ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ РАЪНО КАСИМОВА АКМАЛ ЗИЁДУЛЛАЕВ ЭТНОГРАФИЗМЛАРНИНГ ЎЗБЕКЧА-ИНГЛИЗЧА ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ UZBEK-ENGLISH EXPLANATORY DICTIONARY OF ETHNOGRAPHISMS Toshkent “Мuharrir nashriyoti” 2018 2 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев УЎК 39(038) КБК 63.5я2 К 27 Касимова, Раъно Этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча изоҳли луғати [Матн] = Uzbek-english explanatory dictionary of ethnographisms / Р. Касимова, А. Зиёдуллаев. - Тошкент: Muharrir, 2018. - 100 б. УЎК 39(038) КБК 63.5я2 Мазкур этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча изоҳли луғати тилшунос, фольклоршунос ва адабиётшунослар, филолог талаба ва магистрлар, тадқиқотчилар ҳамда инглиз ва ўзбек тили, шунингдек, халқ оғзаки ижодини қиёсий чоғиштирма аспектда ўрганишга қизиқувчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган. Масъул муҳаррир: Д.С.Ўраева, филология фанлари доктори, профессор Тақризчилар: С.А.Назарова, филология фанлари номзоди, доцент З.И.Расулов, филология фанлари номзоди Луғат БухДУ ўқув-методик кенгашида муҳокама қилиниб, нашрга тавсия этилган (4-сонли баённома, 10 февраль, 2018 йил). ISBN 978-9943-5415-3-5 © “Muharrir” нашриёти, 2018 3 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати Сўз боши Ушбу луғатда ўзбек халқ маросим фольклорига алоқадор 500 дан ортиқ этнографизмларнинг ўзбекча - инглизча изоҳи келтирилган. Таржимашунослик соҳасига кенг эътибор қаратилаётган ҳозирги даврда ўзбек тилида яратилган асарларни бевосита инглиз тилига ўгириш муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, фольклор асарларини инглиз тилига ўгириш ўзига яраша қийинчиликлар туғдиради. Айнан ана шу жиҳатдан олиб қаралганда, мазкур изоҳли луғат моҳияти яққол намоён бўлади, чунки унда ўзбек қиёсий таржимашунослиги ва фольклоршунослигида биринчи марта ўзбек маросим фольклори намуналарининг инглизча таржималари мисолида халқимизнинг ўзига хос турмуш тарзи, мавсумий, оилавий-маиший маросимлари, расм-русумлари, анъанавий қарашлари ва эътиқодий ишончлари, уларга дахлдор поэтик айтимларда кўп учрайдиган “этнографик лексика” ёки “этнографизмлар”нинг инглиз тилидаги таржимаси билан бирга изоҳлари берилган. Этнографизмларнинг ўзбекча-инглизча луғати тилшунос, фольклоршунос ва адабиётшунослар, филолог талаба ва магистрлар, тадқиқотчилар ҳамда инглиз ва ўзбек тили, шунингдек, халқ оғзаки ижодини қиёсий чоғиштирма аспектда ўрганишга қизиқувчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган. 4 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев A АБР Тўқимачилик, меъморлик, ABR Cloudlike art pattern which is кулолликда учрайдиган used in textile, architecture, булутсимон амалий безак тури. pottery. АБУ АЛИ ИБН СИНО AVICENNA anthroponomy. антропоним. Шарқда Абу Али Known as Abu Ali ibn Sino in the ибн Сино, Европада эса East and Avicenna in Europe is a Авиценна номи билан машҳур great philosopher and healer. файласуф, табиб. АВЛИЁ Араб тилига мансуб AVLIYO Saint. The term, in вали сўзининг кўплик шакли. Arabic, is the plural form of Валилар, эътиқодли, диндор “wali”. The plural form, however, кишилар; азиз, муқаддас, is commonly used as singular. Аллоҳга яқин кишилар; руҳонийлар. АВЛИЁ ОТА Муқаддас ота, АVLIYO ОTА Holy Father, an қадимий зиёратгоҳ. ancient place of pilgrimage. АДРАС Абр иплар билан гул ADRAS Half-silk fabric with abr солинган нимшойи газмол. patterns. АЗА араб тилига мансуб, сабр- AZA Taken from Arabic language тоқат тилаш; таъзия билдириш and means lament; to express маъноларини англатади. Аёллар- sadness and condolence. Lament нинг маййит чиққан уйда йиғи tradition held by women with билан ўтказадиган мотам “yighi” in the house of the маросими. deceased. АЗОН 1. Қулоғига азон айтмоқ. АZON 1. To say special “duo” Янги туғилган чақалоқнинг into the ears of the newly born қулоғига тегишли дуоларни child. ўқимоқ. 2. Намоз ўқишга чақириқ. 2. Call to prayer. АЙВОН Уч томони берк, олди AIVAN A vaulted hall or space, очиқ хона (одатда аркасимион). walled on three sides, with one end entirely open, usually in arched 5 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати form. АЙИҚБОЗ Айиқларни қўлга AYIQBOZ Bear tamer who ўргатиб, майдонларда намойиш organizes open air performances ўтказадиган киши. with tamed bears. АЙРОН Қатиқ ёки сузмага сув AIRAN Sour milk mixed with қўшиб тайёрланган ичимлик. water, and various decoctions Таъбга кўра қуритилган made of dried fruit can be added to мевалардан тайёрланган taste. қайнатмалар қўшиш мумкин. АЙТИМ Хонанда иштирокида AITYSH (ceremonial aytim) The ижро этиладиган турли шакл ва art of improvised epic, often ҳажмдаги ўзбек мусиқа accompanied by the traditional фольклори жанрлари (қўшиқ, musical instruments. лапар ва б.). АЛАМДОР араб, форс-тожик ALАMDОR a word which тилига мансуб сўз, байроққа эга belongs to Arabic, Persian and бўлган байроқдор шахс. Байроқ, Tadjik languages; a person who is туғ кўтарувчи; байроқдор. responsible for the flag, the flag- bearer. АЛЛА 1. Алла қўшиғи; ALLA 1.A cradle song; lullaby; 2.Алла қўшиғи болани ухлатиш 2. Alla is an oral form of ICT жараёнида яккахонлик услубида (Intangible Cultural Heritage) sung айтиладиган оғзаки шакллардан by one person, usually a mother бири ҳисобланади. Ўзбек, уйғур who is putting her baby to sleep. ва тожик халқлари орасида Alla, popular among Uzbek, машҳур алла қўшиғи бола Uyghur, and Tajik people, is тарбиясида муҳим аҳамият касб important in raising a child. этади. АЛЛА ЙЎҚЛОВ Онасининг ALLA YOKLAV is performed for бўйидалигида тасодифан отаси the children who lost their father; ўлиб қолган ёки туғилибоқ or mother during the birth; or were онасидан айрилган етим left orphans. These songs are гўдаклар учун, одатда, уларнинг improvised to refresh the souls of 6 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев марҳум отаси ёки онаси руҳини the dead father or mother and тинчлаштириш, армонини ушал- defend the baby from the ghost of тириш, шу орқали чақалоқ ни the deceased parents. These kinds марҳумлар руҳидан ҳимоялаш of yoklav are performed in a мақсадида алла-йўқловлар ижро mournful way by widows who этилган. Кўпроқ бундай Алла- have become unprotected and йўқловлар чақалоғи билан ёлғиз, alone when very young, with a ҳимоясиз қолган ёш бева аёл-она child. томонидан йиғи ва нолиш қилиб куйланади. АМИР Бухорода ва баъзи AMIR (=EMIR) A title of a ruler мусулмон мамлакатларида хон in Bukhara and in some Muslim унвонига эгалик қилувчи киши. countries. АНБАР Эркаклар тобутининг ANBAR Cloth or calico covering a тўрт бурчига тик қоқилган funeral bier; as well as yellow таёқларга ўралган газлама, сурп; coarse calico covering the trellis шунингдек, аёллар тобутининг like funeral bier of women. тепасига ишком тарзида эгиб ўрнатилган тол ёғочлари устига ёпилган малла бўз. АЛАЧА Қўлда тўқилган йўл-йўл ALOCHA Cotton or wool (usually ип ёки жун мато. handmade) fabric which has striped painted threads. АЛП Ўзбек халқ достонларида ALP Heroic figure in uzbek folk ғайритабиий куч-қуввати, dastans who is distinguished with мардлиги, жасорати ва ш.к. his supernatural power, courage билан ажралиб турадиган and bravery. қаҳрамон сифати. АМАЛДОР амал эгаси; Қатъий AMALDOR In the strictest sense, маънода мансаб-амал эгаси, means standard bearer. In Central лавозимли шахс эгасилигини Asia such officers had additional билдиради. responsibilities above and beyond what the official title implies. 7 Этнографизмларнинг ўзбекча – инглизча изоҳли луғати АМБАР ОНА Ўзбек AMBAR ONA (Mother Ambra). мифологиясида аёллар ҳомийси Considered as the patron of саналган. Сунний мусулмон- women. Holy woman in Uzbek ларда Амбар онага эътиқод mythology who is seldom met with кузатилмайди. in Sunnitic Islamism. АРАБАК Қулоқ ва бурунга ARABАK Ear-rings and nose- тақиладиган тақинчоқ; сирға. rings. АРГУШТЕК Ёғочдан ўйиб ARGUSHTEK A piece of wood ишланган ва рангланган буюм. carved and dyed mysteriously. АРПАБОДИЁН Уруғи, ANISE Volatile oil-bearing plant мевасида асосан, эфир мойи, containing protein and other шунингдек, оқсил ва бошқа elements. Annual plant of cumin моддалар бўлган, зирадошлар family. оиласига мансуб бир йиллик ўсимлик. АРҚОН СОЛМОҚ Янги ARQON SOLMOQ To block the келаётган келинчак йўлини way of the bride with the rope (in арқон билан тўсмоқ (келин олиб order to take money, scarf and etc. кетаётганлардан пул, рўмол ва from those who are taking the bride ш.к. лар олиш мақсадида). to the groom’s house. АСКИЯ дунё халқлари орасида ASKIYA (witty joking) a national фақатгина ўзбекларга хос бўлган art peculiar to Uzbek people. миллий санъатдир. Ҳажвнинг Askiya cannot be found in cultural бадиҳагўйлик асосида, кўпчилик traditions of other people, in terms иштирокида ва мусобақа of humorous wit with the кўринишида жонли ташкил participation of many people in the этилиши бошқа халқларда form of live contest. Askiya is учрамайди. Аския жуда катта made up of plays on words and ҳаётий билим, кўникма ва puns, both of which require life ижодкорликни, фаросот, ақл- knowledge, skill, creativity, идрок, зийраклик билан wisdom, and a high level of фаҳмлаш, саволларга ўринли, intelligence. Askiya masters who муносиб жавоб бериш талаб compete before large audiences 8 Р.Касимова, А.Зиёдуллаев қиладиган сўз ўйини, зеҳн openly and good-heartedly make синови. Катта давраларда sharp and witty jokes about the тортиша оладиган аскиячилар events and shortcomings of daily замондошларининг ҳаёти, иши lives of their contemporaries. ва кундалик турмуш тарзида учрайдиган ҳодисалар, камчилик ва нуқсонларни самимий, очиқ кўнгиллик билан, дўстона ўткир кулги ва ҳажв остига оладилар. АТАЛА Қиздирилган ёққа ун ATALA A porridge-like food чалиб, сув қўшиб пишири made from flour and fat. ладиган суюқ овқат. АТЛАС Текис, силлиқ; ипакдан ATLAS Silk material. Khan Atlas тўкилган