ხევსურეთის, სამცხე- ჯავახეთის, თუშეთის, სვანეთისა და რაჭა- ლეჩხუმის შედარებითი ეთნობოტანიკური შესწავლა რაინერ ვ. ბუსმანი*, ნარელ ი. პანიაგუა სამბრანა, შალვა სიხარულიძე, ზაალ კიკვიძე, დავით ქიქოძე, დავით ჭელიძე, მანანა ხუციშვილი, ქეთევან ბაცაცაშვილი, რობი ე ჰარტი Repatriation - Research Correspondence თავდაპირველად გამოქვეყნდა Bussmann, R.W., Zambrana, N.Y.P., Sikharulidze, S., Kikvidze, Z., რაინერ ვ. ბუსმანი 1*, ნარელ ი. პანიაგუა Kikodze, D., Tchelidze, D., Khutsishvili, M., სამბრანა2, შალვა სიხარულიძე1, ზაალ Batsatsashvili, K. and Hart, R.E., 2016. A კიკვიძე3, დავით ქიქოძე1, დავით ჭელიძე1, comparative ethnobotany of Khevsureti, Samtskhe- მანანა ხუციშვილი1, ქეთევან ბაცაცაშვილი1, Javakheti, Tusheti, Svaneti, and Racha-Lechkhumi, რობი ე ჰარტი4 Republic of Georgia (Sakartvelo), Caucasus. Journal of ethnobiology and ethnomedicine, 12(1), p.43. DOI 1ბოტანიკის ინსტიტუტი და ბაკურიანის 10.1186/s13002-016-0110-2 ) ალპიური ბოტანიკური ბაღი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, ბოტანიკური ქუჩა აბსტრაქტი 1, 0105 თბილისი 2 შესავალი: საქართველო კავკასიის Herbario Nacional de Bolivia, Instituto de Ecología - ბიომრავალფეროვნების ცენტრს ეკუთვნის და UMSA, Campus Universitario, Cota Cota Calle 27, აქ მიწათმოქმედების ისტორია 6000 წელს La Paz, Bolivia 3 ითვლის. მაგრამ, 1940 წლის შემდეგ ამ ეთნობიოლოგიის და სოციო-ეკოლოგიის რეგიონიდან ძალიან ცოტა ეთნობოტანიკური ინსტიტუტი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, კვლევაა გამოქვეყნებული. ამ ნაკლის ქაქუცა ჩოლოყაშვილის გამზ. 5, 0162 თბილისი 4 შესავსებად, ჩვენ ჩავატარეთ ეთნობოტანიკური William L Brown Center, Missouri Botanical Garden, კვლევები საქართველოს სხვადასხვა PO Box 299, St. Louis, Missouri 63166-0299, USA რეგიონში. ვამოწმებდით შემდეგ ჰიპოთეზებს: * (1) მცენარეების გამოყენების ხანგრძლივი საკონტაქტო ავტორი, ელ.ფოსტა: ტრადიციისა და საბჭოთა პერიოდში [email protected] იზოლაციის გამო, როგორც ბაღ-ბოსტნის, ისე ველური მცენარეების გამოყენების Ethnobotany Research & Applications 20:55 (2020) ტრადიციები უკეთაა შემონახული საქართველოში, ვიდრე სხვაგან; (2) საბჭოთა ოკუპაციის წლებს ფართო გავლენა ჰქონდა მეთოდები: საველე სამუშაოები ჩატარდა მცენარეთა გამოყენებაზე; (3) მიუხედავად ხევსურეთში, სამცხე-ჯავახეთში, თუშეთში, მცენარეების ფართო გამოყენებისა, ადგილი სვანეთში და რაჭაში 2013-2014 წწ. ივლის- ექნებოდა მათი ცოდნის გარკვეულ კარგვას. აგვისტოში და 2015 წ. სექტემბერ-ოქტომბერში. Manuscript received: 25/11/2020 – Revised manuscript received: 10/12/2020 - Published: 14/12/2020 http://dx.doi.org/10.32859/era.20.55.1-59 Ethnobotany Research and Applications 2 ნახევრად სტრუქტურირებული კითხვარებით შემთხვევაში, საქართველო, მიუხედავად მისი გამოიკითხა 170 მონაწილე (80 ქალი და 90 ტერიტორიის სიმცირისა, წარმოგვიდგება, კაცი), წინასწარი ვერბალური ინფორმირებული როგორც ტრანს-კონტინენტური ქვეყანა, თანხმობის მიღების შემდეგ. ყველა რომლის დიდი ნაწილი მდებარეობს ამ გამოკითხვა ჩატარდა მონაწილის სახლსა და საზღვრის სამხრეთით (ანუ აზიაში), ხოლო კარ-მიდამოში, ქართულად და ადგილობრივ მცირე, მაგრამ სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი (სვანურ, თუშურ, ხევსურულ, ფშაურ) ნაწილები (ხევი, პირიქეთი ხევსურეთი, თუშეთი დიალექტებზე მოსაუბრე მკვლევარების მიერ, და სხვ.) მდებარეობს კონტინენტების გამყოფი ხოლო თუ მონაწილეების მშობლიური ენა სხვა ქედის ჩრდილოეთით (ანუ, ევროპაში). ამიტომ, იყო, მაშინ გამოკითხვა ტარდებოდა საქართველოს ხშირად ახასიათებენ, როგორც ბერძნულად, სომხურად და რუსულად, ევრაზიულ ქვეყანას, რომელიც მდებარეობს თარჯიმნების დახმარებით. გზაჯვარედინზე აღმოსავლეთ ევროპასა და დასავლეთ აზიას შორის. დასავლეთიდან შედეგები: საკვლევ რეგიონებში ჩაწერილ იქნა საქართველოს ესაზღვრება შავი ზღვა, 480 მცენარის სახეობა, რომლებიც ეკუთვნოდა ჩრდილოეთისა და ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან 249 გვარს და 95 ოჯახს. სახეობების ყველაზე რუსეთის ფედერაცია, სამხრეთიდან თურქეთი მეტი რაოდენობა და უნიკალური სახეობები და სომხეთი, სამხრეთ აღმოსავლეთიდან კი ჩაწერილ იქნა თუშეთსა და ხევსურეთში. ყველა აზერბაიჯანი (Bussmann et al. 2014). რეგიონში, მონაწილეთა კონსენსუსი მცენარეთა გამოყენებაზე უმაღლესი იყო კავკასიის ქართული ნაწილი წარმოიქმნა საკვები და სამკურნალო მცენარეების როგორც ალპური დანაოჭება გვიანდელ კატეგორიაში. 480 ჩაწერილი სახეობიდან 282 ოლიგოცენის ეპოქაში და ამიტომ სტრუქტურით ველურია, 103 ბაღ-ბოსტნის, ხოლო 84 სახეობას ის ევროპის ახალგაზრდა მთებს წააგავს. აგროვებდენ როგორც ტყეში, ისე ბაღ- ამგვარად, დიდი კავკასიონის მთები ბოსტანშიც მოყავდათ. უმთავრესად შედგენილია ცარცული და იურული ქანებით, ასევე პალეოზოური და დასკვნები: ჩვენი კვლევის დროს ჩაწერილი პრეკემბრიული ქანებით მაღლა მდებარე მცენარეული სახეობები და მათი გამოყენება, რაიონებში. სტრუქტურულად ის წარმოადგენს როგორც საერთოდ საქართველოში, ისე მის დიდ ანტიკლინს, რომელიც აღიმართა ალპური რეგიონებში, მკაფიოდ უკავშირდება უფრო დანაოჭების კიდეზე დაახ. 25 მილიონი წლის ფართო, კავკასია-მცირე-აზია-ბალკანეთის წინ და შემდეგ განიცდიდა ეროზიისა და აწევის კომპლექსს. მაგრამ, საქართველოში ციკლებს. დასავლეთი ნაწილი ხასიათდება მცენარეების გამოყენება ბევრად უფრო მყარი, კრისტალური ქანებით, როგორიცაა მრავალფეროვანი აღმოჩნდა, ვიდრე ევრაზიის ფიქალი და გნეისები, ასევე პრე-იურული რომელიმე სხვა ადგილზე ჩატარებულ გრანიტებით, ხოლო აღმოსავლეთს ახასიათებს შრომებშია აღწერილი. ადრეული და შუა იურული თიხოვანი ფიქლები და ქვიშაქვა. დიდი კავკასიონის ძირი აგებულია გასაღები სიტყვები: საქართველო, კავკასია, ახალგაზრდა კირქვით, ქვიშაქვით და ტრადიციული ცოდნა, ცოდნის კარგვა, მერგელით. ამის საპირისპიროდ, მცირე კონსერვაცია კავკასიონი ფორმირებულია უმთავრესად პალეოგენის ქანებით, რომელშიც აქა-იქ შესავალი გაბნეულია იურული და ცარცული ქანები. საქართველო მდებარეობს ჩრდ. 41° და 44° საქართველოს გეოლოგიურად ყველაზე განედებსა და აღმ. 40° and 47° გრძედებს ახალგაზრდა რეგიონი წარმოდგენილია შორის, მისი ფართობია დაახ. 70000 კვ.კმ. სამხრეთის ვრცელი ვულკანური ზეგნებით საქართველო პოლიტიკურად ევროკავშირთანაა (Nakhutsrishvili 1999, 2012; Zazanashvili et al. ასოცირებული და არის ევროპული 2000). განვითარებისა და კოოპერაციის უმთავრესი პროგრამების მონაწილე. ორი მთავარი დაბლობი — კოლხეთისა და მტკვარ-არაქსის — ასევე უკავშირდება ალპურ მაგრამ საქართველოს მდებარეობის აღქმა დანაოჭებას; პირველი მონაწილეობს შავი დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ აღიქმება ზღვის, მეორე კი კასპიის ფორმირებაში, საზღვარი სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპასა და კოლხეთის დაბლობი უმთავრესად წინა აზიას შორის. ყველაზე ხშირად, საზღვრად წარმოადგენს აკუმულაციას, რომელშიც აქა-იქ მიიჩნევა დიდი კავკასიონის მთავარი ქედი. ამ იჭრება შედარებით ადრინდელი დანალექი ქანებით წარმოქმნილი მთის ძირები. მტკვარ- Ethnobotany Research and Applications 3 არაქსის დაბლობის ძირშიც ახალგაზრდა რეგიონები, სადაც კვლევები ჩატარდა, ქანებია. მთლიანობაში, შეიძლება სამი მთლიანობაში 18700 კვ. კმ-ს მოიცავს (დაახ., ტექტონური ერთეულის გამოყოფა დედამიწის საქართველოს მისაწვდომი ტერიტორიის 35%- ქერქის წანაცვლების ხარისხის მიხედვით: (1) ს). ესაა უმთავრესად მთაგორიანი რელიეფი, დიდი კავკასიონის დანაოჭების სისტემა, (2) დასავლეთ ნაწილსა და მთების სამხრეთ ამიერკავკასიის მთათაშორისი ბარი და (3) ფერდობებზე წარმოდგენილი მცირე კავკასიონის დანაოჭების სისტემა, ფართოფოთლოვანი ტყეებით (მათ შორის ყოველი ეს ტექტონური ერთეული შეიძლება კოლხური ტყეც), ხოლო აღმოსავლეთ ნაწილსა კიდევ ქვე-ერთეულებად დაიყოს (Nakhutsrishvili და ჩრდილოეთ ფერდობებზე წიწვოვანი 1999, 2012; Zazanashvili et al. 2000). ტყეებით. ტყეებს ზემოთაა მდელოები და ნივალური ზონა. საქართველოს რელიეფი უკიდურესად რთულია, ჰავის მკვეთრი გრადიენტებით. ოთხი მთავარი სამცხე-ჯავახეთი 1990 წლებიდან მოიცავს ერთეულის გამოყოფა შეიძლება: (1) დიდი მესხეთის (სამცხე), ჯავახეთისა და თორის კავკასიონის მთები, რომელთა მწვერვალები ისტორიულ მხარეებს, ადმინისტრაციული ზღვის დონიდან 5000 მ-ს აჭარბებს (შხარა, ცენტრით ახალციხეში. ის ექვსი რაიონისგან ბაბის მთა, ჭანჭახი და სხვ.); (2) დიდ და მცირე შედგება (ახალციხე, ადიგენი, ასპინძა, კავკასიონის მთათაშორისი ბარი; (3) მცირე ბორჯომი, ახალქალაქი და ნინოწმინდა). კავკასიონის მთები, სადაც მწვერვალები სამცხე-ჯავახეთს დასავლეთიდან ესაზღვრება იშვიათად აჭარბებენ 3000 მ-ს ზღვის დონიდან აჭარა, ჩრდილო-დასავლეთიდან და (ემლიქლი, დიდი აბული და სხვ.); (4) სამხრეთი ჩრდილოეთიდან გურია და იმერეთი, ჩრდილო- საქართველოს ვულკანური ზეგანი 1300-2200 მ აღმოსავლეთიდან და აღმოსავლეთიდან შიდა სიმაღლეზე ზღვის დონიდან. ეს მთავარი ქართლი და ქვემო ქართლი, სამხრეთიდან კი ერთეულები უფრო მცირე ქვე-ერთეულბად სომხეთი და თურქეთი. სამცხე-ჯავახეთის იყოფა (Nakhutsrishvili 1999, 2012; Zazanashvili et ფართობია 6413 კვ.კმ. რეგიონის დიდი ნაწილი al. 2000). უკავია ჯავახეთის ზეგანს, რომელიც ზღვის დონიდან საშუალოდ 1800 მ-ზე მდებარეობს. საქართველოს ჰავას განისაზღვრავს თბილ უმაღლესი მწვერვალებია დიდი აბული (3304 ზომიერ სარტყელში მდებარეობა შავ და m), სამსარი (3284 m), გოდორები (3188 m) და კასპიის ზღვებს შორის, ასევე რელიეფის პატარა აბული (2801 m). ჰავა სამცხე-ჯავახეთში სირთულე, რომელშიც მნიშვნელოვანია კონტინენტურია, ზომიერად ნალექიანი და ქედების მიმართულება. საქართველოს ტემპერატურის მკვეთრი სეზონური სანაპიროს სიგრძე 330 კმ-ს შეადგენს და ცვალებადობა ახასიათებს. საშუალო წლიური მიმდებარე ზონაში ჰავა თბილია: იანვრის ტემპერატურაა 9.5°C, იანვრისა −1.4°C და საშუალო ტემპერატურა 4–7°C-ია, ივლისისა კი ივლისისა კი 19.5°C. საერთოდ, აქ ზამთარი ცივი 22–23°C. ნალექები უხვია (1500-2000 მმ), და ხანდახან უხვთოვლიანია, ზაფხული კი განსაკუთრებით სამხრეთით. ამავე დროს, რბილი და ხანგრძლივი (Nakhutsrishvili 1999, დიდი კავკასიონის ქედი აკავებს ცივ ქარებს 2012; Zazanashvili et al. 2000; Akhalkatsi and ჩრდილოეთიდან, მაშინ როცა შავი ზღვიდან Tarkhnishvili 2012; Otte et al. 2011). მონაბერი ნოტიო და თბილი ჰაერი იოლად ვრცელდება ლიხის ქედამდე. ლიხის ქედი სვანეთი და რაჭა-ლეჩხუმი, საქართველოს რამდენადმე აკავებს თბილი და ნოტიო ჰაერის ისტორიული პროვინციები, დიდი კავკასიონის გავრცელებას აღმოსავლეთით, სადაც ბარი დასავლეთი ნაწილის სამხრეთის მაკრო- უკვე საკმაოდ მშრალია, თუმცა მთებში ფერდობებზეა შეფენილი. სვანეთის ქედი, ნალექების რაოდენობა ბარისას ორჯერ როგორც წყალგამყოფი ცხენისწყალსა და აღემატება. ასევე, დასავლეთში თბილი და ენგურს შორის, ამ კუთხეს