północnych (Dp) i mułowców lokalnych (M ) 1 M Dp litologiczno-petrograficznych (1a — numer próbki) palinologicznych 0,50 1,84 Żwiry Mułki Piaski Głazy Znaleziska flory kopalnej Znaleziska fauny kopalnej Detrytus roślinny Oznaczenia wieku jak na mapie geologicznej Wp Kr 2,07 1a 3 p O 2 1 Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008 % 50 40 30 20 10

ZNAKI PETROG AFICZNE: OZNACZENIA MIEJSC POBRANIA PRÓBEK DO BADAŃ: ZNAKI KONWENCJONALNE:

lubawski au2 Sanu au1 Sanu Narwi małopolski Wisły Warty Nidy ferdynandowski Odry

ł Interglacja Zlodowacenie Zlodowacenie Zlodowacenie ł Interglacja Zlodowacenie Zlodowacenie Zlodowacenie ł Interglacja Zlodowacenie

północnopolskie

najstarsze dolny

wielki łudniowopolskie ldwcnapo Zlodowacenia środkowopolskie

eemski Zlodowacenia

Zlodowacenia Zlodowacenia Plejstocen

Interglacjał Interglacjał Interglacjał augustowski

Holocen Oligocen Plejstocen

ęd Czwartorz Paleogen Neogen Zatyki Otw. 16 120,0 m n.p.m. 3 p 1 1 p p A1 A1 Q Q 1,10 0,98 0,94 1,20 0,89 1,05 1 1 2 2 Ark. Dobrzyki (172) (KARTOGRAFICZNYCH) Otw. 50 102,0 m n.p.m. Wyspa Bukowiec 2,5 95,3 95,3 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 ZESTAWIENIE PROFILI OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP 1,57 0,67 1,41 2a bokość występowania osadów w metrach Otw. 67 Piotrkowo 108,0 m n.p.m. Uwaga:głę Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Dobrzyki (172)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D

S N

Praszki Kalitka Sąpy Urowo Duba Boreczno

33 Otw. 77 32 Otw. 65 26 Otw. 59 Otw. 58 Otw. 55 23 Otw. 38 10 9 Otw. 33 Otw. 57

ży m n.p.m. m n.p.m. fg W 130 1— tQh 31 — pQp3 130 10 W 1 10 15 4 120 b 120 Kanał Iławski 4— Q 32 — Q 3 1 16 n h mmp p 10 Jez. Gulting Du 15 1 16 110 110 1 6 1 1 li g O 16 18 18 6— Q 33 — Q 3 10 100 mp h gzw p 100 20 fg B3 f 90 15 90 10 — Q 4 34 — Q 2-3 21 pż2 p p p 80 80 g B3 li 15 — g2zw Qp4 35 — pmQp2-3 70 22 70 20 fg B3 g N3 22 23 60 60 16 — pż1Qp4 36 — gzw Qp2 25 50 50 g B3 fg N3 18 — Q 4 37 — pżQp2 25 g1zw p 40 40 b B2 g N1 29 20 — mipQp4 39 — g Qp2 30 30 zw 29 fg B2 b N1 20 20 21 — Q 4 40 — Q 2 30 p p m p 10 10 g B2 g A1 43 — 31 22 — gzw Qp4 gzwQp1 0 32 0 fg B2 -10 -10 23 — pżQp4 44 — pmiOl 33 -20 -20 g B1 25 — gzw Qp4 45 — pE -30 35 -30 f 29 — Q 3-4 46 — Pc -40 -40 pm p mep 36 g W -50 37 -50 30 — gzw Qp3 47 — kpCr -60 -60 39 40 -70 -70 ZNAKI PETROGRAFICZNE: -80 43 -80

-90 -90 Żwiry Wapienie -100 -100 Piaski Kreda pisząca -110 44 45 -110 -120 -120 Piaskowce Margle -130 -130 Mułki Torfy -140 012km -140

-150 -150 Gliny zwałowe Namuły 46 -160 -160

-170 -170

-180 -180 47 -190 -190 Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej

-200 -200

-210 -210

-220 -220

Opracował: W. RABEK