ხევსურეთის, სამცხე- ჯავახეთის, თუშეთის, სვანეთისა და რაჭა- ლეჩხუმის შედარებითი

ეთნობოტანიკური შესწავლა რაინერ ვ. ბუსმანი*, ნარელ ი. პანიაგუა სამბრანა, შალვა სიხარულიძე, ზაალ კიკვიძე, დავით ქიქოძე, დავით ჭელიძე, მანანა ხუციშვილი, ქეთევან ბაცაცაშვილი, რობი ე ჰარტი

Repatriation - Research Correspondence თავდაპირველად გამოქვეყნდა Bussmann, R.W., Zambrana, N.Y.P., Sikharulidze, S., Kikvidze, Z., რაინერ ვ. ბუსმანი 1*, ნარელ ი. პანიაგუა Kikodze, D., Tchelidze, D., Khutsishvili, M., სამბრანა2, შალვა სიხარულიძე1, ზაალ Batsatsashvili, K. and Hart, R.E., 2016. A კიკვიძე3, დავით ქიქოძე1, დავით ჭელიძე1, comparative ethnobotany of Khevsureti, Samtskhe- მანანა ხუციშვილი1, ქეთევან ბაცაცაშვილი1, Javakheti, Tusheti, Svaneti, and Racha-Lechkhumi, რობი ე ჰარტი4 Republic of Georgia (Sakartvelo), Caucasus. Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 12(1), p.43. DOI 1ბოტანიკის ინსტიტუტი და ბაკურიანის 10.1186/s13002-016-0110-2 ) ალპიური ბოტანიკური ბაღი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ბოტანიკური ქუჩა აბსტრაქტი 1, 0105 თბილისი 2 შესავალი: საქართველო კავკასიის Herbario Nacional de Bolivia, Instituto de Ecología - ბიომრავალფეროვნების ცენტრს ეკუთვნის და UMSA, Campus Universitario, Cota Cota Calle 27, აქ მიწათმოქმედების ისტორია 6000 წელს La Paz, Bolivia 3 ითვლის. მაგრამ, 1940 წლის შემდეგ ამ ეთნობიოლოგიის და სოციო-ეკოლოგიის რეგიონიდან ძალიან ცოტა ეთნობოტანიკური ინსტიტუტი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, კვლევაა გამოქვეყნებული. ამ ნაკლის ქაქუცა ჩოლოყაშვილის გამზ. 5, 0162 თბილისი 4 შესავსებად, ჩვენ ჩავატარეთ ეთნობოტანიკური William L Brown Center, Missouri Botanical Garden, კვლევები საქართველოს სხვადასხვა PO Box 299, St. Louis, Missouri 63166-0299, USA

რეგიონში. ვამოწმებდით შემდეგ ჰიპოთეზებს: * (1) მცენარეების გამოყენების ხანგრძლივი საკონტაქტო ავტორი, ელ.ფოსტა: ტრადიციისა და საბჭოთა პერიოდში [email protected] იზოლაციის გამო, როგორც ბაღ-ბოსტნის, ისე ველური მცენარეების გამოყენების Ethnobotany Research & Applications 20:55 (2020) ტრადიციები უკეთაა შემონახული საქართველოში, ვიდრე სხვაგან; (2) საბჭოთა ოკუპაციის წლებს ფართო გავლენა ჰქონდა მეთოდები: საველე სამუშაოები ჩატარდა მცენარეთა გამოყენებაზე; (3) მიუხედავად ხევსურეთში, სამცხე-ჯავახეთში, თუშეთში, მცენარეების ფართო გამოყენებისა, ადგილი სვანეთში და რაჭაში 2013-2014 წწ. ივლის- ექნებოდა მათი ცოდნის გარკვეულ კარგვას. აგვისტოში და 2015 წ. სექტემბერ-ოქტომბერში.

Manuscript received: 25/11/2020 – Revised manuscript received: 10/12/2020 - Published: 14/12/2020 http://dx.doi.org/10.32859/era.20.55.1-59 Ethnobotany Research and Applications 2

ნახევრად სტრუქტურირებული კითხვარებით შემთხვევაში, საქართველო, მიუხედავად მისი გამოიკითხა 170 მონაწილე (80 ქალი და 90 ტერიტორიის სიმცირისა, წარმოგვიდგება, კაცი), წინასწარი ვერბალური ინფორმირებული როგორც ტრანს-კონტინენტური ქვეყანა, თანხმობის მიღების შემდეგ. ყველა რომლის დიდი ნაწილი მდებარეობს ამ გამოკითხვა ჩატარდა მონაწილის სახლსა და საზღვრის სამხრეთით (ანუ აზიაში), ხოლო კარ-მიდამოში, ქართულად და ადგილობრივ მცირე, მაგრამ სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი (სვანურ, თუშურ, ხევსურულ, ფშაურ) ნაწილები (ხევი, პირიქეთი ხევსურეთი, თუშეთი დიალექტებზე მოსაუბრე მკვლევარების მიერ, და სხვ.) მდებარეობს კონტინენტების გამყოფი ხოლო თუ მონაწილეების მშობლიური ენა სხვა ქედის ჩრდილოეთით (ანუ, ევროპაში). ამიტომ, იყო, მაშინ გამოკითხვა ტარდებოდა საქართველოს ხშირად ახასიათებენ, როგორც ბერძნულად, სომხურად და რუსულად, ევრაზიულ ქვეყანას, რომელიც მდებარეობს თარჯიმნების დახმარებით. გზაჯვარედინზე აღმოსავლეთ ევროპასა და დასავლეთ აზიას შორის. დასავლეთიდან შედეგები: საკვლევ რეგიონებში ჩაწერილ იქნა საქართველოს ესაზღვრება შავი ზღვა, 480 მცენარის სახეობა, რომლებიც ეკუთვნოდა ჩრდილოეთისა და ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან 249 გვარს და 95 ოჯახს. სახეობების ყველაზე რუსეთის ფედერაცია, სამხრეთიდან თურქეთი მეტი რაოდენობა და უნიკალური სახეობები და სომხეთი, სამხრეთ აღმოსავლეთიდან კი ჩაწერილ იქნა თუშეთსა და ხევსურეთში. ყველა აზერბაიჯანი (Bussmann et al. 2014). რეგიონში, მონაწილეთა კონსენსუსი მცენარეთა გამოყენებაზე უმაღლესი იყო კავკასიის ქართული ნაწილი წარმოიქმნა საკვები და სამკურნალო მცენარეების როგორც ალპური დანაოჭება გვიანდელ კატეგორიაში. 480 ჩაწერილი სახეობიდან 282 ოლიგოცენის ეპოქაში და ამიტომ სტრუქტურით ველურია, 103 ბაღ-ბოსტნის, ხოლო 84 სახეობას ის ევროპის ახალგაზრდა მთებს წააგავს. აგროვებდენ როგორც ტყეში, ისე ბაღ- ამგვარად, დიდი კავკასიონის მთები ბოსტანშიც მოყავდათ. უმთავრესად შედგენილია ცარცული და იურული ქანებით, ასევე პალეოზოური და დასკვნები: ჩვენი კვლევის დროს ჩაწერილი პრეკემბრიული ქანებით მაღლა მდებარე მცენარეული სახეობები და მათი გამოყენება, რაიონებში. სტრუქტურულად ის წარმოადგენს როგორც საერთოდ საქართველოში, ისე მის დიდ ანტიკლინს, რომელიც აღიმართა ალპური რეგიონებში, მკაფიოდ უკავშირდება უფრო დანაოჭების კიდეზე დაახ. 25 მილიონი წლის ფართო, კავკასია-მცირე-აზია-ბალკანეთის წინ და შემდეგ განიცდიდა ეროზიისა და აწევის კომპლექსს. მაგრამ, საქართველოში ციკლებს. დასავლეთი ნაწილი ხასიათდება მცენარეების გამოყენება ბევრად უფრო მყარი, კრისტალური ქანებით, როგორიცაა მრავალფეროვანი აღმოჩნდა, ვიდრე ევრაზიის ფიქალი და გნეისები, ასევე პრე-იურული რომელიმე სხვა ადგილზე ჩატარებულ გრანიტებით, ხოლო აღმოსავლეთს ახასიათებს შრომებშია აღწერილი. ადრეული და შუა იურული თიხოვანი ფიქლები და ქვიშაქვა. დიდი კავკასიონის ძირი აგებულია გასაღები სიტყვები: საქართველო, კავკასია, ახალგაზრდა კირქვით, ქვიშაქვით და ტრადიციული ცოდნა, ცოდნის კარგვა, მერგელით. ამის საპირისპიროდ, მცირე კონსერვაცია კავკასიონი ფორმირებულია უმთავრესად პალეოგენის ქანებით, რომელშიც აქა-იქ შესავალი გაბნეულია იურული და ცარცული ქანები. საქართველო მდებარეობს ჩრდ. 41° და 44° საქართველოს გეოლოგიურად ყველაზე განედებსა და აღმ. 40° and 47° გრძედებს ახალგაზრდა რეგიონი წარმოდგენილია შორის, მისი ფართობია დაახ. 70000 კვ.კმ. სამხრეთის ვრცელი ვულკანური ზეგნებით საქართველო პოლიტიკურად ევროკავშირთანაა (Nakhutsrishvili 1999, 2012; Zazanashvili et al. ასოცირებული და არის ევროპული 2000). განვითარებისა და კოოპერაციის უმთავრესი პროგრამების მონაწილე. ორი მთავარი დაბლობი — კოლხეთისა და მტკვარ-არაქსის — ასევე უკავშირდება ალპურ მაგრამ საქართველოს მდებარეობის აღქმა დანაოჭებას; პირველი მონაწილეობს შავი დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ აღიქმება ზღვის, მეორე კი კასპიის ფორმირებაში, საზღვარი სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპასა და კოლხეთის დაბლობი უმთავრესად წინა აზიას შორის. ყველაზე ხშირად, საზღვრად წარმოადგენს აკუმულაციას, რომელშიც აქა-იქ მიიჩნევა დიდი კავკასიონის მთავარი ქედი. ამ იჭრება შედარებით ადრინდელი დანალექი ქანებით წარმოქმნილი მთის ძირები. მტკვარ-

Ethnobotany Research and Applications 3

არაქსის დაბლობის ძირშიც ახალგაზრდა რეგიონები, სადაც კვლევები ჩატარდა, ქანებია. მთლიანობაში, შეიძლება სამი მთლიანობაში 18700 კვ. კმ-ს მოიცავს (დაახ., ტექტონური ერთეულის გამოყოფა დედამიწის საქართველოს მისაწვდომი ტერიტორიის 35%- ქერქის წანაცვლების ხარისხის მიხედვით: (1) ს). ესაა უმთავრესად მთაგორიანი რელიეფი, დიდი კავკასიონის დანაოჭების სისტემა, (2) დასავლეთ ნაწილსა და მთების სამხრეთ ამიერკავკასიის მთათაშორისი ბარი და (3) ფერდობებზე წარმოდგენილი მცირე კავკასიონის დანაოჭების სისტემა, ფართოფოთლოვანი ტყეებით (მათ შორის ყოველი ეს ტექტონური ერთეული შეიძლება კოლხური ტყეც), ხოლო აღმოსავლეთ ნაწილსა კიდევ ქვე-ერთეულებად დაიყოს (Nakhutsrishvili და ჩრდილოეთ ფერდობებზე წიწვოვანი 1999, 2012; Zazanashvili et al. 2000). ტყეებით. ტყეებს ზემოთაა მდელოები და ნივალური ზონა. საქართველოს რელიეფი უკიდურესად რთულია, ჰავის მკვეთრი გრადიენტებით. ოთხი მთავარი სამცხე-ჯავახეთი 1990 წლებიდან მოიცავს ერთეულის გამოყოფა შეიძლება: (1) დიდი მესხეთის (სამცხე), ჯავახეთისა და თორის კავკასიონის მთები, რომელთა მწვერვალები ისტორიულ მხარეებს, ადმინისტრაციული ზღვის დონიდან 5000 მ-ს აჭარბებს (შხარა, ცენტრით ახალციხეში. ის ექვსი რაიონისგან ბაბის მთა, ჭანჭახი და სხვ.); (2) დიდ და მცირე შედგება (ახალციხე, ადიგენი, ასპინძა, კავკასიონის მთათაშორისი ბარი; (3) მცირე ბორჯომი, ახალქალაქი და ნინოწმინდა). კავკასიონის მთები, სადაც მწვერვალები სამცხე-ჯავახეთს დასავლეთიდან ესაზღვრება იშვიათად აჭარბებენ 3000 მ-ს ზღვის დონიდან აჭარა, ჩრდილო-დასავლეთიდან და (ემლიქლი, დიდი აბული და სხვ.); (4) სამხრეთი ჩრდილოეთიდან გურია და იმერეთი, ჩრდილო- საქართველოს ვულკანური ზეგანი 1300-2200 მ აღმოსავლეთიდან და აღმოსავლეთიდან შიდა სიმაღლეზე ზღვის დონიდან. ეს მთავარი ქართლი და ქვემო ქართლი, სამხრეთიდან კი ერთეულები უფრო მცირე ქვე-ერთეულბად სომხეთი და თურქეთი. სამცხე-ჯავახეთის იყოფა (Nakhutsrishvili 1999, 2012; Zazanashvili et ფართობია 6413 კვ.კმ. რეგიონის დიდი ნაწილი al. 2000). უკავია ჯავახეთის ზეგანს, რომელიც ზღვის დონიდან საშუალოდ 1800 მ-ზე მდებარეობს. საქართველოს ჰავას განისაზღვრავს თბილ უმაღლესი მწვერვალებია დიდი აბული (3304 ზომიერ სარტყელში მდებარეობა შავ და m), სამსარი (3284 m), გოდორები (3188 m) და კასპიის ზღვებს შორის, ასევე რელიეფის პატარა აბული (2801 m). ჰავა სამცხე-ჯავახეთში სირთულე, რომელშიც მნიშვნელოვანია კონტინენტურია, ზომიერად ნალექიანი და ქედების მიმართულება. საქართველოს ტემპერატურის მკვეთრი სეზონური სანაპიროს სიგრძე 330 კმ-ს შეადგენს და ცვალებადობა ახასიათებს. საშუალო წლიური მიმდებარე ზონაში ჰავა თბილია: იანვრის ტემპერატურაა 9.5°C, იანვრისა −1.4°C და საშუალო ტემპერატურა 4–7°C-ია, ივლისისა კი ივლისისა კი 19.5°C. საერთოდ, აქ ზამთარი ცივი 22–23°C. ნალექები უხვია (1500-2000 მმ), და ხანდახან უხვთოვლიანია, ზაფხული კი განსაკუთრებით სამხრეთით. ამავე დროს, რბილი და ხანგრძლივი (Nakhutsrishvili 1999, დიდი კავკასიონის ქედი აკავებს ცივ ქარებს 2012; Zazanashvili et al. 2000; Akhalkatsi and ჩრდილოეთიდან, მაშინ როცა შავი ზღვიდან Tarkhnishvili 2012; Otte et al. 2011). მონაბერი ნოტიო და თბილი ჰაერი იოლად ვრცელდება ლიხის ქედამდე. ლიხის ქედი სვანეთი და რაჭა-ლეჩხუმი, საქართველოს რამდენადმე აკავებს თბილი და ნოტიო ჰაერის ისტორიული პროვინციები, დიდი კავკასიონის გავრცელებას აღმოსავლეთით, სადაც ბარი დასავლეთი ნაწილის სამხრეთის მაკრო- უკვე საკმაოდ მშრალია, თუმცა მთებში ფერდობებზეა შეფენილი. სვანეთის ქედი, ნალექების რაოდენობა ბარისას ორჯერ როგორც წყალგამყოფი ცხენისწყალსა და აღემატება. ასევე, დასავლეთში თბილი და ენგურს შორის, ამ კუთხეს ორ ნაწილად ყოფს: ოკეანურ-სუბტროპიკული ჰავა მხოლოდ ბარში ზემო და ქვემო სვანეთის ღრმულები. სვანეთი გვხვდება, ზღვის დონიდან 650 მ-ზე დაბლა; მდებარეობს ზღვის დონიდან 800-4500მ უფრო მაღლა მდებარე ადგილები ზომიერად სიმაღლეზე, ზედაპირი კი 4990 კვ.კმ-ია. თბილია. მთებში ჰავა გრილი და ნოტიოა და ყველაზე თბილი თვეების (ივლის-აგვისტო) 2100 მ-ზე მაღლა გარემო უკვე სუბ-ალპურ და 22°C-ს აღწევს დაბლობში მაგრამ მაღალმთაში, ალპური ხდება. მუდმივი თოვლი 3600 მ-ზე 3200 მ-ს მაღლა კლებულობს და +7°C დან -1°C მაღლა ნარჩუნდება (Nakhutsrishvili 1999, 2012; მდე ფარგლებშია. ყველაზე ცივი თვეა იანვარი, Zazanashvili et al. 2000). +10°C -ით დაბლობში და -30-35°C მაღალმთაში. წლიური ნალექები 1500-2000 მმ-ს აღწევს. რეგიონები რეგიონის მცენარეულობა მოიცავს მთის

Ethnobotany Research and Applications 4

ტყეებს, სუბალპურ, ალპურ, სუბნივალურ და პალეოლითის ნამარხებს შორის ნაპოვნია ნივალურ სარტყლებს, რაც დასავლეთი შეღებილი ჯიხვის მატყლისა და სელის საქართველოს ანუ კოლხური მცენარეულობის ბოჭკოები, რომლებიც ჩვენს დრომდე 36-34 ზონალობის ტიპს ეკუთვნის [2–6]. ათასი წლით თარიღდება (Adler and Bar-Oz 2009. ნეოლითისა და ადრეული ბრინჯაოს ფშავ-ხევსურეთი და თუშეთი კავკასიონის არქეოლოგიური მასალა მდიდარია მთავარ ქედზეა განფენილი, 1250-დან 5593 მ- მცენარეული ნამარხებით, როგორც ველური, მდე ზღვის დონიდან და მოიცავს დაახ. 7300 ისე კულტურული მცენარეების ადგილობრივი კვ.კმ-ს. ჰავა საერთოდ გრილია. საშუალო ჯიშებისა. არუხლოში, ჩვენს ერამდე მეექვსე- წლიური ტემპერატურაა 5°C (ივლისში საშუალო მეორე ათასწლეულების ფენებში ტემპერატურა 13–15°C-ს არწევს). წლიური დადასტურებულია კულტურული ხორბლის 7 ნალექები 450-900 მმ ფარგლებშია და უფრო ჯიში: Triticum aestivum, T. carthlicum, T. ხშირად თოვლის სახით მოდის. ეს რეგიონი compactum Host, T. dicoccum Schrank, T. macha ესაზღვრება დაღესტანს აღმოსავლეთით, Dekapr. & Menabde, T. monococcum L., T. spelta L., ჩეჩნეთ-ინგუშეთს ჩრდილოეთით და და ერთი მათი ველური ნათესავი, ეგილოპსი აღმოსავლეთ კახეთს სამხრეთით, ხოლო Aegilops cylindrica Host., ასევე ფეტვი Panicum უმაღლესი მწვერვალებია თებულო (4492 მ), milliaceum, ქერი Hordeum vulgare, ღომი Setaria კომიტო (4261 მ), დანო (4174 მ) და დიკლოსმთა italica, შვრია Avena sativa, ოსპი Lens ervoides (4285 მ). თუშეთი გამოირჩევა ეკოზონების (Brignolidi & Brunhoff) Grande და ბარდა Pisum სიმრავლითა და მაღალი sativum (Melikishvili 1970). უადრესი ყურძნის ბიომრავალფეროვნებით (Nakhutsrishvili 1999, წიპწები ღვინის დადუღების ნიშნებით 2012; Zazanashvili et al. 2000; Akhalkatsi and აღმოჩენილია ასევე ქვემო ქართლში, რომელიც Tarkhnishvili 2012; Otte et al. 2011). თარიღდება ჩვენს დრომდე დაახ. 8000 წლით (Ramishvili 1988). არქეოლოგიურ მასალაში ჩანს მცენარეთა გამოყენების ისტორია მცენარეების სამკურნალოდ გამოყენებაც კავკასია არის ბიომრავალფეროვნების ერთ- (Martkoplishvili and Kvavadze 2015), მათ შორის ერთი გამორჩეული ცენტრი, და საქართველოს ისეთი სახეობებისა, რომლებიც დღევანდელ ამ უზარმაზარ ნაირგვარობაში დიდი წვლილი ფარმაკოპეაშიც შედის: ფარსმანდუკი Achillea შეაქვს (Akhalkatsi and Tarkhnishvili 2012; Otte et millefolium, ავშანი Artemisia annua, აბზინდა A. al. 2011; Schatz et al. 2009. კავკასიის ბოტანიკურ absinthium, ხახვისთავა Centaurea jacea და შესწავლასაც დიდი ისტორია აქვს, მისი ჯინჭარი Urtica dioica (Bussmann et al. 2014). მცენარეულობა კარგად არის აღწერილი, განსაკუთრებით საქართველოში (Nakhutsrishvili ხანგრძლივი ტრადიციის გამო, საქართველოს 1999, 2012). ამ დიდ ბიომრავალფეროვნებას მიწათმოქმედება ხასიათდება ადგილობრივი საქართველოს კანონმდებლობა იცავს ჯიშების, ენდემური სახეობებისა და (Kimeridze and Akhalkatsi 2006). კულტივარების დიდი მრავალფეროვნებით. ეს მცენარეები გამოირჩევიან ადგილობრივ დღევანდელი საქართველოს ტერიტორიაზე პირობებთან კარგი შეგუებით და ხშირად (ნახ. 1) ადამიანი მუდმივად სახლობს ადრეული დაავადებებისადმი მედეგობით. ადრინდელ ქვის ხანიდან მოყოლებული, ხოლო შრომებში ეს მრავალფეროვნება კარგადაა მიწათმოქმედება ადრეულ ნეოლითში დოკუმენტირებული (Dekaprelevich et al. 1929; განვითარდა (Javakhishvili1987). საქართველოს Ketskhoveli 1928, 1957, 1960; Menabde 1938, ბერძნული სახელი γεωργία სემანტიკურად 1948), მაგრამ 1950-იანი წლებიდან დაიწყო მიწათმოქმედებას უკავშირდება. საერთოდ, ხორბლის, პარკოსნებისა და სელის პირველი არქაული ადამიანები საქართველოს კულტივარების გადაშენება საბჭოთა ტერიტორიაზე სულ ცოტა 1.7 მილიონი წლის წინ სასოფლო-სამეურნეო; რეფორმების გამო სახლობდნენ, როგორც ამას მოწმობს (Akhalkatsi 2009; Akhalkatsi et al. 2012). ჰომინიდების ნამარხები დმანისიდან — ეს მიუხედავად ხანგრძლივი ისტორიისა, ნამარხები უძველესია აფრიკის გარეთ თანამედროვე კვლევები კულტურულ (Finlayson 2005; Gabunia et al. 2000; gabunia and მცენარეებზე ცოტაა (Pistrick et al. 2009; Vekua 1995). ბევრი ნამარხი ადასტურებს Zhizhizlashvili et al. 1980), რაც მიუთითებს ნეანდერტალელების და თანამედროვე ცოდნის კარგვას. ცოდნის კარგვა კი, ადამიანების ყოფნას ქვის ხანაში (Adler and Bar- მაგალითად, ამძიმებს ადამიანის კონფლიქტს Oz 2009). ძუძუანას მღვიმეში ნაპოვნ ზედა მტაცებლებთან (Kikvidze and Tevzadze 2014).

Ethnobotany Research and Applications 5

ნახ. 1 საქართველო და მისი შემოგარენი (გაეროს რუკა, ცვლილებებით)

ვაზის Vitis vinifera (Vitaceae) გენეტიკური მრავალფეროვნება ძალიან დაკნინდა და მრავალფეროვნება უმაღლესია ბევრი სახეობა გაქრა 1960-იან წლებში, საქართველოში, ჩვენში 500-მდე კულტივარია კოლმეურნეობებსა და საბჭოთა მეურნეობებში ცნობილი (Javakhishvili 1987; Ramishvili 1988; ახალი ჯიშების დანერგვის შედეგად. დღეს არც Ekhvaia and Akhalkatsi 2010; Ketskhoveli et al. ერთი ეს სახეობა არ ითესება საქართველოს 1960; This et al. 2006), თითქმის ყველგან კომერციულ ფერმებში. პისტრიკმა და საქართველოში ღვინის დაყენება და საკუთარი კოლეგებმა (Pistrick et al. 2009) აღწერეს ღვინით სტუმრის გამასპინძლება საამაყო ზოგიერთი ტრადიციული ჯიში, რომელიც ჯერ საქმედ ითვლება. საქართველოს ბარში ძნელია კიდევ კულტივირდება თუშეთში, მესხეთში, სახლის პოვნა საკუთარი ვენახის გარეშე. დღეს, ჯავახეთსა და სვანეთში. ხორბლის ჯიშების კომერციულად გამოიყენება ყურძნის 41 ჯიში დიდი მრავალფეროვნება ასევე ნაჩვენებია (Bedoshvili 2008) და კარგი ღვინოც მეზობელ თურქეთშიც (Badr et al. 2000), რაც ამ ხელმისაწვდომია, ხოლო მეღვინეობის რეგიონს ევროპის თანამედროვე ისტორია ათასწლეულებს ითვლის. ევროპის მიწათმოქმედების აკვნად წარმოაჩენს. ქერი ბევრი რეგიონის მსგავსად, საქართველოში Hordeum vulgare (Poaceae) ასევე საქართველოს ფილოქსერამ (Phylloxera vastatrix (Planchon) უძველესი სამიწათმოქმედო კულტურაა და Signoret) ძალიან აზარალა მეღვინეობა 1860-იან განსაკუთრებული მნიშვნელობა ქონდა ლუდის წლებში და ახლა საქართველოში ქართულ ხარშვის, ძველ რიტუალებსა და ტრადიციულ ჯიშებს ამერიკულ საძირეზე ამყნობენ, მკურნალობაში (Javakhishvili 1987; Akhalkatsi and რომელიც ფილოქსერას მიმართ გამძლეა. Girgvliani 2016). კავკასიური ჭვავი Secale cereale (Poaceae) საქართველოს მაღალმთაში (1800– 1940-იან წლებში საქართველოში 2200 მ სიმაღლეებზე) მოყავდათ და ადრე რეგისტრირებული იყო ხორბლის (Triticum) 16 მრავალი ადგილობრივი ჯიში არსებობდა სახეობა, 144 სახესხვაობითა და 150 ფორმით (Castañeda-Alvarez et al. 2016). ჭვავისგან (Menabde 1938, 1948). მაგრამ ეს

Ethnobotany Research and Applications 6

აცხობდნენ პურს და ლუდსაც ხარშავდნენ, (Asanidze et al. 2011), ასკილი (Rosa canina), თუმცა ქერის ლუდი უკეთესად ითვლება. სამკურნალო ჩაიდ და მურაბადაც, ჯონჯოლი Staphyllea pinnata სამწნილედ. ბევრი სახეობა პარკოსნები, განსაკუთრებით კი ბარდა (Pisum იყიდება როგორც სამკურნალო საშუალება, რაც sativum), ოსპი (Lens cornicularis), მუხუდო (Cicer საქართველოს ფარმაცევტული ინდუსტრიის arietinum), ცერცვი (Vicia faba) ეხლაც ხშირად განვითარების გარკვეულ პოტენციალს აძლევს მოყავთ საკარმიდამო ნაკვეთებზე; ითვლება, (Akkalkatsi et al. 2005). რომ მწვანე ბარდა (Pisum sativum) წარმოშობით სამხრეთ კავკასიიდანაა. ტრადიციული 1980-იან და 1990-იან წლებში ბევრი კვლევა ბოსტნეული, როგორიცაა სალათა (Lactuca ტარდებოდა საკარმიდამო ბაღ-ბოსტნებში sativa), ლობიო (Phaseolus vulgaris), რეჰანი (Eyzaguirre and Linares 2004). შინა ბაღ-ბოსტნები (Ocimum basilicum), ბაღის პიტნა (Mentha x ხშირად მოიხსენიება, როგორც კულტურულ piperita), ხახვი (Allium cepa), შაქრის ჭარხალი მცენარეთა გერმოპლაზმის მნიშვნელოვანი (Beta vulgaris), ისპანახი (Spinaca oleracea), რეზერვუარები (Alcorn 1992, Merrick 1992, Poot სტაფილო (Daucus carota), ბოლოკი (Raphanus Pool et al. 2015; Smith 1986). ბევრი შრომა sativus), თალგამი (Brassica rapa var. rapa), მიუთითებს, რომ ეს ბაღ-ბოსტმები უმთავრესად ჭლაკვი (Allium fistulosum), ჯიჯლაყა (Amaranthus საკვების წყაროა და სამკურნალო მცენარეები viridis), ნაცარქათამა (Chenopodium album), მათში ცოტაა (Coomes and Ban 2004; Colunga- პრასი (Allium ampeloprasum) და ნიორი (Allium García and Zizumbo-Villarreal 2004). სამკურნალო sativum) ჯერ კიდევ ხშირია რეგიონში, ხოლო მცენარეების კულტივირებას შეუძლია მწვანილი, როგორიცაა ოხრახუში (Petroselinum დაგვეხმაროს ბუნებრივი ჰაბიტატების crispum), ქინძი (Coriandrum sativum), ტარხუნა კონსერვაციაში. ბუსმანმა და შარონმა (Artemisia dracunculus), ბაღის ქონდარი (Satureja (Bussmann and Sharon 2006) დაადგინეს, რომ hortensis), წიწმატი (Lepidium sativum), კამა პერუში ბევრი შემოტანილი სამკურნალო (Anethum graveolens), დიდი კამა (Foeniculum მცენარე მოყავდათ სანაპირო ზოლში, მაგრამ vulgare), ნიახური (Apium dulce), ბაღის არჯაკელი ადგილობრივი სამკურნალო მცენარეების Lathyrus odoratus, სელი Linum usitatissimum, უმეტესობას ბუნებაში აგროვებდნენ. ამის იონჯა Medicago sativa, ესპარცეტი Onobrychis საპირისპიროდ, განსაკუთრებით ფართოდ transcaucasica, მინდვრის ბარდა Pisum arvense, ევრაზიაში, შინა ბაღ-ბოსტნები მცენარეთა ულუმბო Trigonella caerulea თითქმის ყველგანაა. მრავალფეროვნების საცავის როლს ასრულებს ამის გარდა, შემოტანილი სახეობებიდან, და ერთმანეთს თესლის გაცვლის რთული ცუკინი (Cucurbita pepo), კიტრი (Cucumis sativus), ქსელის საშუალებით უკავშირდებიან(Das and ბადრიჯანი (Solanum melongena), ყვითელი Kumar Das 2015; Reyes-García et al. 2010, 2012, ყვავილი (Tagetes patula), ნესვი (Citrullus lanatus), 2013; Vogl-Lujasser et al. 2010). მზესუმზირა (Helianthus annuus), პომიდორი (Solanum lycopersicum, წიწაკა (Capsicum ჩვენ წარმოვადგენთ საქართველოში annuum), კარტოფილი (Solanum tuberosum) და მცენარეთა გამოყენების კვლევას, რამდენადაც სიმინდი (Zea mays) უკვე ადგილობრივი ამ მიმართულებით შრომები ცოტაა. ჩვენი სამზარეულოს ჩვეულებრივი ინგრედიენტებად ჰიპოთეზები შემდეგი იყო: (1) მცენარეთა იქცნენ (Bussmann et al. 2014). ამ გამოყენების ხანგრძლივი ტრადიციისა და მრავალფეროვნების შენარჩუნება დღეს საბჭოთა პერიოდში იზოლირების გამო, მოსავლის უზრუნველყოფის გლობალური საქართველოში შინა ბაღ-ბოსტნებზე პრიორიტეტია (Kan et al. 2015). წეკო Nicotiana მცენარეთა მოყვანა უფრო ძლიერად არის rustica დიდი ხანია კულტივირდება და გამოხატული, ვიდრე სხვაგან და, (2) საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება, მიუხედავად ჯერ კიდევ ფართო გამოყენებისა, მაღალმთაშიც კი. ნამდვილი თამბაქო N. მცენარეების ტრადიცული ცოდნის გარკვეული tabacum, საბჭოთა პერიოდში შემოვიდა ნაწილი იკარგება. კომერციული წარმოებისთვის (Bussmann et al. 2014). მეთოდები ეთნობოტანიკური ინტერვიუები მრავალ ტრადიციულ ბაღ-ბოსტნის სახეობებს საველე სამუშაოები ჩატარდა ხევსურეთში, შორის აღსანიშნავია ტყემალი (Prunus cerasifera სამცხე-ჯავახეთში, თუშეთში, სვანეთში და var. divaricata) რომლის ხილისგან მზადდება რაჭაში 2013-2014 წწ. ივლის-აგვისტოში და 2015 ხორცის კერძების საწებელი, პანტის ენდემები წ. სექტემბერ-ოქტომბერში. ნახევრად და მსხლის ადგილობრივი ჯიშები (Pyrus spp.), სტრუქტურირებული კითხვარებით გამოიკითხა რომელთა ხილისგან ხშირად ხდიან არაყს

Ethnobotany Research and Applications 7

170 მონაწილე (80 ქალი და 90 კაცი), წინასწარ სივრცეს”. მონაწილეები, რომლებიც იმავე ვერბალური ინფორმირებული თანხმობის სახეობებს და მათი გამოყენების იმავე მიღების შემდეგ. სამცხე-ჯავახეთში კატეგორიებს ასახელებენ, ამ სივრცეებში გამოიკითხა 34 მონაწილე (23 ქართულად, 10 ერთმანეთის ახლოს ლაგდებიან. მიღებულ სომხურად და 1 ბერძნულ-რუსულად მოსაუბრე). განლაგებებს ვარგებდით გარემოს სხვადასხვა სვანეთსა და რაჭაში გამოიკითხა 63 მონაწილე ვექტორებს (სოფელი, ზღვის დონიდან (ყველა ქართულ-სვანურ დიალექტზე სიმაღლე) და ფაქტორებს (სქესი, რეგიონი), რომ მოსაუბრე); ხევსურეთსა და თუშეთში 74 გვენახა, თუ რომელი მახასიათებელი ხსნის მონაწილე (ყველა ქართულ/ხევსურულ/თუშურ უკეთ მონაწილეთა განლაგებას ორდინაციის დიალექტზე მოსაუბრე). მონაწილეები შეირჩა სივრცეებში. სტატისტიკურ მნიშვნელოვნებას ჯაჭვური მეთოდით, ვცდილობდით თანაბრად ვითვლიდით 999 რანდომიზაციიდან R წარმოგვედგინა სქესი და ასაკობრივი ჯგუფები პროგრამის Vegan პაკეტით (Oksanen et al. 2015). (13-93 წლის ასაკის). მაინც, მონაწილეთა უმრავლესობა 50 წელს გადაცილებული იყო, მონაწილეთა კონსენსუსის ფაქტორი (IC ან რადგან მივარდნილ სოფლებში FIC) ახალგაზრდობა ძალიან ცოტაა. ყველა მონაწილეთა კონსენსუსის ფაქტორი (FIC), ანუ გამოკითხვა ჩატარდა მონაწილის სახლსა და მონაწილეთა კონსენსუსი (IC) (Phillips and Gentry კარ-მიდამოში, ქართულად და ადგილობრივ 1993). მოცემული გამოყენების (სვანურ, თუშურ, ხევსურულ, ფშაურ) კატეგორიისთვის ითვლებოდა როგორც დიალექტებზე მოსაუბრე მკვლევარების მიერ, მოცემული გამოყენების ჩანაწერის რიცხვს ხოლო თუ მონაწილეების მშობლიური ენა სხვა (Nur) გამოკლებული ტაქსონთა რაოდენობა (Nt) იყო, მაშინ გამოკითხვა ტარდებოდა და გაყოფილი მოცემული გამოყენების ბერძნულად, სომხურად და რუსულად, ჩანაწერის რიცხვს გამოკლებული 1: თარჯიმნების დახმარებით. საუბარს ვიწყებდით ბაღ-ბოსტნებიდან, ხოლო ველურ IC = (Nur - Nt) / (Nur - 1). სახეობები თავისუფალი აღნუსხვით ჩაიწერებოდა. სხვა ქვეყნებისგან მცენარის შედარებითი მნიშვნელობა განსხვავებით, საქართველოს გააჩნია სრული სახეობებს ვახარისხებდით შემდეგი ფლორა (Flora of Georgia Committee 1941-1952, ინდექსების მიხედვით: კულტურული 1971-2011; Gagnidze 2005; Makashvili 1991, 1952- მნიშვნელოვნების სიდიდე (CI). ესაა 1953), ასევე ბოტანიკური ლექსიკონი, სადაც მონაწილეთა რიცხვი, რომლების მოცემული საერთო ქართული სახელის გარდა მოცემულია სახეობას ახსენებდა გამოყენების მოცემულ მცენარის სახელი დიალექტებზე (Makashvili კატეგორიაში, გაყოფილი მონაწილეთა 1991). სახეობები პირდაპირ ველზე რიცხვზე, რომლებიც ამ სახეობას ახსენებდნენ. იდენტიფიცირდებოდა ამ ლიტერატურის შემდეგია გამოყენების მრავალფეროვნება გამოყენებით, ვაუჩერები გროვდებოდა და (UD), ესაა შანონის ინდექსი გამოთვლილი ინახება საქართველოს ეროვნულ ჰერბარიუმში გამოყენების კატეგორიებისთვის. ამ (TBI). ყველა სახეობის ნომენკლატურა მიყვება გამოთვლებისთვის ვიყენებდით R პროგრამის ტროპიკოს APGIII-ს (www.tropicos.org) პაკეტ Vegan-ს [56]. ვითვლიდით ასევე (Angiosperm Phylogeny Group 2009). მცენარეტა გამოყენების სიდიდეს (UV): ესაა მოცემული შეგროვების ნებართვას ვიღებდით ილიას სახეობის ჩანაწერთა ჯამი გაყოფილი სახელმწიფო უნივერსოტეტის ბოტანიკის გამოკითხულ მონაწილეთა საერთო ინსტიტუტის მეშვეობით. რაოდენობაზე (Biscotti and Pieroni 2015).

სტატისტიკური ანალიზები გეოგრაფიული რეგიონები და მცენარეთა მონაწილეთა დაშორება – მცენარეების და წარმომავლობა მათი გამოყენების მიხედვით მონაწილეები დავყავით სამ ნაწილად, მონაწილეთა შორის დაშორებას ვითვლიდით გეოგრაფიული რეგიონების მიხედვით არა-მეტრული მრავალგანზომილებიანი (სვანეთი-რაჭა, თუშეთ-ხევსურეთი და სამცხე- მასშტაბირებით (nMDS), ორი მატრიცის ჯავახეთი) და შევადარეთ მცენარეები და მათი მიხედვით: პირველში სვეტები გამოყენება ამ რეგონებს შორის, ასევე ზემოთ წარმოადგენდნენ მცენარეების ჩაწერილ აღწერილი მეთოდით შევამოწმეთ სახეობებს, მეორეში მცენარეთა გამოყენების მონაწილეთა ორდინაციული სივრცეების კატეგორიებს. შედეგად მიიღებოდა მორგება გარემოს მახასიათებლებზე ყოველ ორდინაციები, რომლების წარმოსახავენ რეგიონში. გარემოს ფაქტორების მორგება “მცენარეთა სივრცეს” და “გამოყენების რეგიონებს შორის რამდენამდე

Ethnobotany Research and Applications 8

განსხვავდებოდა: რეგიონში ფაქტორი იყო როგორც ბაღ-ბოსტნის, ისე ტყის მცენარეებსა სოფელი და არა რეგიონი, ხოლო სამცხე- და მატს გამოყენებაზე. ჯავახეთსა და თუშეთ-ხევსურეთის რეგიონებში საკმარისად დაგროვდა მონაწილეები, რომ შედეგები სქესის როლი შეგვემოწმებინა. ეს საკვლევ რეგიონებში ჩაწერილ იქნა 480 გეოგრაფიული დაჯგუფება ასევე გამოვიყენეთ მცენარის სახეობა, რომლებიც ეკუთვნოდა 249 კონსენსუსის ფაქტორის და მცენარეთა გვარს და 95 ოჯახს (დამატებითი ფაილი 1). შედარებითი მნიშვნელობის გამოსათვლელად. სამცხე-ჯავახეთში ჩავიწერეთ 261 სასარგებლო მცენარე, ამათგან 160-ს ტყეში აგროვებდნენ, 81 ჩვენ ასევე ცალ-ცალკე გავაანალიზეთ ბაღ- ბაღ-ბოსტნებში მოყავდათ და 20 ბოსტანშიც ბოსტანში მოყვანილი და ტყეში შეგროვილი მოყავდათ და ტყეშიც აგროვებდნენ. სვანეთსა მცენარეები. ზემოთ აღწერილი მეთოდით, ჩვენ და რაჭა-ლეჩხუმში ჩავიწერეთ 203 სახეობა, შევადარეთ რეგიონული სხვაობები ამათგან 99 ტყის, 73 ბაღ-ბოსტნის და 35 ტყისაც მცენარეებსა და მათ გამოყენებას შორის, ასევე და ბაღ-ბოსტნისაც. სასარგებლო სახეობების მცენარეთა შედარებითი მნიშვნელობა ბაღ- ყველაზე მეტი რაოდენობა ჩაწერილ იქნა ბოსტნის მცენარეებში. შევამოწმეთ გარემოს თუშეთსა და ხევსურეთში (317, აქედან 197 ცვლადების ეფექტი მონაწილეთა დაშორებაზე ტყის, 73 ბაღ-ბოსტნის და 47 ტყისაც და ბაღ- და ასევე კონსენსუსის ფაქტორის სხვაობები, ბოსტნისაც).

ცხრილი 1 მაღალი კულტურული მნიშვნელოვნების (CI-s 95% პერცენტილი) სახეობები. მითითებულია რეგიონები, სადაც ეს ინდექსი მაღალია და, ასევე გამოყენების ნაირგვარობისა (UD) და გამოყენების სიდიდის (UV) ინდექსები. მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%- იან პერცენტილში ხვდებიან.

ლათინური ქართული CI რეგიონული CI UD UV Juniperus hemisphaerica C.Presl ღვია 3.00 SR 1.10 0.02 Lycoperdon perlatum Pers. / Lycoperdon pyriforme Schaeff. ფშუკურა 2.50 SR, TK 1.05 0.06 Betula litwinowii Doluch. არყი 2.13 SK, TK 3.04 0.62 Cannabis sativa L. კანაფი 2.00 SR, TK 1.24 0.23 Viola sp. იაია 2.00 SK 0.69 0.06 Polygonum carneum C. Koch დვალურა 2.00 TK 1.33 0.04 Viscum album L. ფითრი 2.00 TK 0.69 0.04 Juniperus oblonga Bieb. ღვია 2.00 SR 1.39 0.02 Indet sp. 28 დაუდგ. 28 2.00 SK 0.69 0.02 Raphanus sativus L. var. major (black) შავი ბოლოკი 2.00 TK 0.69 0.02 ძაღლის Aethusa cynapium L. ქინძი 2.00 TK 0.69 0.01 Angelica tatianae Bordz. ანგელოზა 2.00 TK 0.69 0.01 Beta vulgaris L. (sugar beet) ჭარხალი 2.00 SR 0.69 0.01 Lapsana grandiflora M. Bieb ფუჩფუჩა 2.00 TK 0.69 0.01 Sorbus torminalis Crantz. თამელი 2.00 SR 0.69 0.01 Corylus avellana L. / C. pontica K. Koch. თხილი 1.99 SR 1.72 1.15 Cichorium intybus L. ვარდკაჭაჭა 1.93 SR 1.63 0.17 Sambucus ebulus L. ანწლი 1.93 SR 2.18 0.60 Nicotiana rustica L. წეკო 1.89 TK 1.81 0.22 Rosa canina L. ასკილი 1.88 SK 1.69 0.09 Artemisia vulgaris L. მამულა 1.80 SR 1.52 0.07 Castanea sativa Mill. წაბლი 1.79 1.68 0.26 Pinus kochiana Klotzsch ex K. Koch ფიჭვი 1.78 SK, TK 2.39 1.02 Acer platanoides L. ლეკა 1.75 1.15 0.04 Matricaria chamomilla L. გვირილა 1.70 SK 1.84 0.23

Ethnobotany Research and Applications 9

ჩაწერილი მცენარეები და მათი გამოყენება და სამკურნალო მცენარეების კატეგორიებში უმეტწილესად ერთნაირი იყო რეგიონებში, (ნახ. 5). სხვა კატეგორიები უფრო ცვალებადი თუმცა განსხვავებებიც შეინიშნებოდა, იყო, ხელსაწყო-იარაღებისა და სამშენებლო განსაკუთრებით გამოყენების კატეგორიებში. კატეგორიებში მეტი ჩანაწერი დაგროვდა სხვაობები უფრო შესამჩნევი იყო სვანეთ- სვანეთ-რაჭაში, ასევე, გარკვეულად, თუშეთ- რაჭასა და თუშეთ-ხევსურეთს შორის. ხესურეთშიც, ალბათ იმის გამო, რომ ეს სახეობების ყველაზე მეტი რაოდენობა და რეგიონები უფრო დაცილებულია საქალაქო უნიკალური სახეობები ჩაწერილ იქნა თუშეთსა ცენტრებს. კულტურული გამოყენების და ხევსურეთში (ნახ. 2a). კატეგორია ყველაზე ცვალებადი იყო: მაღალი თუშეთ-ხევსურეთში, დაბალი სვანეთ-რაჭაში მსგავსი იყო სურათი გამოყენების და პრაქტიკულად არარსებული სამცხე- კატეგორიებშიც, სადაც თუშეთ-ხევსურეთი ჯავახეთში. კიდევ უფრო გამოირჩეოდა (ნახ. 2b). ზღვის დონიდან სიმაღლე კარგად მოერგო სივრცითი მცენარეთა შედარებით მნიშვნელობა ორდინაციებს, როგორც მცენარეების (ნახ. 3a, r2 მცენარეთა მნიშვნელოვნების სამმა ინდექსმა = 0.399, p = 0.001), ისე გამოყენებისა (ნახ. 3c, r2 საკმაოდ განსხვავებულად განალაგა = 0.119, p = 0.001). მიუხედავად ზემოთ მცენარეები. მაღალი კულტურული აღნიშნული მნიშვნელოვანი თანხვედრისა მნიშვნელობა (CI, ცხრილი 1) მრავალგვარი მცენარეებისა და მათი გამოყენების სასიცოცხლო ფორმისა და კატეგორიების ჩანაწერებში რეგიონებს შორის, რეგიონისადმი მცენარეებს აღმოაჩნდათ, მაგრამ ხშირად კუთვნილება ასევე კარგად მოერგო უმაღლესი CI-ის მქონე სახეობები სხვადასხვა ორდინაციის სივრცებს, მცენარეების რეგიონში სხვადასხვა იყო, ასევე სივრცეშიც (ნახ. 3b, r2 = 0.398, p = 0.001) და განსხვავდებოდნენ რეგიონულად მცენარეები, გამოყენების სივრცეშიც (ნახ. 3d, r2 = 0.233, p = რომელთაც სხვებზე მეტი გამოყენება 0.001). ამის საპირისპიროდ, სქესი არ იყო ჰქონდათ. გამოყენების ნაირგვარობით მნიშვნელოვანი მცენარეთა (ნახ. 4a, p = 0.313, გამორჩეული სახეობები (მაღალი UD, ცხრილი r2 = 0.007) ან გამოყენების ( ნახ. 4b, p = 0.994, r2 2) უმთავრესად მერქნიანი მცენარეები იყო. = 0) სივრცეში. ამავე დროს, მაღალი CI-ის სახეობებისგან განსხვავებით, მაღალი UD-ს სახეობებს მონაწილეთა კონსენსუსი აღმოაჩნდათ შედარებით მაღალი UV. ყოველ რეგიონში მონაწილეთა კონსენსუსი და გამოყენების ჩანაწერები მაღალი იყო საკვები

ნახ. 2 მცნარეები (a) მათი გამოყენება (b) საქართველოს სამ შესწავლილ რეგიონში. შემოხაზული წრეები და მათი გადაიკვეთა შეესაბამება გამოკითხვების რაოდენობას

Ethnobotany Research and Applications 10

ნახ. 3 მონაწილეთა განლაგება მათი დაშორების მიხედვით ჩაწერილი მცენარეებისა (a, b) და მათი გამოყენების (c, d) მიხედვით, მონაწილეტა სოფლის სიმაღლე ზღვის დონიდან მნიშვნელოვნად ხსნის ორდინაციას მცენარეთა და (B, r2 = 0.399, p = 0.001) გამოყენების (E, r2 = 0.119, p = 0.001) სივრცეებში. რეგიონი მნიშვნელოვნად ხსნის ორდინაციას როგორც მცენარეთა (C, r2 = 0.398, p = 0.001) ისე გამოყენების (F, r2 = 0.233, p = 0.001) სივრცეებში.

ნახ. 4 საქართველოს რეგიონების მსგავსების ამხსნელი გარემოს ფაქტორები მეტ-ნაკლებად მსგავსია. მონაცემთა ოთხ ნაკრებში (სამცხე-ჯავახეთი, სვანეთი-რაჭა, თუშეთ-ხევსურეთი და ყველა რეგიონი გაერთანებულად), 4–5 გარემოს ფაქტორი (მონაწილის სქესი, მონაწილის ასაკი (მხოლოდ სამცხე- ჯავახეთსა და თუშეთ-ხევსურეთში), რეგიონი (მხოლოდ გაერთიანებულში), სოფლის სიმაღლე ზღვის დონიდან და სოფლის სახელი, როგორც კატეგორიული ცვლადი) ხსნიდა ორდინაციებს, რომელიც განალაგებდა მონაწილეებს იმის მიხედვით, თუ რა მცენარეებს ასახელებდნენ(a) და რა გამოყენების მიზნით (b). მნიშვნელოვნების P-სიდიდეები ნაჩვენებია ნიშანთა ზომით.

გამოყენების სიდიდით გამორჩეული სახეობები ერთდროულად სამივე ინდექსის მიხედვით თუ (მაღალი UV, ცხრილები 3 და 4) უფრო ხშირად ვიმსჯელებთ, ხეები და ბუჩქები გავრცელებული სამეურნეო და კულტურული განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია — ეს ეხება სახეობებია, რომლებსაც მაღალი UV სიდიდე როგორც ველურ სახეობებს, როგორიცაა ფიჭვი ახასიათებთ საქართველოს ყველა რეგიონში. Pinus kochiana (ყველა ინდექსის მიხედვით), ფაქტიურად, UV-ს ზრდა იწვევდა სწრაფ ზრდას არყი Betula litwinowii (ყველა რეგიონში), ღვია იმ ალბათობისა, რომ მცენარე ბაღ-ბოსტნის Juniperus species და თხილი Corylus სვანეთსა იყო და არა ტყისა, ასეთი ეფექტი CI-სა და UD-ს და რაჭაში, ანწლი Sambucus ebulus, მაჟალო არ აღმოაჩნდათ (ნახ. 6). Malus domestica და მსხალი Pyrus communis მაღალი UV-ს მიხედვით.

Ethnobotany Research and Applications 11

ნნახ. 5 მონაწილეთა კონსენსუსის დამოკიდებულება გამოყენების კატეგორიების ჩანაწერთა რაოდენობაზე საქართველოს რეგიონებში

ცხრილი 2. მაღალი გამოყენების ნაირგვარობის (UD-ის 95% პერცენტილი) სახეობები. მითითებულია რეგიონები, სადაც ეს ინდექსი მაღალია და, ასევე კულტურული მნიშვნელოვნებისა (CI) და გამოყენების სიდიდის (UV) ინდექსები. მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%-იან პერცენტილში ხვდებიან. ლათინური ქართული UD რეგიონული UD UV CI Betula litwinowii Doluch. არყი 3.04 SR, TK, SK 0.62 2.13 Pinus kochiana Klotzsch ex K. Koch ფიჭვი 2.39 TK, SK 1.02 1.78 Junperus sabina L. ღვია 2.28 SR 0.14 1.67 Sambucus ebulus L. ანწლი 2.18 SR, SK 0.60 1.93 Taraxacum officinale Wigg. ბურბუშელა 2.14 TK, SK 0.25 1.31 Salix caprea L. მდგნალი 2.05 TK 0.24 1.19 Viburnum opulus L. ძახველი 1.93 TK 0.29 1.50 Inula helenium L. მზიურა 1.84 TK 0.10 1.56 Matricaria chamomilla L. გვირილა 1.84 SR 0.23 1.70 Nicotiana rustica L. წეკო 1.81 TK 0.22 1.89 Viburnum lantana L. უზანი 1.81 SR 0.51 1.38 Acer trautvetteri Medw. ბოკვი 1.79 0.11 1.29 Nicotiana tabacum L. თამბაქო 1.79 TK 0.14 1.64 Carum carvi L. კვლიავი 1.78 TK 0.34 1.20 Corylus avellana L. / C. pontica K. Koch თხილი 1.72 SR 1.15 1.99 Agasyllis latifolia (Bieb.) Boiss. დუცი 1.71 TK 0.50 1.37 Bunias orientalis L. ხატოტი 1.70 TK 0.16 1.47 Rosa canina L. ასკილი 1.69 SK 0.09 1.88 Castanea sativa Mill. წაბლი 1.68 SR 0.26 1.79 Hypericum perforatum L. კრაზანა 1.68 0.13 1.55 Picea orientalis (L.) Peterm. ნაძვი 1.68 SK 0.46 1.43 Rhododendron caucasicum Pall. დეკა 1.66 TK 0.79 1.33 Sedum caucasicum Boriss. კლდისდუმა 1.64 0.16 1.23 Cichorium intybus L. ვარდკაჭაჭა 1.63 0.17 1.93 Primula macrocalyx Bunge ფურისულა 1.62 0.12 1.29 Vaccinium arctostaphylos L. მოცვი 1.59 SR 0.77 1.58

Ethnobotany Research and Applications 12

ცხრილი 3. მაღალი გამოყენების სიდიდის (UV-ის 95% პერცენტილი) სახეობები. მითითებულია რეგიონები, სადაც ეს ინდექსი მაღალია და, ასევე კულტურული მნიშვნელოვნებისა (CI) და გამოყენების ნაირგვარობის (UD) ინდექსები. მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%-იან პერცენტილში ხვდებიან. ლათინური ქართული UV რეგიონული UV UD CI Malus domestica L. ვაშლი 1.55 SR 0.32 1.12 Pyrus communis L. პანტა 1.54 SR, SK 0.24 1.05 Coriandrum sativum L. ქინძი 1.16 SR, SK, TK 0.41 1.18 Corylus avellana L. / C. pontica K. Koch. თხილი 1.15 SR 1.72 1.99 Allium victorialis L. ღანძილი 1.14 SK, TK 1.05 1.56 Rubus idaeus L. ჟოლო 1.14 SK, TK 0.26 1.05 Allium sativum L. ნიორი 1.14 SR, SK, TK 0.71 1.22 Vitis vinifera L. ვაზი 1.14 SR 0.41 1.30 Solanum tuberosum L. კარტოფილი 1.11 SK, TK 0.34 1.07 Urtica dioica L. ჯინჭარი 1.03 TK 1.54 1.34 Pinus kochiana Klotzsch ex K. Koch ფიჭვი 1.02 SK, TK 2.39 1.78 Beta vulgaris L. ჭარხალი 0.98 SK, TK 0.20 1.05 Cucumis sativus L. კიტრი 0.97 TK 0.42 1.07 Anethum graveolens L. კამა 0.96 TK 0.09 1.02 Brassica oleracea L. კომბოსტო 0.93 SK, TK 0.44 1.13 Prunus x domestica L. ქლიავი 0.93 SR 0.46 1.19 Daucus carota L. ssp. sativus სტაფილო 0.92 TK 0.00 1.00 Phaseolus sativus L. ლობიო 0.90 SK 0.00 1.00 Prunus divaricata Ledeb. ტყემალი 0.82 SK 0.37 1.09 Trigonella caerulea (L.) Ser. ულუმბო 0.81 SR 0.71 1.30 Rosa sp. ასკილი 0.81 SR 1.34 1.37 Rhododendron caucasicum Pall. დეკა 0.79 1.66 1.33 Vaccinium myrtillus L. მოცვი 0.78 TK 0.75 1.23 Chenopodium album L. ნაცარქათამა 0.77 0.93 1.19 Vaccinium arctostaphylos L. მაღალი მოცვი 0.77 SR 1.59 1.58 Triticum aestivum L. ხორბალი 0.76 0.30 1.02

ნახ. 6 რაც უფრო მეტია გამოყენების სიდიდე (UV, მწვანე) მოცემული სახეობისთვის, მით მეტია ალბათობა, რომ ეს მცენარე, ბაღ-ბოსტნიდანაა. მნიშვნელოვნების დანარჩენი ორი ინდექსისთვის — გამოყენების ნაირგვარობა (UD, ლურჯი) და კულტურული მნიშვნელობა (CI, წითელი) ასეთი დამოკიდებულება არ დასტურდება.

Ethnobotany Research and Applications 13

ცხრილი 4. სახეობები განლაგებული კულტურული მნიშვნელოვნების (CI) ინდექსის სიდიდის მიხედვით

ლათინური ქართული CI რეგიონული UD UV Solanum tuberosum L. კარტოფილი 1.15 0.58 1.14 Allium victorialis L. ღანძილი 1.78 1.20 1.10 Rubus idaeus L. ჟოლო 1.12 0.52 1.10 Pinus kochiana Klotzsch ex K. Koch ფიჭვი 2.48 2.57 1.07 Raphanus sativus L. var. major ბოლოკი 1.00 0.00 0.99 Cucumis sativus L. კიტრი 1.08 0.58 0.97 Allium sativum L. ნიორი 1.00 0.08 0.97 Betula litwinowii Doluch. არყი 2.28 2.79 0.96 Vaccinium myrtillus L. მოცვი 1.26 0.85 0.94 Daucus carota L. ssp. sativus სტაფილო 1.00 0.00 0.94 Agasyllis latifolia (Bieb.) Boiss. დუცი 1.44 1.61 0.93 Anethum graveolens L. კამა 1.00 0.00 0.90 Urtica dioica L. ჯინჭარი 1.27 1.37 0.89 Coriandrum sativum L. ქინძი 1.00 0.00 0.89 Petroselinum crispum (Mill.) Fuss. ოხრახუში 1.00 0.24 0.87 Brassica oleracea L. კომბოსტო 1.00 0.00 0.83 Chaerophyllum caucasicum Schischk. ღიმი 1.26 1.20 0.80 Sorbus caucasigena Kom. ცირცელი 1.28 1.55 0.79 Viburnum lantana L. უზანი 1.44 1.23 0.79 Beta vulgaris L. ჭარხალი 1.06 0.21 0.79

ბაღ-ბოსტანი და ტყეში შეგროვება როგორც ბაღ-ბოსტნის, ისე ტყის გამოყენებული სამივე რეგიონში ჩაწერილი 480 სახეობიდან მცენარეების თანხვედრას რეგიონებს შორის 282 ველურია, 103 ბაღ-ბოსტნის, ხოლო 84 კარგად ხსნიდნენ გარემოს ფაქტორები, სახეობას აგროვებდენ როგორც ტყეში, ისე ბაღ- როგორიცაა გეოგრაფია და რელიეფი (ნახ. 8). ეს ბოსტანშიც მოყავდათ. ფაქტორები უკეთ ხსნიდნენ მონაწილეთა დაშორებას ტყის მცენარეების შემთხვევაში, ბაღ-ბოსტნის სახეობათა უმრავლესობა სამივე ვიდრე ბაღ-ბოსტნის მცენარეების შემთხვევაში რეგიონში მოყავდათ, ხოლო რეგიონებს (ნახ. 8a). მონაწილეთა სქესი არ თამაშობდა ახასიათებდათ ამ მცენარების უმეტწილესი შესამჩნევ როლს მათს დაშორებაში. თანხვედრა, მცირედი სხვაობებით გამოყენების კატეგორიებში, განსაკუთრებით მონაწილეთა კონსენსუსი ბაღ-ბოსტნისა და თუშეთ-ხევსურეთში. სხვებზე მეტად ტყის სახეობებზე გამოყენებული მცენარეებით გამოირჩეოდა მიუხედავად იმისა, რომ სხვაობები სვანეთი და თუშეთი, მათი გეოგრაფიული მონაწილეთა კონსენსუსში ბაღ-ბოსტნისა და იზოლირების გამო, აქ ყველაზე მეტი სახეობა ტყის სახეობებზე მცირე იყო, მაინც იქნა ჩაწერილი (ნახ. 7a), მათი გამოყენების აღმოვაჩინეთ საინტერესო თანხვედრები და უნიკალური კატეგორიებით (ნახ. 7b). სხვაობები რეგიონებს შორის (ნახ. 9). ყოველ რეგიონებსთვის დამახასიათებელი უნიკალური რეგიონში, სამკურნალო მცენარეები უფრო ბაღ-ბოსტნის სახეობები ხშირად არ იყვნენ ხშირად იყო ტყის და უფრო მაღალი მნიშვნელოვანი სახეობები; გამონაკლისია კონსენსუსით, ვიდრე ბაღ-ბოსტნისა. ამის შავი ბოლოკი Raphanus sativus var. major (შავი) საპირისპიროდ, საკვებ მცენარეები უფრო და შოთხვი Padus racemosa თუშეთ-ხევსურეთში ხშირად იყო ბაღ-ბოსტნის სახეობები და უფრო (ცხრილი 5), ომბალო Mentha pulegium სამცხე- მაღალი კონსენსუსით, ვიდრე ტყისა, თუმცა ჯავახეთში (ცხრილი 6). სხვაობა ისეთი დიდი არაა, როგორც სამკურნალო მცენარეებში (ნახ. 9).

Ethnobotany Research and Applications 14

ნახ. 7 ბაღ-ბოსტნის სახეობებისა (a) და მათი გამოყენების (b) თანხვედრა საქართველოს სამ საკვლევ რეგიონში. ელიპსები და მათი გადაკვეთა ჩანაწერების რაოდენობის პროპორციულია ყოველ რეგიონში.

ცხრილი 5 . მაღალი კულტურული მნიშვნელოვნებისა (CI-ის 95% პერცენტილი) და გამოყენების სიდიდის (UV) სახეობები თუშეთ-ხევსურეთის ბაღ-ბოსტნებში. შედარებისთვის, მითითებულია ამ მცენარეების CI ინდექსი სხვა რეგიონებში მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%-იან პერცენტილში ხვდებიან.

თუშეთ- სვანეთი- სამცხე- ლათინური ქართული ხევსურეთი რაჭა ჯავახეთი CI Nicotiana rustica L. წეკო 2.07 1.00 Raphanus sativus L. var. major (black) შავი ბოლოკი 2.00 Cannabis sativa L. კანაფი 2.00 2.00 Nicotiana tabacum L. თამბაქო 1.89 1.00 Juglans regia L. კაკალი 1.57 1.08 1.00 Viburnum lantana L. უზანი 1.50 2.00 Padus racemosa (Lam.) Gilib. შოთხვი 1.33 UV Solanum tuberosum L. კარტიფილი 1.18 1.05 1.18 Raphanus sativus L. var. major ბოლოკი 1.01 0.27 0.82 Cucumis sativus L. კიტრი 1.00 0.95 1.00 Allium sativum L. ნიორი 1.00 1.25 1.15 Daucus carota L. ssp. sativus სტაფილო 0.97 0.87 0.97 Anethum graveolens L. კამა 0.93 1.00 1.00 Coriandrum sativum L. ქინძი 0.91 1.51 1.06

Ethnobotany Research and Applications 15

ცხრილი 6. მაღალი კულტურული მნიშვნელოვნებისა (CI-ის 95% პერცენტილი) და გამოყენების სიდიდის (UV) სახეობები სამცხე-ჯავახეთის ბაღ-ბოსტნებში. შედარებისთვის, მითითებულია ამ მცენარეების CI ინდექსი სხვა რეგიონებში მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%-იან პერცენტილში ხვდებიან.

სამცხე- სვანეთი- თუშეთ- ლათინური ქართული ჯავახეთი რაჭა ხევსურეთი CI Morus alba L. თუთა 3.00 1.00 Urtica dioica L. ჟინჭარი 2.00 1.00 1.00 Mentha pulegium L. ბაღის პიტნა 1.44 Sinapis arvensis L. მდოგვი 1.33 1.00 Staphylea colchica Steven ჯონჯოლი 1.33 1.00 1.00 Brassica oleracea L. (Broccoli) ბროკოლი 1.29 1.00 UV Phaseolus sativus L. ლობიო 1.53 0.68 0.84 Beta vulgaris L. ჭარხალი 1.32 0.81 1.00 Prunus divaricata Ledeb. ტყემალი 1.32 0.35 0.97 Solanum tuberosum L. კარტოფილი 1.18 1.18 1.05 Cucurbita pepo L. გოგრა 1.18 0.41 0.35 Allium sativum L. ნიორი 1.15 1.00 1.25

ნახ. 8 გარემოს ცვლადების მიერ მცენარეთა (a) და მათი გამოყენების (b) სივრცეების ახსნის ძალა ყოველთვის მეტია ბაღ-ბოსტანში მოყვანილი (მწვანე) ვიდრე ტყეში შეგროვილი (წითელი) მცენარეებისთვის. მნიშვნელოვნების P-სიდიდეები ნაჩვენებია ნიშანთა ზომით.

ბაღ-ბოსტნის მცენარეთა შედარებითი გამოყენების კატეგორიის სახეობები, მაშინ მნიშვნელობა როცა მაღალი UV-ს სახეობები იყვნენ კარგად ისევე, როგორც ყველა მცენარისთვის ცნობილი საკვები მცენარეები. გეოგრაფიული მთლიანობაში, მნიშვნელოვნების ინდექსებმა განსხვავებები გამოიკვეთა CI-ის მიხედვით, ბაღ-ბოსტნის მცენარეები სხვადასხვაგვარად რომელშიც ხვდებოდნენ რეგიონისთვის განალაგეს (ნახ. 9). მაღალი CI-ი სახეობებში დამახასიათებელი უნიკალური მცენარეები, მოხვდა ნაირგვარი სასიცოცხლო ფორმისა და მაშინ როცა მაღალი UV-ს მცენარეები საერთო

Ethnobotany Research and Applications 16

იყო სამივე რეგიონისთვის. მიუხედავად ამისა, ინდექსის სიდიდეს ტყის მცენარეებში. ეს CI-სა და UV-ს 95%-იანი პერცენტილის ალბათ ასახავს ბაღ-ბოსტნის სახეობების სახეობები თუშეთ-ხევსურეთში (ცხრილი 5) ჰომოგენურ შემადგენლობას, გამოწვეულს ხშირად არ იყო იგივე, რაც სამცხე-ჯავახეთსა კულტურული მცენარეებისთვის ხელოვნურად (ცხრილი 6) და სვანეთ-რაჭაში (ცხრილი 7). შექმნილი ჰაბიტატის — ბაღისა და ბოსტნის გარემო ფაქტორები ყოველთვის უფრო ჰომოგენურობის გამო, მაშინ როცა ველური ნაკლებად ხსნიდნენ ბაღ-ბოსტნის მცენარეების სახეობები ბევრად უფროა დამოკიდებული გამოყენებას, ვიდრე ტყის მცენარეებისას (ნახ. გეოგრაფიულ და ტოპოგრაფიულ 8a) — ფაქტიურად, r2 სიდიდე ბაღ-ბოსტნის ცვალებადობაზე. მცენარეებში ორჯერ ჩამოუვარდებოდა იმავე ამ

ნახ. 9. მონაწილეთა კონსენსუსის დამოკიდებულება გამოყენების კატეგორიების ჩანაწერთა რაოდენობაზე ბაღ-ბოსტნისა და ტყის მცენარეებში.

Ethnobotany Research and Applications 17

ცხრილი 7. მაღალი კულტურული მნიშვნელოვნებისა (CI-ის 95% პერცენტილი) და გამოყენების სიდიდის (UV) სახეობები სვანეთი-რაჭის ბაღ-ბოსტნებში. შედარებისთვის, მითითებულია ამ მცენარეების CI ინდექსი სხვა რეგიონებში მსხვილი შრიფტით გამოყოფილია ამ ინდექსების სიდიდეები, თუ ისინი 95%-იან პერცენტილში ხვდებიან.

თუშეთ- ლათინური ქართული სვანეთი-რაჭა ხევსურეთი სამცხე-ჯავახეთი CI Cannabis sativa L. კანაფი 2.00 2.00 Viburnum lantana L. უზანი 2.00 1.50 Capsicum annuum L. წიწაკა 1.80 1.00 1.00 Foeniculum vulgare Mill. დიდი კამა 1.75 1.00 1.00 Secale cereale L. შვრია 1.63 1.00 1.00 Allium sativum L. ნიორი 1.53 1.00 1.06 UV Malus domestica L. ვაშლი 3.05 0.54 0.59 Pyrus communis L. მსხალი 2.94 0.50 1.09 Vitis vinifera L. ვაზი 2.41 0.09 0.94 Coriandrum sativum L. ქინძი 1.51 0.91 1.06 Trigonella caerulea (L.) Ser. ულუმბო 1.44 0.40 0.41 Prunus avium (L.) L. ქლიავი 1.44 0.21 0.09

შედეგების განხილვა მეზობელ დაღესტანშიც კი, კავკასიონის ჩვენს მიერ ჩაწერილი მცენარეთა სახეობები გადაღმა, რომლის კულტურული ისტორია და მათი გამოყენება, როგორც მთელ ძალიან გავს თუშეთისას, ველურ მცენარეთა საქართველოში, ისე მის რეგიონებში, აშკარად გამოყენება ბევრად უფრო მცირე იყო (სულ 24 უკავშირდება ხმელთაშუაზღვის კულტურულ სახეობა), თუმცა გამოყენების კატეგორიები კომპლექსს, რასაც ბისკოტი და პიერონი ხშირად თანხვდებოდა (Ghorbani 2005). ამ (Alarcón et al. 2015) აღწერენ როგორც “ფარულ სხვაობის ახსნა შეიძლებოდა დაღესტნელ ხმელთაშუაზღვურ დიეტას”. ჩვენ მიერ მონაწილეთა მცირე რიცხვით (20, ისიც ჩაწერილი სახეობების რაოდენობა, როგორც ერთადერთ სოფელში). თუმცა, თუშეთში, საქართველოსთვის მთლიანობაში, ისე მისი რომელიც ყველაზე შედარებადია რეგიონებიდან, ბევრად აღემატება დაღესტანთან, მონაწილეთა რიცხვი სულ ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და უფრო ფართოდ ორჯერ მეტი იყო, თანაც დაღესტანში კვლევა ევრაზიიდან გამოქვეყნებულ მცენარეთა სიებს, გაცილებით მეტ ხანს გრძელდებოდა. რომელთა შემადგენლობაში 44-დან 330 მცენარეთა ბევრად უფრო უხვი გამოყენება მცენარემდე ხვდებოდა (Cakilcioğlu et al. 2011; საკვებად საქართველოში ალბათ შედეგია Cakilcioğlu and Turkoğlu 2010; Dogan et al. 2015; კავკასიაში მიწათმოქმედებისა და ბაღ- Dogan and Nedelcheva 2015; Ferrier et al. 2015; ბოსტნების გაშენების ძალიან ხანგრძლივი Guarrera and Savo 2015; Licata et al. 2016; Łuczaj ისტორიისა. საინტერესოა, რომ სამკურნალო and Dolina 2015; Łuczaj et al. 2012; 2015; Łuczaj მცენარეების რაოდენობა და გამოყენების and Szymański 2007; Menendez-Baceta et al. 2012; კატეგორიები გაცილებით უფრო მეტად 2014; Molina et al. 2014; Mükemre et al. 2015; თანხვდებოდა რეგიონში ჩატარებულ სხვა Pardo-de-Santayana et al. 2014.; Pieroni et al. 2014, შრომების შედეგებს (Dogan et al. 2015; Honda et 2015; Sõukand and Pieroni 2016; Stryamets et al. al. 1996; Miraldi et al. 2001; Polat et al. 2013; Sezik 2015; Altundag and Öztürk 2011; Kaliszewska and et al. 2001; Tetik et al. 2013; Yeşilada et al. 1993, Kołodziejska-Degórska 2015; Ghorbani 2005). 1995, 1999; Murphy 2004). ისევ, თუ მონაწილეთა ამათში, ყველაზე გრძელი სია შედგა მთელს რაოდენობებს გავითვალისწინებთ, იტალიაში ჩატარებული კვლევების საქართველოში ჩაწერილი სახეობების კომპილაციით (Licata et al. 2016). თანაც, რაოდენობა შედარებადია სხვაგან მოკრებილ საქართველოში ბევრად ნაკლები მონაწილე მონაცემებთან, თუმცა, ზოგ შემთხვევაში, გამოიკითხა, რადგან სოფლები თითქმის მაგალითად თურქეთში, მხოლოდ რამოდენიმე დაცლილი იყო და თითეულში 1-2 მონაწილის სოფელში ჩატარდა კვლევა. საქართველოს გამოკითხვა თუ ხერხდებოდა. საქართველოს გარეთ გამოყენებული მცენარეების ყველაზე მარალი მრავალფეროვნება აღირიცხა

Ethnobotany Research and Applications 18

კატალონიის ერთ მცირე რეგიონში, სადაც 437 რომ ასეთ მცენარეებს ყოველთვის სახეობა იქნა ჩაწერილი (Lo and Cullen 2005). საგულდაგულო და ფრთხილი მომზადება სჭირდება შხამის გასანეიტრალებლად: გამოყენების მაღალი სიდიდეები (UV) ხანგრძლივი დუღილი, წყლის ხშირი გამოცვლა, აღმოაჩნდათ არა ველურ, არამედ ბაღ-ბოსტნის დიდი რაოდენობის სხვა მცენარეებთან შერევა მცენარეებს, მაგ. ვაშლს Malus domestica, და ა.შ. ეს შხამიანი მცენარეები ყოველთვის მსხალს Pyrus communis, ქინძს Coriandrum ადრე გაზაფხულზე გამოიყენებოდა, როცა sativum, თხილს Corylus avellana / C. pontica, გრძელი ზამთრის შემდეგ მწვანე საკვების ღანძილს Allium victorialis, ვაზს Vitis vinifera; დეფიციტი იქმნება. ამას გარდა, მხოლოდ თანაც ბაღ-ბოსტნის მცენარეები არა ნაკლებად ნორჩი ფოთლები მოიხმარება. ზოგ— იცვლებოდნენ სხვადასხვა გარემოში ველურ განსაკუთრებით, დიყის — შემთხვევაში, მცენარეებთან შედარებით. გარკვეულად ეს მცენარეული მასალა დიდხან იხარშება, წყალი შეიძლება ასახავდეს კულტივირებული იღვრება, მცენარეულ მასას კი ემატება მარილი მცენარეების ფართო გეოგრაფიულ და ძმარი, რაც შხამს აცლის და ანეიტრალებს. გავრცელებას, განსხვავებით ველური ეს ჩვეულება პოტენციურად შხამიანი სახეობებსგან, რომლებიც გარკვეულ გარემოში მცენარეების საკვებად გამოყენებისა, როგორც გვხვდებიან. ეს გარემოება ასევე ხაზს უსვამს ჩანს, მაღალი მთის იზოლირებულ სოფლებში საქართველოს, როგორც მცენარეთა განვითარდა, სადაც გაზაფხულზე ნედლი გაკულტურებისა და ჯიშების მცენარეული საკვები იშვიათობაა. გამრავალფეროვნების ერთ-ერთი უძველესი მონაწილეთა თქმით, ეს ჩვეულება გაქრა, ცენტრის მნიშვნელობას, საიდანაც ბევრი როგორც კი მწვანე მცენარეული საკვები ძვირფასი კულტურა გავრცელდა მთელს ხელმისაწვდომი შეიქმნა გაზაფხულობით, დედამიწაზე. გზების გაყვანის ან ზამთარში ბარში გადასახლების გამო. უნიკალურია დეკას (Rhododendron caucasicum) ფოთლის გამოყენება ლუდისთვის ფერის მუხის Quercus iberica რკოს საკვებად მისაცემად და სამკურნალო ჩაიდ, მაშინ როცა გამოყენების ადრინდელი ტრადიცია ქართულ ამ გვარის მცენარეები შხამიანად ითვლება ჩვეულებებს ხმელთაშუაზღვის ტრადიციებთან ბერძნული და ჩინური წყაროების მიხედვით აკავშირებს, მაგალითად, სხვადასხვა სახეობის (Koca and Koca 2007; Pei 1989), რაც დასტურდება მუხის რკოს საკვებად იყენებდნენ თურქეთში მოწამვლის შემთხვევებითაც (Georgian and პრეისტორიული დროიდან (Mason and Nesbitt Emshwiller 2013). ამ გვარის (Rhododendron) 2009). ძალიან ცოტაა მონაცემები კავკასიის მრავალფეროვნების ცენტრში ზოგიერთი ენდემებისა ფიტოქიმიისა და სამკურნალო სახეობის საკვებად და სამკურნალოდ ეფექტურობის შესახებ. თუმცა, მაღალი მოცვის გამოყენებაც არის აღწერილი (Hart and Salick Vaccinium arctostaphylos კვლევა აჩვენებს 2017; Akhalkatsi et al. 2006). დეკას, ამ საკმაოდ გარკვეულ ეფექტურობას დიაბეტის წინააღმდეგ გავრცელებული სახეობის დაცვა, გადამწყვეტი (Akhalkatsi et al. 2007). ამის გარდა, არის აღმოჩნდა ტყის ზედა საზღვრისთვის, მონაცემების ტყის ნივრის და ღანძილის რომელსაც არყი Betula litwinowii ქმნის (Feshani ფიტოქიმიის შესახებ (Akhalkatsi et al. 2007). et al. 2011). დასკვნები დეკას მსგავსად, საქართველოში მცენარეთა ძველი ჯიშების გენეტიკური ეროზია გამოყენების ძალიან საინტერესო ასპექტია საქართველოს მთიან რეგიონებში, რომელიც მეტად შხამიანად ცნობილი მცენარეების 1990-იან წლებამდე ტრადიციული ჯიშების ფოთლების საკვებად გამოყენება, ასეთებია საცავის როლს ასრულებდა, ბოლო დრომდე დიყი Heracleum sp., კონიო Conium maculatum, განგაშს არ იწვევდა. დღესდღეობით ძველი თეთრყვავილა Galanthus sp., შროშანი Lilium sp. ჯიშების გენეტიკური ეროზიის მთავარი მიზეზია და კარტოფილის Solanum tuberosum ფოთოლიც მთიანი რეგიონების დემოგრაფიული კრიზისი, კი. ეს მიუთითებს ადგილობრივი ველური და გამოწვეული მძიმე ეკონომიური პირობებითა კულტურული ფლორის ცოდნისა და და ინფრა-სტრუქტურის განუვითარებლობით გამოყენების ხანგრძლივ ისტორიას, რის (Bussmann et al. 2014; Akhalkatsi et al. 2010; 2012; შედეგადაც მაცხოვრებლებს უკვე შეუძლიათ Nakhutsrishvili et al. 2009; Maurer 2015; Barthel et ზედმიწევნით გამოიყენონ სასარგებლო al. 2010; Reyes-García et al. 2014). ძველიდან რესურსები, განსაკუთრებით ხანგრძლივი ახალ, მოსავლიან კულტურებზე გადასვლა, ზამთრის შემდეგ. მონაწილეები ამბობდნენ, როგორიცაა სიმინდი და კარტოფილი, რაც რომ მათ იციან ამ მცენარეების შხამიანობა და

Ethnobotany Research and Applications 19

ბარში უფრო ადრე მოხდა, მთის სოფლებშიც ქარხნულად დამზადებული ლუდის მოსახარში დაიწყო საბჭოთა ოკუპაციის დასრულების ნარევების ყიდვა (Bussmann et al. 2014). შემდეგ, როცა ბარში ძალით ჩამოსახლებულმა მთიელებმა მთაში აბრუნება დაიწყეს. მსგავსი ეროვნულ ბოტანიკურ ბაღში, თბილისში, პროცესები ყოფილი საბჭოთა კავშირის სხვა დაარსებულია თესლის დიდი ბანკი, სადაც in რესპუბლიკებშიცაა აღწერილი Reyes-García et situ მოყავთ ხორბლის Triticum და ფეტვის al. 2014). ძველიდან ახალ, მოსავლიან Panicum, Sorghum იშვიათი ადგილობრივი კულტურებზე. ამას გარდა, მთაში აბრუნება სახეობები და ჯიშები, ასეთივე პროგრამა ნაწილობრივ მოხდა — ზოგი ოჯახი ზაფხულს ხორციელდება თბილისის ეთნოგრაფიულ მაინც ატარებს მთაში, მაშინ როცა უამრავი მუზეუმში, სადაც ასე მოყვანილი ღომის სოფელიდან ნანგრევებიღაა დარჩენილი. ღომითა და ტყემლით უმასპინძლდებიან შემორჩენილ სოფლებში შინამეურნეობის მნახველებს; ბოლო ათწლეულში დაწყებულია საგნები, მაგალითად, კარაქის სადღვები გადაშენების საფრთხის ქვეშ მყოფ ხშირად შემონახულია, მაგრამ აღარ სამკურნალო მცენარეების საკონსერვაციო გამოიყენება. პატარა ხიდები ჯერ კიდევ იგება პროექტი (Nakhutsrishvili et al. 2009). ხისგან, მაგრამ ხისგან დამზადებულ ბევრ სხვა ნივთს, როგორიცაა მოჩუქურთმებული საწოლის ბაღ-ბოსტნები საქართველოში, ისევე როგორც თავები, კიდობნები და კარადები, ყრიან. ზოგი სხვაგან, ემსახურება სოციო-ეკოლოგიურ ტრადიციულად დამზადებული ნივთი, მეხსიერებას (Schunko et al. 2015; Quave and როგორიცაა თხილამურები ან ცოცხები ჯერ Pieroni 2014) და, როგორც ასეთი, შეუცვლელია კიდევ გამოიყენება. მიწათმოქმედების ქართული კულტურის შენარჩუნებაში: იარაღებს, როგორიცაა ფოცხი, ხშირად საქართველოში ესაა კულტურის გადარჩენა და შევხვდებით მიტოვებულ საბძლებში, მაგრამ არა ბაღ-ბოსტნების პოპულარობის საერთო სხვა ნივთები, მაგალითად, კევრი, მხოლოდ ზრდის უბრალო ანარეკლი, როგორც ამას მუზეუმებში-ღა გვხვდება (Bussmann et al. 2014). მსოფლიოს სხვა კუთხეებში ვხედავთ (Gottfried საბჭოთა დროის ძალიან დიდი ცხვრის et al. 2012; Pauli et al. 2012). საქართველოს ფარებიდან, რაც ჭარბი ძოვების მიზეზი იყო, კავკასიაში მრავალფეროვანი მცენარეების დღეს გაცილებით მცირე ნაწილია გამოყენებას მართლაც შეუძლია სასურსათო შემორჩენილი და სოფლებში ტრადიციული უსაფრთხოებაში წვლილი შეტანა, როგორც ეს შალის ნაწარმი არც ისე იოლი სანახავია. თუმცა ხდება, მაგალითად, ბალკანეთში (Pauli et al. ტურისტებისთვის განკუთვნილი ნახელავი 2012), მაგრამ, კლიმატის ცვლილება უკვე უხვად იყიდება გზიპირებზე, თბილისის ახდენს უარყოფით ზემოქმედებას და ემუქრება შემოგარენსა და, მაგალითად, ბორჯომისა და როგორც ბუნებრივ, ისე ბაღ-ბოსტნების ბარისახოსკენ მიმავალ გზებზე. სამწუხაროდ, სახეობრივ მრავალფეროვნებას კავკასიაშიც ქერის (Hordeum) მოყვანის თითო-ოროლა და მთელს ევრაზიის კონტინეტზე (Wilkinson შემთხვევის დამოწმება შევძელით სვანეთში, 2011). თუმცა ბევრმა მონაწილემ აღნიშნა, რომ ადრე ძველი ადგილობრივი ჯიშის ხორბალსა და ქერს დამატებითი ფაილი ამჯობინებდნენ სარიტუალო პურის Additional file@@@ გამოსაცხობად და ლუდის მოსახარშად. მთელს

საქართველოში იოლი დასანახია მიტოვებული სამადლობელი: ავტორები ემადლიერებიან ტერასები მთის ფერდობებზე, სადაც ადრე ყველა მონაწილეს გულუხვი მარცვლეული მოყავდათ. ბევრ მიტოვებულ სტუმართმოყვარეობისა და მეგობრული საბძლებში ჯერ კიდევ ნახავთ მარცვლის დამოკიდებულებისთვის. გვაქვს იმედი, რომ ეს შესანახ გოდრებს, ტირიფის (Salix sp.) წნელით და შემდგომი კვლევები დაეხმარება მოწნულსა და თიხით შელესილს, რომლებშიც ადგილობრივ მოსახლეობას თავიანთი მარცვალიც არის ხოლმე შემორჩენილი. ჩვენს საჭიროებებისა და მისწრაფებების მიერ შესწავლილ სოფლებში ქერი უკვე შესრულებაში. ათწლეულებია აღარ მოყავთ. ერთ მიტოვებულ დაფინანსება: ამ კვლევამ მიიღო William L. საბძელში კიდობანი ნახევრად სავსე იყო Brown Center Endowment Funds-ის ფინანსური შვრიით, რომელიც 1970-იან წლებში აიღეს, მხარდაჭერა. თვით დამფინანსებელ მიტოვებულ სახლში კი ჯერაც ეყარა ხორბლის ორგანიზაციას არ ჰქომია რაიმე პირდაპირი ქატო. დღეს სოფლის მაცხოვრებლები ფქვილს როლი ამ კვლევის დაგეგმვაში, მონაცემთა ყიდულობენ არყის გამოსახდელად ან პურის მოკრებასა და ანალიზში ან შედეგების გამოსაცხობად, მაღაზიებშივე შეიძლება გამოყენებაში.

Ethnobotany Research and Applications 20

„Botany, taxonomy and phytochemis.try of wild მონაცემებისა და მასალების წვდომა Allium L. species of the Caucasus and Central Asia,“ ჩანაწერების დედნები შეიცავს ყველა June 4-8; 2007. p. 45-52 მონაწილის სახელსა და გვარს და ამ ფორმით Akhalkatsi M, Girgvliani T. Landraces and wild არ შეიძლება გავრცელდეს. species of the Secale genus in Georgia (Caucasus ავტორთა წვლილი: რვბ, ნირს, შს, ზკ, დქ, დჭ ecoregion). Agr Res Tech. 2016;1(4). და ქბ: კვლევის დაგეგმვა; რვბ, ნირს, შს, ზკ, დქ და ქბ: საველე სამუშაო, რეჰ: სტატისტიკური Akhalkatsi M, Kimeridze M, Maisaia I, Mosulishvili M. ანალიზები; რვბ, ნირს და რეჰ: მონაცემთა Flawless Profits. Cauc Env. 2005;4(13):34-37. ანალიზი და ხელნაწერის მომზადება; ყველა ავტორმა წაიკითხა, გაასწორა და მიიღო Akhalkatsi M, Mosulishvili M, Kimeridze M, Maisaia ხელნაწერის საბოლოო ტექსტი. I. Conservation and sustainable utilization of rare ინტერესთა კონკურენცია:ავტორები medicinal plants in Samtskhe-Javakheti. Tbilisi; აცხადებენ, რომ მათ არ აქვთ კონკურენტული 2008. p. 1-200. ინტერესები. Akhalkatsi M. Conservation and sustainable use of გამოქვეყნების ნებართვა: ეს ხელნაწერი არ crop wild relatives in Samtskhe-Javakheti, Final შეიცავს რომელიმე კერძო პირის მონაცემებს Report GSNE Orchis: Tbilisi; 2009. p. 1-154. და არ საჭიროებს გამოქვეყნების ნებართვას. ეთიკის დაცვა და მონაწილეობაზე თანხმობა: Akhalkatsi M. Tarkhnishvili D. Habitats of Georgia, გამოკითხვის დაწყებამდე, ყოველი Tbilisi; 2012. p. 1-118. მონაწილისგან ვიღებდით ვერბალურ Alcorn JB. 1992. Indigenous agroforestry systems in ინფორმირებულ თანხმობას, რაც აღარ the Latin American tropics. In: Altieri MA, Hecht SB., საჭიროებდა ეთიკის დამატებით დაცვას. editors. Agroecology and small farm development.

CRC Press: Boston; 1992. p. 203-218. ლიტერატურა Adler DS, Bar-Oz G. Seasonal patterns of prey Altundag E, Ozturk M. Ethnomedicinal studies on the acquisition during the Middle and Upper Paleolithic plant resources of east Anatolia, Turkey. Proc Soc of the southern Caucasus. In: Hublin JJ, Richards Behavi Sci. 2011;19:756-777. M., editors. The evolution of hominid diets: Asanidze Z, Akhalkatsi M, Gvritishvili M. Integrating approaches to the study of Palaeolithic Comparative morphometric study and relationships subsistence. Leipzig: Springer; 2009. p. 127-140. between the Caucasian species of wild pear (Pyrus Akhalkatsi M, Abdaladze O, Nakhutsrishvili G, spp.) and local cultivars in Georgia. Flora. Smith WK. Facilitation of seedling microsites by 2011;206:974-986. Rhododendron caucasicum extends the, Betula Badr A, Müller K, Schäfer-Pregl R, El Rabey H, litwinowii Alpine treeline, Caucasus mountains, Effgen S, Ibrahim HH, Pozzi C, Rohde W, Republic of Georgia. Arct Antarct Alp Res. Salamini F. On the origin and domestication 2006;38(4):481-488. history of barley (Hordeum vulgare). Mol Biol Evol. Akhalkatsi M, Ekhvaia J, Asanidze Z. Diversity and 2000;17(4):499-510. Genetic Erosion of Ancient Crops and Wild Relatives Barthel B, Folke C, Colding J. Social-ecological of Agricultural Cultivars for Food: Implications for memory in urban gardens - Retaining the capacity for Nature Conservation in Georgia (Caucasus). In: management of ecosystem services. Global Env Tiefenbacher J., editor. Perspectives on Nature Change. 2010;20:255-265. Conservation - Patterns, pressures and prospects. InTech: Croatia; 2012. p. 51-92. Bedoshvili D. National report on the state of plant genetic resources for food and agriculture in Akhalkatsi M, Ekhvaia J, Mosulishvili M, Georgia. Ministry of Agriculture: Tbilisi; 2008. Nakhutsrishvili G, Abdaladze O, Batsatsashvili K. http://www.pgrfa.org/gpa/geo/Georgian report on Reasons and processes leading to the erosion of State of PGR Sep 29, 2008.pdf. crop genetic diversity in mountainous regions of Georgia. Mt Res Dev. 2010;30(3):304-310. Bussmann RW, Paniagua-Zambrana NY, Sikharulidze S, Kikvidze Z, Kikodze D, Jinjikhadze T, Akhalkatsi M, Fritsch RM, Maisaiac I, Shanshiashvili T, Chelidze D, Batsatsashvili K, Nakhutsrishvilia G, Pistrick K. Habitats of Allium Bakanidze N. Wine, Beer, Snuff, Medicine and loss species in Georgia. Keusgen M, Fritsch RM., editors. of diversity – Ethnobotanical travels in the Georgian Proceedings of the first Kazbegi workshop on Caucasus. Ethnobot Res Appl 2014;12:237-313.

Ethnobotany Research and Applications 21

Bussmann RW, Sharon D. Traditional plant use in Feshani AM, Kouhsari SM, Mohammadi S. Northern Peru: Tracking two thousand years of Vaccinium arctostaphylos, a common herbal health culture. J Ethnobiol Ethnomed. 2006;2:47. medicine in Iran: Molecular and biochemical study of its antidiabetic effects on alloxan-diabetic Wistar Castañeda-Álvarez NP, Khoury CK, Achicanoy HA, rats. J Ethnopharmacol. 2011;133:67-74. Bernau V, Dempewolf H, Eastwood RJ, Guarino L, Harker RH, Jarvis A, Maxted N, Müller JV, Ramirez- Finlayson C. Biogeography and evolution of the Villegas J, Sosa CC, Struik PC, Vincent H, Toll J. genus Homo. Tr Ecol Evol. 2005;20(8):457-463. Global conservation priorities for crop wild relatives, Gabunia L, Vekua A, Swisher CC, Ferring R, Nature Plants: 2016; doi: Justus A, Nioradze M, Ponce de Leon M, Tappen 10.1038/NPLANTS.2016.22. M, Tvalchrelidze M, Zollikofer C. Earliest Colunga-García MP, Zizumbo-Villarreal D. Pleistocene hominid cranial remains from Dmanisi, Domestication of plants in Maya lowlands. Econ Bot. Republic of Georgia: taxonomy, geological setting, 2004;58(Supplement):101-110. and age. Science 2000;288(5578):85-89.

Coomes OT, Ban N. Cultivated plant species Gabunia L, Vekua AA. Plio-Pleistocene hominid diversity in home gardens of an Amazonian peasant from Dmanisi, East Georgia, Caucasus. Nature village in northeastern Peru. Econ Bot. 2004;58:420- 1995;373(6514):509-512. 434. Georgian E, Emshwiller E. Shared and Separate Das T, Kumar Das A. Conservation of Plant Diversity Knowledge Among Eight Cultural Groups Based on in Rural Homegardens with Cultural and Ethnobotanical Uses of Rhododendron (Ericaceae) Geographical, Variation in Three Districts of Barak in Yunnan Province, China. Econ Bot 2013;67:191- Valley, Northeast India. Econ. Bot. 2015;69(1):57- 202 71. Ghorbani A. Studies on pharmaceutical ethnobotany Dekaprelevich L, Menabde V. Kizucheniu in the region of Turkmen Sahra, north of Iran, (Part polevykh kultur zapadnoi Gruzii. I. Racha. (Study 1): General results. J Ethnopharmacol. 2005;102:58- of cereal cultivars in Georgia. I. Racha). Scientific 68. Papers of the Applied Sections of the Tbilisi Gottfried M, Pauli H, Futschik A, Akhalkatsi M, Botanical Garden 1929;6(2):219-252. (In Barancok P, Benito Alonso JL, Coldea G, Dick J, Russian). Erschbamer B, Fernández Calzado MR, Kazakis G, Dogan Y, Nedelcheva A, Łuczaj Ł, Drăgulescu C, Krajc J, Larsson P, Mallaun M, Michelsen O, Stefkov G, Maglajlić A, Ferrier J, Papp N, Hajdari A, Moiseev D, Moiseev P, Molau U, Merzouki A, Nagy Mustafa B, Dajić-Stevanović Z, Pieroni A. Of the L, Nakhutsrishvili G, Pedersen P, Pelino G, Puscas importance of a leaf: the ethnobotany of sarma in M, Rossi G, Stanisci A, Theurillat JP, Tomaselli M, Turkey and the Balkans. J Ethnobiol Ethnomed. Villar L, Vittoz P, Vogiatzakis I, Grabherr G. 2015;11:26:doi:10.1186/s13002-015-0002-x. Continent-wide response of mountain vegetation to climate change. Nature Climate Change, 2012. Dogan Y, Nedelcheva A. Wild plants from open doi:10.1038/NCLIMATE1329. markets on both sides of the Bulgarian-Turkish border. Ind J Trad Know. 2015;14(3):351-358. Guarrera A, Savo V. Wild food plants used in traditional vegetable mixtures in Italy. J Ekhvaia J, Akhalkatsi M. Morphological variation and Ethnopharmacol. 2015;185:202-234. relationships of Georgian populations of Vitis vinifera L. subsp. sylvestris (C.C. Gmel.) Hegi. Flora. Hart R, Salick J. 2017. Dynamic ecological 2010;205:608-617. knowledge systems amid changing place and climate: Mt. Yulong rhododendrons. J Ethnobiol. Eyzaguirre PB, Linares OF., editors. Home Gardens 37(1):21-36. and Agrobiodiversity. Smithsonian Books: Washington DC; 2004. Honda G, Yeilada E, Tabata M, Sezik E, Fujita T, Takeda Y, Takaishid AY, Tanakae T. Traditional Ferrier J, Saciragic L, Trakić S, Chen ECH, Gendron medicine in Turkey VI. Folk medicine in West RL, Cuerrier A, Balick MJ, Redžić S, Alikadić E, Anatolia: Afyon, Kiitahya, Denizli, Mugla, Aydin Arnason JT. An ethnobotany of the Lukomir provinces. J Ethnopharmacol. 1996;53:75-87. Highlanders of Bosnia & Herzegovina, J Ethnobiol Ethnomed. 2015;11:81. doi 10.1186/s13002-015- 0068-5.

Ethnobotany Research and Applications 22

Javakhishvili I. Sakartvelos ekonomiuri istoria Łuczaj Ł, Dolina K. A hundred years of change in wild (Economic History of Georgia), (Ed. 2), Vol.5. vegetable use in southern Herzegovina. J Metsniereba: Tbilisi; 1987. (In Georgian). Ethnopharmacol. 2015;166:297-304.

Kaliszewska I, Kołodziejska-Degórska I, 2015. The Łuczaj Ł, Pieroni A, Tardío J, Pardo-de-Santayana social context of wild leafy vegetables uses in Shiri, M, Sõukand R, Svanberg I, Kalle R. Wild food plant Daghestan. J Ethnobiol Ethnomed. 2015;11:63. use in 21st century Europe: the disappearance of old doi:10.1186/s13002-015-0047-x. traditions and the search for new cuisines involving wild edibles. Act Soc Bot Pol. 2012. Kan M, Küçükçongar M, Keser M, Morgounov A, doi:10.5586/asbp.2012.031. Muminkanv A, Özdemir F, Qualset C. Wheat landraces in farmer’s fields in Turekey. Food and Łuczaj Ł, Stawarczyk K, Kosiek T, Pietras M, Kujawa Agricultiural Organization of the United Nations: A. 2015. Wild food plants and fungi used by Ankara; 2015. Ukrainians in the western part of the Maramureş region in Romania. Act Soc Bot Pol. 2015;84(3):339- Ketskhoveli N, Ramishvili M, Tabidze D. 346. doi:10.5586/asbp.2015.029. Sakartvelos ampelograpia. (Amphelography of Georgia). Georgian Academy of Sciences Press: Łuczaj Ł, Szymański WM. Wild vascular plants Tbilisi; 1960. (In Georgian). gathered for consumption in the Polish countryside: a review. J Ethnobiol Ethnomed. 2007;3:17. Ketskhoveli N. Kulturul mtsenareta zonebi doi:10.1186/1746-4269-3-17. sakartveloshi (Zones of cultivated plants in Georgia). Georgian Academy of Sciences Press: Martkoplishvili I, Kvavadze E. Some popular Tbilisi; 1957. (In Georgian). medicinal plants and diseases of the Upper Palaeolithic in Western Georgia. J Ethnopharmacol. Ketskhoveli N. Masalebi kulturul mtsenareta 2015;166:42-52. zonalobis shesastsavlad kavkasionze. (Materials on zonal distribution of cultivated plants in the Mason S, Nesbitt M. Acorns as food in southeast Greater Caucasus). Agricultural National Turkey: Implications for prehistoric subsistence in Committee Press: Tbilisi; 1928. (In Georgian). Southwestern Asia. In: Fairbairn, A.S., Weiss, W., editors. From foragers to farmers. Oxbow books: Ketskhoveli N. Plant cover of Georgia. Metsniereba: London; 2009. p. 71-85. Tbilisi; 1960. (ნ. კეცხოველი „საქართველოს მცენარეული საფარი“ 1960.). Maurer M. Mensch und Umwelt in Kirgistan: Politische Ökologie im postkolonialen und Kikvidze Z, Tevzadze G. 2014. Loss of traditional postsozialistischen Kontext. Mt Res Dev. knowledge aggravates wolf-human conflict in 2015;35(1):99-100. Georgia (Caucasus) in the wake of socio-economic change. Ambio. 2014. doi:10.1007/s13280-014- Melikishvili G., editor. Sakartvelos istoriis narkvevebi 0580-1. (Historical essays of Georgia). Tbilisi; 1970. (In Georgian). Kimeridze M, Akhalkatsi M. Forest legislation in relation to biodiversity conservation in Georgia. In: Menabde V. Pshenitsi Gruzii (Wheats of Georgia). Schmithüsen F, Herbst P, Nonic D, Jovic D, Stanisic Georgian Academy of Sciences Press: Tbilisi; M., editors Legal Aspects of European Forest 1948. (In Russian). Sustainable Development. Forstwiss Beitr. Menabde V. Sakartvelos kerebi (Barleys of 2006;35:176-181. Georgia). Georgian Academy of Sciences Press: Koca I, Koca AF. Poisoning by Mad Honey: A Brief Tbilisi; 1938. (In Georgian). Review. Food Chem Toxicol. 2007;45:1315-1318. Menendez-Baceta G, Aceituno-Mata L, Molina M, Licata M, Tuttolomondo T, Leto C, Virga G, Reyes-García V, Tardío J, Pardo-de-Santayana M. Bonsangue G, Cammalleri I, Gennaro MC, La Bella Medicinal plants traditionally used in the northwest of S. A survey of wild plant species for food use in Sicily the Basque Country (Biscay and Alava), Iberian (Italy) - results of a 3-year study in four Regional Peninsula. J Ethnopharmacol. 2014;152:113-134. Parks, J Ethnobiol Ethnomed. 2016;12:12. doi Menendez-Baceta G, Aceituno-Mata L, Tardío J, 10.1186/s13002-015-0074-7. Reyes-García V, Pardo-de-Santayana M. Wild Lo V, Cullen C. Medieval Chinese Medicine. edible plants traditionally gathered in Gorbeialdea Routledge: London; 2005.

Ethnobotany Research and Applications 23

(Biscay, Basque Country). Genet Res Crop Evol. Konta F, Pei SJ, editors. Proceedings of the 2012;59:1329-1347. International Symposium on Flower-eating Culture in Asia: Kunming; 1989. China. p. 18-26. Merrick LC. Crop genetic diversity and its conservation in traditional agroecosystems. In: Altieri Pieroni A, Ibraliu A, Abbasi AM, Papajani-Toska V. MA, Hecht SB., editors. Agroecology and small farm An ethnobotanical study among Albanians and development. CRC Press: Boston; 1992. p. 3-11. Aromanians living in the Rraicë and Mokra areas of Eastern Albania. Gen Res Crop Evol. 2014. Miraldi E, Ferri S, Mostaghimi V. Botanical drugs and doi:10.1007/s10722-014-0174-6. preparations in the traditional medicine of West Azerbaijan (Iran). J Ethnopharmacol. 2001;75:77-87. Pieroni A, Nedelcheva A, Dogan Y. Local knowledge of medicinal plants and wild food plants among Molina M, Tardío J, Aceituno-Mata L, Morales R, Tatars and Romanians in Dobruja (South-East Reyes-García V, Pardo-de-Santayana M. Weeds Romania). Gen Res Crop Evol. 2015;62:605-620. and food diversity: natural yield assessment and doi:10.1007/s10722-014-0185-3. future alternatives for traditionally consumed wild vegetables. J Ethnopharmacol. 2014;34(1):44-67. Pistrick K, Akhalkatsi M, Girgvliani T, Shanshiashvili T. Collecting plant genetic Mükemre M, Behçet L, Çakılcıoğlu U. Ethnobotanical resources in Upper Svaneti (Georgia, Caucasus study on medicinal plants in villages of Çatak (Van- Mountains). J Agr Ru Dev Trop Subtrop. Turkey). J Ethnopharmacol. 2015;166:361-374. 2009;Suppl 92:127-135. Murphy TM. Pliny the Elder's Natural History. Oxford Polat R, Cakilçioglu U, Satıl F. Traditional uses of University Press: Oxford; 2004. medicinal plants in Solhan (Bingöl-Turkey). J Nakhutsrishvili G, Akhalkatsi M, Abdaladze O. Main Ethnopharmacol. 2013;148:951-963. Threats to Mountain Biodiversity in Georgia. Mt For Poot Pool WS, van de Wal H, Flores-Guido S, Pat- Bull. 2009;9(2):15-18. Fernández JM, Esparza-Olguín L. Homegarden Nakhutsrishvili G. The vegetation of Georgia agrobiodiversity differentiates along a rural-peri- (Caucasus). Braun-Blanquetia 1999;5:1-74. urban gradient in Campeche, México. Economic Botany 2015;69(3):203-217. Nakhutsrishvili G. The Vegetation of Georgia (South Caucasus). Stuttgart: Springer; 2012. Quave CL, Pieroni A. A reservoir of ethnobotanical knowledge informs resilient food security and health Otte A, Akhaltkatsi M, Nakhurtsrishvili G, Simmering strategies in the Balkans, Nature Plants, D. Phytodiversität in Geotgien. Die Bedeutung von 2014;14021. doi:10.1038/NPLANTS.2014.21. Standort und Landnutzung im Grossen und Kleinen Kaukasus. Spieg Forsch. 2011;28(2):24-31. Ramishvili R. Dikorastushii vinograd Zakavkazia (Wild Grape of the South Caucasus). Ganatleba: Pardo-de-Santayana M, Morales R, Aceituno-Mata Tbilisi; 1988. (in Russian) L, Molina M., editors. Inventario español de los conocimientos tradicionales relativos a la Reyes-García V, Aceituno L, Vila S, Calvet-Mir L, biodiversidad. Ministerio de Agricultura, Garnatje T, Jesch A, Lastra JJ, Parada M, Rigat M, Alimentación y Medio Ambiente: Madrid; 2014. p. 1- Vallès J, Pardo-de-Santayana M. Home gardens in 411. three mountain regions of the Iberian peninsula: Description, motivation for gardening, and gross Pauli H, Gottfried M, Dullinger S, Abdaladze O, financial benefits. J Sust Agr. 2012;36(2):249-270. Akhalkatsi M, Benito Alonso JL, Coldea G, Dick J, Erschbamer B, Fernández Calzado R, Ghosn D, Reyes-García V, Aceituno-Mata L, Calvet-Mir L, Holten JI, Kanka R, Kazakis G, Kollár J, Larsson P, Garnatje T, Gómez-Baggethun E, Lastra JJ, Moiseev P, Moiseev D, Molau U, Molero Mesa J, Ontillera R, Parada M, Rigat M, Vallès J, Vila S, Nagy L, Pelino G, Puşcaş M, Rossi G, Stanisci A, Pardo-de-Santayana M. Resilience of traditional Syverhuset AO, Theurillat JP, Tomaselli M, knowledge systems: The case of agricultural Unterluggauer P, Villar L, Vittoz P, Grabherr G. knowledge in home gardens of the Iberian península. Recent Plant Diversity Changes on Europe’s Glob Env Change. 2014;24:223-231. Mountain Summits. Science 2012;336:353. Reyes-García V, Guèze M, Luz AC, Paneque- doi:10.1126/science.1219033 Gálvez J, Macía MJ, Orta-Martínez M, Pinod J, Pei SJ. Traditional Culture of Flower Eating on Rubio-Campilloe X. Evidence of traditional Rhododendron and Bauhinia in Yunnan, China. In:

Ethnobotany Research and Applications 24 knowledge loss among a contemporary indigenous Yeşilada E, Honda G, Sezik E, Tabata M, Fujita T, society. Evol Hum Behav. 2013;34(4):249-257. Tanaka T, Takedad Y, Takaishie Y. Traditional medicine in Turkey. V. Folk medicine in the inner Reyes-García V, Vila S, Aceituno-Mata L, Calvet-Mir Taurus Mountains. J. Ethnopharmacol. L, Garnatje T, Jesch A, Lastra JJ, Parada M, Rigat 1995;46:133-152 M, Valles J, Pardo-de-Santayana M. Gendered homegardens: A study in three mountain areas of the Yeşilada E, Honda G, Sezik E, Tahat M, Gotoc K, Iberian península. Econ Bot. 2010;64(3):235-247. Ikeshiro Y. Traditional medicine in Turkey IV. Folk medicine 1n the Mediterranean subdivision. J. Schatz G, Shulkina T, Nakhutsrishvili G, Ethnopharmacol. 1993;39:31-38 Batsatsashvili K, Tamanyan K, Alizade V, Kikodze D, Geltman D, Ekim T. Development of Plant Red Yeşilada E, Sezik E, Honda G, Takaishi Y, Takeda List Assessments for the Caucasus Biodiversity Y, Tanaka T. Traditional medicine in Turkey IX: Folk Hotspot. In: Zazanashvili N, Mallon D., editors. medicine in north-west Anatolia. J Ethnopharmacol. Status and Protection of Globally Threatened 1999;64:195-210. Species in the Caucasus. Contour: USA; 2009. p. Zazanashvili N, Gagnidze R, Nakhutsrishvili G. 188-192. 2000. Main types of vegetation zonation on the Schunko C, Grasser S, Vogl CR. 2015. Explaining mountains of the Caucasus. Acta Phyt Suec. 85:7- the resurgent popularity of the wild: motivations for 16. wild plant gathering in the Biosphere Reserve Zhizhizlashvili K, Berishvili T. Zemo Svanetis Grosses Walsertal, Austria, J Ethnobiol Ethnomed. kulturul mtsenareta shestsavlisatvis (Study of 2015;11:55. doi:10.1186/s13002-015-0032-4. cultivated plants in Upper Svaneti). Bull Geor Sezik E, Yesilada E, Honda G, Takaishi Y, Takeda Acad Sci 1980;100(2):417-419. Y, Tanaka T. Traditional medicine in Turkey X. Folk medicine in Central Anatolia. J Ethnopharmacol.

2001;75:95-115.

Smith NJH. 1996. Home gardens as a springboard for agroforestry development in Amazonia. Tree Crops J. 9:11-30.

Sõukand R, Pieroni A. The importance of a border: Medical, veterinary, and wild food ethnobotany of the Hutsuls living on the Romanian and Ukrainian sides of Bukovina. J Ethnopharmacol. 2016;185:17-40.

Stryamets N, Elbakidze M, Ceuterick M, Angelstam P, Axelsson R. From economic survival to recreation: contemporary uses of wild food and medicine in rural Sweden, Ukraine and NW Russia. J Ethnobiol Ethnomed. 2015;11:53. doi:10.1186/s13002-015- 0036-0.

Tetik F, Civelek S, Cakilcioglu U. Traditional uses of some medicinal plants in Malatya (Turkey). J Ethnopharmacol. 2013;146:331-346.

This P, Lacombe T, Thomas MR. Historical origins and genetic diversity of wine grapes. Tr Genet. 2006;22(9):511-519.

Vogl-Lukasser B, Vogl CR, Gütler M, Heckler S. Plant species with spontaneous reproduction in

Wilkinson L. venneuler: Venn and Euler Diagrams. R package version 1.1-0. 2011. http://CRAN.R- project.org/package=venneuler.

Ethnobotany Research and Applications 25

დამატებითი ფაილი 1. ნაპოვნი სახეობები და მათი გამოყენება

Family / Scientific კოლ. # გამოყენება ქართული სახელი კუთხური სახელი ადგილობრივი გამოყენებული სამყოფელი name სახელი ნაწილი Actinidiaceae Actinidia callosa Lindl. 12 საკვები (ადამიანის საკვები) კივი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Adoxaceae Sambucus ebulus L. 425 საკვები (არაყი, ადამიანის ანწლი გენჭვ, ღენღი ყვავილი, ნაყოფი, ტყე საკვები, ხინკალი, ფხალი); ფოთოლი, მთელი სამკურნალო (გაციება, მცენარე ხველა, დიარეა, კუჭ- ნაწლავი, ნაწლავები, ღვიძლი, ფილტვები); ვეტერინ (შებერილობა) Sambucus nigra L. 426 საკვები (ადამიანის საკვები) დიდგულა თოფილაი ნაყოფი ტყე Viburnum lantana L. 488 კულტურული (ყელსაბამი, უზანი ალუდა, თურსა, ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- მჟავე, ავგაროზი, ურალუზანი, ბოსტანი ყავარჯნები); საკვები წონწოფ (ადამიანის საკვები); სამკურნალო (წნევა, გაციება, ანთება, ნაკეთობები, ყავარჯნები); ნაკეთობები (ყავარჯნები) Viburnum opulus L. 489 კულტურული (ავგაროზი); უზანი, ძახველი ალუდა, სანწეფი, ქერქი, ტოტები, ტყე საკვები (არაყი, ადამიანის წონწოფ ნაყოფი, ღერო საკვები, ჩაი); სამკურნალო (წნევა, ხველა, გული, ფილტვები); ნაკეთობები (ყავარჯნები) Agaricaceae Agaricus arvensis 14 საკვები (ადამიანის საკვები) მინდვრის ქამა, ქამა ნაყოფი ტყე, ბაღ- Schaeff. ბოსტანი Agaricus augustus Fr. 15 საკვები (ადამიანის საკვები) ცხვარიო ნაყოფი ტყე Agaricus campestris L. 16 საკვები (ადამიანის საკვები) მინდვრის სოკო ნაყოფი ტყე Bovista sp. 68 საკვები (ადამიანის საკვები) ფიჭვნარა, ნაყოფი ტყე ფიჭვნარა სოკო Bovista sp. 69 საკვები (ადამიანის საკვები) გუდაფშუტა ნაყოფი ტყე

Ethnobotany Research and Applications 26

Lycoperdon sp. 300 საკვები (ადამიანის საკვები) გუდაფშუტა ნაყოფი ტყე Clavatia gigantea 114 საკვები (ადამიანის საკვები) ფურფაშა, ცვარიო ნაყოფი ტყე (Batsch) Rostk. Coprinus comatus 119 საკვები (ადამიანის საკვები) მერცხალა, ნაყოფი ტყე (O.F.Müll.) Pers. გველის სოკო, Lycoperdon perlatum 298 საკვები (ადამიანის საკვები); მალათუ ნაყოფი, Spores ტყე Pers. სამკურნალო (სისხლდენა, ჭრილობა) Lycoperdon pyriforme 299 საკვები (ადამიანის საკვები); მალათუ ნაყოფი, Spores ტყე Schaeff. სამკურნალო (სისხლდენა, ჭრილობა) Macrolepiota sp. 303 საკვები (ადამიანის საკვები) წერეწო ნაყოფი ტყე Amanitaceae Amanita caesarea 27 საკვები (ადამიანის საკვები) ნიყვი, წითელქუდა ნაყოფი ტყე (Scop.) Pers. Amanita muscaria (L.) 28 საკვები (ადამიანის საკვები) წითელი შხამასოკო ნაყოფი ტყე Lam. Amaranthaceae Amaranthus palmeri S. 29 საკვები (ადამიანის საკვები, ჯიჯილაყი ფოთოლი ტყე, ბაღ- Watson ფხალი) ბოსტანი Amaranthus paniculatus 30 საკვები (ადამიანის საკვები, წითელი მხალი, ფოთოლი ტყე L. ფხალი) წითელი ჯიჯლაყა Amaranthus retroflexus 31 საკვები (ადამიანის საკვები, ჯიჯლაყა ფოთოლი, ღერო ტყე, ბაღ- L. ფხალი) ბოსტანი Atriplex hortensis L. 53 საკვები (ადამიანის საკვები, წითელი მხალი თათაბო ფოთოლი ტყე ფხალი) Beta vulgaris L. 56 საკვები (ადამიანის საკვები, ჭარხალი ნაყოფი, ბაღ-ბოსტანი ფხალი, მჟავე) ფოთოლი, ფესვი Beta vulgaris L. ssp. 57 საკვები (ადამიანის საკვები) მანგოლდი, ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი cicla (L.) Moq. ფოთლოვანი ჭარხალი, წითელი მხალი Beta vulgaris L. ssp. 58 საკვები (ადამიანის საკვები) შაქრის ჭარხალი ფესვი ბაღ-ბოსტანი esculenta (Salisb.) Gürke var. altissima Rössig. = Beta vulgaris saccharifera Alef. Beta vulgaris L. sugar 59 საკვები (ადამიანის საკვები, ხულ ფოთოლი, ფესვი ტყე, ბაღ- beet მჟავე) ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 27

Chenopodium album L. 103 საკვები (ხაჭაპური, ნაცარქათამა მესგვლა, მესკვა, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ფხალი, ნაცარქათამა, ფოთოლი, ღერო ბოსტანი მჟავე) ქათანაცარა Chenopodium foliosum 104 საკვები (ადამიანის საკვები, მათუთა ძაღლთჟოლა ფოთოლი, ღერო, ტყე (Moench) Asch. ფხალი, მჟავე); ნაკეთობები მთელი მცენარე (საღებარი) Chenopodium sp. 105 საკვები (მჟავე) ნაცარქათამა ღერო ტყე Amaryllidaceae Allium apeloprasum L. 18 საკვები (ადამიანის საკვები) პრასი პრასა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Allium cepa L. 19 საკვები (ადამიანის საკვები, ხახვი ბოლქვი ბაღ-ბოსტანი მჟავე) Allium fistulosum L. 20 საკვები (ადამიანის საკვები) ჭლაკვი პრასა-ხახვი -, ჭაგვ ბოლქვი, ბაღ-ბოსტანი ფოთოლი Allium kunthianum Vved. 21 საკვები (ადამიანის საკვები) კლდის ხახვი კლდისნიორა ფოთოლი ტყე Allium porrum L. 22 საკვები (ადამიანის საკვები) პრასი იმერული პრასი ბოლქვი, ღერო ბაღ-ბოსტანი Allium sativum L. 23 საკვები (ადამიანის საკვები, ნიორი, ნიორი ბოლქვი, ყვავილი, ტყე, ბაღ- მჟავე, სვანური მარილი); ფოთოლი ბოსტანი სამკურნალო (გაციება, გრიპი) Allium ursinum L. 24 საკვები (ფხალი, მჟავე) მთის ღანძილი, ნიხანძილ ფოთოლი ტყე ღანძილი Allium victorialis L. 25 საკვები (ხაჭაპური, ღანძილი დეშდვ ნივრა, ბოლქვი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ხინკალი, მაღდენა, შებუ, ფოთოლი, ღერო ბოსტანი ფხალი, მჟავე) შიშღილ, შიშღილ Anacaediaceae Pistacia mutica Fisch. & 347 ნაკეთობები (საღებარი) კევის ხე, საღსაღაჯი, ფოთოლი ტყე C.A. Mey. Apiaceae Aethusa cynapium L. 13 საკვები (ადამიანის საკვები); მარიამძმარა ფოთოლი ტყე სამკურნალო (ღრძილები) Agasyllis latifolia (Bieb.) 17 საკვები (ხაჭაპური, დუცი, დუცი ლაგი ქერქი, ფოთოლი, ტყე Boiss. ადამიანის საკვები, ფხალი, Petiole, ფესვი, მჟავე); სამკურნალო (ჭიების ღერო წამალი, ასთმა, კუჭ-ნაწლავი) Anethum graveolens L. 32 საკვები (ადამიანის საკვები, კამა ნაყოფი, ბაღ-ბოსტანი სვანური მარილი) ფოთოლი, თესლი, მთელი მცენარე

Ethnobotany Research and Applications 28

Angelica tatianae Bordz. 33 საკვები (ადამიანის საკვები, ანგელოზა ღერო ტყე მჟავე) Anthriscus nemorosus 34 საკვები (ადამიანის საკვები, ლიმი, მათუთი ლიმი ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- (M. Bieb.) Spreng. მჟავე); შხამი (ტოქსიკური) ფოთოლი, მთელი ბოსტანი მცენარე Anthriscus sylvestris L. 35 საკვები (მჟავე) ლიმი ღერო ტყე Apium graveolens L. 36 საკვები (ადამიანის საკვები, ნიახური, ნიახური ფოთოლი, ფესვი, ბაღ-ბოსტანი ფხალი) ღერო Astrantia maxima Pall. 52 კულტურული (დეკორაცია); უკვდავა ფოთოლი, მთელი ტყე სამკურნალო (შარდმდენი) მცენარე Carum carvi L. 93 საკვები (ჩავე, ადამიანის კვლიავი, ძირა გიცრულ, თესლი ტყე, ბაღ- საკვები, ხინკალი, მჟავე, წყლის ქონდარი ბოსტანი საკმაზი, სვანური მარილი); სამკურნალო (დიარეა, გულის წვა) Chaerophyllum aureum 97 საკვები (ადამიანის საკვები, ყვასგ სვან, ჭიმი ფესვი, ღერო ტყე L. მჟავე); სამკურნალო (ნერვები) Chaerophyllum 98 საკვები (მჟავე) ჭიმი ღერო ტყე bulbosum L. Chaerophyllum 99 საკვები (ხაჭაპური, ღიმი ჭიმი ნაყოფი, ტყე, ბაღ- caucasicum Schischk. ადამიანის საკვები, ხინკალი, ფოთოლი, ფესვი, ბოსტანი მჟავე, საწებაი) ღერო Conium maculatum L. 117 საკვები (ადამიანის საკვები, მათუთი ფოთოლი, ღერო ტყე მჟავე) Coriandrum sativum L. 120 საკვები (ადამიანის საკვები, ქინძი ფოთოლი, ბაღ-ბოსტანი სვანური მარილი) თესლი, ღერო Daucus carota L. 144 საკვები (ადამიანის საკვები) შუშანა ფესვი ტყე Daucus carota L. ssp. 145 საკვები (ადამიანის საკვები) სტაფილო ფოთოლი, ფესვი ბაღ-ბოსტანი sativus Eryngium caeruleum M. 152 სამკურნალო (ჩაი) ლურჯი ნარი ფოთოლი ტყე Bieb. Falcaria sioides Asch. 155 საკვები (მჟავე) კოფრჩხილა ღერო ტყე Foeniculum vulgare Mill. 159 საკვები (ადამიანის საკვები, ცერეცო ბოლქვი, ბაღ-ბოსტანი სვანური მარილი) ფოთოლი, ფესვი, ღერო Heracleum alpinum L. 202 სამკურნალო (ბუასილი) დიყი ფოთოლი, ტყე თესლი, ღერო

Ethnobotany Research and Applications 29

Heracleum asperum M. 203 საკვები (ადამიანის საკვები, შუპყა, შუპყაი ფოთოლი, ფესვი, ტყე Bieb. მჟავე, საწებაი); სამკურნალო ღერო (კბილის ტკივილი) Heracleum leskovii 204 საკვები (მჟავე) შუპყაი ღერო ტყე Grossh. Heracleum 205 სამკურნალო (კიბო) დიყი ჩიჩვა ფესვი ტყე mantegazzianum Sommier & Levier Heracleum sect. villosum 206 საკვები (მჟავე) თეთრი დიყი ლაგი ღერო ტყე Heracleum sosnowskyi 207 საკვები (ჩავე, ადამიანის დიყი ქეხი, ჩიჩვა ფოთოლი, ფესვი, ტყე, ბაღ- Manden საკვები, მჟავე, საწებაი); თესლი, ღერო ბოსტანი სამკურნალო (კიბო, სიმსივნე) Heracleum wilhelmsii 208 საკვები (ადამიანის საკვები, დიყი, დიყი ქეხი ფესვი, ღერო ტყე Fisch. & Ave-Lall მჟავე); სამკურნალო (კუჭი) Hippomarathrum 219 საკვები (ადამიანის საკვები) ქარქვეტა ღერო ტყე crispum (Pers.) Boiss. Hippomarathrum 210 საკვები (მჟავე); სამკურნალო ქარქვეტა ნაყოფი, ღერო ტყე microcarpum Petrov. (გაციება) Levisticum officinale 292 საკვები (ადამიანის საკვები) ცისკარა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი W.D.J. Koch Libanotis transcaucasica 293 საკვები (ჩავე, ადამიანის სასუქა, სასუქა ფოთოლი, ღერო ტყე Schischk. საკვები, მჟავე, საწებაი) Ligusticum alatum 294 საკვები (ადამიანის საკვები, მარიამა ფოთოლი ტყე, ბაღ- Spreng. საწებაი) ბოსტანი Petroselinum crispum 337 საკვები (ადამიანის საკვები, ოხრახუში ფოთოლი, ბაღ-ბოსტანი (Mill.) Fuss. ჩაი) თესლი, მთელი მცენარე Araceae Arum albispatum Stev. 46 საკვები (ადამიანის საკვები) ქალაკოდა ფოთოლი ტყე ex Ledeb. Arum orientale M. Bieb. 47 საკვები (ფხალი); დათვფეხა, ქალაკოდა ფოთოლი ტყე სამკურნალო (კიბო) Asparagaceae Asparagus sp. 49 საკვები (ადამიანის საკვები) სატაცური ღერო ტყე Ruscus hypophyllum L. 417 საკვები (ადამიანის საკვები) ძმერხლი ნაყოფი ტყე Aspleniaceae Asplenium trichomanes 50 ვეტერინ (შარდის შეკავება) მამასწარა მთელი მცენარე ტყე L.

Ethnobotany Research and Applications 30

Asteraceae Achillea grandiflora M. 7 საკვები (ადამიანის საკვები) ჯორთკუდა ფოთოლი ტყე Bieb. Achillea micrantha M. 8 სამკურნალო (ჭრილობა) ფარსმანდუკი მელაკუდა ფოთოლი, მთელი ტყე Bieb. მცენარე Achillea millefolium L. 9 საკვები (ხაჭაპური, ჩაი); ფარსმანდუკი მელაკუდა, ყვავილი, ტყე, ბაღ- სამკურნალო (ანთება, წყლულის ბალახი ფოთოლი, მთელი ბოსტანი ნაღველმდენი, შარდმდენი, მცენარე ანთება, თირკმლები, ღვიძლი, პანაცეა, ყელის ტკივილი, კუჭი, წყლული, ჭრილობა); ნაკეთობები (საღებარი) Achillea nobilis L. 10 სამკურნალო (რევმატიზმი, ტილჭირი, მელაკუდა ფოთოლი, ფესვი, ტყე ჭრილობა) ფარსმანდუკი მთელი მცენარე Achillea ptarmicifolia 11 სამკურნალო (ჭრილობა) ველური ტარხუნა ფოთოლი ტყე (Willd.) Rupr. ex Heimerl Arctium lappa L. 37 საკვები (ადამიანის საკვები, ძირხვენა, ძირხვენა ყვავილი, ტყე ფხალი, მჟავე); სამკურნალო ფოთოლი, ფესვი, (ანტიბიოტიკი) ღერო Artemisia absinthium L. 41 საკვები (ადამიანის საკვები); აბზინდა, გიეში გიეში, გიეში ფოთოლი, მთელი ტყე, ბაღ- სამკურნალო (შეუკავებლობა მცენარე ბოსტანი ბავშვებში, გაციება, გრიპი, ყელის ტკივილი); ვეტერინ (ციება) Artemisia annua L. 42 სამკურნალო (მწერების უჯანგარი ფოთოლი ტყე რეპელენტი, ჭრილობა); ვეტერინ (ჭრილობა საქონლისა) Artemisia dracunculus L. 43 საკვები (ადამიანის საკვები, ტარხუნა ნაყოფი, ბაღ-ბოსტანი საკმაზი) ფოთოლი, ფესვი Artemisia sp. 44 ნაკეთობები (ცოცხები) ავშანი ღერო ტყე Artemisia vulgaris L. 45 საკვები (ადამიანის საკვები, ჯორთკუდა ველური ტარხუნა ფოთოლი ტყე საწებაი); სამკურნალო (შარდმდენი, ნაღვლის ბუშტი, ტილები) Bidens tripartida L. 63 საკვები (ადამიანის საკვები); ორკბილა череда ნაყოფი ტყე სამკურნალო

Ethnobotany Research and Applications 31

Calendula officinalis L. 81 სამკურნალო (ჭრილობა) გულყვითელა, ყვავილი ბაღ-ბოსტანი ნარგიზელა, Chrysanthemum 106 სამკურნალო (გული) წყლულის წამალი ფოთოლი ტყე leucanthemum L. Cichorium intybus L. 108 საკვები (საწებაი); ხაპრაი ვარდკაჭაჭა ფოთოლი, ფესვი ტყე სამკურნალო (დიაბეტი, ნაღვლის ბუშტი, კუჭ- ნაწლავი, პირის ღრუს ანთება) Cirsium sp. 109 საკვები (საწებაი); ნარი ფოთოლი ტყე სამკურნალო (ბუასილი) Eruca sativa Mill. 151 საკვები (ადამიანის საკვები) რუკულა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Helianthus annuus L. 198 საკვები (ადამიანის საკვები) მზესუმზირა თესლი ბაღ-ბოსტანი Helianthus tuberosus L. 199 საკვები (ადამიანის საკვები) მიწავაშლა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Helichrysum arenarium 200 სამკურნალო (ნაღვლის ნეგო ნეგი ყვავილი, ტყე (L.) Moench ბუშტი, კუჭ-ნაწლავი, გულის ფოთოლი წვა, ღვიძლი, ჩაი) Inula helenium L. 270 კულტურული (მოწევა); კულმუხო ფოთოლი, ფესვი ტყე სამკურნალო (ასთმა, ხველა, კუჭ-ნაწლავი, პანაცეა, სასუნთქი გზები); ვეტერინ (ღორის ჭირი) Lactuca sativa L. 280 საკვები (ადამიანის საკვები) მწვანე სალათა, სალათა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Lactuca sativa L. "greek" 281 საკვები (ადამიანის საკვები) მწვანე სალათა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Lactuca serriola L. 282 საკვები (ადამიანის საკვები) ღორის ქადა ხარნუყა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Lapsana communis L. 284 საკვები (ადამიანის საკვები, ვაზისძირა ფოთოლი ტყე ფხალი) Lapsana grandiflora M. 285 საკვები (ადამიანის საკვები, მწარე ხარნუყა ფოთოლი ტყე Bieb წვნიანი) Matricaria chamomilla L. 310 საკვები (ჩავე, ჩაი); გვირილა Ромашка ფოთოლი, მთელი ტყე სამკურნალო (ხველა, მცენარე შარდმდენი, კუჭ-ნაწლავი, ნაწლავები, კუჭი, კბილის ტკივილი, ჭრილობა) Petasites vulgaris Desf. 336 საკვები (ჩავე, ადამიანის ბუერა ბურღვილ ფოთოლი, ღერო ტყე, ბაღ- საკვები, ფხალი, მჟავე) ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 32

Pyrethrum parthenifolium 380 სამკურნალო (გრიპი, ანთება, გვირილა ფოთოლი ტყე Willd. პირის ღრუს ანთება, კბილის ტკივილი) Pyrethrum roseum 381 სამკურნალო (ჭრილობა) სარწყილა ფოთოლი ტყე (Adams) M. Bieb. Pyrethrum sp. 382 სამკურნალო (კბილის გვირილა ფოთოლი ტყე ტკივილი) Serratula quinquefolia 435 საკვები (ფხალი, მჟავე) საღვერავი, ირმისმხალა ნადირისფხალი, ღერო ტყე Bieb. ex Willd. ნადირისფხალი Sonchus asper (L.) Hill. 443 საკვები (ადამიანის საკვები, ღიჭა ფოთოლი ტყე, ბაღ- ფხალი) ბოსტანი Tagetes patula L. 457 საკვები (ადამიანის საკვები, ზაფრანა, გულყვითელა, ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- სვანური მარილი) ყვითელი ყვავილი - იმერული ზაფრანა ფოთოლი, ფესვი, ბოსტანი “იმერული ზაფრანა” " ", თესლი ხავერდა Taraxacum confusum 458 საკვები (ჩავე, ფხალი) საღვიძლა ბურბუშელა ფოთოლი ტყე Schischk. Taraxacum officinale 459 კულტურული (სასტვენი); საღვიძლა ნაგურელა, ფოთოლი, ფესვი, ტყე Wigg. საკვები (ჩავე, ადამიანის ფანდურპაპაი ღერო საკვები, ფხალი, ჩაი); სამკურნალო (შარდმდენი, ნაღვლის კენჭები, ლაქსატივი, ღვიძლი, პირის ღრუს ანთება, კბილის ტკივილი) Tragopogon sp. 468 საკვები (ადამიანის საკვები, ფამფარა ფოთოლი, ფესვი, ტყე, ბაღ- მჟავე) ღერო ბოსტანი Tussilago farfara L. 476 საკვები (ჩაი); სამკურნალო ვირისტერფა ფოთოლი, მთელი ტყე (სახსრები, ბრონქიტი, მცენარე გაციება, ხველა, Expectorant, Headache, ფილტვები, Vasodilation) Bankeraceae Hydnum repandum Fr. 216 საკვები (ადამიანის საკვები) ირმისტუჩა ნაყოფი ტყე Sarcodon imbricatus (L.) 427 საკვები (ადამიანის საკვები) ირემა სოკო - ნაყოფი ტყე P. Karts.

Ethnobotany Research and Applications 33

Berberidaceae Berberis vulgaris L. 55 საკვები (ადამიანის საკვები, კოწახური, კოწახური გოცხილ, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ფხალი, ჩაი, ტყემალი); ესკალძმარა ფოთოლი, ფესვი ბოსტანი სამკურნალო (ნაღვლის ბუშტი, მაღალი წნევა, ღვიძლი); ნაკეთობები (საღებარი) Betulaceae Alnus barbata C.A. Mey. 26 სამშენებლო (მერქანი); თხმელა, მურყანი ბელყაც ქერქი, ფოთოლი, ტყე საკვები (ჩაი); შეშა (შეშა); ღერო ნაკეთობები (საღებარი, ავეჯი, მარხილი, ტარები) Betula litwinowii Doluch. 60 სამშენებლო (სარები, არყი ბელყაც, ჟახვარ ქერქი, ტოტები, ტყე მერქანი); საკვები (ადამიანის ნაყოფი, წვენი, საკვები); შეშა (გასაჩაღებელი, ფოთოლი, ფესვი, შეშა); სამკურნალო ღერო (სახსრები, გაციება, ქერტლი, ჩიყვი, სიქაჩლე, პანაცეა, კბილის ტკივილი, ჭრილობა); ნაკეთობები (ჭიქის დასადები, ჯამები, ცოცხები, candlesticks, ურემი, Cups, Dippers, ავეჯი, საყოფაცხოვრებო ნივთები, Mortars, Plows, მარხილი, სართავი ბორბალი, კოვზები, ტარები, ლანგრები, საარყე ჭურჭელი, ყავარჯნები, უღელი) Betula pendula Roth 61 სამკურნალო (ხარის გული) არყი, მეჭეჭიანი არყი ფოთოლი ტყე Betula raddeana Trautv 62 სამშენებლო (მერქანი); არყი, შავი არყი ღერო ტყე ნაკეთობები (საყოფაცხოვრებო ნივთები) Carpinus caucasica 92 სამშენებლო (მერქანი); რცხილა, ჯაგრცხილა ცხვიმრა ღერო ტყე Grossh. საწვავი (შეშა); ნაკეთობები (ავეჯი, მარხილი, ტარები)

Ethnobotany Research and Applications 34

Corylus avellana L. 125 სამშენებლო (ღობე, მერქანი); თხილი, შდიხ ტოტები, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- საკვები (ადამიანის საკვები, ფოთოლი, ღერო ბოსტანი ფხალი); სამკურნალო (ხველა, განგრენა); ნაკეთობები (კალათები, ურემი, ავეჯი, საყოფაცხოვრებო ნივთები, თოკი, მარხილი, ტარები, ყავარჯნები) Corylus pontica K. Koch. 126 სამშენებლო (ღობე, მერქანი); თხილი შდიხ ტოტები, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- საკვები (ადამიანის საკვები, ფოთოლი, ღერო ბოსტანი ფხალი); სამკურნალო (ხველა, განგრენა); ნაკეთობები (კალათები, ურემი, ავეჯი, საყოფაცხოვრებო ნივთები, თოკი, მარხილი, ტარები, ყავარჯნები) Boletaceae Boletus edulis Bull. 65 საკვები (ადამიანის საკვები) დათიკა სოკო, ნაყოფი ტყე დათვის სოკო, ძირბუკა, Boletus erythropus Pers. 66 საკვები (ადამიანის საკვები) წითელფეხა ხუშხუშა ნაყოფი ტყე Boraginaceae Symphytum caucasicum 456 სამკურნალო (მოტეხილობა, ლაშქარა, შალდაყი მელენ ფოთოლი, ფესვი ტყე, ბაღ- M. Bieb. მუწუკი, კუჭ-ნაწლავი) ბოსტანი Brassicaceae Armeniaca vulgaris Lam. 38 საკვები (ადამიანის საკვები) გარგარი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Armoracia rusticana G. 40 საკვები (ადამიანის საკვები) პირშუშხა ფოთოლი, ფესვი ბაღ-ბოსტანი Gaertn., B. Mey. & Scherb. Brassica campestris L. 70 საკვები შალგი გიერა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Brassica campestris L. 71 საკვები (ადამიანის საკვები, შალგი გიერა ფოთოლი, ღერო ტყე ssp. oleifera DC. ფხალი, მჟავე, საწებაი) Brassica oleracea L. 72 საკვები (ადამიანის საკვები, კომბოსტო ლახანა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ფხალი, მჟავე) ბოსტანი Brassica oleracea L. 73 საკვები (ადამიანის საკვები, ბროკოლი ყვავილი, ბაღ-ბოსტანი Broccoli მჟავე) ფოთოლი

Ethnobotany Research and Applications 35

Brassica oleracea L. 74 საკვები (ადამიანის საკვები) ყვავილოვანი კომბოსტო ყვავილი, ბაღ-ბოსტანი cauliflower ფოთოლი Brassica oleracea L. red 75 საკვები (ადამიანის საკვები) ლურჯი კომბოსტო ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Brassica oleracea L. var. 76 საკვები (ადამიანის საკვები) ბრიუსელის კომბოსტო ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი gemmifera Brussles Sprouts Brassica oleracea L. var. 77 საკვები (ადამიანის საკვები) კოლრაბი ფესვი ბაღ-ბოსტანი gongylodes Brassica rapa L. subsp. 78 საკვები (ადამიანის საკვები, თალგამი, თალგამი ქართ ნაყოფი, ბაღ-ბოსტანი rapifera Metzger მჟავე) ფოთოლი, ფესვი Brassica rapa var. rapa 79 საკვები (ადამიანის საკვები) თალგამურა, ფესვი ბაღ-ბოსტანი L. თალგამურა Bunias orientalis L. 80 საკვები (ჩავე, ადამიანის ხატოტი, ხოხნუტა გომატი, ხოხნუტა ყვავილი, ტყე საკვები, ფხალი, მჟავე); ფოთოლი, სამკურნალო (მოწამვლა, ფოთოლი young, ნაღვინევზე, პარაზიტები, თესლი, ღერო გველის ნაკბენი); ვეტერინ (ჭიები) Capsella bursa-pastoris 88 საკვები (ადამიანის საკვები, წიწმატურა, წიწმატურა, ხავარტა, ხარკბილა ფოთოლი ტყე L. ფხალი) ხავარტა Cardamine hirsuta L. 91 საკვები (ხაჭაპური, ფხალი) ტყის წიწმატი ფოთოლი ტყე Cheiranthus cheiri L. 101 საკვები (ფხალი) შაბუ ფოთოლი ტყე Isatis tinctoria L. 271 ნაკეთობები (საღებარი) საღებავი მათრახა ფოთოლი ტყე Indet sp. 50 265 საკვები (ჩავე, ადამიანის ღორის ქადა ხარნუყა ფოთოლი ტყე საკვები, ფხალი, საწებაი) Lepidium sativum L. 290 საკვები (ადამიანის საკვები) წიწმატი ფოთოლი ტყე, ბაღ- ბოსტანი Raphanus sativus L. var. 387 საკვები (ადამიანის საკვები) ბოლოკი, თალგამი, მიწისმხალა ფოთოლი, ფესვი ბაღ-ბოსტანი major მთის ბოლოკი, შავი ბოლოკი Raphanus sativus L. var. 388 სამკურნალო (გაციება, შავი ბოლოკი ფესვი ბაღ-ბოსტანი major black ხველა) Raphanus sativus L. var. 389 საკვები (ადამიანის საკვები) თეთრი ბოლოკი ფესვი ბაღ-ბოსტანი major white Raphinastrum rugosum 390 საკვები (ფხალი) ბოლოკა, შალგი ფოთოლი, ღერო ტყე (L.) All.

Ethnobotany Research and Applications 36

Sinapis arvensis L. 438 საკვები (ადამიანის საკვები, გიერა, მდოგვი, ფოთოლი, თესლი ტყე, ბაღ- ფხალი, მჟავე, საკმაზი) მინდვრის მდოგვი, ბოსტანი მინდვრის მდოგვი Bryophyta Ground Moss 197 ნაკეთობები (საღებარი) მიწის ხავსი მთელი მცენარე ტყე Campanulaceae Campanula 83 საკვები (ადამიანის საკვები) ქარცხვი ყვავილი ტყე biebersteiniana Roem. & Schult. Campanula lactiflora 84 საკვები (ადამიანის საკვები, კიცძიშლ კენკეშა, ქიც ფოთოლი, ღერო ტყე Bieb. ფხალი, მჟავე) Campanula 85 საკვები (ადამიანის საკვები, მაჩიტა, მიჩიგტარაი მაჩიკა ფოთოლი, ფესვი ტყე rapunculoides L. საწებაი) Cannabaceae Cannabis sativa L. 86 საკვები (ხაჭაპური, კანაფი, ქან თესლი, ღერო ბაღ-ბოსტანი ადამიანის საკვები, სვანური მარილი); სამკურნალო (სიმსივნე); ნაკეთობები (თოკი) Humulus lupulus L. 215 საკვები (ლუდი) სვე ყვავილი ტყე Cantharellaceae Cantharellus cibarius Fr. 87 საკვები (ადამიანის საკვები); მელაკუდა, მიქლიო მიქუელა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე სამკურნალო (ჰეპატიტი, ღვიძლი) Caprifoliaceae Lonicera caucasica Pall. 297 საკვები (ადამიანის საკვები); წერწა ჭიჭკოტი ტოტები, ნაყოფი, ტყე სამკურნალო (გულის წვა); ფოთოლი ნაკეთობები (ისრები) Caryophyllaceae Melandrium balansae 312 საკვები (ფხალი); ვირთბატრა, სასტვენა ფოთოლი ტყე Boiss. სამკურნალო Melandrium boissieri 313 საკვები (ფხალი); ვირთბატრა, სასტვენა ბალანსა, სასტვენა ფოთოლი, ღერო ტყე Schischk. სამკურნალო; ნაკეთობები (სასტვენი) Oberna wallichiana 327 საკვები (ფხლოვანა) ჭრიჭინა ფოთოლი ტყე (Klotzsch) Ikonn.

Ethnobotany Research and Applications 37

Silene lacera Steven 436 საკვები (ხაჭაპური, ჩავე, ქვიშამხალი ფოთოლი, თესლი ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ხინკალი, ბოსტანი ფხალი) Silene wallachiana 437 საკვები (ადამიანის საკვები, მჭივანა ფოთოლი ტყე Klotzsch ფხალი) Cornaceae Cornus australis C.A. 121 ნაკეთობები (ყავარჯნები) შინდანწლა ღერო ტყე Mey. Cornus mas L. 122 საკვები (ადამიანის საკვები); შვინდი, შინდი ქერქი, ტოტები, ტყე, ბაღ- ნაკეთობები (ლულის ნაყოფი, ღერო ბოსტანი საწმენდი, საფარიკაო ჯოხები, მოსარევი (კერძის), ტარები) Swida australis (C.A. 455 ნაკეთობები (საცრები) შინდანწლა ტოტები ტყე Mey.) Pojark ex Grossh. Cortinariaceae Cortinarius violaceus (L. 124 საკვები (ადამიანის საკვები) ლურჯკაბა ნაყოფი ტყე ex Fr.) Gray Crassulaceae Sedum caucasicum 432 საკვები (ადამიანის საკვები, კლდის დუმა ფოთოლი ტყე Boriss. ფხალი); სამკურნალო (სახსრები, მამაკაცური დაავდება, მუცლის ტკივილი, მუწუკი, რევმატიზმი, კბილის ტკივილი, ჭრილობა) Sedum oppositifolium 433 საკვები (ადამიანის საკვები, კლდის დუმა ფოთოლი ტყე Sims ფხალი); სამკურნალო (მუწუკი, კბილის ტკივილი, ჭრილობა) Sempervivum 434 საკვები (ადამიანის საკვები) კლდისვაშლა, კლდის დუმა ფოთოლი ტყე caucasicum Rupr. ex კლდისვაშლა, Boiss. ჯორისკუდა Cucurbitaceae Citrullus lanatus (Thunb.) 110 საკვები (ადამიანის საკვები, საზამთრო ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Matsum. & Nakai var. მჟავე) lanatus Cucumis melo L. 130 საკვები (ადამიანის საკვები) ნესვი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 38

Cucumis sativus L. 131 საკვები (ადამიანის საკვები, კიტრი ყვავილი, ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი მჟავე) Cucurbita pepo L. 132 საკვები (ადამიანის საკვები, გოგრა კვახი, კობეშია, ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ფხალი, მჟავე); სამკურნალო ქუთკვახ ფოთოლი ბოსტანი (კუჭ-ნაწლავი) Cucurbita pepo L. flat 133 საკვები (ადამიანის საკვები) გოგრა ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი squash Cucurbita pepo L. var. 134 საკვები (ადამიანის საკვები) ყაბაყი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი giromontia Cucurbita pepo L. var. 135 საკვები (ადამიანის საკვები) ყაბაყი პატისონი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი patisson Cucurbita pepo L. 136 საკვები (ადამიანის საკვები) ყაბაყი ყვავილი, ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Zucchini Cupressaceae Juniperus depressa Raf. 273 სამკურნალო ღვია ნაყოფი ტყე ex M'Murtrie Juniperus hemisphaerica 274 სამკურნალო (სისხლის წყერო ტოტები ტყე C.Presl გამწმენდი, თირკმლები, საშარდე გზები) Juniperus oblonga Bieb. 275 შეშა (შეშა); სამკურნალო ღვია წყერო ტოტები, ღერო ტყე (სისხლის გამწმენდი, თირკმლები, საშარდე გზები) Junperus sabina L. 276 საკვები (ადამიანის საკვები); ღვია ჭყერო ნაყოფი, ტყე სამკურნალო (სისხლის ფოთოლი, ფესვი, გამწმენდი, დეტოქსიკანტი, ღერო შარდმდენი, ეგზემა, ნაღვლის ბუშტი, პროსტატიტი, კბილის ტკივილი, საშარდე გზები); ვეტერინ (შარდმდენი, კანის დაავადებები) Cystopteridaceae Cystopteris fragilis (L.) 139 სამკურნალო (ჭრილობა) გვიმმრა მთელი მცენარე ტყე Bernh. Dryopteridaceae Dryopteris filix-mas (L.) 148 საკვები (ადამიანის საკვები, ჩადუნა ჩადა ფოთოლი ტყე Schott. ფხალი, მჟავე); სამკურნალო (სისხლჩაქცევები) Indet sp. 47 262 სამკურნალო (დამწვრობა) დიდი იფხი ფესვი ტყე

Ethnobotany Research and Applications 39

Mattheucia struthiopteris 311 საკვები (ადამიანის საკვები, გვიმრა, ჩადუნა Муча, მუჩი ფოთოლი, ღერო ტყე (L.) Todd. ფხალი, მჟავე) Ebenaceae Diospyros lotus L. 146 საკვები (ადამიანის საკვები) ჩვეულებრივი ხურმა ნაყოფი ტყე Diospyros sp. 147 საკვები (ადამიანის საკვები) ხურმა ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Eleagnaceae Hippophaë rhamnoides 211 სამკურნალო (დიაბეტი, ქაცვი ნაყოფი ტყე, ბაღ- L. ვიტამინები) ბოსტანი Equisetaceae Equisetum arvense L. 150 სამკურნალო (თირკმლები, შვიტა ფოთოლი, ღერო ტყე საშარდე გზები, ჭრილობა) Ericaceae Empetrum 149 საკვები (ადამიანის საკვები); კეწერა ტოტები, ნაყოფი, ტყე hermaphroditum ნაკეთობები (ნაკეთობების ფოთოლი Hagerup გასაწმენდი ) Oxycoccus quadripetalus 332 საკვები (ადამიანის საკვები) შტოში ნაყოფი ტყე Gilib. Vaccinium 482 საკვები (არაყი, ადამიანის მოცვი მაღალი ცინყა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- arctostaphylos L. საკვები, ჩაი, ღვინო); ბოსტანი სამკურნალო (სისხლნაკლულობა, გაციება, დიაბეტი, ანთება, კუჭი) Vaccinium myrtillus L. 483 საკვები (ადამიანის საკვები, მოცვი, ჟოლი იღვი, მეგმულდ, ტოტები, ტყე მურაბა, ჩაი, ღვინო); ჟოლი, შელშავი ყვავილი, ნაყოფი, სამკურნალო (გაციება, ფოთოლი შაქრის დამწევი, ყელის სიმშრალე, თირკმლის კენჭები, ჩაი); ნაკეთობები (საღებარი) Vaccinium vitis-idaea L. 484 საკვები (ადამიანის საკვები, წითელი მოცვი ვიღვი, მაიოლ / ტოტები, ნაყოფი, ტყე ჩაი); სამკურნალო მაია/, სტომი, ფოთოლი (შეუკავებლობა ბავშვებში, წითელმოჩა შაქრის დამწევი, ღვიძლი); ნაკეთობები (საღებარი) Fabaceae Astragalus caucasisus 51 საკვები (ჩაი) გლერძი ფოთოლი ტყე Pall. Cicer arietinum L. 107 საკვები (ადამიანის საკვები) მუხუდო თესლი ბაღ-ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 40

Coronilla varia L. 123 საკვები (ხაჭაპური) ყვავისფრჩხილა ფოთოლი ტყე Galega orientalis Lam. 191 საკვები (მჟავე) ხბოშუბლა ღერო ტყე Glycine max (L.) Merr. 194 საკვები (ადამიანის საკვები) მუხუდო, სოია სოიო ფოთოლი, თესლი ბაღ-ბოსტანი Glycyrrhiza glabra L. 195 საკვები (ადამიანის საკვები); ძირტკბილა ფესვი ტყე სამკურნალო (ხველა) Indet sp. 48 263 სამკურნალო გლერძი ლატექსი ტყე Lathyrus roseus Steven 286 საკვები (ფხალი) ვაზისძირა არჯაკელი, ზერჩო ფოთოლი ტყე Lens cornicularis L. 288 საკვები (ადამიანის საკვები) ოსპი ქირს თესლი ბაღ-ბოსტანი Onobrychis viciifolia 329 ცხოველთა საკვები ესპარცეტი ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Scop. Phaseolus sativus L. 338 საკვები (ადამიანის საკვები) ლობიო ნაყოფი, თესლი ბაღ-ბოსტანი Phaseolus sativus L. 339 საკვები (ადამიანის საკვები) ლობიო ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი climbing variety Phaseolus sativus L. low 340 საკვები (ადამიანის საკვები) ლობიო ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი variety Phaseolus vulgaris L. 341 საკვები (ადამიანის საკვები) ლობიო ნაყოფი, თესლი ბაღ-ბოსტანი Pisum sativum L. 348 საკვები (ადამიანის საკვები) ბარდა, მუხუდო ისაბ, ღედაარ ნაყოფი, თესლი ბაღ-ბოსტანი Robinia pseudoacacia L. 401 მშებებლობა (ღობე, მერქანი); აკაცია ქერქი, ღერო ტყე, ბაღ- ნაკეთობები (თოკი, ტარი, ბოსტანი ყავარჯენი) Trifolium repens L. 471 ცხოველთა საკვები სამყურა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Trifolium sp. 472 სამკურნალო (ჭრილობა); სამყურა ფოთოლი ტყე ნაკეთობები (საღებარი) Trigonella caerulea (L.) 473 საკვები (ადამიანის საკვები, ულუმბო, შამბრიკა უცხო სუნელი ფოთოლი, თესლი ბაღ-ბოსტანი Ser. სვანური მარილი) Vicia faba L. 490 საკვები (ადამიანის საკვები); ცერცვი როგი ნაყოფი, თესლი ტყე, ბაღ- სამკურნალო (გულის წვა) ბოსტანი Vicia sativa L. 491 საკვები (საწებაი) ჭეკუნტელაი ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Fagaceae Castanea sativa Mill. 94 სამშენებლო (ღობე, მერქანი, წაბლი გვიჯ ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- კარფანჯარა); საკვები ბოსტანი (ადამიანის საკვები); ნაკეთობები (ურემი, ტარები, ყავარჯნები)

Ethnobotany Research and Applications 41

Fagus orientalis Lipsky 154 სამშენებლო (მერქანი); წიფელი წიფრა ნაყოფი, ტყე საკვები (ადამიანის საკვები, ფოთოლი, ფხალი); შეშა (შეშა); თესლი, ღერო ნაკეთობები (ავეჯი, მარხილი, ტარები) Quercus iberica Steven 385 სამშენებლო (ღობე, მერქანი); მუხა ჯიჰრა ქერქი, ნაყოფი, ტყე ex M. Bieb. საკვები (ადამიანის საკვები); წვენი, ფოთოლი, შეშა (შეშა); ნაკეთობები ღერო (კასრები, ავეჯი, ტარები); ვეტერინ (დიარეა, კბილის ტკივილი) Fungi "Alnus barbata fungus" 1 საკვები (ადამიანის საკვები) მურყანისოკო ნაყოფი ტყე Fungus sp. 1 166 საკვები (ადამიანის საკვები) ჭრელკაბა ნაყოფი ტყე Fungus sp. 2 177 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 3 183 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 4 184 საკვები (ადამიანის საკვები) ლარგი ნაყოფი ტყე Fungus sp. 5 185 საკვები (ადამიანის საკვები); მარნულა ნაყოფი ტყე ნაკეთობები (ინსექტიციდი) Fungus sp. 6 186 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 7 187 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 8 188 საკვები (ადამიანის საკვები) მიწის კალმახი ნაყოფი ტყე Fungus sp. 9 189 საკვები (ადამიანის საკვები) მწარია ნაყოფი ტყე Fungus sp. 10 167 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 11 168 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 12 169 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 13 170 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 14 171 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Fungus sp. 15 172 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 16 173 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 17 174 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 18 175 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 19 176 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 20 178 საკვები (ადამიანის საკვები) Родственница ნაყოფი ტყე Fungus sp. 21 179 საკვები (ადამიანის საკვები) არჩექალი ნაყოფი ტყე Fungus sp. 22 180 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 23 181 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Fungus sp. 24 182 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე

Ethnobotany Research and Applications 42

Gentianaceae Gentiana cruciata L. 192 სამკურნალო (ნაღვლის ნაღველა, ფოთოლი ტყე ბუშტი, ღვიძლი, კუჭი) ნაღველა ჯვრისებრი Gentiana septemfida 193 სამკურნალო (ნაღველმდენი, ნაღველა ფოთოლი ტყე Pall. ნაღვლის კენჭები, ღვიძლი, კუჭი) Swertia iberica Fisch & 454 საკვები (ჩავე) გაბლუარაი ფოთოლი ტყე C.A. Mey. Gomphaceae Ramaria flava (Schaeff.) 386 საკვები (ადამიანის საკვები) საჩეჩელა საჩიჩელა, ბაწარა ნაყოფი ტყე Quél. Grossulariaceae Grossularia reclinata (L.) 196 საკვები (ადამიანის საკვები) ხურტკმელი ნაყოფი ტყე, ბაღ- Mill. ბოსტანი Ribes biebersteinii Berl. 394 საკვები (ადამიანის საკვები, მოცხარი მენცხვარი, ხუნწი ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ex DC ჩაი) ბოსტანი Ribes grossularia L. 395 საკვები (ადამიანის საკვები) ოფლეენდ ნაყოფი ტყე, ბაღ- ბოსტანი Ribes nigrum L. 396 საკვები (ადამიანის საკვები) მოცხარი, მოცხარი, ნაყოფი ტყე, ბაღ- შავი მოცხარი ბოსტანი Ribes orientale Desf. 397 საკვები (ადამიანის საკვები) ალუდა ნაყოფი ტყე Ribes rubrum L. 398 საკვები (ადამიანის საკვები) მოცხარი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Ribes uva-crispa L. 399 საკვები (ადამიანის საკვები) ხურტკმელი ოფლანდ ნაყოფი ტყე, ბაღ- ბოსტანი Ribes vulgare Lam. 400 საკვები (ადამიანის საკვები) წითელი მოცხარი / ფოთოლი ტყე ალუდა Hericiaceae Hericium erinaceus 209 საკვები (ადამიანის საკვები) ეშმაკის ბურნუთი გუდასოკო ნაყოფი ტყე (Bull.) Pers. Hypericaceae Hypericum perforatum L. 218 კულტურული (სუნამო); კრაზანა ტოტები, ტყე, ბაღ- საკვები (ლუდი, ჩაი); ყვავილი, ბოსტანი სამკურნალო (ენურეზი, ფოთოლი, მთელი ნაღვლის ბუშტი, ღრძილები, მცენარე თირკმლები, ღვიძლი, ნერვები, პირის ღრუს ანთება, პანაცეა, წყლული); ნაკეთობები (საღებარი)

Ethnobotany Research and Applications 43

Indeterminatus Indet sp. 1 220 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 2 232 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 3 243 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 4 254 საკვები (ხაჭაპური) ფოთოლი ტყე Indet sp. 5 264 - ფოთოლი ტყე Indet sp. 6 266 საკვები (ფხალი) ფოთოლი ტყე Indet sp. 7 267 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 8 268 საკვები (ხაჭაპური) ფოთოლი ტყე Indet sp. 9 269 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 10 221 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 11 222 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 12 223 საკვები (ხაჭაპური) ფოთოლი ტყე Indet sp. 13 224 ნაკეთობები (ტარები) მლჯარა ღერო ტყე Indet sp. 14 225 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 15a 226 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 15b 227 საკვები (ადამიანის საკვები) ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 16 228 საკვები (ადამიანის საკვები) ფოთოლი ტყე Indet sp. 17 229 - ფოთოლი ტყე Indet sp. 18 230 - ფოთოლი ტყე Indet sp. 19 231 საკვები (ადამიანის საკვები) ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 20 233 საკვები (ადამიანის საკვები) შავი ნაყოფი ტყე Indet sp. 21 234 საკვები (ადამიანის საკვები) ფოთოლი ტყე Indet sp. 22 235 - ფოთოლი ტყე Indet sp. 23 236 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 24 237 სამკურნალო (ღვიძლი) ფოთოლი ტყე Indet sp. 25 238 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 26 239 - ფოთოლი ტყე Indet sp. 27 240 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 28 241 სამკურნალო (ღვიძლი) ფოთოლი ტყე Indet sp. 29 242 საკვები (ადამიანის საკვები) ფოთოლი ტყე Indet sp. 30 244 საკვები (ადამიანის საკვები) დედოფალა ნაყოფი ტყე Indet sp. 31 245 საკვები (ადამიანის საკვები) ჰარდლი ღერო ტყე Indet sp. 32 246 საკვები (ფხალი) ჰაინერ ფოთოლი ტყე Indet sp. 33 247 საკვები (ფხალი) ფოთოლი ტყე Indet sp. 34 248 სამკურნალო (პანკრეატიტი) ფოთოლი ტყე Indet sp. 35 249 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 36 250 საკვები (ფხალი) ნესგვლა ფოთოლი ტყე

Ethnobotany Research and Applications 44

Indet sp. 37 251 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 38 252 საკვები (მჟავე) ღერო ტყე Indet sp. 39 253 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 40 255 ნაკეთობები (ავეჯი) ცხალი ღერო ტყე Indet sp. 41 256 საკვები (ფხალი) ცუჟლა ფოთოლი ტყე Indet sp. 42 257 საკვები (ადამიანის საკვები) ღერო ტყე Indet sp. 43 258 საკვები (ადამიანის საკვები) ვერდელი ღერო ბაღ-ბოსტანი Indet sp. 44 259 საკვები (ადამიანის საკვები) ნაყოფი ტყე Indet sp. 45 260 საკვები (მჟავე) ვირდუცა ღერო ტყე Indet sp. 46 261 საკვები (ფხალი) ფოთოლი ტყე Juglandaceae Juglans regia L. 272 სამშენებლო (მერქანი); ნიგოზი კაკალი ნაყოფი, თესლი, ტყე, ბაღ- საკვები (ადამიანის საკვები, ღერო ბოსტანი ფხალი, სვანური მარილი, ჩაი); ნაკეთობები (საღებარი, ავეჯი, საყოფაცხოვრებო ნივთები) Pterocarya pterocarpa 378 ნაკეთობები (საღებარი) ლაფანი ფოთოლი ტყე (Michx.) Kunth ex Iljinsk. Lamiaceae Clinopodium vulgare L. 116 სამკურნალო (მაღალი წნევა) მოპიტნაო ფოთოლი ტყე Lamium album L. 283 საკვები (ადამიანის საკვები, ჭინჭრის-დედა - ფოთოლი, მთელი ტყე ფხალი); სამკურნალო მცენარე (ჩვილების საბანავებლად, სიქაჩლე) Leonurus 289 სამკურნალო (ეპილეპსია, შავბალახა ფოთოლი ტყე quinquelobatus Gilib. გული) var. caucasicus Krestovsk. Melissa officinalis L. 314 სამკურნალო (ნერვები) ბარამბო ფოთოლი ტყე Mentha aquatica L. 315 საკვები (საკმაზი) პიტნა ფოთოლი ტყე Mentha longifolia (L.) L. 316 საკვები (ჩავე, ადამიანის ტყის პიტნა შანტალი პიტნაი ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- საკვები, ფხალი, ჩაი); ფოთოლი ბოსტანი სამკურნალო (ნერვები, პანაცეა, ჩაი) Mentha pulegium L. 317 საკვები (სულუგუნი, ომბალო, პიტნა ნაყოფი, ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი ადამიანის საკვები, ჩაი)

Ethnobotany Research and Applications 45

Mentha x piperita L. 318 საკვები (ადამიანის საკვები, ბაღის პიტნა ყვავილი, ტყე, ბაღ- ფხალი, მჟავე, სვანური ფოთოლი ბოსტანი მარილი, ჩაი); სამკურნალო (ნერვები, პანაცეა) Nepeta mussinii Spreng. 324 საკვები (ჩაი) პიტნა ფოთოლი ტყე Ocimum basilicum L. 328 საკვები (ადამიანის საკვები, რეჰანი, შაშკულავი ნაყოფი, ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი სვანური მარილი) Origanum vulgare L. 330 საკვები (ლუდი, ადამიანის თავშავა душица ფოთოლი ტყე, ბაღ- საკვები, საკმაზი, ჩაი); ბოსტანი სამკურნალო (ფილტვები, ჩაი); ნაკეთობები (საღებარი) Salvia nemorosa L. 423 სამკურნალო (ენურეზი) დაჯირა ფოთოლი ტყე Salvia verticillata L. 424 სამკურნალო (ანთება, დაჯირა ფოთოლი, მთელი ტყე, ბაღ- ენურეზი, ჭრილობა); მცენარე ბოსტანი ნაკეთობები (საცერი) Satureja hortensis L. 428 საკვები (ადამიანის საკვები, ქონდარი ფოთოლი ტყე, ბაღ- სვანური მარილი, ჩაი) ბოსტანი Satureja laxiflora K. 429 საკვები (ადამიანის საკვები) მინდვრის ქონდარი ფოთოლი ტყე Koch Satureja spicigera Boiss. 430 საკვები (სვანური მარილი, ჭვინ ფოთოლი ტყე ჩაი); სამკურნალო (დიაბეტი) Thymus caucasicus 461 საკვები (ჩაი) ქონდარი, ბეგქონდარა ტოტები, ტყე Willd. ex Benth ყვავილი, ფოთოლი Thymus colinus Bieb. 462 საკვები (საკმაზი, ჩაი); ბეგქონდარა, ქონდარი ფოთოლი ტყე სამკურნალო (ხველა, მაღალი წნევა) Thymus sp. 463 საკვები (ადამიანის საკვები, ქონდარი ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ჩაი) ბოსტანი Thymus transcaucasicus 464 საკვები (ადამიანის საკვები, ბეგქონდარა ფოთოლი ტყე Ronninger საკმაზი) Ziziphora pushkinii 497 საკვები (ჩაი); სამკურნალო ურცი, ქონდარი ბეგქონდარა ფოთოლი ტყე Adams. (ანტიბიოტიკი, შარდმდენი, ) Ziziphora serpyllacea M. 498 საკვები (საკმაზი, ჩაი) ურცი ბეგქონდარა ფოთოლი ტყე Bieb. Lauraceae Laurus nobilis L. 287 საკვები (ადამიანის საკვები); დაფნა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ნაკეთობები (საღებარი) ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 46

Lepiotaceae Macrolepiota procera 302 საკვები (ადამიანის საკვები) წერეწო, წეროსწვივა ხარხუშა, ხუშხუშა ნაყოფი ტყე (Scop.) Springer Lichenes Rock Lichen 402 ნაკეთობები (საღებარი) კლდის ხავსი / ჯანგარო მთელი მცენარე ტყე / Liliaceae Fritillaria lutea Mill. 165 საკვები (ადამიანის საკვები); ყვითელი ღვინა დათვკიტრა, ბოლქვი, ყვავილი ტყე სამკურნალო (ნაღვინევზე, მთის კიტრა, გული) Galanthus sp. 190 საკვები (ადამიანის საკვები) თეთრყვავილა ბოლქვი ტყე Lilium szovitsianum 295 სამკურნალო დათვისკიტრა ბოლქვი ტყე Fisch. & Avé-Lall. Polygonatum 353 საკვები (ჩავე) სვინტრაი ფოთოლი ტყე glaberrimum C. Koch. Veratrum lobelianum 486 სამკურნალო (გარე შხამა ფოთოლი, ფესვი, ტყე Bernh. პარაზიტები); ვეტერინ (გარე ღერო პარაზიტები, ჭრილობა) Linaceae Linum usitatissimum L. 296 საკვები (ადამიანის საკვები); ქუმელი სელის ქუმელი თესლი ტყე, ბაღ- სამკურნალო (ტრავმები) ბოსტანი Lythraceae Punica granatum L. 379 საკვები (ადამიანის საკვები) ბროწეული ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Malvaceae Malva neglecta L. 307 საკვები (ხაჭაპური, ბალბა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ფხალი) ბოსტანი Malva sylvestris L. 308 საკვები (ხაჭაპური, ბალბა ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ფხალი) ბოსტანი Tilia caucasica Rupr. 466 სამშენებლო (მერქანი); ცაცხვი, ცაცხვი ფაცაირიმა ყვავილი, ღერო ტყე კულტურული (საკრავები); საკვები (ჩაი); ნაკეთობები (საყოფაცხოვრებო ნივთები, ტარები, ჭურჭელი დასამჟავებლად)

Ethnobotany Research and Applications 47

Tilia begonifolia Stev. 465 სამშენებლო (მერქანი); ცაცხვი, ცაცხვი ქერქი, ყვავილი, ტყე, ბაღ- კულტურული (მოწევა); ნაყოფი, ბოსტანი საკვები (ჩაი); სამკურნალო ფოთოლი, ღერო (გაციება, ჩაი); ნაკეთობები (ავეჯი, საყოფაცხოვრებო ნივთები, თოკი) Tilia cordata Mill. 467 ნაკეთობები ცაცხვი ღერო ტყე (საყოფაცხოვრებო ნივთები) Marasmiaceae Marasmius oreades 309 საკვები (ადამიანის საკვები) წრიალა ნაყოფი ტყე (Bolton) Fr. Moraceae Ficus carica L. 157 საკვები (ადამიანის საკვები) ლეღვი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Morus alba L. 322 საკვები (არაყი, ადამიანის თუთა ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- საკვები, მურაბა); ბოსტანი ნაკეთობები (ტარები) Morchellaceae Morchella conica Pers 320 საკვები (ადამიანის საკვები) ხარისფაშვა ნაყოფი ტყე Morchella escuenta Fr. 321 საკვები (ადამიანის საკვები) ხარისფაშვა ნაყოფი ტყე Musaceae Musa x paradisiaca L. 323 ორნამენტი ბანანი მთელი მცენარე ბაღ-ბოსტანი Oleaceae Fraxinus excelsior L. 164 სამშენებლო (მერქანი); იფანი ლაჯრა, წითელა ფოთოლი, ღერო ტყე საკვები (ადამიანის საკვები); ნაკეთობები (მარხილი, ტარები) Onagraceae Chamenaerion 100 საკვები (ხაჭაპური); თხაწართხალა Иван-чай ფოთოლი ტყე angustifolium (L.) Holub. სამკურნალო (ჩაი) Ophioglossaceae Botrychium lunaria (L.) 67 სამკურნალო (პანაცეა, მარგალიტა, ფოთოლი, მთელი ტყე Sw. ჭრილობა) წყლულის ბალახი მცენარე Oxalidaceae Oxalis acetosela L. 331 საკვები (ადამიანის საკვები) მჟაველა ფოთოლი ტყე Papaveraceae Chelidonium majus L. 102 სამკურნალო (პანაცეა, ქრისტესისხლა ლატექსი, ტყე მეჭეჭები, ჭრილობა); ფოთოლი ნაკეთობები (საღებარი)

Ethnobotany Research and Applications 48

Parmeliaceae Usnea sp. 481 ნაკეთობები (საღებარი) ირმის ხავსი მთელი მცენარე ტყე Usnea barbata 480 ნაკეთობები (საღებარი) ბაღლაწო მთელი მცენარე ტყე Physalacriaceae Armillariella mellea 39 საკვები (ადამიანის საკვები) მანჭკვალა ნაყოფი ტყე (Vahl) P. Kumm Pinaceae Abies nordmanniana 2 სამშენებლო (მერქანი); სოჭი ჭიშხ ტოტები, ტყე (Steven) Spach საკვები (ადამიანის საკვები, ფოთოლი, ღერო ფხალი, ჩაი); სამკურნალო (ჭლექი, წყლული); ნაკეთობები (მარხილი) Cedrus sp. 95 დეკორატიული კედარი მთელი მცენარე ბაღ-ბოსტანი Picea orientalis (L.) 344 სამშენებლო (ყავარი, ნაძვი ხაარ ფოთოლი, ტყე Peterm. მერქანი); საკვები (ადამიანის მტვერი, ფისი, საკვები, კევი); სამკურნალო ღერო (ბრონქიტი, ჭლექი, წყლული, ჭრილობა); ნაკეთობები (მარხილი, ტარები, ყავარჯნები) Pinus kochiana Klotzsch 345 სამშენებლო (სარები, ყავარი, ბუკვანი, ფიჭვი, ქერქი, ტოტები, ტყე ex K. Koch მერქანი); კულტურული (კევი); ფიჭვის გირჩები, გირჩები, ნაყოფი, საკვები (ადამიანის საკვები, ხალცუცა ფოთოლი, ზეთი, ტკბილეული); შეშა მტვერი, ფისი, (გასაჩაღებელი, შეშა); ფესვი, ღერო სამკურნალო (ალერგია, ასთმა, ბრონქიტი, დამწვრობა, ხველა, შარდმდენი, სოკოვანი, თირკმლები, ფილტვები, სინუზიტი, ჭლექი, წყლული); ნაკეთობები (ისრები, მშვილდი, ყუთები, ავეჯი, კიდობნები, საყოფაცხოვრებო ნივთები, ლამპრები, დაზგა, თაროები, მარხილი, სართავი ბორბალი, ტარები, კიდობნები)

Ethnobotany Research and Applications 49

Plantaginaceae Plantago major L. 349 სამკურნალო (სისხლდენა, მრავალძარღვა კუთკვახ, ლატექსი, ტყე, ბაღ- ხველა, კუჭ-ნაწლავი, ცხრაძარღვა, ფოთოლი, ფესვი ბოსტანი გასტრიტი, კუჭ-ნაწლავი, ჯოოდიბალე ნაწლავები, კუჭი, ჭრილობა) Pleurotaceae Pleurotus cornicopiae 350 საკვები (ადამიანის საკვები) მაღვალი, მაჩალოსოკო ნაყოფი ტყე (Paulet) Rolland Pleurotus ostreatus 351 საკვები (ადამიანის საკვები) კალმახა, ხის სოკო ტყუბულ ნაყოფი ტყე, ბაღ- (Jacq. ex Fr.) P. Kumm ბოსტანი Pluteaceae Pluteus cervinis 352 საკვები (ადამიანის საკვები) ირმის რქა ნაყოფი ტყე (Schaeffer ex Fr.) P. Kumm. Poaceae Avena sativa L. 54 საკვები (ადამიანის საკვები) შვრია ზინთხ თესლი ბაღ-ბოსტანი Festuca djimilensis 156 ნაკეთობები (ფეხსაცმლის წერექვ ფოთოლი ტყე Boiss. & Balansa შესავსები) Hordeum violaceum 212 სამკურნალო (კიბო) ქერი ფოთოლი ტყე Boiss. & Huet Hordeum vulgare L. 213 საკვები (არაყი, ლუდი, მუხუდო, ორრიგა, ქერი ჭმინ თესლი ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები) ბოსტანი Hordeum vulgare L. ssp. 214 საკვები (ადამიანის საკვები) ქერშველი თესლი ბაღ-ბოსტანი vulgare L. var. coelestre L. Panicum milanjianum 334 საკვები (ადამიანის საკვები) ფეტვი წვინი თესლი ბაღ-ბოსტანი Rendle Phleum pratense L. 342 ცხოველთა საკვები ტიმოთელა ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Secale cereale L. 431 საკვები (არაყი, ლუდი, მუხუდო, ჭვავი მანააშ ორმწკრივი, თესლი ბაღ-ბოსტანი ადამიანის საკვები); ქერშველა სამკურნალო (გაციება, გრიპი) Triticum aestivum L. 474 საკვები (არაყი, ლუდი, ხორბალი იფქლი, კვეცერ, ნაყოფი, თესლი ბაღ-ბოსტანი ადამიანის საკვები) კულ Triticum carthlicum 475 საკვები (ადამიანის საკვები) დიკა თესლი ბაღ-ბოსტანი Nevski Zea mays L. 496 საკვები (ადამიანის საკვები) სიმინდი თესლი ბაღ-ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 50

Polygonaceae Bistorta officinalis 64 სამკურნალო (დიარეა, მატიტელა ჭიჭიშვილი ყვავილი, ფესვი ტყე Delarbre ფილტვები) Fagopyrum tataricum 153 საკვები (ადამიანის საკვები) წიწიბურა თესლი ბაღ-ბოსტანი (L.) Gaertn. Persicaria maculosa 335 სამკურნალო მატიკელა ფოთოლი ტყე Gray Polygonum alpinum All. 354 საკვები (ხაჭაპური, წართხალი ლეცირ, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ხინკალი, ჭიჭიშვილი ფოთოლი, ფესვი, ბოსტანი ფხალი, მჟავე, საწებაი); ღერო სამკურნალო (კუჭ-ნაწლავი, სახსრები); ნაკეთობები (საღებარი) Polygonum aviculare L. 355 საკვები (ადამიანის საკვები); მატიტელა ჭიმჭიკი ფოთოლი ტყე სამკურნალო (შარდის ბუშტი, შარდმდენი, თირკმლები, საშარდე გზები) Polygonum carneum C. 356 სამკურნალო (ციროზი, დვალურა, მატიტელა ჭიჭიშვილი ყვავილი, ტყე, ბაღ- Koch დიარეა, ღვიძლი, ფოთოლი, ფესვი ბოსტანი ფილტვები) Polygonum hydropiper L. 357 სამკურნალო ჩაღანდრი ფოთოლი, მთელი ტყე (სისხლჩაქცევები, მცენარე მოტეხილობა) Polygonum sp. 358 საკვები (ადამიანის საკვები, მამლაყინწა ფოთოლი ტყე ფხალი) Rumex acetosa L. 411 საკვები (ხაჭაპური, მჟაუნა, მწყემსთმჟავიაი, ტელეფ ფოთოლი, ღერო ტყე, ბაღ- ადამიანის საკვები, ფხალი, ყანის მჟავიაი ბოსტანი მჟავე, საწებაი) Rumex acetosella L. 412 საკვები (ხაჭაპური, მჟაუნა ფოთოლი ტყე ადამიანის საკვები, ფხალი, მჟავე) Rumex alpinus L. 413 საკვები (ჩავე, ფხალი, მჟავე); ღოლო საგუგა, ჭირთალი, ფოთოლი, ფესვი, ტყე სამკურნალო (კოლიტი, ჭირტალი თესლი, ღერო ბუასილი, ნაწლავები, შესიებები, სიმსივნე); ნაკეთობები (საღებარი)

Ethnobotany Research and Applications 51

Rumex crispus L. 414 საკვები (ჩავე, ადამიანის ღოლო ფოთოლი, ფესვი, ტყე საკვები, ფხალი, მჟავე); თესლი, ღერო სამკურნალო (დიარეა); ნაკეთობები (საღებარი) Rumex scutatus L. 415 საკვები (ადამიანის საკვები, ლახტარა, ქვიშის მჟავია ფოთოლი, ღერო ტყე ფხალი, მჟავე) Rumex tuberosus L. 416 საკვები (საკმაზი) მჟაუნა ფოთოლი ტყე Spinaca oleracea L. 449 საკვები (ადამიანის საკვები) ისპანახი ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Polypodiaceae Polypodium vulgare L. 359 საკვები (ადამიანის საკვები, კილამურა, ძირტკბილა ფესვი ტყე შაქარი); სამკურნალო (ხველა) Polyporaceae Piptoporus betulinus 346 საკვები (ადამიანის საკვები); ჩაგა ნაყოფი ტყე (Bull.) P. Karst. სამკურნალო (კიბო) Polyporus squamosus 360 საკვები (ადამიანის საკვები) ძერანა ნაყოფი ტყე (Huds.) Fr. Portulacaceae Portulaca oleracea L. 362 საკვები (ადამიანის საკვები, დანდური ფოთოლი ტყე ფხალი) Primulaceae Cyclamen vernum Sweet 137 საკვები (მჟავე) ყოჩივარდა ფესვი ტყე Primula luteola Rupr. 363 საკვები (საწებაი) ვაშლისულა ფოთოლი ტყე Primula macrocalyx 364 საკვები (ჩავე, ადამიანის ფურისულა ვაშლისულა ყვავილი, ტყე Bunge საკვები, ფხალი); ფოთოლი სამკურნალო (უშვილობა, ხველა, თირკმლები) Primula woronowii 365 საკვები (ფხალი) ტყის ფურისულა ვაშლისულა ფოთოლი ტყე Losinsk. Psathyrellaceae Coprinopsis atramentaria 118 საკვები (ადამიანის საკვები) მელანა, მელანა, სილიო, ნაყოფი ტყე (Bull.) Redhead, Vilgalys & Moncalvo Ranunculaceae Aruncus vulgaris Raf. 48 საკვები (ადამიანის საკვები, მეკენძალა მეჭეხი ფოთოლი, ღერო ტყე ფხალი, მჟავე) Clematis vitalba L. 115 საკვები (ფხალი) ციცაბალბა ტოტები ტყე

Ethnobotany Research and Applications 52

Helleborus caucasicus 201 სამკურნალო (სინუზიტი); ხარისძირა ფესვი ტყე R. Br. ვეტერინ (ფაღარათი, გაზები, ჭრილობა) Rhododendraceae Rhododendron 392 საკვები (ლუდი, საღებარი, დეკა, წითელა, წითელი შქერი ტოტები, ტყე, ბაღ- caucasicum Pall. ადამიანის საკვები, ფხალი, ყვავილი, ნაყოფი, ბოსტანი საწებაი, ჩაი); სამკურნალო ფოთოლი (ანთება, გაციება, კუჭ- ნაწლავი, შარდმდენი, გული, ნაწლავები, დაბალი პოტენცია, ჩაი); ნაკეთობები (საღებარი) Rhododendron luteum 391 სამშენებლო (სახურავის იელი ტოტები, ტყე, ბაღ- Sweet ბოძები); შხამი (ტოქსიკური) ფოთოლი, მთელი ბოსტანი მცენარე Rhododendron ponticum 393 საკვები (ჩაი) შქერი ფოთოლი ტყე L. Rosaceae Cotoneaster multiflorus 127 საკვები (ადამიანის საკვები) ვაშლანა ნაყოფი ტყე Bunge Crataegus curvisepala 128 საკვები (ადამიანის საკვები, კუნელი შავი ნაყოფი ტყე Lindm. ჩაი); სამკურნალო (გული) Crataegus pentagyna 129 საკვები (ადამიანის საკვები, კუნელი, შავი კუნელი კუნელი, შავი ყვავილი, ნაყოფი ტყე, ბაღ- Waldst. ჩაი); სამკურნალო (გული, ბოსტანი მაღალი წნევა, ჩაი); ნაკეთობები (საღებარი) Cydonia oblonga L. 138 საკვები (ადამიანის საკვები); კომში ნაყოფი, ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი სამკურნალო (სისხლდენა, სისხლმბადი) Filipendula ulmaria L. 158 სამკურნალო (გაციება) ქაფურა ფესვი, მთელი ტყე Mill. მცენარე Fragaria vesca L. 160 საკვები (ადამიანის საკვები, მარწყვი, ტყის მარწყვი ცხეკი ხილ ნაყოფი ტყე მჟავე, ტყემალი) Fragaria vesca L. 161 საკვები (ადამიანის საკვები) მოცხარი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი "Alibaba" Fragaria virginiana Mill. 162 საკვები (ადამიანის საკვები) ხენდრო ნაყოფი ტყე, ბაღ- ბოსტანი

Ethnobotany Research and Applications 53

Fragaria x ananassana 163 საკვები (ადამიანის საკვები) მარწყვი ბასყ ყვავილი, ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Duchesne ex Rozier Malus domestica L. 304 საკვები (არაყი, ადამიანის ვაშლი ვისგვ ანთრო, ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები, სვანური მარილი, ანტონოვკა, ბოსტანი ძმარი); სამკურნალო ბაბასჰანა, (პანაცეა) კეხურა, კიტრა, ლელმარ, ლენგეჭ, ლუზნუვიცხ, ნეჰალდ, შანპანი, შაფრან, ცერსდა, ჭუმანდიფ Malus orientalis Uglizk. 305 საკვები (არაყი, ადამიანის მაჟალო ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები) ბოსტანი Malus pumila Mill. var. 306 საკვები (ადამიანის საკვები) სამოთხის ვაშლი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი paradisiaca C.K. Schneid. Mespilus germanica L. 319 საკვები (ადამიანის საკვები); ზღმარტლი, მუშმულა ზუნტი ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- ნაკეთობები (ავეჯი) ბოსტანი Padus racemosa (Lam.) 333 საკვები (არაყი, ადამიანის შოთხვი ნაყოფი ტყე, ბაღ- Gilib. საკვები, ჩაი); სამკურნალო ბოსტანი (დიარეა); ნაკეთობები (საღებარი) Prunus armeniaca L. 366 საკვები (ადამიანის საკვები) გარგარი ნაყოფი ტყე, ბაღ- ბოსტანი Prunus avium L. 367 კულტურული (საკრავები); ბალამწარა, ბალი ცხეკიშ, ჰებრა თეთრიწითელი ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- საკვები (არაყი, ადამიანის ბოსტანი საკვები) Prunus cerasus L. 368 საკვები (არაყი, ადამიანის ალუბალი ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები) ბოსტანი Prunus divaricata Ledeb. 369 საკვები (არაყი, ადამიანის ტყემალი ბარყვენდ ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები, ტყემალი) ბოსტანი Prunus insititita L. 371 საკვები (ადამიანის საკვები) ღოღნოშო ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Prunus laurocerasus L. 372 საკვები (ადამიანის საკვები) წყავი ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Prunus padus L. 373 ნაკეთობები (ტარები) მჯნელა ღერო ტყე

Ethnobotany Research and Applications 54

Prunus persica (L.) 374 საკვები (ადამიანის საკვები) ატამი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Batsch Prunus spinosa L. 375 საკვები (ჩავე, ადამიანის კვინჩხაი ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები) ბოსტანი Prunus vachuschtii 376 საკვები (ადამიანის საკვები) ალუჩა ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Bregaze Prunus x domestica L. 377 საკვები (არაყი, ადამიანის ქლიავი ჭანჭური, ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი საკვები) ჭანჭური, ჭანჭური Pyrus caucasica Fed. 383 სამშენებლო (მერქანი); პანტა ნაყოფი, ღერო ტყე, ბაღ- საკვები (არაყი, ადამიანის ბოსტანი საკვები, ფხალი, სიროპი); ნაკეთობები (საყოფაცხოვრებო ნივთები) Pyrus communis L. 384 საკვები (არაყი, ადამიანის მსხალი იცხი ბაბანი, ნაყოფი ტყე, ბაღ- საკვები) ბაბაროზან, ბოსტანი ბაბენ, გობრუ, გომბრო, ვირკეშ, თეთნო, კიფერ, ლელმარ, ლეფხანჭ, ლოვყენ, ლოზმ, მანინტ, მაშკვანი, მირკეშ, ნენსგაშვიხ, ხანჭაშ ცალან Rosa canina L. 403 საკვები (არაყი, ლუდი, ასკილი ნაყოფი ტყე ადამიანის საკვები, მურაბა, ჩაი); სამკურნალო (ვიტამინები) Rosa pimpinellifolia 404 საკვები (ლუდი, ადამიანის ასკილი, შავი ასკილი ნაყოფი ტყე Boiss. საკვები, ჩაი) Rosa sp. 405 საკვები (არაყი, ადამიანის ასკილი, ვარდი ხვარ ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- საკვები, ჩაი); სამკურნალო ფოთოლი ბოსტანი (გაციება, ხველა, ნაღვლის ბუშტი, თირკმლები, ჩაი)

Ethnobotany Research and Applications 55

Rubus fruticosus L. 407 საკვები (ადამიანის საკვები) მაყვალი, Малина ნაყოფი ტყე, ბაღ- რუსული მაყვალი ბოსტანი Rubus idaeus L. 408 საკვები (ადამიანის საკვები, ჟოლო ინღა, ხვაფა ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- ჩაი); სამკურნალო (გაციება, ფოთოლი ბოსტანი ჭრილობა) Rubus saxatilis L. 409 საკვები (ჩავე, ადამიანის ჟოლის-დედა -, ხახამა მწყერთიფქლა, ნაყოფი ტყე საკვები) წერტიფხლა Rubus sp. 410 საკვები (ადამიანის საკვები, მაყვალი ვიღვი, უღვ ნაყოფი, ფოთოლი ტყე, ბაღ- ღვინო); სამკურნალო ბოსტანი (სისხლნაკლულობა, გაციება, ანთება) Sorbus boissieri C.K. 444 საკვები (ადამიანის საკვები); ცირცელი ნაყოფი ტყე Schneid. სამკურნალო (მაღალი წნევა) Sorbus caucasigena 445 საკვები (არაყი, ლუდი, ცირცელი გოგლანდ ნაყოფი, ტყე, ბაღ- Kom. ადამიანის საკვები, მურაბა); ფოთოლი, ღერო ბოსტანი სამკურნალო (წნევა, კრუნჩხვა, გული, მაღალი წნევა, ჭრილობა); ნაკეთობები (საყოფაცხოვრებო ნივთები, ტარები) Sorbus terminalis 446 საკვები (ადამიანის საკვები); თამელი მურგვი ნაყოფი, ღერო ტყე Crantz. ნაკეთობები (ავეჯი) Sorbus torminalis C. 447 საკვები (ადამიანის საკვები) დათვისყურა ნაყოფი ტყე Crantz. Spiraea hypericifolia L. 450 ნაკეთობები (ცოცხები) გრაკლა მაკაცი ღერო ტყე Rubiaceae Rubia tinctorum L. 406 ნაკეთობები (საღებარი) ენდრო ნაყოფი, ფესვი, ტყე მთელი მცენარე Russulaceae Lactarius deliciosus (L. 277 საკვები (ადამიანის საკვები) მჭადა ჭადუა ნაყოფი ტყე ex Fr.) S.F. Grey Lactifluus piperatus (L.) 278 საკვები (ადამიანის საკვები, ბერუითავი ნაყოფი ტყე Roussel მჟავე) Lactifluus volemus (Fr.) 279 საკვები (ადამიანის საკვები) მჭადა ნაყოფი ტყე Kuntze Russula emetica 418 საკვები (ადამიანის საკვები) ბღავანა ნაყოფი ტყე (Schaeff.) Pers.

Ethnobotany Research and Applications 56

Russula rosea Pers. 419 საკვები (ადამიანის საკვები) წითლიო ნაყოფი ტყე Russula virescens 420 საკვები (ადამიანის საკვები) ხახვილო ნაყოფი ტყე (Schaeff.) Fr. Rutaceae Citrus limon (L.) Burm. f. 111 საკვები (ადამიანის საკვები) ლიმონი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Citrus x paradisi Macfad. 112 საკვები (ადამიანის საკვები) გრეიპფრუტი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Citrus x sinensis L. 113 საკვები (ადამიანის საკვები) ფორთოხალი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Salicaceae Populus tremula L. 361 სამშენებლო (მერქანი); ვერხვი ფოთოლი, ღერო ტყე კულტურული (საკრავები); სამკურნალო; ნაკეთობები (საყოფაცხოვრებო ნივთები, ტარები, ჭურჭელი) Salix alba L. 421 სამშენებლო (მერქანი); ტირიფი ღერო ტყე ნაკეთობები (კალათები, ტარები) Salix caprea L. 422 ცხოველთა საკვები ; მდგნალი ბაგუნდი, ფოხვი, ქერქი, ტოტები, ტყე სამშენებლო (ღობე, მერქანი, ფოხვი, ჭიჭუნი ფოთოლი, ღერო კედლები); სამკურნალო (სახსრები, ნაღვლის ბუშტი, თირკმლები); ნაკეთობები (კალათები, მშვილდი, ნიჩაბი, ტარები, გამძლე ნაკეთობები) Sapindaceae Acer campestre L. 3 სამშენებლო (მერქანი); ნეკერჩხალი ღერო ტყე ნაკეთობები (ავეჯი, ტარები) Acer platanoides L. 4 ნაკეთობები (ავეჯი, ნეკერჩხალი თეკრა ღერო ტყე საყოფაცხოვრებო ნივთები, მარხილი, ტარები) Acer pseudoplatanus L. 5 საკვები (ჩაი); ნაკეთობები მთის ბოყვი, თეკრა ყვავილი, ღერო ტყე (დაფა, სართავი ბორბალი) ნეკერჩხალი Acer trautvetteri Medw. 6 სამშენებლო (მერქანი); ბოკვი, თეკრი ღერო ტყე ნაკეთობები (კასრები, ჯამები, საყოფაცხოვრებო ნივთები, კოვზები, ტარები, ლანგრები, ჭურჭელი)

Ethnobotany Research and Applications 57

Scrophulariaceae Verbascum sp. 487 სამკურნალო (ნაღვლის ქერიფქლა ყვავილი, ტყე ბუშტი, ბუასილი, ფოთოლი თირკმლები, კანის დაავადებები) Smilacaceae Smilax excelsa L. 439 საკვები (ადამიანის საკვები, ეკალღიჭი ეკალა ტოტები, ტყე ფხალი) ფოთოლი, ღერო Solanaceae Capsicum annuum L. 89 საკვები (ადამიანის საკვები, წიწაკა მწარე წიწაკა ნაყოფი ტყე, ბაღ- მჟავე, სვანური მარილი); ბოსტანი სამკურნალო (გაციება, გრიპი) Capsicum annuum L. 90 საკვები (ადამიანის საკვები, წიწაკა წითელი ძაფანა ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი sweet Bulgarian სვანური მარილი) Hyoscyamus niger L. 217 კულტურული ლენცოფა, საპინა ფოთოლი, თესლი ტყე (ჰალუცინოგენი); სამკურნალო (სოკოს საწინააღმდეგო, კბილის ტკივილი) Lycopersicum 301 საკვები (ადამიანის საკვები, პამიდორი ნაყოფი, ღერო ბაღ-ბოსტანი esculentum L. მჟავე) Nicotiana rustica L. 325 კულტურული (კევი, მოწევა, ბურნუთი, წეკო თუთინ, წეკვა ფოთოლი, ღერო ტყე, ბაღ- ბურნუთი); სამკურნალო ბოსტანი (სახსრები, ბრონქიტი, ყელის ტკივილი, ტონზილიტი, ჭრილობა) Nicotiana tabacum L. 326 კულტურული (მოწევა); ბურნუთი, წეკო, თუთინ, წეკვა ფოთოლი, მთელი ტყე, ბაღ- სამკურნალო (სახსრები, ჯოკარი მცენარე ბოსტანი ბრონქიტი, კუჭ-ნაწლავი, სინუზიტი, კანის დაავადებები); ნაკეთობები (ბუნებრივი პესტიციდი) Physalis alkekengi L. 343 საკვები (ადამიანის საკვები) ონტკოფა ფოთოლი ტყე Solanum melogena L. 440 საკვები (ადამიანის საკვები) ბადრიჯანი ნაყოფი, ფოთოლი ბაღ-ბოსტანი Solanum nigrum L. 441 სამკურნალო (კბილის ძაღლყურძენა ღერო ტყე ტკივილი)

Ethnobotany Research and Applications 58

Solanum tuberosum L. 442 საკვები (არაყი, ხაჭაპური, კარტოფილი ნაყოფი, ბაღ-ბოსტანი ადამიანის საკვები, ფხალი, ფოთოლი, ფესვი, მჟავე) ღერო Sparassidaceae Sparassis crispa Wulfen 448 საკვები (ადამიანის საკვები) კომბუოსტოსოკო ნაყოფი ტყე Staphyleaceae Staphylea colchica 451 საკვები (ადამიანის საკვები, ჯონჯოლი ნიორკავა ყვავილი, ნაყოფი, ტყე, ბაღ- Steven ფხალი) ფესვი ბოსტანი Suillaceae Suillus granulatus (L.) 452 საკვები (ადამიანის საკვები) დუმა სოკო Маслята ნაყოფი ტყე Roussel Suillus luteus (L.) 453 საკვები (ადამიანის საკვები) ზეთიანა Маслята ნაყოფი ტყე Roussel Taxaceae Taxus baccata L. 460 საკვები (ადამიანის საკვები); უთხოვარი, ურთხელი ნაყოფი, ღერო ტყე ნაკეთობები (ტარები) Theaceae Camelia sinensis L. 82 საკვები (ჩაი) ჩაი ნაყოფი ბაღ-ბოსტანი Thymeleaceae Daphne caucasica Pall. 140 სამკურნალო (კბილის ზარავანდი ზარავანდი ღერო ტყე ტკივილი); ვეტერინ (გარე პარაზიტები) Daphne glomerata L. 141 სამკურნალო (კბილის წიბა მოგოცხარა? ფოთოლი ტყე ტკივილი) Daphne mezereum L. 142 სამკურნალო (კბილის მაჯაღვერი, წიბლა მოგოცხარა? ფოთოლი ტყე ტკივილი) Daphne pontica L. 143 სამკურნალო (ჩაი) ზარავანდი ფოთოლი ტყე Tricholomataceae Lepista sordida 291 საკვები (ადამიანის საკვები) ღრუბელა, მელნისძირა, ნაყოფი ტყე (Schumach.) Singer მელანო -, Tricholoma aurantium 469 საკვები (ადამიანის საკვები) ხოხბის მკერდი ნაყოფი ტყე (Schaeff.) Ricken Tricholoma portentosum 470 საკვები (ადამიანის საკვები) შავჩოხა ნაყოფი ტყე (Fr.) Quél. Ulmaceae Celtis caucasica Willd. 96 ნაკეთობები (თითისტრები) აკაკის ხე - ღერო ტყე Ulmus elliptica C. Koch 477 სამშენებლო (მერქანი); თელა ღერო ტყე ნაკეთობები (ურემი, ავეჯი)

Ethnobotany Research and Applications 59

Ulmus glabra Huds. 478 სამშენებლო (მერქანი) თელა ტოტები ტყე Urticaceae Urtica dioica L. 479 ცხოველთა საკვები ; საკვები ჭინჭარი მერხელ ფოთოლი, ღერო ტყე, ბაღ- (სასმელი, ხაჭაპური, ჩავე, ბოსტანი ხინკალი, ფხალი, მჟავე); სამკურნალო (ანტისეპტ, დამწვრობა, წნევა, სისხლმბადი, სახსრები, ნერვები, ჭრილობები) Valerianaceae Valeriana officinalis L. 485 საკვები (ჩაი); სამკურნალო კატაბალახა, გულბანდი ფოთოლი, ფესვი ტყე (გაციება, ხველა, გული, კატაბალახა ნერვები, Pleuritis, Pneumonia) Violaceae Viola arvensis L. 492 საკვები (ფხალი) პატარძალა ფოთოლი ტყე Viola sp. 493 საკვები (ხაჭაპური, მჟავე) ია ია-ია - ფოთოლი, ფესვი ტყე Viscaceae Viscum album L. 494 სამკურნალო (გული, მაღალი ფითრი ფოთოლი ტყე წნევა) Vitaceae Vitis vinifera L. 495 საკვები (არაყი, ადამიანის ვაზი, ყურძენი, საკვები); სამკურნალო ყურძენი, ხეჭეჭური (სისხლნაკლულობა, მაღალი წნევა, შეტევის პრევენცია)