ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
РАЪНО КАСИМОВА АКМАЛ ЗИЁДУЛЛАЕВ
ЭТНОГРАФИЗМЛАРНИНГ ЎЗБЕКЧА-ИНГЛИЗЧА ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ UZBEK-ENGLISH EXPLANATORY DICTIONARY OF ETHNOGRAPHISMS
Toshkent “Мuharrir nashriyoti” 2018 2 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
УЎК 39(038) КБК 63.5я2 К 27 Касимова, Раъно Этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча изоҳли луғати [Матн] = Uzbek-english explanatory dictionary of ethnographisms / Р. Касимова, А. Зиёдуллаев. - Тошкент: Muharrir, 2018. - 100 б.
УЎК 39(038) КБК 63.5я2
Мазкур этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча изоҳли луғати тилшунос, фольклоршунос ва адабиётшунослар, филолог талаба ва магистрлар, тадқиқотчилар ҳамда инглиз ва ўзбек тили, шунингдек, халқ оғзаки ижодини қиёсий чоғиштирма аспектда ўрганишга қизиқувчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.
Масъул муҳаррир: Д.С.Ўраева, филология фанлари доктори, профессор
Тақризчилар: С.А.Назарова, филология фанлари номзоди, доцент З.И.Расулов, филология фанлари номзоди
Луғат БухДУ ўқув-методик кенгашида муҳокама қилиниб, нашрга тавсия этилган (4-сонли баённома, 10 февраль, 2018 йил).
ISBN 978-9943-5415-3-5
© “Muharrir” нашриёти, 2018
3 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
Сўз боши
Ушбу луғатда ўзбек халқ маросим фольклорига алоқадор 500 дан ортиқ этнографизмларнинг ўзбекча - инглизча изоҳи келтирилган. Таржимашунослик соҳасига кенг эътибор қаратилаётган ҳозирги даврда ўзбек тилида яратилган асарларни бевосита инглиз тилига ўгириш муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, фольклор асарларини инглиз тилига ўгириш ўзига яраша қийинчиликлар туғдиради. Айнан ана шу жиҳатдан олиб қаралганда, мазкур изоҳли луғат моҳияти яққол намоён бўлади, чунки унда ўзбек қиёсий таржимашунослиги ва фольклоршунослигида биринчи марта ўзбек маросим фольклори намуналарининг инглизча таржималари мисолида халқимизнинг ўзига хос турмуш тарзи, мавсумий, оилавий-маиший маросимлари, расм-русумлари, анъанавий қарашлари ва эътиқодий ишончлари, уларга дахлдор поэтик айтимларда кўп учрайдиган “этнографик лексика” ёки “этнографизмлар”нинг инглиз тилидаги таржимаси билан бирга изоҳлари берилган. Этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча луғати тилшунос, фольклоршунос ва адабиётшунослар, филолог талаба ва магистрлар, тадқиқотчилар ҳамда инглиз ва ўзбек тили, шунингдек, халқ оғзаки ижодини қиёсий чоғиштирма аспектда ўрганишга қизиқувчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.
4 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
A
АБР Тўқимачилик, меъморлик, ABR Cloudlike art pattern which is кулолликда учрайдиган used in textile, architecture, булутсимон амалий безак тури. pottery. АБУ АЛИ ИБН СИНО AVICENNA anthroponomy. антропоним. Шарқда Абу Али Known as Abu Ali ibn Sino in the ибн Сино, Европада эса East and Avicenna in Europe is a Авиценна номи билан машҳур great philosopher and healer. файласуф, табиб. АВЛИЁ Араб тилига мансуб AVLIYO Saint. The term, in вали сўзининг кўплик шакли. Arabic, is the plural form of Валилар, эътиқодли, диндор “wali”. The plural form, however, кишилар; азиз, муқаддас, is commonly used as singular. Аллоҳга яқин кишилар; руҳонийлар. АВЛИЁ ОТА Муқаддас ота, АVLIYO ОTА Holy Father, an қадимий зиёратгоҳ. ancient place of pilgrimage. АДРАС Абр иплар билан гул ADRAS Half-silk fabric with abr солинган нимшойи газмол. patterns. АЗА араб тилига мансуб, сабр- AZA Taken from Arabic language тоқат тилаш; таъзия билдириш and means lament; to express маъноларини англатади. Аёллар- sadness and condolence. Lament нинг маййит чиққан уйда йиғи tradition held by women with билан ўтказадиган мотам “yighi” in the house of the маросими. deceased. АЗОН 1. Қулоғига азон айтмоқ. АZON 1. To say special “duo” Янги туғилган чақалоқнинг into the ears of the newly born қулоғига тегишли дуоларни child. ўқимоқ. 2. Намоз ўқишга чақириқ. 2. Call to prayer. АЙВОН Уч томони берк, олди AIVAN A vaulted hall or space, очиқ хона (одатда аркасимион). walled on three sides, with one end entirely open, usually in arched 5 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
form. АЙИҚБОЗ Айиқларни қўлга AYIQBOZ Bear tamer who ўргатиб, майдонларда намойиш organizes open air performances ўтказадиган киши. with tamed bears. АЙРОН Қатиқ ёки сузмага сув AIRAN Sour milk mixed with қўшиб тайёрланган ичимлик. water, and various decoctions Таъбга кўра қуритилган made of dried fruit can be added to мевалардан тайёрланган taste. қайнатмалар қўшиш мумкин. АЙТИМ Хонанда иштирокида AITYSH (ceremonial aytim) The ижро этиладиган турли шакл ва art of improvised epic, often ҳажмдаги ўзбек мусиқа accompanied by the traditional фольклори жанрлари (қўшиқ, musical instruments. лапар ва б.). АЛАМДОР араб, форс-тожик ALАMDОR a word which тилига мансуб сўз, байроққа эга belongs to Arabic, Persian and бўлган байроқдор шахс. Байроқ, Tadjik languages; a person who is туғ кўтарувчи; байроқдор. responsible for the flag, the flag- bearer. АЛЛА 1. Алла қўшиғи; ALLA 1.A cradle song; lullaby; 2.Алла қўшиғи болани ухлатиш 2. Alla is an oral form of ICT жараёнида яккахонлик услубида (Intangible Cultural Heritage) sung айтиладиган оғзаки шакллардан by one person, usually a mother бири ҳисобланади. Ўзбек, уйғур who is putting her baby to sleep. ва тожик халқлари орасида Alla, popular among Uzbek, машҳур алла қўшиғи бола Uyghur, and Tajik people, is тарбиясида муҳим аҳамият касб important in raising a child. этади. АЛЛА ЙЎҚЛОВ Онасининг ALLA YOKLAV is performed for бўйидалигида тасодифан отаси the children who lost their father; ўлиб қолган ёки туғилибоқ or mother during the birth; or were онасидан айрилган етим left orphans. These songs are гўдаклар учун, одатда, уларнинг improvised to refresh the souls of 6 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
марҳум отаси ёки онаси руҳини the dead father or mother and тинчлаштириш, армонини ушал- defend the baby from the ghost of тириш, шу орқали чақалоқ ни the deceased parents. These kinds марҳумлар руҳидан ҳимоялаш of yoklav are performed in a мақсадида алла-йўқловлар ижро mournful way by widows who этилган. Кўпроқ бундай Алла- have become unprotected and йўқловлар чақалоғи билан ёлғиз, alone when very young, with a ҳимоясиз қолган ёш бева аёл-она child. томонидан йиғи ва нолиш қилиб куйланади. АМИР Бухорода ва баъзи AMIR (=EMIR) A title of a ruler мусулмон мамлакатларида хон in Bukhara and in some Muslim унвонига эгалик қилувчи киши. countries. АНБАР Эркаклар тобутининг ANBAR Cloth or calico covering a тўрт бурчига тик қоқилган funeral bier; as well as yellow таёқларга ўралган газлама, сурп; coarse calico covering the trellis шунингдек, аёллар тобутининг like funeral bier of women. тепасига ишком тарзида эгиб ўрнатилган тол ёғочлари устига ёпилган малла бўз. АЛАЧА Қўлда тўқилган йўл-йўл ALOCHA Cotton or wool (usually ип ёки жун мато. handmade) fabric which has striped painted threads. АЛП Ўзбек халқ достонларида ALP Heroic figure in uzbek folk ғайритабиий куч-қуввати, dastans who is distinguished with мардлиги, жасорати ва ш.к. his supernatural power, courage билан ажралиб турадиган and bravery. қаҳрамон сифати. АМАЛДОР амал эгаси; Қатъий AMALDOR In the strictest sense, маънода мансаб-амал эгаси, means standard bearer. In Central лавозимли шахс эгасилигини Asia such officers had additional билдиради. responsibilities above and beyond what the official title implies. 7 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
АМБАР ОНА Ўзбек AMBAR ONA (Mother Ambra). мифологиясида аёллар ҳомийси Considered as the patron of саналган. Сунний мусулмон- women. Holy woman in Uzbek ларда Амбар онага эътиқод mythology who is seldom met with кузатилмайди. in Sunnitic Islamism. АРАБАК Қулоқ ва бурунга ARABАK Ear-rings and nose- тақиладиган тақинчоқ; сирға. rings. АРГУШТЕК Ёғочдан ўйиб ARGUSHTEK A piece of wood ишланган ва рангланган буюм. carved and dyed mysteriously. АРПАБОДИЁН Уруғи, ANISE Volatile oil-bearing plant мевасида асосан, эфир мойи, containing protein and other шунингдек, оқсил ва бошқа elements. Annual plant of cumin моддалар бўлган, зирадошлар family. оиласига мансуб бир йиллик ўсимлик. АРҚОН СОЛМОҚ Янги ARQON SOLMOQ To block the келаётган келинчак йўлини way of the bride with the rope (in арқон билан тўсмоқ (келин олиб order to take money, scarf and etc. кетаётганлардан пул, рўмол ва from those who are taking the bride ш.к. лар олиш мақсадида). to the groom’s house. АСКИЯ дунё халқлари орасида ASKIYA (witty joking) a national фақатгина ўзбекларга хос бўлган art peculiar to Uzbek people. миллий санъатдир. Ҳажвнинг Askiya cannot be found in cultural бадиҳагўйлик асосида, кўпчилик traditions of other people, in terms иштирокида ва мусобақа of humorous wit with the кўринишида жонли ташкил participation of many people in the этилиши бошқа халқларда form of live contest. Askiya is учрамайди. Аския жуда катта made up of plays on words and ҳаётий билим, кўникма ва puns, both of which require life ижодкорликни, фаросот, ақл- knowledge, skill, creativity, идрок, зийраклик билан wisdom, and a high level of фаҳмлаш, саволларга ўринли, intelligence. Askiya masters who муносиб жавоб бериш талаб compete before large audiences 8 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
қиладиган сўз ўйини, зеҳн openly and good-heartedly make синови. Катта давраларда sharp and witty jokes about the тортиша оладиган аскиячилар events and shortcomings of daily замондошларининг ҳаёти, иши lives of their contemporaries. ва кундалик турмуш тарзида учрайдиган ҳодисалар, камчилик ва нуқсонларни самимий, очиқ кўнгиллик билан, дўстона ўткир кулги ва ҳажв остига оладилар. АТАЛА Қиздирилган ёққа ун ATALA A porridge-like food чалиб, сув қўшиб пишири made from flour and fat. ладиган суюқ овқат. АТЛАС Текис, силлиқ; ипакдан ATLAS Silk material. Khan Atlas тўкилган майин мато. Хон атлас is multi-colored. Khon atlas is бир томони ялтироқ, гулдор, shiny silky cloth which is covered турли рангли маҳаллий ипак with flowery designs. газлама. АФШОНА Машҳур файласуф, AFSHONA geographic табиб Абу Али ибн Сино denomination. The village where туғилган қишлоқ. Афшона Avicena was born. This place is Бухоро вилояти (ҳозирги situated in Bukhara region Лағлақа қишлоғи) да жойлашган. (contemporary Lag`laqa village). АЪЛАМ энг билағон, энг доно; A’LAM intelligence and wisdom; 1. Шариат қонунлари 1. “A’lam” was used to describe билимдони. the knowledgeable person of the 2.Шариат қонун-қоидалари shariat in old times. юзасидан берилган фатвони 2. Religious person who can тасдиқ ёки рад этувчи диний approve or reject given sermon арбоб; бош муфти. “fatvo”; chief mufti. АҚИҚА Оилада “янги меҳмон”, AQIQA Feast given on the яъни чақалоқ дунёга келганлиги occasion of a newborn baby. The муносабати билан унинг ceremony is usually held on the туғилганига 7 ёки 14 ёхуд 21 кун seventh or fourteenth, or twenty 9 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
бўлганда ўтказиладиган зиёфат, first days. маросим. Б БАДИК Беморни сўз ёки ашула BADIK A communal verse-telling айтиш йўли билан даволаш event called badik is performed by усули; дуохонлик, авраш. women in a single person performance on the occasion of healing children. БАДИҲА ички ҳис-сезги; BADIHA inner sense; quick- топқирлик, ҳозиржавоблик. wittedness. Improvisation; Бирор воқеа, ҳодиса муносабати something as a poem or poetic билан тўсатдан, бирданига ижод extract, a musical composition or қилинган, айтилган шеър ёки song composed on the spur of the шеърий парча, мусиқа асари moment on any occasion. ёхуд қўшиқ; экспромт. БАЛОГАРДОН қайтарувчи, BALOGARDON A person who даф қилувчи. Бало-офатлардан helps others to avoid misfortune. муҳофаза қилувчи; уларни даф The second name of Bahouddin қилувчи; қутқарувчи, халоскор. Nakshband which means to get rid Баҳоуддин Нақшбанднинг of sorrows. иккинчи номи Баҳоуддин Балогардон БАЛХ(И) Оқ рангли рўмолнинг BALKHI Type of a fine white бир хили. scarf. БАНОРАС Беқасамдан ранг BANORAS Material of bekasam турлари билан фарқланиб, ундан type differs with color shades. It аёлларнинг was used for making of yashmaks, устки кийими бўлмиш паранжи special upper clothes for women. тикилган. БАРАКА дуо; розилик, ижозат; BARAKA Blessing power. Аллоҳнинг марҳамати. Бирор Abundance of harvest (especially, нарсанинг (асосан, нозу неъмат fruits and bounties, crop) much лар, экин ҳосили) кутилган more than expected. 10 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
даражадан мўллиги, сероблиги. БАРРАКАБОБ Ёш қўзичоқ BARRAKABOB a dish prepared “барра” гўштидан тайёрланган from the meat of the lamb is called таом халқ ўртасида “барракабоб” “barrakabob” among the Uzbeks. деб юритилади. Қўзичоқ гўшти, Lamb, potatoes and onions cooked пиёз ва картошка қўзичоқ ёғида in the fat of the lamb. May be пиширилади. Дастурхонга served with cilantro. кашнич билан тортилиши мумкин. БАХМАЛ Орқаси ип, юзи текис VELVET A cloth usually woven ва қалин ипак туклар билан from silk or cotton with a thick soft қопланган мато; духоба, бархит. furry.
БАХШИ Санскрит тилидан BAKHSHI Taken from sanscrit олинган бҳикшу будда language bhikshu which means a руҳонийси, донишманди; religious and wise person of дуохон; дарвеш; Bhudda; dervish; 1.Халқ қўшиқлари ва 1. Singer or reciter of epic poems достонларини ёддан куйловчи and dostons. шоир, оқин. 2. One who recites verses from 2.Ирим-сиримлар қилиб, дуолар Koran to drive away evil spirits ўқиб, дам солиб даволовчи and cure illnesses. табиб. БАҲОДИР Ҳеч нарсадан BAHADUR A variant of batyr; the ҳайиқмайдиган, довюрак, ботир. term batyr, or alp is appended to Ботир, алп сўзлари тарихий the name of historical individual паҳлавонларнинг thus honored - Kambar Batyr, Qora бақувватлигини билдириш учун Batyr, Alp Er Tunga. уларнинг номига қўшиб айтилган Қамбар ботир, Қора ботир, Алп эр Тўнга. БАҲОУДДИН 15 асрда яшаган BAHOUDDIN A famous religious машҳур тасаввуфшунос. Бухоро leader lived in the 15th century. 11 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
шаҳар ташқарисида унинг There is a village and mosque on шарафига атаб зиёратгоҳ бунёд the outskirts of Bukhara in honor этилган. of him. БЕДАНА Овқат тайёрлаш ёки QUAIL A small brown bird which шунчаки қизиқиш учун ов is shot for sport or food, or the қилинадиган кичик жигарранг, meat of this bird. сайроқи қуш ёхуд шу парранда гўшти. БЕДАНАБОЗ Бедана асрашни BEDANABOZ A person who is ва уриштиришни яхши fond of training quails, playing кўрадиган шахс, бедана ўйновчи. with quails. БЕГЗОДИ Ёзги қовун тури BEGZODI A sort of summer melons БЕК Туркий халқларнинг BEK also BEG The title used to баъзиларида хонликлар даврида refer to the tribal leader in Turkic давлат арбобларига, шаҳар ёки society; the title used in the вилоят ҳокимларига, уларнинг medieval era to refer to the tribal болаларига берилган фахрий and local administration leader in унвон ҳамда шундай унвонга the khan’s (king’s) service; сазовор бўлган шахс; баъзан sometimes used with the name of a эркак кишининг жамиятдаги male person to highlight his мавқини билдириш учун унинг honorary position in society исмига қўшиб айтилади (Қодир- (Kadyr-bek), equivalent to бек), жаноб сўзи билан “master” or “sir.” эквивалент. БЕКИНМАЧОҚ Болаларнинг HIDE-AND-SEEK A children’s севимли ўйини. Бунда бир бола game in which a group of children яширинган болаларни қидириб hide in secret places and then one топиши керак. child has to go to look for them and find. БЕЛБОҒ Белга боғланадиган, BELBOGH A sash, in the shape тўрт бурчак рўмол шаклидаги of a scarf with or without patterns гулли ёки гулсиз, четлари around, which men and boys wear 12 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
тикилган мато парчаси; қийиқ, around their waists. қийиқча. БЕШ БАРМОҚ Қозоқ BESH-BARMAK A national dish халқининг миллий таоми. of kazak people. Dough cut in the Тўртбурчак шаклида кесилган, rectangular shape, cooked with гўшт, думбаёғ солиб meat, fatty tail. пишириладиган хамир; шилпилдоқ. БЕШЕК Қишки қовун тури BESHEK Kind of winter melon БЕШИК Чақалоқни белаб ва BESHIK also CRADLE A small тебратиб ухлатиш учун тол ёки bed for a baby that you can move тут ёғочидан ясалган йўрға gently from side to side; beshik is оёқли махсус мослама; тебратма usually made of the wood of беланчак. willow or mulberry trees. БЕШИККЕРТТИ Болаларни BESHIKKERTTI Betrothal of бешик далигидаёқ унаштириб infants when still in the cradle. As қўйиш одати. Одатда, usual, beshikkerti was held when бешиккeрти маросими ўғил ва boys and girls were forty-days old. қиз бола чақалоқларнинг 40 кунлигигача бўлган давр ичида ўтказилган. БЕШИК ТЎЙИ Болани (асосан BESHIK TO`YI The cradle тўнғич фарзандни) бешикка celebration is one of the most солиш муносабати билан famous customs in Uzbekistan, ўтказиладиган тантанали after a child is born. The size of the маросим. Маросим катта-кичик celebration varies according to the даврада ўтказиш оиланинг means of the family. The table is моддий ҳолатига кўра фарқ laid with a dasturkhan, on which қилади. Дастурхон тузатилиб, they place sweets, fruit, and flat турли ширинликлар, мевалар, bread, which is cooked in a tandir. тандирда пиширилган нон, фатир қўйилади. БЕҚАСАМ Йўл-йўл газмол BEKASAM Striped fabric, widely 13 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
бўлиб, ундан эркак, аёл ва used for making of men’s, болалар учун кундалик кийила- women’s and children’s robes, диган тўнлар, кўрпа-кўрпачалар quilted blankets and so on. тикишда фойдаланилган. БЕҲИШТИ Узумнинг сарғиш- BEHISHTI Grapes of yellowish яшил бир нави. and greenish colour. БИБИ МУШКУЛ КУШОД BIBI MUSHKUL KUSHOD Муаммоси ечим топишини Lady problem solver (Solver of истаган аёллар томонидан Difficulties) special ceremony ўтказилган махсус маросим. which was held by women hoping Кишининг мушкулини осон their problems to be solved. қилиш, ишини юргизиш Gathering that is held in order to мақсадида қилинадиган дуо ва get rid of the difficulties and ирим - сиримлар ва уни ўтказиш problems by saying blessings. йиғини. БИБИ СЕШАНБА 1.Ип BIBI SESHANBA also йигирувчи хотинларнинг SOFREHS муқаддас саналган афсонавий 1. Pious women hold special ҳомийси (пири) бўлиб, тақводор ceremony in honor of legendary хотинлар унинг шарафига master of spinners on Tuesdays. сешанба кунлари махсус Call on the pari because they were маросим ўтказади. Ислом considered to stand outside динида бу маросим мавжуд legitimate Islamic practice. Some эмас. Бироқ баъзи аёллар мазкур women, on the other hand, маросимни ислом дини қонун- believed that sofreh Bibi-se- қоидаларига мувофиқ маросим shambe is a legitimate religious деб ҳисоблашади. practice. 2.Биби Сешанба ва Мушкулкушод ритуаллари бир 2.The rites of Bibi Seshanbe (Lady кунда ёки бошқа-бошқа Tuesday) and Mushkul Kushod кунларда мушкул вазиятларда (Solver of Difficulties) may be (оиладаги касаллик ёки қизининг performed together or separately, бахтини сақлаб қолишга уриниш either in times of difficulty (such as самарасиз бўлган ҳолатлар ва sickness in the family 14 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
б.қ.) ёхуд муаммо ечимини or the failure to secure a daughter's топганда (фарзанд туғилиши marriage) or as thanksgiving after муносабати билан) шукроналик the solution of a problem (such as сифатида ўтказилиши мумкин. the successful delivery of a child). Биби Сешанба культи The cult of Bibi Seshanbe, who is аёлларнинг эътиқодига кўра seen as a protector of women, is тушкунлик вақтида ёрдамга related to women’s belief that she келиб, уларнинг ҳаётларини can come to their aid in their time яхши томонга ўзгартиради. of distress and change their lives for the better. БИБИ ФОТИМА Муҳаммад BIBI FATIMEH also BIBI пайғамбарнинг қизи, Али MURAD, “Lady of Wishes” ritual с.а.нинг аёли Биби Фотима conducted by women in honour of шарафига атаб аёллар томонидан Bibi Fatimeh (Bibi Murad, ‘Lady ўтказиладиган маросим. of Wishes’) the daughter of Muhammad and wife of Ali. БИБИ ХАЛФА отин BEHALFA also BIBI KHALFA этнографизми билан дуплет; (= OTIN). The term behalfa is биби халфа атамаси Самарқанд found in Samarkand and adjoining ва унинг атрофидаги regions. вилоятларда учрайди. БИЧАК кўкат ёки ошқовоқ BICHAK prepared with greens or (бухорочасига “кади”) солиб pumpkin that is distinctive to тайёрланадиган ва қозонга Bukhara region. It is usually fried озгина ёғ томизиб, қотирма on both sides in a frying pan ҳолда пишириб олинадиган smeared with a little oil. хамирли пишириқлардан бири бўлиб, бундай пишириқ Бухородан ташқарида деярли учрамайди. БИДЪАТ Диний ақидаларга BID’A Heretical innovation; belief киритилган ўринсиз ислоҳ, динга or practice for which there is no хилоф янгилик, динда precedent in the time of the 15 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
кейинчалик пайдо бўлган нарса. Prophet Muhammad; not conforming to the Prophet’s sunnat. БИЛАГУЗУК Аёллар билакка BRACELET A piece of jewellery тақадиган зийнат буюми, that women wear on their wrist. тақинчоқ. БИСТАР кўрпа-тўшак, кўрпача; BISTAR The marriage bed sewn келин-куёвга атаб тикиладиган for the newly wed couples. тўшак БОБО 1. Отанинг ёки онанинг BABA 1.Father, grandfather, or отаси (набирага нисбатан). ancestor; polite reference to the Оиладаги катта кишиларга respected oldest member of an ҳурмат билан мурожаат қилиш. extended family. 2. (фақат кўпл. шаклида) 2.(plural) Saint, or patron, e.g., Ўтмишда яшаб ўтган қариндош Zengibaba, saint of cattle; кишилар, аждодлар, масалан, Musababa, saint of sheep. Зангибобо, молбоқувчилар, Мусабобо, қўй боқувчилар ҳомийси. БОБО ШАЙХИ Кичик, айлана BOBOSHEIKHI Kind of a шаклдаги, оқ этли ёзги қовун summer melon which is small, турларидан бири. round, and with white flesh. БOЗБАНД Билакдан юқорига, BOZBАND Golden jewellery that бўйин ёки қўлтиққа осиб women wear around their neck, юриладиган заргарлик буюми, arm or upper part of the wrist. аёллар безаги. БОЙ 1.Мол-дунёси, давлати, BAI 1. Rich person. бойлиги кўп; бадавлат, давлатманд. 2.Sometimes used together with a 2.Ҳурмат юзасидан кишининг person’s name to show respect исмига қўшиб айтилади (i.e., Sharif-bai); the term refers to (Шарифбой); 18-19 асрларда rich and influential political leaders Марказий Осиёдаги бой ва among Central Asians in pre- 16 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
таъсирга эга сиёсий раҳбарларга Soviet society. нисбатан ишлатилган. БОЙЧЕЧАК 1. Пиёзгулдошлар BOICHECHAK (Snowdrop) (пиёз гуллилар оиласи)га 1. A perennial plant which мансуб, илк баҳорда очиладиган produces small white bell-shaped кўп йиллик ўсимлик. flowers in the early spring. 2.Эрта кўклам, бойчечак чиққан 2. А folk song which is performed пайтда, эшикма-эшик юриб visiting the houses (from door to айтила диган махсус халқона door) as soon as “boichechak” қўшиқ. appears early in spring. БОЙЎҒЛИ Япалоққушлар BOIO`GHLI The Uzbek word for туркуми га мансуб, юзи япалоқ, an owl; a bird with a flat face, large кўзлари катта, ўткир тирноқли, eyes, and strong curved nails, тунда ов қиладиган йиртқич which hunts small mammals at қуш; халқ орасида бойнинг ўғли night; there exists a legend how the бойўғлига айланиб қолгани rich man’s son turned into a bird ҳақида ривоят мавжуд. called “Boi O`ghli”. БОРИШЛИ–КЕЛИШЛИ BORISHLI-KELISHLI Close Ўзаро яқин муносабат, ўзаро relations, frequent contact, алоқа; борди-келди. comings and goings (with relatives). БОСМА Кўпроқ қизил тусдаги BASMA Printed grey-fabric of гулли бўз. mostly red color. БОҚОН Ғов, тўсиқ; боқон BOQON To stop the entourage of солмоқ. Туҳфа олиш учун янги a bride on its way to the groom’s келаётган келин йўлига ғов house and demand payment to let солмоқ, келиннинг йўлини them pass. тўсмоқ. БУЖҒУН Қайрағочнинг бир BUZGUNDJH Kind of ELM a тури, қаттиқ танали дарахт. plant with a fruit similar to gall- nuts, only grows in southern Maymene, and in the Badkhiz mountains, north of Herat, and is 17 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
said to produce the finest red colour. БУХОРО топоним: BUKHARA toponym: one of the Ўзбекистондаги қадимий ancient regions of Uzbekistan. шаҳарлардан бири. БУХОРОЙИ ШАРИФ Ислом NOBLE BUKHARA Bukhara маданияти маркази бўлгани учун was a centre of Islamic culture. шариф шаҳар деб номланган. Thus it got this name as noble Bukhara. БЎЗ Хом пишитилган пахта GREY-FABRIC Handmade ипидан қўл дастгоҳида тўқилган cotton fabric (usually made of raw мато. cotton) БЎЙИНТУМОР 1.Аёллар BO`YINTUMOR A tumor charm бўйнига тақадиган зийнат worn around the neck by women. буюми. 2. An amulet containing a written 2.Ичига диний мазмундаги дуо charm or verse from the Quran. ёзиб солинган тумор. БЎЙРА Бўйра, бордон; қамиш. BO`YRA (Reed) A type of tall Тозаланган қамиш чўпидан plant like grass that grows in wet тўқилган тўшама. places. BO`YRA MAT Mat woven from reed. БЎЛАМИҚ Ун, сув ва BULAMUK A dish consisting ёғдангина иборат таом. simply of flour, water and fat. БЎҒИРСОҚ Сут, тухум, ёғ BUI also IYIS (bread baked in fat) солинган хамирдан юмалоқлаб, A deep fried pastry made with ёғда пиширилган овқат. flour, water, butter, salt, yogurt or milk, and yeast. В
ВАЗИР Ўрта асрларда Яқин ва VEZIER An important Ўрта Шарқ давлатларида, government official in some жумладан, Ўрта Осиё Muslim countries in Middle Ages хонликларида ҳукумат идораси who was in charge of a particular 18 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ёки кенгаши (девони) бошлиғи. department or had an important position in it. ВАЛИЙ Худонинг гўё бўлажак VALIY Saint, Friend of Allah ҳодиса, воқеаларни олдиндан who is able to predict forthcoming айтиш, ғойибдан хабар бериш events. The term, in Arabic, is the қобилиятига эга бўлган энг singular form of “avliyo”. севимли, энг азиз бандаси; авлиё. Г
ГАЖАК 1. Юзнинг икки GAJAK Curl, lock in the form of чеккасига ёки пешонага ҳусн ringlet on forehead or two sides of учун тушириб қўйиладиган ярим the face. ҳалқа шаклидаги соч; зулф. 2. Олтин, кумуш ва ш. к. дан 2. A silver or gold ornament эгик ҳолда ясалиб, чаккага resembling a ringlet and worn by тақиладиган безак буюми. women on the temple. ГАЗ Узунликни ўлчаш бирлиги GAZ A unit for measuring length (0,71 метрга тенг узунлик ўлчови (gaz equals approximately to 0,71 бирлиги); аршин. meter); arshin. ГАП Дўст-тенгқур, ҳамкасаба GAP An important occasion for улфатлар орасида навбати билан the creation and affirmation of ҳафта ёки ойда улардан social networks. During the “gap” бириникида ўтказиладиган a group of neighbours, classmates, зиёфат; улфатчилик. relatives or colleagues gather over a meal. ГУЗАР Қишлоқ ёки GUZAR The primary unit of маҳаллаларнинг чорраҳаларида government in Bukhara. “Guzar” is жойлашган, чойхона лари, centre of community where usually қассоблик, баққоллик каби gather дўконлари бўлган обод, гавжум жой. ГУЛДУРМОМО GULDURMOMO means Момагулдурак. Момақалдироқ. thunderstorm. This name was 19 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
Ёмғир чақиришга алоқадор frequently mentioned in the songs маросим қўшиқларида Гулдур of ceremonies associated with Rain момо (момақалдироқ) номи Calling. There was a belief that тилга олинган. Қурғоқчилик Guldurmomo caused rain in the кезларида момақалдироқ ёмғир drought period. ёғдиришига ишонч билдирилган. ГУЛИ АРҒУВОН САЙЛИ GULI ARGHUVON Олтиариқ туманида жойлашган FESTIVITY Annually celebrated “Dўсти худо” мозорида ҳар йили in spring in the “Do`sti Khudo” баҳорда анъанавий тарзда graveyard in Oltiariq district. The ўтказиб келинади. Мақбара holiday is connected with the олдида ўсадиган гул очилган blossoming of arghuvon flowers пайтда (бу гул ҳар йили апрель early in April, which grow in front ойининг биринчи ярмида of the mausoleum in the graveyard очилади ва уч кундагача очилиб and stay in bloom for three days. туради) мазкур маросим ўтказилган. ГУЛИ СУРХ САЙЛИ “Гули FESTIVITY OF GULI SURKH Арғувон” сайилининг бир тури or QIZIL GUL (Red Flower) Kind бўлиб, Бухорода нишонланади. of Guli Arghuvon Festivity which “Қизил гул” сайили маҳаллий is celebrated in Bukhara and элементлари билан ажралиб distinguishes with local elements. туради. ГУНАФША САЙЛИ GUNAFSHA SAYLI (Viola Республика мизнинг турли Festivity) A Type of festivities ҳудудларида ўтказиладиган гул connected with flowers which are сайлларидан бири. Гунафша celebrated annually throughout the очилган пайтда эрта баҳорда Republic in early spring when нишонланади. viola blossom. ГЎЖА 1.Ўғирда туйиб оқланган GO`JA 1.Corn soup; жўхоридан тайёрланган суюқ 2. A kind of porridge made of the овқат. sorghum. ГЎРБЕК Оқ этли, яшил тусдаги GO`RBEK Summer melon of a 20 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ёзги қовун. greenish colour, and with a white meat. ГЎРЧЎК Бедага ўхшаш кичкина GO`RCHO`K A plant resembling қизил гулли ўсимлик; барглари clover, with small red flowers; қайнатилганда қора ранг беради. when boiled, the leaves give a fine black colour. ГЎШАНГА Никоҳ тўйининг CHIMILDIK Curtain in the биринчи кечаси қуёв билан corner; bed curtain; screening келиннинг бошқалардан холи nuptial chamber; a white tent that ўтириши ва тунаши учун уй is set up at the corner of a house бурчагига тортилган оқ чодир; for the bride and groom in wedding чимилдиқ. ceremonies. Д
ДАВРА Марҳумнинг DAVRA Ceremony held before гуноҳларини ювиш учун, one’s funeral for the forgiveness of жанозадан илгари тўпланиб sins (where a gift of charity to be ўтказиладиган маросим (бунда given in the deceased’s name is садақага ажратилган нарса passed from one hand to another in марҳумнинг ёшига мувофиқ a circle). қўлдан қўлга ўтказиб айлантирилади). ДАРВЕШ ёки ДАРВИШ Тарки DARVISH An ascetic who дунё қилган, гўшанишинликка wanders the world. берилган одам. ДАРВЕШОНА Кўпинча баҳор DARVESHONA Charity or фаслида қишлоқларда ва шаҳар donation meal cooked and given to маҳаллаларида айни ҳудудлар people mostly in villages and аҳолисидан тўпланган пул ёки mahallas as a result of gathered озиқ-овқат ҳисобига money and food from the ўтказиладиган хайрия population of this places. маросими. ДАСТУРХОН 1. Ўртага ёзиб, DASTURKHAN 1. Cloth spread устига овқат қўйиладиган махсус over a table or upon the floor 21 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
мато, рўзғор буюми. which serves to put the food during 2. Ўртага ёзилган шундай the mealtime дастурхон ва унинг устига 2. The tablecloth spread with many қўйилган таомлар. delicacies. ДАСТУРХОНЧИ Тўй, катта DASTARHANCHI plays key зиёфат ва бошқа маросимларда roles both in the transmission of дастурхон тайёрлаш ва келган- ritual observance and practices кетганларни кутиш учун and in the day-to-day белгиланган аёл ёки эркак киши. reproduction of communal life. ДОИРА Чертиб чалинадиган, DOIRA A drum. The skin of an доира шаклидаги ёғоч гардишга animal stretched on around frame. хом тери қоплаб ясалган мусиқа On the underside of the frame are асбоби; чилдирма, даф. metal rings, which make a tinny Чалинганда ички қисмидаги sound, accompanying the sound of металл айланачалар шиқирлаб, the drum as it is beaten with доира товушига жўр бўлади. fingertips. ДОЛОН Турар жойларда йўлак. DOLON A passage to a courtyard. ДОМЛА Домулла; DOMLO Shrine guardian; зиёратгоҳлардаги домлаларга ва “Teacher”. Used as a general term дин пешволарига нисбатан for shrine guardians and religious қўлланиладиган умумий термин; authorities serving at shrines; see: қаранг: Устоз. Ustoz. ДОР Тик ўрнатилган иккита DOR (rope roads in the sky) Two ёғоч ва унга боғлаб таранг upright posts with a tight rope тортилган арқон ва between them for demonstrating чиғириқлардан иборат, acrobatic movements. дорбозлик ўйинлари, машқлари бажариладиган қурилма. ДОРБОЗ Мувозанатни сақлаш DORBOZ Ropewalker goes up on учун узун лангарни кўтариб the rope, lifting a long balancing дорга чиқиб ўйновчи, ўйин stick. The ropewalker masterfully кўрсатувчи киши. demonstrates diverse acrobatic 22 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
movements. ДОРБОЗЛИК Авлоддан- DORBOZLIK passed down for авлодга бир неча асрлар centuries from generation to the давомида ривож ланиб келган. next. These show programmes Миллий ўйинлар дастурини demonstrate colourful намойиш этувчи гуруҳлар, performances of diverse groups, қўғирчоқбозлар, аския чилар, such as puppeteers, askiya jokers, лапар ва ўланчилар, полвон лар, lapar and o`lan singers, дорбозлар ва илон ўргатувчилар weightlifters, ropewalkers, and ўзларининг ранг-баранг snake charmers, all of whom are ижролари билан иштирок held with high regard and interest. этадиган бундай томошалар ниҳоятда қизиқарли ва кўтаринки руҳда ўтказилади. ДОРБОЗЧИЛИК Асосий халқ ROPEWALKING (Dorbozchilik) ўйинларидан бири. Дoрбозлик One of the core folk games. The art санъати Амир Темур даврида of dorboz has a two-thousand-year ривожланган бўлиб, икки ярим history, developing during the минг йиллик тарихга эга. period of Amir Temur. ДОРЧЎП Дорбоз дор устида DORCHO`P A long balancing мувозанатни сақлаш учун икки stick which is lifted by a қўлида кўтариб юрадиган узун ropewalker to go up to the rope. ёғоч; лангар. ДОСТОН Халқ оғзаки ижоди ва DASTAN Legend, epic. An epic ёзма адабиётидаги йирик created both in verse and in prose ҳажмли эпик асар; назмий ёки that presents a historic, heroic, or насрий шаклда ёзилган, тарихий, romantic story. қаҳрамонлик ёхуд романтик ҳикоя, қисса; поэма. ДУЛДУЛ 1.Диний ривоятларга DULDUL 1.Тhe nickname of the кўра, Муҳаммад пайғамбар prophet Muhammad’s horse which минган ва кейинча ҳазрат Алига was later presented to his son-in 23 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
тортиқ этган учар отнинг исми law Ali. ёки лақаби. 2. connotative: Handsome, and 2. кўчма: Келишган, чиройли, beautiful horse with high velocity. учқур от. ДУО Худога ёлвориб, унга DUO Free prayer; appeal, илтижо қилиб, ўзи ёки бошқалар invocation addressed to God. учун яхши, эзгу тилак тилаш. ДУТОР Икки торли, чертиб DUTAR also DUTOR А two- чалинадиган узун дастали stringed instrument with long мусиқа асбоби. handle. ДУХОБА Орқаси ип, юзи текис DUKHOBA (velvet) A cloth ва қалин ипак туклар билан usually woven from silk or cotton қопланган мато; бахмал, бархит. with a thick soft furry. ДЎМБИРА Икки торли, DOMBRA A two-stringed пардасиз, дуторга қараганда instrument shorter than dutor. калтароқ, чертиб чалинадиган чолғу асбоби. ДЎППИ Авра-астарли, кўпинча DO`PPI (SKULL CAP) Four- қавима, пилта урилган, тепа, sided or circular formed skullcap кизак ва жиякдан таркиб with lining, normally, quilted and топадиган гулдор ёки гулсиз, stiffened. Three main parts of тўгарак ёки тўртбурчак do`ppi are the top, the lower edge шаклдаги бош кийими. with embroidered band and the side face of a do`ppi which is between the lower edge and top. Е
ЕТТИ Вафотнинг тўртинчи YETTI means seven. The куни ўтказиладиган маросим, ceremony held on the forth day of маърака. funeral. ЕТТИ ПИР Бухоро вилояти YETTI PIR (Seven Pirs) The ҳудудида жойлашган етти авлиё places of pilgrimage where seven дафн этилган зиёратгоҳлар. saints were buried. These places are situated around Bukhara. 24 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
Ё
ЁМҒИР ЧАҚИРИШ Баҳорий YOMGHIR CHAQIRISH The маросимлардан бири бўлиб, ceremony of Rain Calling is one of фақат аниқ бир мавсумда баҳор the ceremonies of spring and it is пайтида, аниқ бир сабаб so-called because it was marked қурғоқчилик юз берган вақтда only in a certain season during the ўтказилади. Шунинг учун у drought period in spring, that’s мавсумий маросимлар сирасига why it is included in the seasonal киради. ceremonies. ЁР-ЁР Никоҳ тўйи YOR-YOR A folk song performed маросимларида айтиладиган at wedding celebrations. In ancient халқ қўшиғи. Қадим times it was widely spread among замонлардан ўзбек, уйғур ва Uzbek, Tajik, Uyghur, and туркман халқлари орасида кенг Turkmen people. Yor-yor consist тарқалган. Ёр-ёр иккилик ёки of two or four lines, at the end or in тўртлик шаклидаги термалардан the middle of each line are the иборат бўлиб, ҳар банднинг words yor-yor, aylanaman (my охири, баъзан ўртасида ёр-ёр, beloved one, I am enchanted). айланаман каби сўзлар қўшиб Usually yor-yor is accompanied by айтилади. Одатда, доира doira music performed by women. жўрлигида келинни кузатаётган The high effect of yor-yor is that it аёллар томонидан ижро этилади. simultaneously harmonises sadness Ёр-ёрларнинг фавқулодда with a merry melody and tone and таъсирчанлиги уларда бир the mood of holiday joys. In yor- вақтнинг ўзида ҳам мунгли йиғи yor songs, the bride’s features, оҳанги ҳам байрамона wishes, and cherished dreams, and шодиёналик кайфиятлари congratulations to her are praised. мужассам этилганидир. Ёр-ёрда келининг фазилатлари, орзу- истаклари, эзгу тилак ва қутловлар куйланади. ЁРМА Оқлаб туйилган бутун YORMA Corn bruised and boiled дон, оқланган ғалла маҳсулоти- in milk. 25 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
дан тайёрланган овқат. ЁҒОЧ ОЁҚ Бўйини узун қилиб YOGHOCH OYOQ Wooden legs кўрсатиш учун оёққа боғлаб, which are tied up on the legs to be рақс тушишга мўлжалланган the highest and dance. ёғоч мослама. Ж
ЖАДИД Янгилик тарафдори, JADID A member of reformist Марказиё Осиёда XIX аср охири movement in Central Asia in the XX аср бошларидаги late nineteenth and early twentieth жадидчилик ҳарака тининг centuries қатнашчиси ЖАНДА Эски, йиртиқ, улоқ- JANDA Old, worn out and patched қуроқ, жулдур кийим. Дарвеш ва clothes. Patched coat worn by қаландарларнинг улоқ- қуроқ wandering darvishes. тўни. ЖАНОЗА Дафн олдидан ўлган JANОZA Prayer in the honor of киши ҳақига бағишлаб the deceased before the burial. ўқиладиган намоз. ЖИЗЗА Ўз ёғида қовурилган JIZZA Fat of the tail of the sheep тўғрамча думба, чарви. is usually cut and fried. Drained and cooled fat is eaten with bread. ЖИЗЗАЛИ НОН Оширилган JIZZALI NON Flat bread with хамирга бир текисда жизза fat; risen dough is flattened and аралиштирилиб,ана шундай smeared evenly with fat. хамирдан ёпилган нон. ЖИЛВОН Дарёнинг қадимий JILVON The ancient name of a номи. river. ЖИҒА Бош кийимига JIGHA A fancy tassel attached to тақиладиган, укпар ва a groom’s or circumcised boy’s hat қимматбаҳо тошлар билан during the festivities. безатилган зийнат буюми. З 26 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ЗАКОТ Шариатга мувофиқ, ZAKOT Due to shariat charity; пулдор, бадавлат мусулмоннинг money, food or clothing given to ўзига қарашли мол-мулки ва the poor by wealthy people, даромадининг қиркдан бир especially, during Ramadan. улуши миқдорида (рўза вақтида) Amount should be equal 1/40 of бева-бечораларга, камбағал- the whole property and income. қашшокларга берадиган хайр- садақаси. ЗАНГИБОБО Молбоқувчилар ZENGIBABA Saint of cattle ҳомийси. herds. ЗАРАФШОН Ўзбекистонда, ZARAFSHON River in Бухоро вилояти яқинида Uzbekistan which is located near жойлашган дарё. Bukhara. ЗАРЧУВА Илдизидан овқатга ZARCHUVA Subtropical and сарғиш тус берувчи ва уни tropical perennial herbal plant хуштаъм whose root is used to prepare spice қилувчи зиравор тайёрланадиган which gives yellowish color and кўп йиллик субтропик ва тропик the flavor to the dish in culinary. ўсимлик. ЗАЪФАРОН Ингичка узун SAFFRON Long and thin leafy баргли, тўқ сариқ гулли, bulbous plant with a dark yellow пиёзсимон илдизли ўсимлик ва flower and dark yellow substance унинг гулидан тайёрланадиган, obtained from a flower used as a овқатни хуштаъм ва рангдор spice to give colour and flavour to қиладиган зиравор. food. ЗЕБИГАРДОН форсча: ZEBIGARDON (persian) Neck Бўйинга тақиладиган безак. ornament. A type of gold or silver Олтин ёки кумушдан ясалиб, neck ornament. бўйинга осиладиган зийнат буюми. ЗИЁРАТ Муқаддас ZIYORAT Visit or pilgrimage to a қадамжоларга, авлиёларга shrine; worship. ташриф буюриш; муқаддас 27 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
жойларга, мозор ва қабристонларга бориб сиғиниш. ЗИЁРАТГОҲ Зиёратга ZIYORATGOH Place of visit or бориладиган муқаддас жойлар. pilgrimage. ЗИКР Тасаввуфда ZIKR Remembrance or мусулмонларнинг худони ёдга recollection of God; remembrance олиш билан боғлиқ маросими ва or recollection of divine names or шу маросимда айтиладиган religious formula and musical and мусиқий - шеърий туркум. poetical composition performed in this ceremony. ЗИҒИР Поясидан тола, ZIG`IR An annual plant grown to уруғидан мой, ёғ олинадиган бир take oil from its seeds and fiber йиллик ўсимлик. Тариқ сингари from stalk; similar to millet, which битта пояда бир нечта олмага bears on one stalk several fruits, ўхшаш мева(уруғ) ва which are like apples, and the лолоқизғалдоқ уруғларидан yellow seeds in which are not катта бўлмаган сариқ уруғли bigger than poppy-seeds. ўсимлик. ЗОМЧА Ранги, катта-кичиклиги ZAMTCHA A general term for турлича бўлган ҳандалакларнинг melons of different color and size; умумий номи. Эртапишар, summer melon which ripens айлана шаклдаги сарғиш рангли earliest; it is round, of a yellowish ва юпқа пўстлоқли қовун. colour, and has a thin skin. И
ИДИШ ҚАЙТТИ Қиз IDISH QAYTTI Dasturkhon унаштиришда куёв томондан which is sent to the groom’s house юборилган дастурхонга in response to the one sent by them қайтарилган дастурхон ва уни to the bride’s family as a part of the кутиб олиш маросими. engagement process; the ceremony which accopmanies the arrival of this food. ИМОМ 1.Намозда жамоатнинг IMAM 1.Prayer leader who stands олдида туриб, намозни in the first row. 28 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
бошқарувчи, уларни ўзига 2.Title given to men learned in иқтидо эттирувчи шахс. Islamic law. 2. Ислом пешволарининг унвони. ИНС-ЖИНС Жин - ажиналар. DJINNS Demons ИП ТИКИШ Келин ва куёвга IP TIKISH Thread sewing; while никоҳ ўқитилаётган вақтда the wedlock prayer (nikoh) is being куёвнинг онаси, катта опаси ёки recited, the groom’s mother, elder амма-холаси унинг чопонини sister, or aunt sews the hem of the тикиб ўтиришади. Бу одат янги groom’s robe with a thread. This турмуш қурганларнинг дўст custom denotes the long cherished бўлиб, севги-муҳаббатга тўла goals of young couples living in ҳаётларида мақсадларига harmony, friendship, and love with эришиш, бир-бирлари билан one another that the couple should аҳил-иноқ яшашларини be united and tied to each other. билдиради. ИПАК Пилла қурти чиқарган IPAK (=SILK) A delicate, soft, жуда ингичка, пишиқ, ялтироқ, well-spun, shiny type of a thread товланиб турадиган мулойим produced by silkworms; толадан йигирилган ип; 2. Шундай иплардан тўқилган 2. Cloth made of this kind of мато. thread. ИРОҚИ Каштадўзликда ип ёки IROQI A type of embroidery sewn ипакларни кесиштириб, крест with thread and silk in which шаклида гул тикиш усули ва шу patterns are in the form of cross or усулда тикилган нарса. the item sewn in this method. ИС оширилган хамирдан кесиб IYIS cut from the risen bread and олиниб, ёғда қовурилган овқат baked in oil ИСБАРАК Кичик сариқ гуллари ISBARAK or BARAK, whose қуритилиб, янчилганда ажойиб small yellow flowers give a fine сариқ ранг беради. yellow colour when dried and powdered. ИС ЧИҚАРМОҚ Арвоҳларга IS CHIQARMOQ To cook and 29 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
атаб ёки инс-жинсларни give away hot food to neighbours, қайтариш мақсадида махсус mahalla people, relatives in order иссиқ таом тайёрлаб едирмоқ to please the spirits or jinn. (қўни-қўшни, маҳалладош, қариндош кишиларга). ИСИРИҚ Исириқдошлар ISIRIQ also SMOKING HERBS оиласига мансуб кўп йиллик Peganum harmala wild perennial ёввойи ўт ўсимлик; таркибида alkaloid plant; a sprig of fragrant алкалоидлар бўлиб, халқ herb; incense used as a fumigant табобатида шифобахш восита for driving away illness or evil. сифатида турли йўллар билан (жумладан, тутатиб) фойдаланиб келинади. ИСИРИҚ СОЛМОҚ (ёки ISIRIK SOLMOQ To fumigate тутатмоқ) 1.Турли микроб harmala (incense) for the purpose (касаллик)ларга қарши, of 1. Disinfection against various дезинфекция мақсадида germs and infections; исириқнинг қуруғини тутатмоқ; 2. Driving away evil spirits from 2.Инс-жинсни қочириш, “ёмон the house. Harmala would be set кўздан сақлаш”ва ш.к. мақсадда on fire on a small plate and then исириқ тутатиб, киши боши carried around in the apartment, (атрофи)дан, хона ичида spreading the smoke and making айлантирмоқ. Исириқ the family inhale it. Special verses тутатилганда махсус қўшиқлар have been declaimed too. ҳам ижро этилган. ИСЛОМ ДИНИ Дунёда энг ISLAM one of the widespread кенг тарқалган динлардан бири religions throughout the world мусул монлар дини. religion of muslims. ИСТИНЖО ёки ҒУСЛ Тана ISTINJOH Complete ablution or аъзоларини ювиб покламоқ. washing of the body. ИФТОРЛИК Ифтор қилиш, шу IFTORLIK The breaking of fast вақтдаги овқатланиш. Ифтор at Ramadan; ceremony, treatment вақтида бериладиган зиёфат, in this month. 30 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
маросим. ИЧКУЁВ Келиннинг ота - ICHKUYOV Husband who lives онасига тегишли ҳовлида улар with his in-laws in their house. билан бирга яшовчи куёв. ИШОНЧ Ишониш ҳисси, ISHONCH confidence; a very туйғуси; қаттиқ ишонч, дилдан strong belief or opinion. эътироф этилувчи тушунча, нуқтаи назар, қараш. Й
ЙИГИРМА Киши вафотидан YIGIRMA Feast held on the 17th сўнг ўн еттинчи ёки ўн or 19th day after a funeral. тўққизинчи куни ўтказиладиган маросим. ЙИГИТ Ёш эркак, ёш киши, YIGIT A young man, horse rider, чавандоз, жангчи; ҳозирда куч or warrior; in present-day Central қувватга тўла, жасур, мард одам, Asia, the term is often used to refer эр кишига нисбатан to a brave and energetic young қўлланилади. man. ЙИЛ ОШИ Киши вафотидан YIL OSHI Feast held on the кейин, одатда, тўққизинчи ёки anniversary of someone’s death. ўн биринчи ойда халойиққа ош This ceremony is usually held nine бериб ўтказиладиган маросим. or eleven monthes later. ЙИЛҚИ Отлар подаси; отлар; YILQI horses (as livestock); horse уюр. in a herd. ЙИЛҚИЧИ Йилқичилик билан YILQICHI Horseman, horse- шуғулланувчи, йилқи breeder; (arch.) rich man who етиштирувчи. raises horses. ЙИЛҚИЧИ ОТА Йилқичилик YILQICI ATA Saint of horse- билан шуғулланувчилар breeders. ҳомийси. ЙИРТИШ Марҳумни кўмиш YIRTISH A length of material маросимида қатнашган given to those who attend a кишиларга ва унинг яқинларига funeral. 31 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
бериладиган бир бўлак рўмолчабоп мато; дурра;оқлик. ЙИҒИ Йиғилар, одатда, дафн YIGHI Usually performed during маросими кунидан бошлаб то the period of first, third, seventh “уч” ёки “етти” маросимигача days by people who are in азадорлар ёки махсус ёлланган mourning and the professional йиғичи (гўянда ёки наҳвагар) mourners called “yighichi”. They томонидан азахонага таъзия perform the ritual “yighi” before билдириб келганлар олдида йиғи the people who come to present билан ритуал ижро қилинади. their condolences. Yighi performed Мотам маросимида ижро in mourning ceremonies makes the этилган йиғилар маросим participant of the funeral cry. иштирокчиларини йиғлашга мажбур қилади. ЙЎҚЛОВ Йўқловларда, асосан, YOKLAV Since the subject марҳумни эслаш, қўмсаш, усиз matter of yoklav texts consists of ўтаётган дардли онлардан remembering the dead, reverence шикоят қилиб, нола чекиш of the deceased and longing for the мотиви устиворлик қилади. past life etc, there are expressions Аёллар томонидан ижро of groaning rather than crying in этиладиган бундай йўқловлар the yoklav. “Yoklav” that are одатда тўртлик шаклида бўлади. performed by women are usually formed of independent quatrains. ЙЎҚЛОВ ЁР-ЁРЛАРИ YOKLAV YOR-YORLARI type ўтказилиш ўрнига кўра бошқа of wedding yighi songs which ўзбек мотам маросими differ from Uzbek lament yoklavs йўқловларидан фарқ қилади. Тўй with regard to their place of йиғиларининг бир кўриниши performance. These kinds of бўлган йўқлов ёр-ёрлари отаси lament are performed at the ёки онаси вафот этган йигит- wedding ceremonies of boys or қизларнинг никоҳ тўйида ижро girls, who lost their parents. They этилади. Уларнинг куйланиш are performed both for тартиби, оҳанги тўй ёр- remembering the lost father or ёрларидан фарқ қилмайди. Фақат mother and to make the soul of the 32 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
мазмунан улар йигитнинг ёки lost ones happy. қизнинг марҳум отасини ёки онасини хотирлаш, унинг руҳини шод этиш, армонини ушатиш мақсадида куйланади. K
КАВУШ Чармдан тикилган ва KАVUSH Leather shoes worn одатда маҳси билан кийиладиган over “mahsi”. оёқ кийими. КАЙВОНИ Ёши улуғ, кўпни KAIVONI Smart, knowledgable кўрган, кўп нарсани биладиган and older person who plays key уддабурон; дастурхончи. role in ceremonies. КАЛИМАИ ШАҲОДАТ Ислом SHAHODAT Profession of faith; динидаги 5 асосий рукннинг consists in the two phases; “La ilah бири: “Аллохдан ўзга илоҳ йўқ, illa Allah” (God is unique, there is Муҳаммад унинг расулидир” (Ло no divinity except God) and илоҳа иллоллоҳ ва Муҳаммадун “Muhammad rasul Allah” расулуллоҳ) калимасини тил (Muhammad is the messenger of билан айтиб, дил билан тасдиқ God). One of the five “pillars” of этишдан иборат. Islam, required of all Muslims, indicating conversion to Islam but also a part of the ritual prayer. KAЛИШ Нам ўтказмайдиган, KALISH Waterproof, low-sided, одат да маҳси каби пойабзаллар rubber shoes worn over “mahsi”. устидан кийиладиган, резинадан ишланган оёқ кийими. КАМАР Кийимларни, айниқса, KAMAR A belt made of a piece of шим, юбка кабиларни тепасидан cloth or leather which is worn ўтказиб маҳкам ушлаб туриш around the waist to hold the clothes учун боғланадиган, мато ёки tighter or to hold the clothes such чармдан тайёрланадиган тасма, as trousers, skirts. белбоғ. КАМПИР КУРАШДИ ёки KAMPIR KURASHDI or 33 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
КАМПИР ЙИҚИЛДИ куёв KAMPIR YIQILDI A custom of қариндошларидан икки бир хил one aged woman symbolic ёшдаги аёлларнинг келин куёвга wrestling with a woman from the солинган тўшак устидаги рамзий groom’s side. кураши. КАНОВУЗ Ипакдан тўқилган КANOVIZ Cloth made of silk. мато. КАРБОС дағал ипли мато; KARBOS Plain undyed cloth оддий (бўялмаган) ип газлама. which is made of rough fabric. КАРВОН Узоқ жойларга юк ва KARAVAN A group of people одам ташувчи, изма-из борувчи with vehicles or animals who travel ҳайвонлар, асосан, туялар, together for safety through a аравалар ва уларни бошқарувчи dangerous area, especially across a шахслар тўдасининг хавфли desert on camels. манзиллар (айниқса, саҳролар)дан хавфсиз ўтиш учун биргаликдаги ҳаракати. КАРВОН БОШИ Савдо KARAVAN BASHI A leader of a карвони бошлиғи, карвонга group of people with vehicles or бошчилик қилувчи. animals who travel together. КАРВОН САРОЙ Карвонлар KARAVAN-SARAI A traditional қўниши, тунаши учун махсус guesthouse or inn in the cities and мосланган жой; сарой. towns along major routes and mountains passes. КАРНАЙ Мисдан ясалган, узун, KARNAY A very long horn type оғзи кенг (конуссимон), пуфлаб instrument made of copper played, чалинадиган, қаттиқ овозли especially, at celebrations and мусиқа асбоби (одатда, тўй ва wedding ceremonies. катта тантаналарда чалинади). КАРОМАТ Худонинг, KARAMA miracles; Miracles or ғайритабиий кучларнинг supernatural phenomena that are аралашуви билан, улар brought about by God or ёрдамида вужудга келадиган supernatural forces. 34 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ғаройиб ҳодиса(лар), мўъжиза. КАТТА АШУЛА Фарғона KATTA ASHULA Specific to the водий сига хос бўлган ўзбек Uzbek traditional song trend of анъанавий ашула йўли. Одатда, Ferghana Valley. Usually, it is 2-5 ҳамнафас ашулачи performed a cappella by two to five (ҳофизлар) томонидан чолғу singers of the same vocal pitch жўрлигисиз (қўлларига патнис who use a plate or tray to project ёки ликопча ушлаган ҳолда) their voices in different ways. In айтилади. Кўпинча юқори most cases, katta ashula is пардаларда ва кенг нафасда performed by a person with a high- ижро этилиб, ўзига хос мураккаб pitched, wide-range voice; and ижро услуби билан ажралиб these are some of the туради. distinguishing features of the complex performance style. КАТТА ҲАЙИТ ёки ҚУРБОН KATTA HAYIT A religious ҲАЙИТИ Ҳижрий зулҳижжа holiday of muslims celebrated on ойи, яъни қурбон ойининг the first three days of Hijri zulhijja биринчи уч кунида бўладиган which is also called a month of диний байрам. Kurban. КЕЛИН Янги турмушга чиққан KELIN A newly-wed or the girl ёки чиқаётган қиз. who is becoming bride, incomer. КЕЛИНКЎРДИ Туркий KELIN KO`RDI A tradition халқларда, жумладан ўзбекларда peculiar to Turcik people, for никоҳ тўйининг эртасига instance Uzbek people held in the куёвнинг қариндошлари, presence of relatives and танишлари, қўни - қўшнилари neighbours of the groom in which a иштирокида ўтказиладиган янги bride is welcomed and introduced келинчакни кўриш одати. on the next day after the wedding. КЕЛИН КЎРМОҚ Ҳайит - KELIN KO`RMOQ Visiting the байрам кунлари янги тушган newly wed bride on the days of келинни кўриш учун бормоқ (ёш Hayit. қизлар ҳақида). КЕЛИН САЛОМ Никоҳ KELIN SALOM The ritual of 35 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
кунининг эртасига эрталаб greeting of the bride to her келинни куёвнинг ота-онаси ва relatives by bowing the next бошқа яқинларига салом morning after the wedding. қилдириш маросими. КЕЛИН ТУШДИ Келиннинг KELIN TUSHDI A ritual held in келиши ёки уни олиб келиш the form of banquet on the муносабати билан куёвнинг occasion of bringing a bride to a уйида бўладиган тўй, тантана, groom’s house. зиёфат маросими. КЕЛИН ЧАҚИРДИ ёки KELIN CHAKIRDI or KELIN КЕЛИН ЧОРЛАДИ Келиннинг CHORLADI (call the bride) ўз ота-онасиникига тўйдан кейин Ceremonial first visit of the new дастлабки боришига bride to her parents’ home after her бағишланган чақириқ. marriage. A party for a bride and bridegroom. КИМХОБ Майин ипакдан BROCADE Heavy cloth made тўқилган қалин мато. with a delicate silk (gold or silver) threads. КИННА Хурофий тушунчага KINNA Due to superstition evil кўра, гўё суқланиб қараш eye which causes the sickness. таъсирида “кирадиган” касаллик, Ritual incantation from evil eye. оғриқ. КИННАЧИЛИК Суқланиб KINNACHILIK Ritual қараш таъсирида “кирадиган” incantation from evil eye. Healing касалликни даволаш усули. sick people in this way. КИНДИК КЕСИШ анат. KINDIK KESISH A process of Қориндаги болани йўлдош cutting the umbilical cord the long (плацента) орқали она танаси tube-like structure which connects билан бирлаштирувчи, болани a baby which has not yet been born озиқ моддалари билан to its mother’s placenta (= the таъминлаш учун хизмат қилувчи organ which provides it with food ичак-найни кесиб ташлаш. and oxygen) after birth. КИЧИК ҲАЙИТ ёки РЎЗА KICHIK HAYIT or RUZA 36 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ҲАЙИТИ Ҳижрий рамазон ойи HAYIT A religious holiday which тугаши билан эртасига, яъни is celebrated on the first day of шаввол ойининг биринчи куни Shavvol month, the next day after бўладиган диний байрам. Hijriy Ramazon month. КИШМИШ Меваси майдароқ КISHMISH A kind of small grape бўладиган уруғсиз узум ва шу fruits without seeds and dry raisin узумнинг майизи. made of the very type. КОСА Пиёладан каттароқ, KOSA A bowl which is larger than асосан суюқлик ва турли a piala used for eating especially, овқатлар солиб ичиш учун first courses and various foods. ишлатиладиган идиш. КОЧИ Маккажўхоридан KOCHI A food made of corn тайёрланган таом. flower. КУЁВ ЧАРЛАР Куёвнинг KUYOV CHARLAR First қайната- қайнанасиникига ceremonial visit of the groom to his тўйдан кейин дастлабки in-laws’ house after wedding. келишига бағишланган чақириқ. КУЛОҲ Тепа томони KULAH A high, pointed hat ингичкалашиб чиққан қалпоқ, worn by darvishes. бош кийими (асосан, қаландар, дарвешлар киядиган учли қалпоқ) КУНЖУТ Жанубда ўсадиган, SESAME (KUNJUT) Annual or уруғидан ёғ олинадиган бир ва multiyear herb grown for its small кўп йиллик ўсимлик ва шу oval seeds and its oil in south. ўсимликнинг уруғи. КУНЖУТЛИ (СЕДАНАЛИ) KUNJUTLI (SEDANALI) NON НОН Flat bread with sesame and poppy Ноннинг юзига кунжут (седана) seeds baked in tandir or oven. сепиб тандирда пишириш. КУРАШ Йиқитиш, ғолиб чиқиш KURASH (Wrestling) Fight of учун икки киши ўртасидаги, two people based on special rules. маълум қоидага асосланган 37 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
олишув, ўзаро беллашув. КУЧ СИНАШ Келин ва куёв STRENGTH TESTING (Kuch қариндошларининг махсус sinash) The women from both совғани қўлга киритиш учун bride and groom’s sides will take рамзий кураши. to a pretend fight to win a special prize. КЎЗМУНЧОҚ “Кўз тегмасин” KO`ZMUNCHOQ Pearls, known учун (одатда, ёш боланинг қўли, to be able to ward off the evil eye кийими ва ш.к.га) тақиб (usually tied on the wrist of the қўйиладиган мунчоқ. baby or sewn on his clothes) and Бозорларда, зиёратгоҳларда ва sold everywhere in the bazaars and ш.к. жойларда сотилади. at larger shrines. КЎК БЎРИ қадимги туркийлар KO`KBO`RI is associated with орасида мўътабар саналган the belief of ancient Turkic people жонзот сифатида эъзозланган and considered as one of sacred бўри ҳақидаги тасаввурларга animals. Due to the legends of боғлиқдир. Чунки туркий Turkish nations the day when халқларнинг қавмлар O`g`uzkhan met Green wolf and афсоналарига кўра, Ўғузхон learned farming, livestock кўкбўри билан учрашиб, breeding, crafts and achieved the деҳқончилик, чорвачилик ва abundance was celebrated as the ҳунармандчиликни ўрганиб, beginning of the new year; and one фаровонликка эришган кун of symbolic games of that йилбоши қилингани учун ўша holiday people called “ko`kbo`ri” байрамнинг рамзий ўйинларидан (green wolf) in honour of him. бирини ҳам муқаддас жонивор Green wolf is in use amongst all номи билан “кўкбўри” деб the nomads of Central Asia. аташган. КЎК КИЙДИ Оилада бирон- KUK KIYDI When any relative бир яқин қариндош вафот этса, died, women had sewed dress of аёллар уч кун ичида ўзлари кўк dark or black color for three ва қора тусдаги матолардан days.The fourth day was marked кўйлак тикиб олишган. Азанинг with ceremony of dressing and 38 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
тўртинчи куни мана шу мотам special treating was organized. кийимини кийиш маросими That day was called as “kuk kiydi”. ўтказилиб, суюқ таом тарқатилган. Мазкур кун “кўк кийди” деб номланган. КЎКНАБОТ ёзги қовун тури. KO`KNABOT summer melon. КЎКЧА Қовуннинг ўртапишар, KO`KCHA A kind of melon сершира бир тури (сертўр, ripened in summer which is too кўкиш, чўзиқ қовун). sweet (greenish and oval shaped melon) КЎПКАРИ Ҳар бир отлиқ КO`PKARI Takes place outside ўртага сўйиб ташланган the town in a large open field. In қўзичоқни бир-биридан куч this cherished Asiatic sport a lamb билан тортиб олиб, тезроқ is killed and its body thrown into маррага элтиб ташлаш учун the air to be contended for by курашишдан иборат миллий horsemen. спорт ўйини. КЎРПА Ётганда, ухлаганда, KO`RPA One of the household совуқдан сақланиш учун устга belongings, a quilt made with cloth ёпиладиган, чорбурчак ғилоф and cotton in the shape of ичига пахта солиб қавилган quadrangle and used to keep рўзғор буюми. oneself warm when in bed. КЎРПАЧА Ўтириш учун остга KURPOCHA A long thick cotton тўшаладиган, узун ғилоф ичига mattress or quilt used for sitting on пахта солиб қавилган қалин ва or for bedding. юмшоқ тўшак. Л
ЛАБИ ҲОВУЗ Бухоро LABI HAVUZ A pond in the old вилоятининг эски шаҳаридаги city of Bukhara. ҳовуз. ЛАНГАР форс: дорбозлар LANGAR (persian) A long ходаси. Дорда мувозанатни balancing stick which is lifted by a сақлаш учун дорбоз қўлда ropewalker to go up to the rope. 39 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
тутадиган йўғонроқ узун таёқ; лангарчўп. ЛАПАР қўшиқлари “Қизлар LAPAR Lapar songs are the main базми” ритуалининг асосий song of the ritual “Qizlar bazmi” қўшиқларидан бири ҳисобланиб, performed with dancing by the келин дугоналари томонидан girlfriends of the bride. Groom’s куйланади ва рақсга тушилади. friends are also invited to take part. Куёв жўралар ҳам иштирок These songs are performed in the этишади. Ушбу қўшиқлар ўлан form of contest of boys and girls as қўшиқлари сингари йигит ва o`lan songs; this is a humorous қизлар мусобақаси кўринишида dialogue between a boy and a girl, ижро этилади; лапарлар йигит ва often competitive in style, so that қизлар орасидаги ҳазиломуз the participants must demonstrate диалог, одатда, мушоира their wit to each other and the шаклида бўлиб, бунда spectators. иштирокчилар сўзга чечан ва ҳозиржавоб эканликларини намоён этишади. ЛАТИФА Халқ латифалари LATIFA (ANECDOTE) Folk ғоят оммавийлиги ва anecdotes are an independent ҳозиржавоблиги билан ажралиб traditional genre, distinguished by турувчи мустақил анъанавий their vast popularity. Latifa is жанр ҳисобланади. “Латифа” derived from the Arabic word “latif сўзи арабча “латиф ва лутф” and lutf”, which means a fine joke, сўзларидан олинган бўлиб, нозик a little ironic and mysterious story. қочиримли, майин кинояли In the folklore the latifa type кичик кулгили ҳикояни appeared in the IX-XI centuries англатгани сабабли истилоҳий and developed rapidly. These моҳият касб этган. Халқ samples were commonly referred ижодиётида латифа жанри to as “bazama”. тахминан IХ-ХI асрларда пайдо бўлиб, тараққий эта борган. Халқ орасида бу хилдаги намуналар дастлаб “базама” 40 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
дейилган. ЛАЧАК Хотинлар (кўпинча LACHAK Calico or muslin scarf кекса аёллар) бошга ўрайдиган especially, older women use to оқ дока ёки сурп; дакана. wrap around their heads. ЛАШКАР Отлиқ қўшин, армия. LASHKAR Soldiers on horses, Давлатнинг қуролли кучлари army. Armed forces of the мажмуи ёки унинг бир қисми; country or a part of it; troops, қўшин, армия. army. ЛАЙЛАТУЛ ҚАДР Рамазон LAILAT UL KADR The twenty- ойининг муқаддас саналувчи seventh night of Ramadan also йигирма еттинчи туни. known in English as the Night of Power. ЛОЧИРА Оширилмаган LOCHIRA Flattened and well- хамирдан юпқа қилиб ёйиб, cooked bread baked in tandir from тандирда синггак қилиб the not-risen dough. пиширилган нон. ЛОЛА САЙЛИ Ўзбек LOLA SAYLI (TULIP халқининг қадимги удумларидан FESTIVITY) One of ancient бири: қир ва адирларда лола rituals of Uzbek people held in очилган чоғда ўтказиладиган spring when tulips appear in сайил, саёҳат. highlands and mountains. M
МАВЛУД 1.Ўзбекистон MAVLUD 1. In Uzbekistan the ҳудудида отин ва дастурхончи mavlud is a communal occasion ўзаро ҳамкорлик қиладиган where the otin and the маросим. Муҳаммад dastarhanji cooperate. Although the пайғамбарнинг туғилган куни birth of the Prophet is assumed ҳижрий йилнинг Рабби-ул-аввал to correspond to the Twelfth Day ойи ўн иккинчи кунига тўғри of Rabbi-ul-avval in the lunar келиши аниқланган бўлса ҳам, calendar, the mavlud is мавлуд кейинги тўрт ой conducted here throughout the давомида ўтказилади ва бутун four succeeding months and маҳалла аҳолиси иштирок этади. involves the mahalla as a whole. 41 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
2. Муҳаммад пайғамбарнинг 2. Celebration held in honour of туғилган куни ва унинг Prophet Muhammad’s birth; also a шарафига бериладиган story about the life of Prophet read зиёфат; пайғамбарнинг шундай in this ceremony. зиёфатда ўқиладиган таржимаи ҳоли. МАДРАСА 1.Исломий таълим MADRASA 1. Islamic маскани; умумий ўрта мактаб; educational institution; secondary 2. Бошланғич таълимдан сўнг school; диний таълим берувчи исломий 2. Аn Islamic school, which мактаб; Ислом дини таълимоти provides postprimary religious олиб бориладиган, одатда education; a theological seminary масжид (шундай таълимот and law school, which provides олаётган талабалар турадиган Islamic religious education and is бино)га бириктирилган ўқув usually attached to a mosque: a маскани. building where the boarding students of Islamic seminaries stay. МАЙДОН ТОМОШАЛАРИ OPEN ARIA ARTS Uzbek folk САНЪАТИ Ўзбек халқ sports games have been an ўйинлари азалдан аждодларимиз inseparable part of our ancestors’ маданий ҳаётининг ажралмас cultural life. Being the most қисми сифатида эъзозлаб ancient forms of folk culture, the келинади. Халқ маданиятининг folk sports games reflect life, энг қадимий кўриниши бўлган labour, experience, struggles, and ўйинларда инсоннинг турмуши, victories of human beings. For this меҳнати, тажрибаси, кураши ва reason, the folk games have served ютуқлари ўз аксини топган. Шу as “a life school” for raising боис, асрлар давомида халқ generations for centuries. Among ўйинлари авлодларни the Uzbek people, the word o`yin тарбиялашда ҳаёт мактаби includes meanings from children’s вазифасини ўтаган. Ўзбек халқи usual games to sharp-shooting орасида ўйин ибораси arrows, horseracing, dorbozlik болаларнинг оддий эрмак (ropewalking), etc. ўйинларидан тортиб, мерганлик, 42 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
чавандозлик, дорбозлик ва бошқа майдон томошаларини ҳам ўз ичига олган. МАЙСА Янги унган ўт-ўлан. MAISA Green grass is put on the Наврўз дастурхонига кўрк dasturkhon of Navruz as a бағишлаш учун буғдойдан 10-15 decoration. The wheat is sprouted сантиметрча ундирилган махсус until it has grown to about 10-15 майса. centimeters. МАКРУҲ Истеъмол этилиши MAKRUH Prohibited things that лозим кўрилмаган, мусулмонлар should not be eaten from the назарида, нопок, ҳаром (нарса). religious point of view. МАКТАБ Ўқитувчи MAKTAB also MEKTEB An раҳбарлигида ёш авлодга савод educational establishment for ўргатиб, уни маълумотли educating and upbringing young қилувчи таълим - тарбия generation with the help of a муассасаси. Марказий Осиёда teacher. A term that refers to бошланғич ва ўрта мактабни primary and secondary schools in билдирувчи атама. contemporary Central Asia. МАРОСИМ Кўпинча анъана ва CEREMONY It is often a part of урф-одатнинг таркибий қисми the tradition and custom, and it is бўлиб, асосан, расмий ва руҳий accompanied by formal and кўтаринкилик вазиятида ўтади, spiritual enlightenment, and has its ўзининг умум қабул қилган own accepted symbolic rituals. For рамзий ҳаракатларига эга example, aqiqa is a ceremony of бўлади. Масалан, ақиқа исм giving name, marriage ceremony, қўйиш маросими, никоҳдан funeral, memorial service, sowing ўтиш маросими, дафн қилиш ceremony, harvesting, and so on. маросими, хотирлаш маросими, экишга киришиш (уруғ қадаш) маросими, ўримга киришиш маросими ва ҳоказолар. МАСКА Катта, лўнда уруғли MASKA Grapes with large round узум тури. seeds. 43 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
МАСЛАҲАТ ОШИ Тўй ёки MASLAHAT OSHI Dinner or бошқа маросимни ўтказиш banquet held to discuss the олдидан маҳалладаги wedding ceremony issues with оқсоқоллар, қўни- қўшни ва “oqsoqols, neighbours and қариндош-уруғлар учун йиғин relatives”. ўтказиб бериладиган ош. МАСТАВА Гуруч, гўшт ва MASTAVA A type of soup made сабзавотлардан пишириладиган with rice, meat, and vegetables; суюқ ош, айниқса, ёз фаслида meat soup with rice exclusively for кўпроқ пиширилади. the summer. МАЪРИФАТ Таълим-тарбия, MA’RIFAТ иқтисодий, сиёсий, диний, (=ENLIGHTENMENT) фалсафий ғоялар асосида Activities aimed at increasing the кишиларнинг онг - билимини, outlook and knowledge of people маданиятини оширишга based on economic, political, қаратилган фаолият. religious, philosophical ideas. МАҚОМ Ўзбек мумтоз MAQOM Uzbek maqom songs мусиқасида етакчи ўрин occupy a leading position in the эгаллаган жанр, етук созанда ва Uzbek maqom classical music бастакорлар томонидан ижро genre. They are performed by этилган. IX-X асрларда mature musicians and composers. ривожланиб, янги воситалар They were developed and enriched билан бойиган. with new instruments in IX - X centuries. МАҲАЛЛА Ўз-ўзини бошқариш MAHALLA A local ташкилоти. neighborhood community. МАҲР Никоҳ вақтида гувоҳлар MAHR A certain sum of money, олдида куёвнинг келинга ваъда or some other present which is қиладиган мулки, пули, совғаси promised to be given to the bride ва ҳ.к. by the groom in the presence of witnesses. МАҲСИ Қўй ёки эчки MAHSI High, soleless, heelless терисидан тайёрланадиган, узун leather boots made of ship or 44 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
қўнжли, пошнасиз, тагчарми goat’s skin worn with overshoes as юмшоқ, кавуш ёки калиш билан “kavush” or “kalish”. Black boots кийиладиган миллий оёқ that women wear during кийими. Аёллар тўй ва мотам celebrations and funerals. маросимларида киядиган қора рангли маҳси. МЕҲМОН ОШИ Республика MEHMON OSHI Osh is cooked мизнинг кўп жойларида in honor of the deceased in many марҳумлар хотирасига бағишлаб, places of our Republic. It is called ош дамланади. Буни “меҳмон “mehmon oshi” i.e. “guest’s meal”. оши” деб юритадилар. МЕРГАН Ўқни бехато MERGAN An archer. A person урадиган, пойлаб туриб who shoots arrows from a bow. отадиган. МЕЪРОЖ Муҳаммад пайғамбар ME’ROJ (ascension to heaven) (с.а.в)нинг осмонга кўтарилиши, The Prophet Muhammad’s ўзларидан олдинги ascension to heaven in which he пайғамбарлар билан учрашиши, met with the prophets of the past, жаннат ва дўзах манзараларини was given visions of heaven and кўриши ҳамдаАллоҳ билан hell, gazed upon God and was суҳбатда бўлиб, 5 вақт намоз given the command of five prayers ўқиш фарз қилинган кеча. a day for all. МЕҲРОБ Деворнинг ярим MIHRAB (MEHROB) An arch- доира қилиб ишланган қисми; shaped niche in the wall that shows масжид ичида унинг қибла the direction to Kaaba (in Mecca). томонидаги деворида тахмон Prayer is done in this direction in шаклида қурилган жой (намоз Masjids and other places. шу томонга қараб ўқилади). МЕҲТАР Қушбеги MEHTАR An authority as даражасидаги юқори лавозим: “Qushbegi”: Secretary of State, хон саройидаги хорижий ишлар Minister of Foreign Affairs, as an мутасаддиси. officer whose qualifications must be of the highest order. 45 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
МИЛЛИЙ Халқона, миллатга MILLIY National and belongs to тегишли. Бирор миллатнинг, the nation. It is a characteristic of a халқнинг ўзига хос бўлган, nation, representing its uniqueness. унинг хусусиятларини ифодаловчи. МИРЗА Ёзув чизув ишларини MIRZA A person whose job was олиб борган лавозимли киши; to make copies of documents котиб. before printing was invented. МИРЗАБОШИ Ўзбек MIRZABОSHI Principal Writer хонликларида (асосан Қўқон of the office where all “mirza”s did хонлигида) мирзахона бошлиғи. their writing in Uzbek khanates, especially in Kokand khanate. МИРЗАХОНА Амир ва MIRZAKHONA The office хонларнинг мирзалар ёзув чизув where all “mirza”s did the entire ишлари олиб борадиган идораси. writing of “amir”s and “khan”s. МИРОБ Сув тақсимоти ва MIRAB also MIROB A high суғориш тармоқларини назорат official, called Mirab (prince or қилувчи шахс; суғориш warden of the water), who inspects ишларини бажарувчи сувчи. the various aqueducts, and orders them every spring to be freed from the accumulated sand. МИРШАБ Ўрта Осиё MIRSHAB Guards and their chief хонликларида тунги шаҳар in Central Asian khanates. соқчиси ва уларнинг бошлиғи. МИСВОК Арча ва ш.к. хушбўй MISWAK Toothpick which is дарахт ёғочидан тарашлаб, made from the aromatic trees such мокисимон шаклда ясалган тиш as firtree by planing in the shape of тозалагич. shuttle. МОВАРОУННАҲР Амударё ва MOVAROUNNAHR An Arabian Сирдарё оралиғининг арабча designation of the area between the номланиши; сўзма-сўз “дарё Amu-Darya and Syr-Darya rivers, ортидаги жойлар” деган маънони literally it means “that which is билдиради. beyond the river”. 46 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
МОЗОР Ўлган кишилар дафн MOZOR Graveyard place of этиладиган жой; қабристон. burial, shrine. МОЛ ЁЯР Янги келиннинг ўзи MOL YOYAR Ceremony for олиб келган сепини намойиш women wherein a new bride этиш учун ташкил этиладиган displays the chattel she has brought аёллар маросими. with her. МОЛЙИҒАР Тўйдан тахминан MOL YIGHAR Ritual for women 20-30 кун ўтгандан кейин held 20-30 days after the wedding келиннинг ёйилган сепини wherein bride’s dowry is collected. йиғиш муносабати билан ўтказиладиган хотинлар маросими. МОМО Ота ёки онанинг онаси; МОMО Grandmother from буви; кампирларга мурожаат father’s or mother’s side; treatment шакли. to old women. МОРБОЗ Илонларни куй чалиб MORBOZ A person who is fond ўйнатувчи шахс. of charming snakes with music. МОТАМ АЛЛАЛАРИ MOTAM ALLALARI are per- чақалоқ ёки катталар ўлими юз formed in a very sad manner upon беришига дахлдор табиий the death of a baby or an old вазиятда ҳиссий-руҳий эҳтиёж person. There are special time and муносабати билан ижро этилади. place, situation and special Уларнинг аниқ ижро ўрни, performers of these performances. пайти, табиий ҳолати ва вазияти, They are performed to relax and махсус ижрочилари мавжуд. calm down the relatives of the dead Мотам аллалари азадорларни person in order not to disturb his тинчлан тиришга, марҳумнинг spirit. абадий уйқу сини бузмасликка ундайди. МОТАМ ЁР-ЁРЛАРИ фақат MOTAM YOR-YORLARI are бокира қиз (ёки уйланмаган usually performed in the house of йигит) вафот этганида ижро the dead person, especially, when этиладиган ритуал айтимлар girl or boy died young before 47 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
бўлиб, мотам маросими getting married and as one of the фольклорининг мустақил lament tradition genres vary with жанрларидан бири ҳисобланади the nature and specific features. ва ўзига хос жанрий табиати, специфик хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. МОХИ ХОССА Бухоро MOKHI KHOSSA The summer Амирининг ёзги саройи. palace of the emir in Bukhara. МОХОРА Нўхат, гўшт солиб MOKHORA Soup with meat and тайёрланадиган бир хил суюқ peas. Chickpea soup. ош; нўхат шўрва. МОШКИЧИРИ Мош билан MOSHKICHIRI A dish made гуруч дан пишириладиган қуюқ with mung beans and rice. таом. МОШОВА Мошли суюқ овқат. MOSHOVA Soup with lentils. Мош ва қовоқ солиб ёки мош Soup made of lentils and pumpkin билан жўхори уни солиб or lentils and maize. Likewise тайёрланадиган суюқ таом. porridge of grits, eaten with fat, and sometimes with oil. МОШУГРА Мош ва уградан MOSHUGRA Lentils and noodles тайёрланадиган суюқ таом. soup. МОШХЎРДА Мош билан MOSHKHURDA Mung bean and гуручдан тайёрланадиган суюқ rice soup. таом. МУАЗЗИН Масжидда азон MUAZZIN A person who calls айтиб, намозга чақирувчи шахс; Muslims for obligatory prayers five сўфи. times a day. МУАЛЛИМ Дарс берувчи MUALIM A teacher or educator. киши; ўқитувчи, педагог. МУЛЛА Ўрта Шарқ, Марказий MULLAH (religious authority) Осиё мамлакатларида мадраса Molla, Mollah, Mulla; An Islamic таълимини олган шахс; масжид scholar or clergyman who leads ва мадрасалардаги кунлик Muslims in their daily prayers and 48 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
фаолиятни назорат қилиб who oversees the work of mosques турувчи. and madrasas. МУРДАШЎЙ Ўликни ювувчи GHASSOL Washer of the dead in киши, ғассол, ювғучи. mourning ceremonies. МУРИД Пир ёки эшон MURID Disciple, novice. (муршид)га қўл бериб, суфийлик A student at Islamic school or йўлига кирган шахс. follower of an individual Islamic teacher. МУРОҚАБА Ўзи, ўз ички MURAQABA Contemplation дунёси ҳақида фикр юритиш, (meditation) on the shaykh. мушоҳада қилиш. МУРСАК устидан белбоғ MURSAK was worn over the боғланадиган аёллар устки dress, which was belted. Nowadays кийими. Ҳозирги пайтда мурсак mursak is only used for coffin вафот этган аёл кишининг covering. тобути устига ёпиб қўйилади. МУРШИД Тўғри йўлга MURSHID Master leads the youth солувчи; пир; раҳбар, йўл to right way; Pir, Shaikh or teacher бошловчи. Тасаввуфда: тариқат who teaches orders of Tariqat. одобларидан сабоқ берувчи пир, шайх ва устоз. МУСАБОБО чорвадорлар MUSABABA Saint of sheep ҳомийси. breeders. МУСЛИМ Мусулмон динидаги MUSLIM A person who follows киши; мусулмон. the religion of Islam (or the follower of Islam) МУСОФИР Сафарга чиққан, MUSOFIR Traveller, guest, a саёҳатчи, йўловчи; меҳмон; person who is in travel; an alien сафардаги киши; сайёҳ. who leaves far from his motherland. МУСУЛМОН Ислом динидаги MUSLIM Someone whose киши. religion is Islam. МУСУЛМОНЧИЛИК Ислом MUSLIMNESS Orders, rules 49 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
дини га, мусулмонларга хос peculiar to muslims. тартиб, қонун- қоидалар. МУФТИ(Й) Ўрта Осиё MUFTI Head of the Muslim мамлакат ларида мусулмонлар Spiritual Administration; a person шариат қонун ларини талқин who has authority to issue a fatwa; қилувчи, шариат ва ҳуқуқ the highest Islamic legal authority масалалари юзасидан ҳукм and the official leader of the чиқарувчи, фатво берувчи Muslim communities in the Central лавозимли уламо. Муфти Asian Republics. A mufti мамлакатдаги Ислом дини билан overviews the activities of the боғлиқ масалаларни, мадраса, Islamic clergy in the Republic, the масжидлардаги фаолиятни work of the mosques, madrasas, назорат қилувчи киши. and Islamic universities. He has the authority to proclaim a fatwa, a binding opinion on religious or public issues. MУФТИЯТ Расмий бўлса ҳам MUFTIYAT Though formally a нодавлат ташкилот. non- governmental institution. МУХАММАС Беш мисрадан MUKHAMAS One of the poetic тузилган, ўзига хос genres which has several stanzas қофияланишга эга бир неча with specific rhyming consisting of банддан иборат шеърий five lines recited at “Fotiha to`y”s. жанрлардан бири бўлиб, фотиҳа тўйларда ижро этилади. МУЧАЛ 1. Шарқий ва MUCHAL 1.Method of reckoning Марказий Осиёда кенг wide spread in Eastern and Central тарқалган, одатда 12 йилни Asia according to a 12-year animal қамраб олувчи ва ҳар бир йили cycle (mouse, cow, tiger, rabbit, бир ҳайвон (сичқон, сигир, fish, snake, horse, sheep, monkey, йўлбарс, қуён, балиқ, илон, от, chicken, dog, pig) beginning on the қўй, маймун, товуқ, ит, 22nd of March of тўнғиз)нинг номи билан each year. A jubilee celebrated аталадиган ҳамда йил боши 22 every 12 years. 50 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
мартдан бошланадиган йил 2. The year of one’s birth ҳисоби. according to this calculation. The 2.Кишининг шу ҳисобдаги first is after 13 years because they туғилган йили. Она қорнидаги begin counting when the infant is ҳисоб билан биринчи мучал 13 conceived. йилдан кейин нишонланади. МУШКУЛКУШОД Кишининг MUSHKUL KUSHOD мушкулини осон қилиш, ишини (SOLVER OF DIFFICULTIES) юргизиш мақсадида may be performed either in times қилинадиган дуо, ирим - of difficulty or as thanksgiving сиримлар ва уни ўтказиш after the solution of a problem. йиғини. МУҲРДОР map. Хон, амирлар MUHURDAR (SEAL KEEPER) саройида муҳр сақловчи The official who had the seal (kept амалдор. the stamp) in the palace of khans and amirs. МЎЛИЁН гидроним: MO`LIYON hydronim: river in Ўзбекистон даги дарёлардан Uzbekistan. бири. Н
НАВРЎЗ Янги кун. Зодиак NAVRUZ (nav-ruuz) New Day. белги (ҳут, ҳамал, савр, First day of the new year according жавзо, саратон, асад, сунбула, to solar calendar based on signs of мезон, ақраб, қавс, жадий, the zodiac (s. hut, hamal, savr, далв)ларига асосланган Шамсия javzo, saraton, asad, sunbula, йил ҳисобида янги йилнинг mezon, aqrab, qavs, jadiy, dalv) биринчи куни (март ойининг 21- coincides to March, 21. кунига тўғри келади). НАВРЎЗ БАЙРАМИ Эски сана NAVRUZ HOLIDAY A spring ҳисобидаги янги йил ва festival thet is celebrated in Central баҳорнинг бошланиши Asian Republics and some муносабати билан Марказий countries in the Middle East on the Осиё ва айрим Ўрта Шарқ accasion of the beginning of spring 51 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
мамлакатларида ўтказиладиган and a new year. байрам. НАВРЎЗ ВА ҲАЙИТ NAVRUZ AND HAYIT ЙЎҚЛОВИ Наврўз байрами ёки YOKLAVI Four-five relatives of ҳайит арафасида марҳумларни the dead, on the eve of the Navruz эслаб, 4-5 аёл қабр бошига holidays or a religious holiday чиқиш маросими жараёнида called “hayit” among the Uzbeks, айтиладиган (йиғланадиган) аза pray after visiting the cemetery and тўртликлари, шундай йиғи also practice some traditional cere- ритуал ижро этилади. Бу monies in which they perform the маросимга аёллар алоҳида “yoklav”. тайёргарлик кўришади. НАЙ Олтита тешигини NAY is a straight, end-blown flute бармоқлар билан бекитиб - очиб, that comes in different lengths. It пуфлаб чалинадиган мусиқа has six finger holes. асбоби НАМОЗ Мусулмонларнинг NAMOZ Prescribed prayer; the кунига беш маҳал қилинадиган ritual prayer; the prescribed five ибодатлари мажмуи ва уларнинг prayers a day; one of the five ҳар бири; Исломда фарз “pillars” of Islam қилинган беш амалдан бири. НАМОЗГОҲ Ҳайит кунлари NAMOZGOH A country mosque намоз ўқиладиган шаҳар for divine service on festive атрофидаги мачит. occasions. НАФС Ейиш-ичишга, мол- NAFS The lower human self or дунёга бўлган эҳтирос. base instincts; passion. НИКОҲ Гувоҳлар олдида келин NIKOH The wedlock prayer. Each ва куёв турмуш қуришга розилик party is represented by two билдириши ҳамда уларнинг эр- witnesses, to whom the Mollah хотинликларини шариат йўли puts the question, whether the two билан расмийлаштириш young people mutually agree to маросими ва шу маросимда the marriage. He then proceeds at домулла томонидан ўқиладиган once to perform the ceremony. 52 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
шартнома. НИМШОЙИ Адрас, банорас, NIMSHOYI (Half-Silk) Half-silk беқасам, сингари яримипак fabrics as adras, banoras, bekasam. матолар. НИШОЛДА Тухумнинг оқини NISHOLDA A sweet treat made етмак билан кўпиртириб, шакар with the whites of eggs and sugar; қиёми қўшиб тайёрланадиган a thick foamy and sticky substance. кўпиксимон қуюқ оқ ширинлик. НОВВОТ Шакар қиёмидан NOVVOT An amber or white махсус тайёрланадиган ялтироқ colored hard sugar candy made of a кристалл қаттиқ оқ ёки сарғиш thick syrup. ширинлик. НОМГЎЙ Урф-одатларга кўра, NOMGO`Y According to the ёшлигида номи айтилиб custom, a boy/girl, who was унаштириб қўйилган йигит ёки betrothed to him/her at an early қиз. age. НОН СИНДИРИШ (ёки NON SINDIRISH (BREAKING ушатиш) Никоҳ тўйи THE BREAD) A part of the маросимларининг бир қисми: bridal wedding ceremony: after the қиз томон, яъни унинг ота- girl’s parents give their consent to оналари совчи юборган томонга the sender, a ritual of breaking the ўз розилигини бергач, совчилар bread which is in the “dasturkhan” келтирган дастурхон очилиб, шу of matchmakers is held as a sign of розилик белгиси сифатида нон approval. Setting up and solving синдирилиши ва тўй билан the wedding-related issues are done боғлиқ масалаларнинг белгилани too. ши, ҳал қилиниши. НОРИН Тошкент шаҳрига хос NORIN (thin noodles) A national миллий таом. Чучвара dish specific for Tashkent. Dough хамиридек хамир тайёрланиб, is made as chuchvara and rolled 3мм қалинликда ёйилади ва 3- out into 3mm layers and cut into 3- 4смли шилпилдоқлар кесиб 4cm wide flat noodles. Kazy and олинади. Қази ва гўшт яхши meat are boiled for hours. Wide 53 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
пиширилади. Шўрвасига flat noodles are boiled in the stock, кесилган хамир пишириб drained, coated with oil and cut олингач, юзига доғланган пахта into thin noodles. Meat and “kazy” мойи суриб сомон шаклида are cut into thin strips too. Portion тўғралади. Гўшт ва қази ҳам шу of noodles, meat, and kazy are put шаклда тўғралади. Майда into “kosa”, a bit of broth is added. тўғралган хамир, гўшт, қази косага солиниб, устига шўрва қуйилади. НУРОТА Навоий вилоятида NUROTA geographic жойлашган географик жой номи. denomination: name of place located in Navoi region. НЎХАТХЎРАК Нўхатдан NO`XATKHO`RAK A dish that зиравор қўшиб тайёрланадиган is prepared with peas adding some қуюқ таом. spices. НЎХАТШЎРАК Нўхатни гўшт NO`XATSHO`RAK билан қайнатиб, димлаб (CHICKPEA STEW) Delicacy тайёрланадиган тансиқ овқат. that is cooked on low heat until chickpeas soften and meat is done to a turn. НЎХАТШЎРВА Гўшт, пиёз, NO`HATSHURVA Soup with нўхат, картошка ва сабзи солиб meat, onions, chickpea (garbonzo тайёрланадиган шўрва. beans), potatoes and carrots. O
ОБАКИ Оқ чиллакига ўхшаш, OBAKI Local type of grapes ўртапишар маҳаллий узум нави. similar to white chillaki type, which ripen in mid-season. ОБАКИДАНДОН Шакар OBAKI DANDON Very tasty қиёмидан тайёрланган ширинлик sugar candy made of thick syrup. тури. ОБИДА 1. Қабр устига OBIDALAR 1. Stone or ўрнатилган ёдгорлик; monument which laid on the grave 2. Археологик ёдгорлик, узоқ (tombstone); 54 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ўтмишдан қолган моддий 2. An archeological monument; a ёдгорлик. monument that has existed since the ancient times. ОБИНОВВОТ 1. Ўрикнинг OBINOVVOT 1. A type of sweet жуда ширин бир тури. apricot. 2. Пўсти сариқ-ола, сергўшт 2. Sweet and fleshy melon which is ширин қовун. yellow striped in color. ОБИ НОН Оширма хамирдан OBI NON Flat bread baked from ёпилган юпқа нон (кўпинча raised dough. This type of bread is бозор учун ва тўй-ҳашамда prepared mostly for wedding тайёрланади). parties and to be sold in bazaars. ОВУЛ Қишлоқ, шаҳар AIL (ALSO AUL) Village, rural чеккасида, асосан, тоғларда settlement, especially in the жойлашган ерлар; қабила ва mountains: a kind of tribal and катта оилалар яшайдиган жой. extended family unit, as people Овулларда яшовчилар, одатда, who live in “ails” often (but not бир қабила ё жамият аъзоларини necessarily) represent members of ташкил этади. the same tribal unit or community. ОДАТ Удум, таомил; ўрганиш; ОDAT Customary law in малака, одатланиш.Ўрганиш traditional Central Asian society, бўлиб қолган ҳаракат, қилиқ. guided by authoritative members of Ота-бободан қолиб келаётган ва communities. It is based on a tribal кишиларга сингиб кетган ёки code of conduct and on centuries of янгидан сингиб бораётган расм - experience in resolving conflicts русум, удум, тартиб. among individuals, communities, and tribes. ОЛАЧА Қўлда тўқилган йўл- ALOCHA Cotton or wool (usually йўл ип ёки жун мато. handmade) fabric which has striped painted threads. ОЛИҚ - СОЛИҚ Қудалар OLIQ-SOLIQ Before wedding орасида бир-бирига бериладиган arrangements of the two sides нарсалар ҳақидаги музокара ва (bride and grooms parents) as a шу музокара натижасида йигит result of which the groom’s side 55 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
томондан қиз томонга gives kalin (money given to the бериладиган қалин. bride’s parents before wedding). ОЛОТ географик жой номи: OLOT geographic denomination: Бухоро вилоятидаги name of place located in Bukhara туманлардан бири. region. ОЛТИН ҚОВОҚ 1.Олтин ёки ALTIN KABAK 1. Hanging up a кумуш тўп баланд дарахт golden or silver ball on the top of a тепасига осилади. Тўпни бир high tree, and whosoever brings it отишда копток ёки ёй ўқи билан down at the first shot, with either туширган киши совринни қўлга ball or arrow, gains this prize, киритади. Ғолибга маълум together with a certain number of сондаги қўй ва ҳаттоки кўп sheep, and often even camels and ҳолларда туя ҳамда отлар ҳадя horses; қилинадиган халқ ўйини; 2.Қадим замонда байрам 2. During great holidays in olden кунларида мазкур “олтин қовоқ” days, the Kirghiz organized a game ўйини ташкил этилган. Узун called ‘altyn-kabak,’ which лангарнинг бир учида олтин ёки means ‘golden gourd.’ A long кумуш тангалар солинган қовоқ pole was brought, at one end of the исиб қўйилган. Ўқ (ёй) билан pole was suspended a gourd with қовоқни отиб синдирган мерган gold or silver coins and the pole идиш ичидаги тангаларни қўлга was put in the ground. Then киритган. marksmen came out and shot (with arrows) at the gourd. Whoever split the gourd received the contents. ОМИН Ислом, яҳудий ва OMIN amen! Safe, secure. The христиан динларида диндорлар term is used like the terms “amen” ўртасида “қабул этилсин”, and “amin” among Muslims, Jews “ижобат бўлсин” маъносида, and Christians as confirmation of оддий халқ орасида эса “илоҳи prayers. шундай бўлсин”, “айтганингиз келсин” маъносида ишлатиладиган сўз. 56 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ОТ ТЎРЛАДИ Мазкур удумда AT TORLADI or OT аёллар от атрофида ер тепиб, TO`RLADI Ceremony is айланиб йиғи қиладилар ҳамда performed by women who gather мотам ёр-ёрларини ижро in a circle around the horse of the этадилар. Отнинг ёли ёки думи dead person. They kick and stamp тўрлаб қирқилган. Маросимдан and turn around the horse while сўнг уни кимсасиз яйловга performing “motam yor- yorlari”. ҳайдаб юборганлар. Бу отни ҳеч Later on, first they cut the hair of ким минмаган. Чунки у ҳам horse’s tail and mane and then they ўлган ҳисобланган. “От тўрлади” release the horse into the маросими бурунги wilderness. The horse was аждодларимизнинг от тотеми considered dead as well. The билан боғлиқ ишонч- ceremony “Ot To`rladi” is formed эътиқодлари асосида on the basis of our nation’s belief шаклланган. associated with the horse totem. ОТИН Аёллар ўртасида диний OYMULLO also OTIN Female маросимлар (масалан, мавлуд)га mullah, who leads religious бошчилик қиладиган аёл. ceremonies as mavlud. ОШ ёки ПАЛОВ Асосий OSH (pilaf) A rice dish like масаллиғи гуруч, ёғ, гўшт ва pilaf. Main ingredients onions, сабзидан иборат, қовуриб, meat and carrots are fried in oil. қайнатиб ва дамлаб When they are well-browned, rice тайёрланадиган қуюқ овқат; ош. and water is added. May also Шунингдек, магиз, нўхат, include raisins, garbonzo beans and саримсоқ пиёз ҳам солиниши cloves of garlic cooked whole мумкин. Таом 30 дақиқада тайёр without separating. Cooked for бўлади. about 30 minutes. ОШИБИБИЁН Ип йигирувчи OSHIBIBIYON also Osh Bibiyo хотинларнинг муқаддас саналган Pious women hold special афсонавий ҳомийси (пири) ceremony in honor of legendary бўлиб, тақводор хотинлар унинг master of spinners on Tuesdays. шарафига сешанба кунлари Call on the pari because they were махсус маросим ўтказади. Ислом considered to stand outside динида бу маросим мавжуд legitimate Islamic practice. Some 57 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
эмас. Бироқ баъзи аёллар мазкур women, on the other hand, маросимни ислом дини қонун- believed that sofreh Bibi-se- қоидаларига мувофиқ маросим shambe is a legitimate religious деб ҳисоблашади. practice. ОШИҚ ЎЙИНИ Европада ASHIK-GAME Played in the ўйналадиган зарик ўйинига manner of European dice with the ўхшаш, қўйнинг орқа оёғи тизза four anklebones of a sheep, and бўғимидаги бириктирувчи with a degree of passionate чорқирра суякча (ошиғи) excitement of which one can form воситасида ўйналадиган ўйин. no idea. The upper part of the bone Суякчанинг тепа қисми това, is called tava, the lower altchi, and пастки қисми олчи, икки томони the two sides yantarap. The player ён тараф деб айтилади. takes these four little bones into the Иштирокчи 4 та шундай palm of his hand, throws them up суякчаларни кафтига олиб сўнг and receives half of the stake, if ўртага ташлайди. Икки това ёки two tava or two altchi, and the икки олчи тушса, ютуқнинг whole of the stake, if all four tava ярмисини, тўртталаси ҳам това or altchi turn up. ёки олчи бўлса, ютуқнинг ҳаммасини қўлга киритади. ОШТАХТА Хамир ёйиш ва OSHTAKHTA (=PASTRY ундан лағмон, угра, шилпилдоқ BOARD) A flat wood which is кабиларни кесишда used to spread the dough and slice фойдаланиладиган махсус тахта. noodles and “shilpildoq”. ОШХОНА Овқат тайёрлаш ASHKANA also OSHKHONA учун мосланган махсус хона ёки A special place or building to cook бино; ош, беш бармоқ сингари meals; a traditional café, restaurant миллий таомлар тортиқ or teahouse, which serves national қилинадиган умумий dishes such as pilav and besh- овқатланиш муассасаси. barmak. ОҚ КИЙДИ Бир йилдан сўнг OQ (or ok) KIYDI In a year, мотам либослари ечилиб, махсус funeral dresses were taken off and оқ кийим кийиш маросими special ceremony of white dress 58 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ўтказилган ва ушбу ритуал putting on was carried out. That кийиниш “оқ кийди”деб аталган. ritual clothing was called as “ok kiydi”. ОҚ КИЙМОҚ Мотам либосини OQ KIYMOQ (Wearing white киймоқ, баъзи жойларда, clothes) In some places it is worn аксинча, таъзия муддати тугагач, on occasion of funeral, whereas in қора кийимни оқ кийим билан other places is change of the black алмаштирмоқ, мотам либосини costume to the white which means ташламоқ. the end of the funeral. ОҚ ЎРАМОҚ Қиз билан OQ O`RAMOQ A ritual which йигитни унаштиришга розилик marks the engagement of the two белгиси, маросими. spouses. ОҚИН Халқ қўшиқлари ва AKYN A popular bard, who sings достонларини куйловчи, and improvises traditional folk бадиҳагўй куйчи; бахши. songs or epics; this makes him Бадиҳагўйлик хусусияти билан different from the entertainment бошқа қўшиқчилардан ажралиб singer; a respected member of the туради. Маслаҳат олиш, community to whom people завқланиш учун мурожаат traditionally turn for political қилинадиган шахс, жамиятда advice, foretelling, or ҳурматга сазовор киши. entertainment. ОҚЛИҚ 1.Тўйга розилик OQLIQ (oklik) 1. White or light белгиси сифатида совчиларга colored fabric, shawl that is совға қилинадиган оқ ёки очиқ, presented as a sign of agreement to оч рангли газлама, рўмол, the wedding. кийим-кечак. 2. Кўмиш маросимига, азага 2. Kerchieflike cloth that is given келган ларга бўлиб бериладиган to people who attend the burial рўмолчабоп газлама; йиртиш. ceremony. 3. Кафан, кафанлик. 3. Shroud, cloth for shroud. ОҚНАБОТ Ёзги қовун тури OQNABOT Summer melon ОҚСОҚОЛ 1. Соч-соқоли AKSAKAL also OQSOQOL оқарган кекса одам; мўйсафид; White bearded” in Turkic; 59 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
2. Маҳаллалардаги ҳурматга 2. A respected elderly member of a сазовор ёки катта оилалардаги local community or the oldest ёши улуғ инсон; Ўрта Осиёда member of an extended family; ҳунарманд ёки ҳунармандлар head of a craftsman shop or a дўкони эгаси; маълум бир craftsman order in Central Asia; ҳудудда (маҳалла, шаҳар ёки administrator in a mahalla (a local қишлоққа) бошлиқ бўлган neighborhood community) or in a маҳаллий амалдор. town or village. П
ПАЙҒАМБАР Олдиндан PROPHET Messenger who delivers хабар келтирувчи. Худонинг information or a person who is хоҳиш иродасини бандаларига believed to have a special power етказувчи илоҳий вакили, which allows them to say what a god наби, расул. wishes to tell people, divine messenger. ПАЙҒАМБАР ОШИ PAYG`AMBAR OSHI To organize Пайғамбар яшаб ўтган ёшга a feast when a person is 63 years old, (63 ёш) етганда бериладиган because of the fact that Prophet ош. Muhammad lived by that age. ПАЛОВ Асосий масаллиғи PILAV A rice dish like pilaf. Main гуруч, ёғ, гўшт ва сабзидан ingredients onions, meat and carrots иборат, қовуриб, қайнатиб ва are fried in oil. When they are well- дамлаб тайёрланадиган қуюқ browned, rice and water is added. овқат; ош. Шунингдек, магиз, May also include raisins, garbonzo нўхат, саримсоқ пиёз ҳам beans and cloves of garlic cooked солиниши мумкин. Таом 30 whole without separating. Cooked дақиқада тайёр бўлади. for about 30 minutes. ПАРАНЖИ 1. Кўпчилик PARANJI 1. А piece of cloth worn мусулмон аёллар бегона by some Muslim women to cover эркакларга очиқ кўринмаслик parts of the face when they are in учун бошга ёпиниб юрадиган, public. Yashmak used as elegant бичими кенг ва узун тўн cloth – robe with pseudo-sleeves шаклидаги, сохта енгли covering head over the headgear, 60 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ёпинғич (юз чачвон билан face curtains “Chachvan”; veiled беркитилади); аёллар киядиган cloak worn by women. чачвонли кийим. 2. Nowadays “paranji” is worn only 2. Бугунги кунда паранжи by the bride before leaving for the фақат келинларга, уларни groom’s house. куёвнинг уйига кузатаётган вақтда кийгизилади. ПАРПАША Беқасамдан PARPASHA is thinner than қалинроқ мато бўлиб, у bekasam and was used for making of паранжи, чопон кабиларни yashmaks, men’s robes and etc. тикишда ишлатилган. ПАТИР Кўпинча ёғ PATIR A kind of bread which is аралаштирилган, oширилмаган round, and flat with some fat. хамирдан чакичлаб Patterned with “chakich” and baked тайёрланадиган юпқароқ нон. from not-risen dough. ПАТИР УШАТИШ Унашиш, PATIR USHATISH (=Betrothal) унаштириш маросими. The ceremony of engagement. ПАШШАХОНА Пашша ва PASHSHAKHONA Mosquito net чивин каби ҳашаротлардан that hangs over and around a bed to сақланиш учун тутиладиган keep insects away from person. махсус чодир. ПЕЧАК ҲАНДАЛАК Пўсти PECHAK HANDALAK Summer қўнғир-сарғиш тусли юмшоқ melon; especially mellow and sweet, ва ширин ҳандалакнинг of a small round shape. майдароқ бир тури. ПИЁВА Пиёздоғ ва сувдан PIYOBA Soup mostly cooked with тайёрланган гўштсиз суюқ oil, water and onion which is less овқат; ёвғон шўрва. calorific. ПИЁЗЛИ НОН Ясалган нон PIYOZLI NON Flattened bread in ўртасига майда тўғралган пиёз, round and sprinkled with thinly кунжут сепиб, чакич урилади. sliced onions and sesame, patterned 15-20 дақиқа тиндирилиб, with “chakich”. Allowed to rise тандирда ёпилади. another 15-20 minutes and baked in 61 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
a “tandir”. ПИЁЛА Тубидан юқорига PIOLA A small bowl about the size томон кенгайиб борадиган, of a cup, but without a handle, the косадан кичик, тагликли идиш top of which is wider than bottom (is (асосан чой ичиш учун especially used for drinking tea). ишлатилади). ПИР Бирор касбнинг PIR Saints, spiritual guides; senior асосчиси, ҳомийси деб master who is considered the founder тушуниладиган, кўпинча, of the job/ trade, guide, patron or a афсонавий ва афсона legendary person. 2. The Pir who лаштирилган шахс. keeps one’s hand. ПИРИДАСТГИР Бухорода PIRIDASTGIR One of shrines жойлашган қадамжолардан situated in Bukhara. бирининг номи. ПОДШОҲ Баъзи Шарқ PADISHAH A title of governor or a мамлакат ларида мутлақ ruler in some oriental countries. ҳокимлик қилувчи ҳукмрон унвони ва шундай унвонга эга шахс, шоҳ. ПОЁНДАКИ Қишки қовун PОYОNDАKI Kind of winter турла ридан бири. melons. ПОЛВОН 1. Жисмоний PALVAN also POLVON 1. жиҳатдан кучли, бақувват Weightlifter plays with stone balls киши; оғир тошларни and does acrobatic movements; ўйнатадиган, акробатик ҳара катларни амалга оширадиган баҳодир, паҳлавон; 2) Wrestler who takes part in 2. Кураш тушадиган спортчи. wrestling. ПОСБОН Бирор кимса ёки POSBON Community guardian or нарса нинг хавфсизлигини, policeman whose responsibility is to дахлсиз лигини таъминлаш provide security of things or people. мақсадида навбатчиликда тур- ган қўриқчи, соқчи, қоровул.
62 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
Р
РАМАЗОН Қамария йил RAMADAN also RAMAZON ҳисобида 30 кундан иборат An Arabian designation of the тўққизинчи ойнинг арабча номи. ninth month in the Islamic Шариатга кўра, бу ой давомида calendar, a time of fasting and мусулмонлар рўза тутишади, atonement for sins. гуноҳларидан поклани шади. РАМАЗОН ҲАЙИТИ RAMAZON HAYIT A muslims’ Мусулмонлар нинг рамазон holiday celebrated on occasion of (рўза) ойи тугаган кундан кейин the end of the Ramadan month. ўтадиган байрами. РУБОБ Медиатор билан чертиб RUBOB An instrument with five чалинадиган беш торли мусиқа strings played with a pick асбоби. Афғон рубоб, Қашқар (plectrum). There are two kinds of рубоб сингари турлари мавжуд. rubobs: Afghan and Kashgar. РУҲ Киши ҳаётлигида у билан RUH The spirit of a person that is бирга, considered as being separate from вафотидан кейин эса танадан the body, and which many чиқиб, абадий қоладиган кўзга religions believe continue to exist кўринмас нарса, куч; арвоҳ. after the body dies. РЎЗА Мусулмонларнинг ҳар RO`ZA Fasting performed in the йили бутун рамазон ойи month of Ramadan being давомида дунёвий ишлардан restrained which is considered one ўзини тийиб, бутун кун бўйи ҳеч of the five “pillars” of Islam, нарса емай-ичмай юриш урф- required of all Muslims. одати; исломдаги бешта рукн (фарз)дан бири. РЎЯН Бир йилда икки марта RUYAN or BOYAK A plant гуллаб, икки марта ҳосил which blossoms and produces fruit берадиган сариқ гулли ўсимлик twice annually; an excellent (тиббиётда буйрак тошини species of madder. Used to produce эритувчи кислота олиш учун, acid in Medicine for melting stones халқ хўжалигида қизил бўёқ in kidney, red color for dyeing in 63 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
мода олиш учун ишлатилади). national economy. С
САБЗИТЎҒРАР Тўй ошидан SABZITO`GHRAR Preparation бир кун аввал эркакларнинг тўй process which takes place the day бўлади ган хонадонга йиғилиб, before wedding. Men gather in ош сабзисини тўғраб тайёрлаб the house of the wedding host and қўйишидан иборат маросим. cut carrots into strips for “palov”. САВОБ Диний эътиқодга кўра, SAVOB Act of piety. According to худонинг марҳаматига лойиқ иш religious beliefs it is worthy of ва шундай иш учун худонинг God’s mercy and blessing for such марҳамати; ўзгаларга беминнат work; fair assistance to others; қилинган холис ёрдам; яхши, good deed. эзгу иш. САВОБЛИ Савоб бўлувчи, SAVOB ISH Virtue. God’s mercy худонинг and blessing for such work. марҳаматига сазовор бўладиган. САДР Одатда, йигит, келинчак, SADR A mourning ritual held till бўйга етган қиз ёки энг яқин 40 days, after a young man, a киши вафот этганда, унинг bride, a girl, or the closest person “қирқ”игача аёллар иштирокида died (in which one or more of the ўтказил(ади)ган мотам одати relatives of a deceased person, (бунда марҳумнинг яқинларидан uttered words crying, and бир ёки бир неча киши даврага remember the deceased, the rest тушиб, олд-орқага ёки икки were in accompaniment). томонга солланиб, йиғи билан таъсирчан иборалар айтиб, марҳумни эслаганлар, қолганлар маълум ҳолатда жўр бўлганлар). САЙИЛ Баҳорда ўтказиладиган SAYIL Festivity held in early катта халқ сайр-томошалари, Spring among the Uzbek nation сайр-томоша. Умуман, катта ва with various performances. тантанали сайр-томошалар. Sumalak sayli, National Sayl, Сумалак сайили. Халқ сайили. Navruz sayli, Lola Sayli. 64 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
Наврўз сайили. Лола сайили. САКСОВУЛ Шўрадошлар SAKSOVUL A plant abundantly оиласига мансуб, Марказий found in the Central Asian steppes; Осиёнинг шўрхок ва қумли saksovul tree is a little tree with чўлларида ўсадиган, барги яхши long roots that lives in the desert ривожланмаган бута ёки дарахт mountains. ва унинг ёнилғи сифатида ишлатиладиган ёғочи. САКСОВУЛ ҚОВУНИ қишки SAKSОVUL KAVUNI winter қовун. melon. САЛЛА Узунлиги 1,5 метрдан 7 SALLA (=TURBAN) It has a very метргача бўладиган, дўппи, picturesque appearance, with its кулоҳ, телпак устидан long loops hanging down on the ўраладиган сидирға мато, дока; left side, and the trim natty way in мусулмон эркакларнинг бош which it is put on. кийими. САЛЛА ЎРАШ Бухорода SALLA ORASH After the марҳума қизга чимилдиқ ёр-ёри “Chimildik Tutdi” ceremony, the айтиб бўлингач, чимилдиқ “Salla Orash” ceremony is сўзанаси кўтариб қўйилади ва arranged in mourning ceremonies шундан сўнг “саллабандон” (Bukhara). Originally this удуми бажарилади. Бу удум, ceremony was performed when a одатда, қиз бола турмушга newly-wed woman gave a birth. чиқиб, фарзанд кўргач, қирқ Salla Orash means “tied down”. кунлик она-бола чилласидан This ceremony is believed to be an сўнг қизнинг ота-онаси бешик indicator for a woman to become олиб келганда ўтказиладиган the lady of her house and a mother. бешик тўйининг охирида қиз Motam yor-yorlari is performed in энди “ҳақиқий аёл, она, хотин, this ceremony, while the close алоҳида бир рўзғорнинг бекаси” relatives dress the dead, who died бўлганлигига ишора сифатида before getting married and wrap “боши боғлиқ аёл” деган the head with a canvas. маънода ўтказилиб келинган. 65 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
Мотам ёр-ёрлари “саллабандон” маросимида турмуш қурмай вафот этган марҳума қизларни кийинтириб, бошига салла ўраган вақтда яқин қариндошлари томонидан ижро этилган. САЛОМ Келинчакни тўйдан SALOM The bride’s rite of кейинги кун эрта билан олиб worshiping the groom’s parents чиқиб, куёвнинг ота-оналарига, and relatives and in general, bride’s қариндош-уруғларига таъзим respectful bow at the next day after қилдириш маросими ва умуман the wedding; kelinsalom. келинчаклар таъзими; келинсалом. САМАРҚАНД Ўзбекистондаги SAMARKAND One of the ancient қадимий ва гўзал, дунё бўйлаб cities of Uzbekistan which attracts минглаб меҳмонлар диққатини the guests throughout the world. тортган шаҳарлардан бири. САРПО Маълум бир шахсга ёки SARPO New clothes from head to кўпчиликка атаб кўпинча тўй toe; Sarpo is usually given to a маросимларида ёки турли wedding host as a gift. тантаналарда совға учун тайёрланадиган янги бош-оёқ либос. СЕП Қиз узатишда унга ота- SEP (=TROUSSEAU) is a онаси ва қариндош-уруғлари property given to the bride by her томонидан бериб parents and relatives after the юбориладиган мол, бисот. wedding. СЕП ЁЙМОҚ (ёки ёзмоқ) SEP YOYMOQ To show off Келиннинг молини ёйиб кўз-кўз bride’s jewelries and clothes and қилмоқ, у билан келин decorate her room with these тушадиган уйни безатмоқ. things. СИЛСИЛА Маълум тартибда SILSILA A set of connected or 66 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
кетма-кет тизилган нарсалар. related things. Spiritual chain, Сулола, шажара. dynasty. СИРҒА Қулоққа тақиладиган SIRGHA (EAR-RINGS) A piece безак буюм; исирға, зирак. of jewellery, usually one of a pair, worn in a hole in the ear. СОВЧИ Уйланувчи йигит SOVCHI (Matchmaker) Someone томонидан бирор хонадоннинг who tries to find the right person вояга етган қизини кўриш ва уни for someone else to get marry. келин қилиб беришга қиз томон розилигини сўраш учун вакил қилинган киши. СОВЧИЛИК Қиз кўриш ва қиз SOVCHILIK (Matchmaking) A томон розилигини сўраш person whose office is to arrange мақсадида бировнинг marriages and relationships хонадонига бориш; совчи бўлиш. between people i.e. someone who goes to the girl’s house and asks for a bride. СОМСА Ёйилган хамирни тўрт SOMSA A pastry, which is rolled бурчак шаклида кесиб, гўшт ва out, cut in squares and filled with a пиёз билан тўлдирилиши. meat and onion mixture. Баъзида қовоқ ишлатилади, Sometimes pumpkin is used, but лекин унга ҳам пиёз қўшилади. also mixed with onions. After Xaмир ичи тўлдирилгач, filling the pastry, it is baked in the духовкада 30 дақиқа ёки жигар oven for 30 minutes, or until тусга киргунча пиширилади. brown. СУЛТОН Мусулмон SULTAN is a title of kings in давлатларида амир, хон, шохлар muslim countries унвони. СУМАК Бешикка беланган SUMAK A device which directs чақалоқ нинг сийдигини тувакка the urine of the baby to a basin йўналтирув чи найсимон асбоб. under the cradle. СУМАЛАК Наврўзда ундириб SUMALAK The most favorite янчилган буғдой, ун ва ёғ dish of Navruz using the sprouts of 67 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
аралашма сидан тайёрланадиган wheat, flour, some oil. хушхўр таом. СУМБУЛА САЙЛИ, СУНБУЛ SUMBULA SAYLI, SUNBUL САЙЛИ Чуст ҳудуди ўтроқ SAYLI (Hyacinth Festivity) is аҳолиси орасида ўтказилувчи typically celebrated among the сайл; Фарғона водийсидан settled population of Chust district, бошқа ҳудудларда учрамайди. does not exist beyond the Ferghana Valley. СУННАТ Муҳаммад пайғамбар SUNNAT Custom; the way амал қилган амаллар. Prophet Muhammad acted which is Ҳадисларда тарғиб этилган, then imitated by Muslims. The ибодатда ҳам, муомалада ҳам source material for the sunnat is қўлланувчи амал. found in the hadith. СУННАТ ТЎЙИ Ўғил тўйи, SUNNAT TO`YI (Circumcision) хатна тўйи. An occasion when a baby circumcised as part of a religious ceremony. СУПА Ҳовли, боғ ва умуман SUPA A small patio area which is очиқ ерда ўтириш, ётиш-туриш outside a house with a solid floor учун тупроқдан тўртбурчак but no roof which is used, шаклида кўтариб қурилган жой. especially for eating, in good weather. СУПРА Хамир ёйиш, нон ясаш SUPRA A leather mat used for учун мўлжалланган, одатда making dough upon. Usually from ошланган теридан қилинадиган animal skin made into leather by дастурхон симон рўзғор буюми. tanning. СУПРА ҚОҚДИ Катта зиёфат, SUPRA QOQDI Treating the тўй ва ш.к.дан кейин қолган people with the foods which are нарсалар билан кичик доирадаги left after wedding or such like яқин кишилар ни меҳмон қилиш grand parties. ва шундай меҳмондорчиликнинг ўзи. СУРА Қуръоннинг 114 бобидан SURA (Chapter) Each and all 68 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ҳар бири. (114) chapters of Koran. СУРМА Таркибида SURMA A dark substance кумушсимон оқ, мўрт металл containing silver, fissile element, элементи бўлган қорамтир which people put around their пардоз бўёғи (кўз, киприкларни eyes, especially the edge of their бўяш учун ишлатилади). eyelids, to make them more attractive. СУРМАДОН Сурма SURMADON A special urn to солинадиган идиш. keep surma. СУРМАЧЎП Сурма суртадиган SURMACHO`P A special thin махсус ингичка чўп. stick to put surma. СУРНАЙ Тешикларини SURNAY A traditional long-bore бармоқлар билан очиб - ёпиб, instrument that starts as a straight пуфлаб чалинадиган мусиқа pipe and widens into a conical end. асбоби. СУСТХОТИН удуми SUSTKHOTIN Rite of calling for Қурғоқчилик пайтларида ёмғир rain during a time of draught. In чақириш ритуали. Ўзбекистонда Uzbekistan it was mainly the ёмғир чақирувчилар асосан women who were the rain callers. аёллар бўлган. Навоий ва Бухоро In the regions of Navoi and вилоятларида ёмғир Bukhara the rain callers made чақирувчилар қўғирчоқ ясаб puppets. They would go to each олиб, ҳар бир хонадон эшиги house singing songs. олдида қўшиқ ижро этишган. СУТЛИ НОН Хамирига сут SUTLI NON Bread kneaded with солиб қорилган нон. milk. СУЮНЧИ Бирон қувончли SUYUNCHI The customary gift воқеа тўғрисида хушхабар for good news. келтирувчига бериладиган совға, мукофот; севинчи. СЎЗАНА Сидирға газламага гул SO`ZANA Decorative cloth used тикиб тайёрланган, деворга to cover the bedding or hung on the осиладиган безак буюми. wall. 69 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
СЎФИ Исломда инсонни руҳий SO`FI A follower of a mystical ва ахлоқий жиҳатдан комиллик movement in Islam, which сари етакловчи киши. Масжидда emphasizes the development of a азон айтувчи киши; муаззин. personal spirituality and an internal comprehension of divinity. СЎФИЛИК Масжидда азон SUFILIK A person whose job is айтиш, сўфи машғулоти. calling people to namoz (prayer). T
ТАБИБ Тиббиёт илмидан TABIB A Traditional healer who муайян мутахассис тайёрловчи has the power to heal people ўқув юртида таълим олмаган, ўз without being educated in medical ҳаракати, ҳаётий тажрибаси sphere using his life experiences. орқали беморларни даволаш билан шуғулланувчи шахс. ТАВБА Гуноҳлари учун TAVBA (Repentance) To feel кечирим сўраб ёлвориш; deep regret for one’s misdeeds. қилмишидан таъзир еб ёки пушаймон бўлиб, уни қайтармаслик учун қилинган азм-қарор, берилган ваъда ёки қилмиши учун сўралган узр. ТАЗКИРА Ёзувчи ва шоирлар TAZKIRA (Anthology, memoirs) тўғрисида қисқача маълумот A book or other piece of writing берилиб, асарларидан намуналар based on the writer’s personal келтирилган, умуман, тарих, knowledge of famous people, тасаввуф, санъат соҳасидаги places or events. воқеа ва шахслар ҳақида эсдалик руҳида ёзилган китоб, антология. ТАНДИР Нон ёпиладиган ўчоқ, TANDIR A special object for қурилма. Лойдан ясалган baking bread; the bread, or қурилма деворларига нон, “somsa” is placed on the clay wall сомсаларни жойлаштириб, ёпиб over the wood fire. 70 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
пишириш. ТАНОБ Ер ўлчаш, узунлик TANOB Cord to measure square, ўлчаш, чизиқ тортиш ва length, string the line and etc. ш.к.ларда ишлатиладиган узун A tanob is equal to sixty square чилвир, режа ип. yards in Central Asia khanates. Ўрта Осиё хонликларида: томонлари 60 газдан иборат бўлган майдонга тенг юза (ер) ўлчов бирлиги. ТАРИҚ Бир йиллик ғалла TARIQ (Millet) A plant that is ўсимлиги ва унинг оқлаб сўк similar to grass with small seeds қилинадиган майда дони. that are used as food. ТАРИҚАТ Йўл; усул восита; TARIQAT (Way or order); маслак, суфийлик йўли. denotes in Sufism the way, which Тутилган йўл; маслак; суфийлик guides a person from the manifest йўли. law. ТАСАВВУФ Исломда TASAWWUF Sufism designates инсоннинг руҳий дунёси the ‘mystical’ dimension of Islam. тўғрисидаги, уни руҳий ва Doctrine that teaches the spiritual ахлоқий жиҳатдан комиллик world of man, which directs it to сари йўлловчи таълимот, диний spiritual and moral perfection; эътиқод; суфийлик. Sufism. ТАСБЕҲ Худонинг номини TASBEH (Prayer beads, rosary) A зикр этиб саналадиган мунчоқ string of beads to count prayer and шодаси. chanting praises to God. ТАХУРАР Ўғил тўйига атаб ТАKHURAR A ceremony held тикилган кўрпа-тўшакларни with the participation of only тахмон даги сандиқ устига кўз- women in which the quilt and such кўз қилиб йиғишга – тах уришга kind of things that have been made бағишланган, фақат хотин- for the wedding of a son are piled қизлар иштирокида up and displayed on the hopechest. ўтказиладиган кичик тўй маросими. 71 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ТАҚСИР Амалдорларга, бой ва TAKSIR The way of treating муллаларга ҳурмат билан officials, mullahs, and wealthy мурожаат шакли. people with respect. ТЕЛПАК Тепаси юмалоқ, доира TELPАK A broad, circular-shaped шаклли, текис мўйна жиякли hat of fur. иссиқ бош кийими. ТЕРАНЖАБИН Янтоқ устида TERENDJEBIN A resinous and ўсувчи шилимшиқ, ширин very sweet substance, which grows модда. on a thorn, called khari shutur (camel’s thorn). ТЕРМА Бахшилар репертуарида TERMA Free verse folklore genre достондан кейин, иккинчи which contains three up to 100-150 ўринда турадиган, банд lines and is in the second place тузилиши эркин, уч қатордан after the epic in Bakhshis’ 100-150 мисрагача бўлади ган repertoire. фольклор жанри. ТОБУТ Дафн маросимида TOBUT (Bier) A box, something ўликни солиб, мозорга елкама- like a casket. It is a platform with елка кўтариб бориладиган тўрт poles at the four corners, which a дастали мослама. Атрофи мато cloth is draped around. The top is билан ўралган бўлиб, тепа қисми open. If the cloth is white, it means очиқ. Мато оқ бўлса, марҳум the deceased is old; if it is red, the кекса, қизил бўлса, ёш киши deceased is young. Only the body вафот этганини билдиради. is placed in the grave, not the Майит қабрга тобутсиз tobut. қўйилади. ТОИФИ Меваси қизил ва TOIFI is a name of large and йирик, кечпишар узум reddish lateripening grapes; the навларидан бири; шу узумдан name of wine prepared from қилинган вино номи. grapes. ТОРТИШМАЧОҚ Никоҳ TORTISHMACHOQ Wrestling тўйида келин куёвникига or contest held between women of келгандан кейин хотинлар келин the bride’s and groom’s sides after 72 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ва куёв тарафга бўлиниб, бел the arrival of the bride at the боғлаб, бир-бирини тортишиш groom’s house. ўйини. ТУЛПОР Наслдор, чопқир, TULPOR A breed of a horse учқур от; which can run fast. арғумоқ. ТУМОР Халқона, диний TUMOR also AMULET тасаввурга кўра, гўё эгасини кўз Triangular amulet containing a тегишдан, бало, офат, инс-жинс written charm or verse from the ва ш.к. дан сақлайдиган, ичига Quran which keeps from an evil дуо битилган қоғоз жойланган eye according to the nation’s belief учбурчак нарса (одатда бўйинга, (hung on the neck, in the armpit, қўлтиққа, сочга тақилади ёки worn in hair or sewn inside the кийимнинг ички қисмига тикиб clothes). Women’s ornament hung қўйилади). Хотин-қизларнинг on the neck or from shoulder to кийим устидан бўйинга armpit over the clothes; anything осиладиган ёки елкага осиб, triangular in shape. қўлтиққа тушириб юриладиган безаги. ТУТАТҚИ Тутатилганда TUTATQI A substance that is касаллик, фалокатни даф этувчи burnt to produce a sweet smell, ёки керакли предмет, воқеа- especially as part of a religious ҳодисани юзага келти рувчи, ceremony, which drives away the ҳозирловчи нарса. troubles or illnesses. ТЎЁНА Тўй муносабати билан TO`YONA money or clothing шу тўй эгаларига яқинлари that is given as a gift to people томонидан қилинган from their close relatives on the (қилинадиган) пул ёки кийим - occasion of the wedding party. бош тарзидаги совға. ТЎЙ Уйланиш, турмушга TO`Y also Life cycle feast. A чиқиш, хатна қилиш ва бошқа marriage or circumcision ceremony муносабатлар билан зиёфат and any celebrations such as a meal бериб, базм-томошалар билан or a party which follow it. General 73 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ўтказиладиган халқ term for national ceremonies. маросимларининг умумий номи. ТЎЙЛИК Тўйдан бир ҳафта TO`YLUK A week before the олдин куёв томонидан келин wedding, the toyluk (food for the томонга жўнатиладиган wedding) is sent by the man to the масаллиқлар;тўй учун зарур house of his future wife; and бўлган гўшт, ун, гуруч, ёғ, consists of meat, flour, rice, fat, шакар, мева каби маҳсулотлар. sugar and fruit. ТЎН КИЙДИРИШ TO`N KIYDIRISH 1.To put a 1.Эркакларнинг энг бахтли, robe on a person at wedding омадли онларида улар елкасига ceremonies became a tradition; the тўн ёпиш, тўн кийдириш қатъий ceremony which is performed for анъанага айланган; никоҳ тўйида the groom at the wedding; куёвга тўн кийгизиш одати; 2. The ceremony is also observed 2. Мазкур маросим уйланмаган in mourning ceremonies where an эр йигитлар вафот этганда old man dresses the deceased, who амалга оширилади. Унда марҳум died before getting married, with a йигитга кекса чол янги дўппи ва new “chapan” and “do`ppi”. янги чопон (тўн) кийдиради. (Chapan is usually put on the (Чопон кўпинча марҳумга corpse of the deceased). кийгизилмасдан, устига ташлаб қўйилади). ТЎҚҚИЗ-ТЎҚҚИЗ Тўй TO`QQIZ - TO`QQIZ Gifts маросим ларида хотинларга which include (usually) nine патнисда улашила диган, одатда, different presents given in trays in тўққиз хил нарсадан иборат the wedding ceremonies. тортиқ. ТЎҒРАМА Юмшоқ пишгунча TO`GHRAMA Horse flesh boiled қайнатиб пиширилган гўшт soft and mixed up with onions, тўғралиб, пиёз, сабзи ва чучвара carrots and dumplings, is a very билан аралаштирилган жуда popular dish. машҳур таом. Тўғрама палов Гўштни тўғраб To`ghrama palov Meat is cut into 74 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
солиб пиширилган палов. pieces for this meal. TЎШАКЧИ Кечқурун юмшоқ TO`SHAKCHI or bed maker ўрин солиб берувчи киши. whose office is to spread out the mattresses at night. У
УГРА ОШИ Юпқа ёйилиб, узун UGRA OSHI Rolled out dough is ва майда қилиб кесилган cut into strips. A dish made with хамирдан тайёрланган суюқ ош. these noodles, meat, carrots, Таом пиёз, гўшт, сабзи, помидор, tomatoes, onions, beans and oil. ловия солиб пиширилади. УЙ КЎРАР Бўлажак келин UY KO`RAR A pre-wedding қариндошларининг куёв бўлмиш ceremony in which the relatives of йигитнинг уй-жойи, хонадони a future bride visit and see the билан танишиши маросими. house of the future groom. УЛАМО Ислом илоҳиётчилари ULAMO Muslim scholars who ва ҳуқуқшунос (фақиҳ)лари, have been formally trained in шунингдек, диний religious sciences; the learned муассасаларга, суд (қозилик) class, scholars; especially scholars маҳкамаларига, ўқув юртларига of religious sciences. мутасадди бўлган барча ислом дини олимлари. УЛОҚ Ҳар бир отлиқ ўртага ULOQ National game which takes сўйиб ташланган улоқни (одатда place outside the town in a large эчки ёки кичикроқ бузоқни) бир- open field. A game played on биридан куч билан тортиб олиб, horseback in which players тезроқ маррага элтиб ташлаш struggle for possession of a учун курашишдан иборат headless goat or calf carcass. миллий спорт ўйини; кўпкари. УММАТ Муҳаммад пайғамбар UMMAT Community of believers; изидан борган ва ислом динини community of Muslims. Followers қабул қилган кишилар жамоаси; of Prophet Muhammad. мусулмонлар. УМОЧ Уваланган хамир солиб UMOCH A special ritual meal; a 75 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
пиширилган суюқ ош. Таомга kind of stew made from flour, rice, сут, гуруч, мош, нўхат ва milk, lentils, chickpeas and dried қуритилган ўрик, яъни туршак apricots. ҳам солинади. УМРА Ислом анъанасида UMRA Pilgrimage of the holy кичик ҳаж; Қуръон ояти ва places in Mecca; the “lesser” or Пайғамбар алайҳиссалом “small” pilgrimage. The “Umra” суннати билан собит бўлган can be performed at any time of the амал (Умрани йил-ўн икки ой year and is considered “kichik haj” бажариш мумкин). i.e. lesser pilgrimage. УНАШТИРИШ Никоҳ тўйидан UNASHTIRISH A promise олдин йигит ва қиз томоннинг between two people to marry each розилигини расмийлаштириш, other and the ceremony held in халққа маълум қилиш учун order to make others aware of this ўтказиладиган маросим. event. УН ТЎКДИ Тўйдан кейин UN TO`KDI (pouring flour) A ўтказиладиган удумлардан бири. ritual held after the wedding. The Қайнонанинг келинини пазанда custom when the bride’s mother- бўлишини тилаб, унинг қўлига in-law pours flour in the hands of ун солиши ёки ботириб олиши. the bride wishing her to be a good cook. УРАЗА БАЙРАМ Рамазон ойи URAZA BAIRAM (Eid Al-Fitr) якунида рўзадорликнинг тугаши also RO`ZA BAYRAMI The муносабати билан Islamic festival celebrated to end нишонланадиган диний байрам. the month-long fast of Ramadan. УСТОЗ Раҳнамо, мураббий ёки USTOZ A master, teacher, or йўналиши бўйича мутахассис; highly qualified expert in his field; Ўрта Осиёда ҳунармандлар the head of a craftsman shop or a сардори; ҳозирги кунда ушбу craftsman order in Central Asia; a атама мутахассис, ўқитувчи ёхуд term used in present-day to refer йўл-йўриқ кўрсатувчи. to an expert, teacher, or head of a working group. УШАТМОҚ Йигит ва қизни USHATMOQ (promise a 76 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
никоҳлаш ҳақида аҳдлашмоқ, daughter's hand in marriage) келишмоқ, патир (ёки нон) Agreement of the two sides on the ушатмоқ, унаштирмоқ. marriage by breaking unleavened bread. Ф ФАТВО Шариат, дин қонун- FATVO Religious, legal, political қоидалари асосида руҳонийлар and social decisions; opinion (муфти, шайхулислом, қози) rendered by a religious person томонидан бирор диний, (highest religious authority, mufti, хуқуқий, сиёсий ҳамда qozi) on the bases of religious ижтимоий масала юзасидан laws, orders; an instruction or order чиқариладиган ҳукм, қарор, изоҳ about fulfilling any action ёки бирор ишнинг шариат according to religious law. нуқтаи назаридан амалга ошириш мумкинлиги ҳақидаги кўрсатма, буйруқ. ФИЛБОН Фил боқувчи ва FILBON Elephant tamer. филни ҳаракат пайтида бошқарувчи киши. ФОТИҲА Қуръоннинг биринчи, FОTIHА The first Sura (chapter) бошланғич сураси, бошланиши. of the Koran. The Fatiha is recited Фотиҳа сураси намознинг ҳар at the beginning of every rak’at бир ракаати бошида ўқилади, (unit of movements and formule in шунингдек, the ritual prayer) and is also бирор кимсага эзгулик тилаб frequently recited at the beginning айтиладиган дуо, олқиш. of a duo. ФОТИҲА ТЎЙ Қиз билан йигит FOTIHA TO`Y When every thing турмуш қуришга рози бўлгандан is definitely settled, neighbours and кейин, буни қариндош-уруғ, relations are invited to the “fotiha маҳалла аҳлига маълум қилиш toy” (feast of promise), which is мақсадида никоҳдан олдин celebrated before marriage in the ўтказиладиган маросим; home of the future bride. унаштириш. 77 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
X
ХАЛФА Хоразм воҳасида KHALFA A woman who performs маҳаллий оғзаки ижод folklore samples in the Khorasm намуналарини ижро этувчи аёл. oasis. ХАЛИФА Мусулмонлар KHALIFА A religious and secular жамоаси ва мусулмон leader of muslim states; successor давлатининг диний, айни бир or assisstant of Prophet пайтда дунёвий бошлиғи; Muhammad. руҳоний ҳукмдор; Муҳаммад пайғамбарнинг вориси, Аллоҳнинг ердаги ноиби ҳисобланган. ХАТНА Хатна муносабати CIRCUMCISION The celebration билан ўтказиладиган маросим, of the circumcising. A child must зиёфат; суннат тўйи. Боланинг be 3, 5, or 7 years old. тоқ ёшида ўтказилади. ХАТМ Марҳумлар арвоҳига KHATM (Gatherings) A religious атаб қуръон тушириш ва шу ceremony held in honor of the dead муносабат билан ўтказиладиган by reading the sura (chapter) from диний маросим, кичик зиёфат. the Koran. ХИЗР Ислом ривоятларида зикр KHIZIR According to Islamic этилган, ҳаёт булоғидан “оби legends a pious person, who ҳаёт” ичиб, умрибоқий бўлган became eternal by drinking “life тақводор шахс; оғир аҳволда water” from the life well; a person, қолган кишиларга чол, сувори who appears unexpectedly and help ёки йўловчи кўринишида учраб, people in a difficult situation as an уларнинг мушкулини осон old man, horseman, or passer-by. қилади. ХИНА Қизғиш гулли хина HENNA A reddish-brown ўсимлигидан олинадиган, қўл, substance taken from the plant with тирноқ, сочни бўяш учун reddish flower called henna and ишлатиладиган қизғиш-сариқ used to dye the palm of the hands, рангли бўёқ. nails, and hair. 78 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ХОЖА Муҳаммад Hoja (also Khoja) - A title for пайғамбарнинг қизи Фотима ва people or groups of people who куёви Алининг қариндошлари, claim descent from Prophet тариқат машойихлари ёки VII Muhammad through his daughter, асрда Ўрта Осиёга келган Fatima, and her husband, Ali, or арабларга бериладиган унвон. from companions of Prophet Muhammad who arrived in Central Asia with the first wave of Arabs in the seventh century a.d. ХОЖАЙИЖАҲОН Бухорода HOJAIJAHON A holy person яшаган авлиё. who lived in Bukhara. ХОН Туркий ва мўғул халқлари KHAN The traditional title of a ҳукмдорлари унвони. Қабила ёки chief of a tribe or a confederation бир неча бирлашган қабилалар of tribes; the title of a ruler (king) сардорига берилган унвон; ўрта of a state or a principality during асрларда мамлакат ҳукмдори; the medieval era; sometimes the одатда, ҳурмат юзасидан term is used as an equivalent of кишининг номига қўшилиб “lord” or “your highness,” usually айтилади. after the first name. ХОНАТЛАС Маҳаллий KHONATLAS Atlas of the атласнинг энг аъло навларидан highest quality. A multi-colored бири. Бир томони ялтироқ, shiny local silky cloth which is гулдор, турли рангли маҳаллий covered with flowery designs. ипак газлама. ХОНАҚОҲ Масжиднинг намоз KHОNAQОH Sufi centre, ўқиладиган, одатда кенг ва катта residence. The largest and wide хонаси. room for praying in masjid (mosque). ХОМТАЛАШ Бирор жонлиқ KHOMTALASH Giving the сўйиб, гўшт-ёғини текинга slaughtered animals’ meat away to худойи сифатида тарқатиш. people as alms. ХОМ ТУГУН Қизни йигитга KHOM TUGUN Things taken to унаштириш учун биринчи марта girl’s house first time for the 79 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
олиб бориладиган нарса- betrothal. совғалар. ХУДОЙИ Марҳумлар руҳига KHUDOYI Sacrifice alms or бағишлаб ёки бирор иллатдан sacrifices made for the memory of эсон-омон қутулганлиги учун the deceased or for deliverance худо йўлига қилинадиган садақа, from an affliction. қурбонлик, зиёфат. ХУТБА Жума ва ҳайит KHUTBA Sermon given by an кунларида имом хатибнинг Imam after the Friday prayer on суннатдан кейинги (фарздан Hayit days. олдинги) ваъзхонлиги; диний панд-насиҳат. ХУФИЯ Бошқаларга билдирил KHUFIYYA Inner; not spoken out майдиган, сир тутиладиган; loud (about the zikr). яширин, махфий. ХЎРОЗҚАНД Болалар учун KHO`ROSQAND Sugar candy in хўроз шаклида тайёрланадиган the shape of a cock, and hardened ширинлик, қанд. on a stick
Ч
ЧАВАНДОЗ От чоптириш, улоқ CHAVANDOZ (Horseracer) A чопиш, отда ўйнаш санъатини sport in which people race on эгаллаган одам. horses, usually to win money for the horses’ owners. ЧАВАТИ ёки ЧАПАТИ Юпқа CHAVATS Fried flat breads; қoтирма нон; одатда, мотам seven flat breads are usually fried маросимларида етти дона in the mourning ceremonies. пиширилади. ЧАКИЧ Нон юзига гул солиш CHAKICH A kitchen item used to учун ишлатиладиган мослама. design the bread. ЧАКМОН Одатда жун матодан CHАKMОN A long woolen тикиладиган эркакча узун қишки winter outer garment of a man тўн. 80 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ЧАЛПАК Хамирни юпқа ёйиб, CHALPAK Deep-fried flat cake ёғда пишириладиган егулик. cooked from rolled out dough. ЧАНГ Қутисимон трапеция ёки CHANG A harp like instrument ёй шаклидаги, сим торлар that lays flat. Also resembles the тортилган, тирнама ёки қўш чўп dulcimer played by hitting the билан уриб чалинадиган strings with a pair of light жарангдор чолғу асбоби. hammers. ЧАРЛАР Никоҳ тўйидан сўнг CHARLAR Ceremonies following келин ёки куёв шарафига хар a wedding in which the newlyweds икки қудалар уйида are invited to the homes of their in- ўтказиладиган биринчи чақириқ. laws. ЧАШМАИ АЮБ Бухородаги CHASHMA AYUB (Spring of қадамжолардан бири. Халқ Ayub) эътиқодига кўра чашмадаги сув One of historical places situated in шифобахшлиги билан машҳур. Bukhara. Water of the well is Турли ҳудудлардан келган known with its healing power. зиёратчилар, албатта, шу чашма Tourists who visit this place drink сувидан ичиб, ўзлари билан олиб and take water with them. ҳам кетишади. Афсоналарда According to the legends, there айтилишича, илгари бу ерлар used to be a desert. People had чўл зонасидан иборат бўлган. suffered from the lack of water and Сув танқислиги had prayed to God to send them кезларидаАллоҳдан илтижо some water. In response to these қилиб, сув сўраган халққа Аюб prayers, saint Ayub had appeared пайғамбар ёрдамга келган. and hit the ground with his magic Ҳассасини ерга урган жойидан stick. Sudden appearance of a well булоқ суви отилиб чиққан. had astonished the people. It is Ҳанузгача, сувнинг тозалиги ва believed that the water still keeps шифобахш лигига ишонилади. its clearness and curative power. Зиёратгоҳнинг Аюб номи билан The name of the place i.e. аталиши ҳам шу афсона билан “Chashmai Ayub” is associated боғлиқ. with this legend. ЧАҚАЛОҚ КЎРДИ CHAQALOQ KO`RDI Relatives 81 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
Қариндошлар нинг янги come to see the newly-born baby - туғилган бола; гўдакни кўришга to look at the baby. келиши. ЧИЛЛА Бола туққан ёки CHILLA Тhe first forty days after туғилган дан, қиз турмушга some occasions such as the child’s чиққандан, йигит уйлангандан, birth, wedding party, burial марҳум кўмилган кундан ceremony; the most dangerous or кейинги қирқ кунлик давр: risky periods of some incidents in турмушдаги баъзи ҳодиса- social life. ҳолатларнинг энг оғир, хатарли ёки масъулиятли даври. ЧИЛЛАГУЗАРОН Янги СHILLAGUZARON A ceremony фарзанд кўрган онанинг чилласи in which a woman visits her чиққандан сўнг ўз ота- parents or relatives forty days after онасиникига ёки бошқа giving birth to a child. яқинлариникига меҳмонга бориши ва шу муносабат билан ўтказиладиган маросим. ЧИМИЛДИҚ Никоҳ тўйининг CHIMILDIK Curtain in the биринчи кечаси қуёв билан corner; bed curtain; screening келин нинг бошқалардан холи nuptial chamber; a white tent that ўтириши ва тунаши учун уй is set up at the corner of a house бурчагига тортилган оқ чодир. for the bride and groom in wedding ceremonies. ЧИМИЛДИҚ ТУТДИ Балоғат CHIMILDIK TUTDI A ёшидаги ёш қиз вафот этганда Ceremony performed when a ўтказиладиган удум. Тўрт-беш young girl dies. Women gather as a хотин чимилдиқнинг икки circle next to the dead and flap a четидан тутишиб, уни аста-секин canvas called “chimildik”, and елпитиб турган ҳолда ҳазин ва perform their “motam yor-yorlari”. мунгли оҳангда секин-секин “Ёр-ёр” айтадилар. ЧОЙХОНА Чой ичиб, тамадди CHOYKHONA A traditional 82 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
қилиб, ҳордиқ чиқариладиган teahouse in Central Asia where жамоат жойи; самовар, people drink tea, eat meals and самовархона. have a rest. ЧОДИР Матодан қурилган капа; CHODIR A small tent. палатка. ЧОПОН Кийим устидан кийила CHOPON Quilted upper coat is диган, ичига пахта солиб the chief article of a man’s қавилган узун миллий кийим; wardrobe; a long coat-like outer тўн. garment. ЧОЧИҚ Тўйларда куёв, янги CHOCHIQ Some money, sweets туғилган ёки хатна қилинаётган or something like that which is бола бошидан сочиладиган ва thrown over a groom on the big асосан, болалар талашиб- day, or a child in circumcising тортишиб териб оладиган майда ceremony and picked up, пул, ширинлик ва ш.к.; сочқи. especially, by children. ЧУЧВАРА Миллий таом номи. CHUCHVARA A national dish. Кичик тўртбурчак шаклида Little dumplings. A pasta cut in кесилган хамир ичига қийма ва small squares and filled with meat пиёз аралашмаси солиб and onions. They are boiled for тугилган, мантидан кўра about five minutes and served in a кичикроқ хамир овқат. 5 минут soup, or with sour cream. қайнатилади, шўрва ичига солинади ёки сметана билан дастурхонга тортилади. ЧУЧВАРА ШЎРВА Ичига CHUCHVARA SHO`RVA A қийма солиб тугилган soup with small dumplings in it, чучварали суюқ таом. which are filled with spice and minced meat. ЧЎГИРМА Қўй жунидан СHUGURMA A headgear made тайёрланадиган бош кийими. from sheep fur. Chugurma Telpak. Чўгирма телпак. Ш ШАВЛА 1.Гўшт ва гуручли SHAVLA 1. Rice porridge with 83 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
паловдан суюқроқ таом. Гўшт, meat is as a liquid form of “palov”. сабзи-пиёз ва гуруч солиб Oil or the tail fat of a sheep, meat пишириладиган бўтқасимон cut in small cubes, stripped carrots, овқат. Сабзи ўрнига қовоқ ҳам and rice are put. Carrots can be солиниши мумкин. replaced with pumpkin. 2.Нуротада мотам маросимининг 2. Shаvla without carrots is қирқинчи куни сабзисиз шавла prepared on the fortieth day after тайёрланади. the burial in Nurota. ШАЖАРА Маълум бир уруғ SHAJARA History or a list авлодларининг келиб чиқиши ва indicating family derivation and ўзаро қариндошлик даражасини the level of their relationship. A изчиллик билан кўрсатувчи genealogical tree of a family, рўйхат, тарих; силсила. Ўрта which every male Central Asian Осиёда ҳар бир эркак киши must know by heart. ёддан билиши лозим. ШАЙХ Ислом дини тарқалган SHAIKH Guide; spiritual leader мамлакатларда, аввало, In Islamic states this title was билимдон кишиларга, сўнгра initially given to well-educated уламо ва фақиҳларга берилган wise people as well as to scholars; ном; кейинчалик муқаддас later, the authorities of sacred жойларнинг мутасаддилари ҳам places were also called shaikh. шайх деб юритилган. ШАКАРПАРИ Ёзги қовун SHAKARPARI Kind of a турлари дан бири. summer melon. ШАРБАТ 1.Пишиб етилган ҳўл SHARBAT (syrup) 1.Sugar, juice мевалардаги қанд моддаси, or nectar of ripe fruit. ширинлик, шира. 2.Мевалардан тайёрланган 2. Drink made of fruits. ширин ичимлик. ШАРБАТЧИ Тўй ва катта SHARBATCHI A person who тантана ларда меҳмонлар учун prepares tea, sharbat, and other чой, шарбат ва ш.к. drinks for guests in wedding ичимликларни тайёрловчи шахс. ceremonies. 84 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ШАРИАТ Ислом ҳуқуқ SHARIAT The religious law. The тизимида мусулмонларнинг Islamic law practiced in Muslim Қуръон асосида ишлаб чиқилган societies. It is based on four диний, жиноий ва фуқаролик fundamentals: the Koran, the қонун ва қоидалари мажмуи. message revealed by Allah to Улар тўрт асосий қоидага: Prophet Muhammad; the Hadith Қуръон, Аллоҳдан Муҳаммад (Sunnat), the recorded story of the пайғамбарга нозил қилинган life and deeds of Prophet хабар; Ҳадис(суннат), Муҳаммад Muhammad; the Ijma, the пайғамбар нинг ҳаёти ва universal decisions agreed to by амаллари ҳақидаги ҳикоятлар; Islamic scholars; and the Qiya, or Ижмо, Ислом уламолари legal precedent. The Shariat томонидан тан олинган умумий imposes a strict regulation of қонунлар; Қиё, ҳуқуқий public and private aspects of life ривоятларга асосланган. Шариат according to divine revelation. ваҳийга кўра ҳаётнинг шахсий ва оммавий қонун-қоидаларига қатъий амал қилишни назорат қилади. ШАШМАҚОМ Ўзбек ва тожик SHASHMAQOM A musical халқлари мусиқий меросида heritage of Uzbek and Tadjik марказий ўрин тутган Бухорода people; developed in the eighteenth XVIII асрда ривожланган century in Bukhara based on o`n мақомлар туркуми; Бузрук, ikki maqom (twelve maqoms) Наво, Дугоҳ, Сегоҳ, Рост, Ироқ types. Shashmaqom is made up of мақомларидан ташкил топган Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, мумтоз куй ва ашулалар Segoh, and Iroq (the six maqoms). мажмуи. ШИВИЛҒОНИ Доналари SHIVILGHONI A type of black, нисбатан майда, уруғсиз қора small grapes without seeds, or the узум ва шундай мева берадиган grapetree. ток. ШИННИ Тут, узум каби SHINNI 1.The nectar of the мевалар ширасини қайнатиб mulberry. 85 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
тайёрланадиган қиём. 2. Syrup made from the nectar of mulberries, grapes. ШИРМОЙ(И) Олий навли унга SHIRMOY NON Bread kneeded нўхат унидан қўшиб, сут, ёғ ва with the mixture of high quality арпабодиён қайнатилган сув wheat flour and chickpea flour. солиб тайёрланган нон. Some milk, fat and boiled anise seed water is also added to the mixture. ШИРЧОЙ Мароми билан чой, SHIRCHOY (milk-tea) Milk that туз, сариёғ ва мурч солиб is prepared adding tea, salt, butter қайнатилган сут. and pepper. ШОЙИ Ипакдан тўқилган SHOYI Cloth, material made of газлама, мато; шоҳи. silk. ШОМБАРАК “Шомбарак” SHOMBARAK An event атамаси аслида “шом муборак” connected to wedding parties бўлиб, куёвнинг келинни олиб which means “evening welcome”; кетиш учун унинг уйига келиши the name given to the process of маросимининг номи. taking the bride to the groom’s house. ШОҲИ МАРДОН АЛИ Ботир, SHОHI MАRDОN ALI King of қаҳрамонлар шоҳи, шундай the heroes, as Mozor is also номланган қадамжо ҳам мавжуд. otherwise called. ШУЛЛА Қайнаб турган сувга SHULLA A dish prepared with хамирдан угра кесиб солинади. putting noodles in boiling water. Унга таъбга кўра туз, қатиқ Salt and yogurt is added to taste. қўшилади. Нўхат солинади. Chickpea is added too. Э ЭШОН Диндорлар орасида ISHAN An esteemed religious маълум обрў қозонган руҳоний, person; a Sufi teacher or authority. дин пешвоси. ЭЧКИБОЗ Эчкини турли ECHKIBOZ Goat trainer. намойишлар кўрсатишга ўргатувчи. 86 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
ЭТАК ЙИРТИШ Унаштириш, ETAK YIRTISH A promise унашиш маросими. Никоҳ between two people to marry each тўйидан олдин йигит ва қиз other and the ceremony held in томоннинг розилигини order to make others aware of this расмийлаштириш, халққа event. маълум қилиш учун ўтказиладиган маросим. Ю
ЮЗ КЎРДИ Никоҳнинг эртаси YUZ KO`RDI The day after the куни кўрмана билан келин wedding relatives come to see the кўриш, шунингдек, янги new bride with their presents. This чақалоқни кўриш (кўрсатиш) rite is observed when a baby is маросими. Чақалоқ кўриш born as well. The ceremony is маросими ота-она томонидан organized by parents of the baby ташкил этилиб, меҳмонлар and guests are invited. таклиф этилади. ЮЗ ОЧДИ Никоҳ тўй маросим YUZ OCHDI A traditional rite ларида мазкур маросим during wedding ceremonies. ўтказилади. “Юз очди” During this rite the new bride gets маросимида янги келинчак куёв acquainted with the relatives of the томон қариндошлари билан groom. The rite, organized by танишади. Маросимда аёллар women, is well-known for доира жўрлигида келин салом performance of kelin salom songs. қўшиқларини ижро этишади. Я
ЯКРЎЯ Бир томонига пардоз YAKRO’YA One-sided material. берилган бир томонлама газлама. ЯКТАК Узун, кўкрак олди YAKTAK A thin under dress. A очиқ, эркаклар кўйлаги. long unpadded men’s clothe. ЯЛЛА Ўзбек халқ оғзаки YALLA A widespread folklore song ижодида кенг тарқалган, мумтоз genre, is made up of words that come 87 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ва замонавий шоирлар шеълари from poems by classic and modern асосида рақс билан ижро poets. Yalla is sung by one, two, or этиладиган қўшиқ тури. Ялла more people with the accompaniment якка тарзда ёки икки ва ундан of doira music or a musical ensemble. ортиқ ижрочи томонидан доира ва чолғу ансамбли жўрлигида ижро этилади. ЯЛПИЗ Тиббиёт, атторлик ва YALPIZ An edible, fragrant, green озиқ-овқат саноатида leafy grass used in medicine, ишлатиладиган, сербарг хушбўй perfume and food industry. кўп йиллик ўтсимон ўсимлик. ЯНТОҚ Чўлларда ўсадиган, CAMEL’S THORN A multiyear тиканли кўп йиллик бегона ўт. thorny weed (wild plant) which grows in deserts. Ў ЎКИЛ Никоҳ пайтида йигит O`KIL A person from bride’s or ёки қиз томонидан кафилликка groom’s side who takes the ўтувчи, вакиллик қилувчи киши; responsibility for the promise; вакил. witness. ЎЛАН Халқ оғзаки ижоди O`LAN A genre of people’s жанри. Асосан, аёллар creation. Mainly it is performed by томонидан доира жўрлигида ёки women with or without doira доирасиз ижро этилади. accompaniment. At Uzbek parties Ўзбекларда тўй маросими ва and celebrations, the o`lan is sung базмларда қизлар бир томон, by a girls’ team on one side and a йигитлар бир томон бўлиб ёки boys’ team on the other side, or it икки киши томонидан диалог is sung by two people who take шаклида айтилади. Ўланда ўзбек sides opposing each so they may халқининг орзу-умидлари, қайғу perform as though they are having ва шодлиги ўз ифодасини a dialogue.Through the o`lan топган бўлиб, ишқ-муҳаббат genre, people express their hopes, мавзуси асосий ўринни dreams, sorrows and joys and the эгаллайди. Ўлан ёр-ёр theme of love is at the core of its 88 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
қўшиқларига яқин бўлиб, айрим content. The o`lan songs are ўланларда ҳар бир мисра ёр-ёр similar to yor-yor songs since each радифи билан айтилади. Мазкур line of o`lan song is performed қўшиқлар доира ёки дўмбира with rhyming words and жўрлигида ижро этилади. accompanied by doira or dombra- music. ЎЛИМЛИК Кимсанинг ўз дафн O`LIMLIK Money or goods маросимлари учун олдиндан which are kept for covering the ажратиб, сақлаб қўйган costs of one’s funeral rites. буюмлари ёки пули. ЎРДА Туркий ва мўғул O`RDA Horde of Turkic or халқларида ҳукмдор, хон Mongol Confederation, citadel. қароргоҳи, қалъа. ЎСМА Узун чўзинчоқ тўқ яшил USMA A biennial green plant баргли, икки йиллик ўтсимон whose long dark green leaves are ўсимликнинг баргидан сиқиб squeezed and the nectar is used to олиниб, қош ва киприкларга color eyebrows қўйиш (суртиш) учун ишлатиладиган қора-яшил рангли суюқлик. ЎТОВ Марказий ва Ўрта Осиё, YURTА also boz-ui in Kyrgyz. A шунингдек, Жанубий Сибирь traditional felt tent in Kyrgyzstan, кўчманчиларида: енгил Kazakhstan, and Mongolia, which материал, кигиз кабилардан is used for dwelling, especially in конуссимон шаклда ясалган the summer and during military кўчма уй, турар жой. expeditions. ЎҒИР Донли маҳсулотларни, MORTAR A hard strong bowl зираворларни уриб янчиш, made of timber or metal in which туйиш учун ишлатиладиган, ёғоч substances are crushed into a ёки металлдан ясалган махсус powder by hitting or rubbing them мустаҳкам идиш. with a pestle (heavy tool). ЎҒИР ДАСТА Маҳсулотларни PESTLE Heavy tool used for ўғирга солиб, янчиш учун crushing substances. 89 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ишлатиладиган даста. Қ
ҚАЗИ Отнинг тўш ва пешноп KAZY also QAZI Homemade гўштидан отнинг йўғон ичагига sausage with the flesh of a horse. тиқиб тайёрланган озиқ-овқат Preparation: Put Kazy in a pot маҳсулоти. Тайёрланиши: қази with cold water and bring to boil. сувга солиб, қайнатилади. Олов Lower the heat and prick the casing пасайтирилиб, қази бир неча of the kazy in several places, cook жойидан тешилади, 2- 2 ½ соат for 2- 2 ½ hours, drain and cool. пиширилади, сувдан олиб, Serve Kazy cool, cut into slices совитилади. Қази яхна ҳолда with the casing. паррак қилиб кесилиб дастурхонга тортилади. ҚАЛАНДАР Диний ғазаллар QALANDAR Besides being the ўқиб, мусулмон динини тарғиб name of a class of dervishes is also қилиб дарбадар кезувчи, applied to good natured, таркидунё қилган, гўшани- unconventional people who do not шинликка берилган суфий. complain or want. ҚАЛАНДАРХОНА QALANDARKHONA Quarters Қаландарлар йиғиладиган ва for Dervishes to gather and stay for тунайдиган жой. night. ҚАЛИН Никоҳ тўйида куёв KALYM A dowry in a form of томондан келин томонга money or gifts that is expected to бериладиган, тўланадиган пул, be paid by the family of the мол ва ҳ.к. bridegroom to the family of bride. ҚАЛПОҚ Юпқа наматдан KALPAK or KALPOQ A felt hat. қилинган бош кийими. ҚАМБАР БОТИР KAMBAR BATIR ҚАРТА Ўйин ўйнаганда CARDS One of a set of 52 small ишлатила диган, рақамланган ва rectangular pieces of stiff paper тўрт хил белгидан бири билан each with a number and one of four белгиланган 52 та ўйин signs printed on it, used in games. варақчалари ва ҳар бир 90 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
варақчаси. ҚИЗИЛ ГУЛ Қизил рангда QIZIL GUL A people’s outing очиладиган ҳар қандай гуллар (sayil) held at the time when any очилган пайтда ўтказиладиган kind of red flowers blossom. халқ сайили. ҚИЗИЛГУЛОБИ Қишки қовун. QIZILGULOBI Winter melon. ҚИЗКЎРАР Унашиш олдидан QIZ KO`RAR A ceremony of совчи ларнинг қизни кўриш seeing the girl before betrothal. маросими. ҚИЗЛАР БАЗМИ Никоҳ тўйида QIZLAR BAZMI A party which қиз фақат ўз дугоналари is held during the wedding of the иштирокида ўтказадиган ўйин- girl with the participation of her кулги кечаси. friends. ҚИЗ ОШИ Никоҳ тўйидан бир QIZ OSHI Feast organized the кун олдин қизнинг уйида day before wedding for bride’s дугоналари учун бериладиган girlfriends. зиёфат. ҚИМИЗ Бия сутидан махсус QYMYZ A sharp acid drink made идишларда бижғитиш йўли with mare’s milk. The national билан тайёрланадиган, енгил drink among Kazakhs, кайф берувчи, қозоқ, қорақалпоқ Karakalpaks, and Kyrgyzs, ва қирғизларнинг шифобахш prepared from mare’s fermented ичимлиги. Сутни бижғитиш ва milk. Traditionally, the milk is қимиз тайёрлаш учун махсус poured into a special leather bag чарм халтага солинади ва ёғоч for fermentation and is then stirred таёқ билан аралаштириб with a special wooden stick to turn қўйилади. the milk into qymyz. ҚИРҚ Киши вафотидан сўнг QIRQ Ceremony which is ўттиз еттинчи ёки ўттиз organized on the thirty seventh or тўққизинчи куни ўтказиладиган thirty ninth day after the burial. маросим. ҚИШЛОҚ Аҳолиси асосан QISHLOQ (also kishlak) Village, қишлоқ rural settlement, especially in the 91 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
хўжалик ишлари билан шуғулла settled areas, where people form нувчи жой, маскан, ҳудуд. close-knit communities. ҚОЗИ Мусулмон давлатларида QOZI Religious judge. A judge ҳукмдор томонидан тайинланиб, who carries out the functions шариат асосида суд вазифасини according to sharia, a chairman of бажа рувчи, судья, шаръий Islamic law court that is appointed маҳкама раиси. by the governor in Muslim states. ҚОЗИ КАЛАН Бош қози, энг QOZI KALON Superior judge. юқори даражадаги қози. ҚОЗОН Турли таомлар QOZON A big pot (usually made пишириш, тайёрлаш ёки сув of cast iron) used to cook plov and иситиш учун чўяндан қуйиб other meals as well as to warm тайёрланган рўзғор буюми. water. ҚОН ЧИҚАРМОҚ Жонлиқ QON CHIQARMOQ To kill an сўйиб, худойи қилмоқ. animal and give it to people. ҚОРА БОТИР Халқ оғзаки QORA BOTIR Name of the hero ижодидаги машҳур асар “Тоҳир who separated lovers in a famous ва Зуҳра”да севишганлар folk tale “Tohir and Zuhra”. орасига тушиб, уларни бир- биридан ажратган қаҳрамон. ҚОРА ГУЛОБИ Қишки қовун QORAGULOBI Winter melon. тури. ҚОРАКЎЛ географик жой QORAKO`L (KARAKUL) номи: Ўзбекистоннинг Бухоро geographic denomination: A place вилоятидаги Қоракўл тумани. located in Bukhara region. ҚОРА ОШ Гуручсиз мошли QORA OSH Mastava without rice мастава мотам маросимларининг but lentils cooked on the seventh еттинчи куни пиширилади. day after the burial in funerals. ҚОРА СУЛИ Бошоқдошларга QORA SULI (Black-haired) has a мансуб, ем учун экиладиган thin and dark-brown grain ғалла ўсимлиги ва унинг дони, prodused for its grain and fodder ғалласи. for cattle. ҚОҚИН ОШИ QOQIN OSHI Osh is cooked in 92 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
Республикамизнинг кўп honor of the deceased in many жойларида марҳумлар хотира places of our republic. It is called сига бағишлаб, ош дамланади. “mehmon oshi” i.e. “guest’s meal”. Буни “меҳмон оши” деб Participants do not usually eat the юритадилар. Маросим meal because of the superstition. иштирокчилари, одатда, уни The rest of the meal is spread on ирим қилиб емайдилар. Қолган the roof of the house for the birds ош томга чиқариб ёйилиб, to be eaten. This ritual meal is қушларга едирилган. Бу ритуал called “qoqin oshi” in Khorasm. таом Хоразмда “қоқин оши” деб номланади. ҚУДА Куёв ва келиннинг ота- QUDA also KUDA Parents of оналари (бир-бирларига bride and groom become qudas. нисбатан). Бошқа хонадон Connotes giving or taking a girl қизини келин қилиб олиб келган from another family in marriage. ёки ўз қизини бошқа хонадонга узатган кишилар қуда киришади. ҚУДА ЧАҚИРИҚ Никоҳ QUDA CHAQIRIQ A party or a тўйидан кейин қудалар feast of the first visit of bride’s or тарафидан келин ёки куёвнинг groom’s parents and relatives to оиласи ва қариндош уруғларини each others’ homes after the чақириб бериладиган зиёфат. wedding. ҚУДАЧИЛИК Йигит ва қизни QUDACHILIK A mutual унаштириш маросимидан кейин relationship ties of the two sides ҳар иккала оила аъзоларининг after the betrothal ceremony is қарин дошлик ҳолати, ўзаро held. қариндошлик муносабати. ҚУДА-ҚУДАҒАЙ Эркак ва QUDA-QUDAGHAY Parents of хотин қуда; эркак ва хотин the bride and groom. қудалар; қуда-андалар. ҚУЛОҚ ТИШЛАШ QULOQ TISHLASH Betrothal of Болаликдан унашиб қўйиш a person from a childhood (biting (қулоқ тишлатиб). the ear). 93 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ҚУЛОҚ ЧЎЗМА 1.Бола QULOQ CHO`ZMA 1. A party or туғилгандан кейин бир ҳафта a feast which given a week after a ўтгач, бериладиган зиёфат ва бу child is born. A woman who gave a зиёфат вақтида кўзи ёриган birth bites two breads; children хотин тишлаб турган иккита must take the bread out of her нонни олиб қочиш (нонни mouth. The child who is able to биринчи бўлиб узиб олган бола take runs away whereas others start қочади, бошқалари уни chasing him. If the child is kept he қувлайди, қочган бола ушланса, will be twisted by his ears. “қулоқчўзма”, деб унинг қулоғини чўзадилар. 2. A kind of a game as “Hide and 2.Бекинмачоққа ўхшаш болалар seek”. A child becomes a guard ўйини (бу ўйинда бир бола and defends the finish line or a марра пойлайди, қолганлари destination. Other children try to унга тутқизмасдан маррага етиб come up this place taking care of келишга ҳаракат қилади, not being caught by a guard. If the пойлоқчи қайси болани қувиб guard is able to catch any of these етиб, ушлаб олса, маррагача children he brings this child to the унинг қулоғидан чўзиб келади). finish line twisting his ears. ҚУМҒОН Чой қайнатиш учун QUMGHON Jug form kettle with кўпинча мисдан ясаладиган, ичи handle and cover made of copper, қалай билан оқартирилган, plated with tin is used to make tea; кўзача шаклидаги дастали ва a big kettle. қопқоқли идиш; катта чойдиш. ҚУМҒОНЧИ Мисдан QUMGHONCHI The man who is ясаладиган, ичи қалай билан responsible to make/brew tea in the оқартирилган, кўзача шаклидаги can or jug form kettle made of дастали ва қопқоқли идишда чой copper, plated with tin. қайнатувчи шахс. ҚУРАЙШ Жунли қалпоқ QURAYSH A little fur cap ҚУРБОН ҲАЙИТИ Араб QURBON HAYIT also called Eid тилида Ийд ал-Адҳа деб Al-Adha in Arabic. The Islamic номланади. Иброҳим ўғли festival celebrated in remembrance 94 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
Исмоилни Аллоҳ йўлига қурбон of Ibrahim’s near-sacrifice of his қилмоқчи бўлганида Аллоҳ son Ismail and God’s sparing of Иброҳимнинг садоқатини кўриб, Ismail’s life in recognition of Исмоилнинг ҳаётини сақлаб Ibrahim’s faith. Since then people қолган. Ўша кундан бошлаб started and accustomed to sacrifice кишилар қурбон ҳайитида animals (sheep, hen, cock and etc.) жонлиқ (қўй, товуқ, хўроз ва on the occasion of Qurbon hayit. ҳ.к.) сўйиб, қурбонлик қилиши одат тусига кирган. ҚУРБОНЛИК Худога QURBONLIK The feast of яқинлашиш, унинг раҳм- sacrifice hoping for God’s mercy шафқатига эришиш учун худо and being close to God; or the йўлига жонлиқ сўйиш; шу animal for being sacrificed. жонлиқнинг ўзи. ҚЎБИЗ Қисқа дастали, QO`BIZ 1.An unfretted, stringed пардасиз, торли мусиқа асбоби musical instrument like a lute. (дўмбирага яқин). 2. A two- or four-stringed wooden instrument played with a bow. ҚЎШ МАДРАССА Иккита бир- QO`SH MADRASSA Two бирига қараб турган мадрасса. madrassas facing each other. ҚЎҒИРЧОҚБОЗ QO`GHIRCHOQBOZ Puppeteer. Қўғирчоқларни ўйнатиб, томоша An artist who performs with кўрсатувчи артист. puppets. Ғ
ҒАЗНАЧИ ёки ХАЗИНАЧИ GHAZNACHI Treasurer, a person Ҳукмдор ва бошлиқларнинг who is responsible for rulers’ and хазина сини ва б. моддий leaders’ treasure and material бойликларини сақловчи, wealth; a leader of treasure. бошқарувчи шахс; хазина бошлиғи. ҒАРМА Нўхатли қуюқ атала GHARMA Thick atala with pea is Бухоронинг Олот ва Қоракўлдан cooked in other districts of бошқа туманларида мотам Bukhara besides Olot and Karakul 95 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
маросимининг қирқинчи куни on the fortieth day of the funeral. пиширилади. ҒАССОЛ Мурдани ювиб GHASSOL Washer of the dead in кафанловчи mourning ceremonies. шахс; ювғучи, мурдашўй. ҒИЖЖАК Сим торли, GHIDZAK is a stringed қоринчасига махсус тери instrument covered on one side қопланган, камонча билан with a thin piece of leather, played чалинадиган мусиқа асбоби. with a bow. ҒЎЛИНГОБ Данаги билан GHO`LINGOB is made with қуритилган ўрикни сувда dried apricots. The apricots are қайнатиб тайёрланадиган boiled, cooled, filtered and served ичимлик. Наврўз дастурхонига in the dasturkhon of Navruz. салқинлатиб тортилади. Ҳ
ҲАДИС Ислом динида HADITH Written accounts of Қуръондан кейинги муқаддас what the Prophet Muhammad said манба, Муҳаммад and did or of the tactic approval of пайғамбарнинг фаолияти ва something said or done in his кўрсатмалари ҳақида ривоятлар presence which is in the second мажмуи. Расулуллоҳ саллаллоҳу place after Koran. The source алайҳи вассалламнинг турли material for the Sunna of the шароит ларда шариат Prophet, gathered together in the аҳкомларига оид айтган six books of authoritative traditions сўзлари ҳам ҳадисдир. in Sunni Islam. One of the great Cуннийларда пайғамбарнинг Hadith collectors, Imom al Buxoriy суннатлари 6 та китобда (d.870), was born in Bukhara and жамланган. Машҳур ҳадис is buried close to Samarkand. тўпловчи Имом ал Бухорий (870 йилда) Бухорода таваллуд топган. Самарқандда дафн этилган. ҲАЖ Макка шаҳрига бориб, HAJJ Pilgrimage to Mecca, 96 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
зулҳижжа ойида белгиланган required of all Muslims who are тартиб-қоида ва одатларга амал able to go; it is performed in the қилган ҳолда, Каъбани тавоф ва month of Zu’l-hijja. Once of the зиёрат этиш. Ислом динидаги five “pillars” of Islam; a беш қонун-қоидаларнинг бири. requirement for all Muslims once Имконига қараб, ҳар бир in a lifetime, if they have the мусулмон ҳаёти давомида ҳеч opportunity. бўлмаса бир марта ҳаж сафарига бориши лозим. ҲАЙИТ 1.Йилда икки марта: HAYIT 1. A religious feast рамазон тамом бўлгач уч кун ва celebrated twice in a year for three қурбон ойида уч кун бўлиб days: on occasion of the end of the ўтадиган диний байрам. Ramadan and the first decade of 2.Вафотига йил тўлмаган the Qurbon month. кишини ҳайит кунлари йўқлаб 2.A funeral tradition, where close аза тутиш, эслаш маросими; relatives remember the deceased, маърака. who has recently died, on hayit days. ҲАЙИТГУЛ Ҳайит куни HAYITGUL means flower of the таваллуд топган қизларга festival. It is accustomed to name шундай исм қўйилади. Ҳайит the girls Hayitgul who are born on гули деган маъно англатади. this day. ҲАЙИТ ВА НАВРЎЗ HAYIT AND NAVRUZ ЙЎҚЛОВИ Ҳайитдан бир кун YOKLAVI Four-five relatives of олдин-арафа дейилгувчи кунда the dead, on the evening of the яқинидан жудо бўлган кишилар Navruz holidays or a religious қабристонларга ташриф буюриб, holiday called “hayit” among the бу дунёни тарк этган Uzbeks, pray after visiting the яқинларининг қабрини зиёрат cemetery and also practice some қиладилар, уларни traditional ceremonies in which хотирлайдилар. Бу халқимиз they perform the yoklav. учун анъанавий одат бўлиб, шу жараёнда ижро этилувчи махсус йўқлов қўшиқлари бор. 97 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
ҲАЛИМ Сувга буғдой ёрмаси HALIM Wheat porridge cooked ва гўшт (якка қўй гўшти) солиб only with mutton, whereas Halisa узоқ (ҳил-ҳил бўлиб кетгунча) is cooked both with beef and қайнатиб пишириладиган қуюқ mutton. Wheat crushed with mortar овқат. Ўғирда янчилган буғдой and pestle is rinsed in water to пўстлоғи ажралиши учун сувда separate husks and sifted and чайиб олинади ва иссиқ сувда 5- soaked in hot water 5-6 hours. 6 соат ботириб қўйилади. Meat is cut into 50-60g pieces and Бўлакларга бўлинган гўшт ёғда seared in hot oil. Soaked wheat and қовурилади. Сувга ботириб water is added. Cooked constantly қўйилган буғдой ва сув stirring, on low heat 1and 1/2 қўшилади. Паст оловда доимий hours. Salt is added. Seasoned with аралаштириб, 1,5 соат ground black pepper and cinnamon пиширилади. Таъбга кўра туз before serving. қўшилади. Мурч ва долчин сепилиб, дастурхонга тортилади. ҲАЛИСА 1.Ерга кўмилган катта HALISA 1. First wheat, milk or қозонда буғдой, сут ёки сув ва water, and a whole sheep are бутун қўй солиб пиширилади. cooked together in a heavy pot, Таом қозонда узоқ муддат which is buried underground. A (тахминан 16 соатча) fire is built around it and it cooks пиширилгунча, гўшт, нўхат, for about 16 hours. While this is сабзи, пиёз ва ёғ солинган шўрва cooking, a soup is prepared with тайёрланади. Қўй гўшти ва meat, beans, carrots, onions, and буғдой узоқ муддат пишгунча, fat. When the wheat and mutton қўйнинг суяклари ҳам деярли are cooked, the bones of the sheep эриб таомга аралашиб кетади. will have dissolved. It will have the Ҳосил бўлган қуюқ таом устига texture of a heavy paste, and is шўрва солиб дастурхонга served with the soup; тортилади; 2. A special meal and just mutton 2.Хоразмда фақат қўй гўштидан used in cooking in Khorazm. In the тайёрланадиган махсус таом. process of preparing Bukharan Бухорода тайёрланадиган meal with the same name not only 98 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
мазкур таомда Хоразмдан mutton but also beef can be used. фарқли ўлароқ, қўй ҳам мол гўшти ҳам солинади. ҲАЛОЛ Шариат ҳукмига HALOL Permitted to eat, drink мувофиқ еса, ичса, фойдаланса and use according to Islamic law. бўладиган; ҳаром эмас. ҲАРАМ Ҳовлининг аёллар учун HARAM The rooms set apart for ажратиб қўйилган қисми, ичкари the women (especially, in the (асосан, олий, юқори houses of high officials). мансабдорлар хонадонларида). ҲАРОМ Шариат ҳукмига HAROM (Makruh) Forbidden to мувофиқ ейиш, ичишга, eat, drink and use according to фойдаланишга ярамайдиган, Islamic law. ҳалол эмас. ҲАСАЙНИ Узумнинг ғужуми HASAYNI A type of Husayni (донаси) ҳусайниникидан grapes a bunch of which is тўлароқ бир тури. huddled. ҲАССАКАШ 1. Аза ёки тўйда HASSAKASH 1.A person who at эшик олдида туриб, the door meets and sees off the келувчиларни кутиб олувчи ва people, who come to mourning or кузатиб қолувчи киши. wedding ceremony 2. Тобутни қабрга элтишда 2. A person who takes a stick and олдинда ҳасса тутиб борувчи leads the crowd who carry a bier to киши. the cemetery. ҲАФТСАЛОМ Махсус еб HAFTSALOM Seven greetings. бўладиган бўёқ билан араб Messages are written in Arabic ёзувида ёзилган етти салом. using a special color of ink, which Гулоб, ғўлингоб тўлдирилган is edible. They are put in a bowl, катта косалар ичига солиб which is full of gulob, g`ulingob қўйилади ва ҳар бир меҳмон and each guest will take a sip. ундан албатта, ичиши лозим. ҲАФТСИН Наврўз HAFTSIN means seven different дастурхонига тортиладиган етти foods served on the dasturkhon of 99 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати
хилдаги турли таомлар. Navruz. ҲАШАР Бирор ишни HASHAR The calling of people to бажаришда кўпчиликнинг help for the holiday, or for ихтиёрий, беғараз иштироки, individual needs. ихтиёрий кўмаги. ҲИЖОБ Юзга тутиладиган HIJAB A headscarf worn by парда, тўсиқ. Шунингдек, аёллар Muslim women; the term also сочлари, оёқ-қўллари, юзларини refers to a veil dressing that covers яшириш мақсадида киядиган woman’s hair, arms, and feet. кийим. ҲОКИМИЯТ Давлатни HOKIMIAT Administrative бошқармаси ва унинг органлари; govern ment authorities. ҳукумат. ҲОЛВА Ун, шакар ва ёғдан, HOLVA 1.A sweet dish made баъзан кунжут, мағиз қўшиб from flour, sugar, and oil; may be тайёрланган ширинлик, colored red and added sesame or қандолат. Турли хил рангланиши rasins; ҳам мумкин. 2. A confection of nuts, oil and honey. ҲОЛВAЙТАР Доғ қилинган HOLVAITAR Sweet pudding ёққа ун солиб, сал қизаргунча made from oil or fat mixed with қовуриб, устидан шакар flour, water, and sugar. эритилган сув қуйиб тайёрланадиган ширин таом. ҲУСАЙНИ Узумнинг HUSEINI Type of grapes with ҳасайнидан кўра нозикроқ, oblong seeds and a thin skin, very чўзинчоқроқ ўртапишар хўраки sweet, and kept throughout the бир тури; шундай ҳосил берувчи winter. ток.
100 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев
РАЪНО КАСИМОВА АКМАЛ ЗИЁДУЛЛАЕВ
ЭТНОГРАФИЗМЛАРНИНГ ЎЗБЕКЧА-ИНГЛИЗЧА ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ UZBEK-ENGLISH EXPLANATORY DICTIONARY OF ETHNOGRAPHISMS
Muharrir: Said Murod Texnik muharrir: Abdurahmonov S. Sahifalovchi: Amonova Sh.
“Muharrir nashriyoti” Litsenziya: AI №309. 2017-yil 22-iyunda berilgan.
2018-yilning 4-dekabirda terishga berildi. 2018-yilning 10-dekabr sanasida bosishga ruxsat etildi. Bichimi 60x84 1/16. Hajmi 6.25 shartli bosma toboq. 5.8 hisob-nashriyot bosma tobog‘i. Ofset qog’oziga ofset usulida chop etildi. Adadi 100 nusxa. 165-sonli buyurtma.
«Standart Poligraf» x/k bosmaxonasida chop etildi Buxoro shahri, Navoiy shohko‘chasi 6-uy.