De kleuren van Estland Oost-Europa speelt een steeds grotere rol binnen de internationale kunstwereld. En hoe jong het land ook is: ook Estland kent een eigen schilderstraditie. Verzamelaar en cultuurmecenas Enn Kunila nodigde Tableau uit in . Resultaat van het bezoek is een city special over een verrassend kleurrijke en actieve Estlandse kunstscene in een sprookjesachtige stad. tekst: Walter de Vries fotografie: Wouter Jansen e.a.

Konrad Mägi (1878-1925), Landschap in het zuiden van Estland (detail), 1915, olie op doek City special

bomen het Kumu Art Museum 6. Pas van dichtbij zie je het ge- vaarte van beton en glas verrijzen. Toen het museum in 2006 werd geopend stond de internationale kunstwereld perplex. Dat zo’n jong land zoveel geld en energie in kunst stak. Het opvallende gebouw werd ontworpen door de Finse architect Pekka Vapaavuori. Het is volgens Enn Kunila de beste plek om 4 kennis te maken met de kunst van Estland. Een verdieping bevat schilderijen uit de periode tot 1940. Ku- nila laat enkele schilderijen van kunstenaars die hij ook in zijn collectie heeft: landschappen van Nikolai Triik en op Goya en El Greco geïnspireerde portretten van Johannes Greenberg en een sterk zelfportret van 7 uit 1900. Kunila bezit van zijn hand een even naturalistisch geschilderd pad met bomen uit 1910. Raud studeerde aan de academie in Düsseldorf en verbleef na 1894 overigens ook een half jaar in Nederland. De meeste Estlandse kunstenaars uit de eerste helft van de 20ste 2 3 5 eeuw kregen hun opleiding aan de Pallas School voor Beel- dende Kunst in Tartu, het tegenwoordige Tartu Art College. Een zeer productieve avant-garde kunstenaar was Adamson- Eric. Invloeden van expressionisme, kubisme en futurisme, waarmee hij tijdens zijn buitenlandse trips kennismaakte, zijn amen met zakenman en kunstverzamelaar voor en door leden van de landadel, meestal afkomstig uit duidelijk zichtbaar in zijn werk. In de jaren ’30 richtte hij ech- Enn Kunila (1950) 2 wandelen we door het Duitsland. Maar er waren een paar uitzonderingen. Johann ter zijn aandacht op de toegepaste kunst en art deco. In het sprookjesachtige centrum van Tallinn. Het Köler (1826-1899) wordt beschouwd als de grondlegger van centrum van Tallinn is een museum aan hem gewijd met meer is, gesticht in 1219 door Valdemar II van de Estlandse schilderkunst. Na zijn studie aan de Academie dan duizend schilderijen en kunstvoorwerpen die in 1983 Denemarken, een van de oudste en best in Sint-Petersburg, de toenmalige hoofdstad van Rusland, door zijn weduwe aan de staat zijn geschonken. bewaarde middeleeuwse steden van Eu- maakte hij reizen naar Duitsland, Nederland, Frankrijk en Ita- Op een andere verdieping van het Kumu Art Museum zijn ropa 3, 11. We zijn op weg naar zijn galerie lië. Daar kwam hij in aanraking met het realisme. ‘Dit Italiaanse de schilderijen te zien van kunstenaars uit de periode 1940- waar een deel van zijn collectie met werk uit de eerste helft landschap 9 is een mooi voorbeeld waarin je kunt zien dat 1992, ten tijde van de Sovjetoverheersing. ‘Elmar Kits wordt de Estland is de meest noor- van de twintigste eeuw van ruim zestig kunstenaars is te zien. Köler is geïnspireerd door de natuur en niet schildert volgens Picasso van Estland genoemd,’ zegt Kunila. ‘Dit vanwege zijn S delijk gelegen Baltische ‘Ik wil niet alleen dat Estlandse kunst wordt bewaard, maar de academische principes, zoals ze die in Sint-Petersburg ge- staat en grenst direct aan enorme productiviteit en de opeenvolging van stijlen waarin ook dat anderen er kennis mee kunnen maken,’ zegt Kunila. wend waren,’ zegt Kunila. ‘Köler werd een door de Russische Rusland. Ten zuiden ligt hij werkte: van postimpressionisme tot abstract.’ Ook zijn er de Letland. In het westen 6 7 ‘Daarnaast probeer ik kunstwerken terug te vinden. Door onze crème de la crème veelgevraagd portretschilder. Tegelijkertijd wordt het begrensd kleurrijke landschappen en stadsportretten van Endel Kõks geschiedenis zijn veel Estlanders het land ontvlucht en na- promootte hij jonge Estlandse kunstenaars en het Estlandse door de Oostzee, in het te zien, die hij tijdens de WOII schilderde. Na de oorlog ont- men hun kunstwerken mee. Ik volg daarom de internationale gedachtengoed. Terug in Estland legt hij zich als een van de noorden door de Finse vluchtte hij samen met vele andere Estlanders het land. Golf, waarin 1500, meest kunstveilingen op de voet.’ eerste naturalistische kunstschilders toe op Estlandse land- Het moderne museumgebouw is fascinerend, evenals de op- onbewoonde, eilanden Na binnenkomst in de Haus Gallery 5 brengt Kunila ons naar schappen en boerenportretten, waarmee hij het land en de liggen. ligt op stelling van honderden bustes 8 op de vloer en hoog tegen de een hoek waar zes schilderijen van Konrad Mägi (1878-1925) inwoners een identiteit gaf.’ twee uur varen van de muur van een van de scherpe hoeken van het gebouw. hangen. ‘Hij is een van de belangrijkste kunstenaars van ons hoofdstad Tallinn. Van de 1,3 miljoen inwoners van land,’ zegt Kunila. ‘In zijn beginjaren schilderde Mägi voorna- Museumpark Estland wonen er hier zo’n Barokpaleis melijk impressionistische landschappen. Ze onderscheiden We gaan op weg naar Kadriorg Park, het museumpark van Tal- 400.000. Na in 1918 van 6 Een groter contrast met het Kadriorg Art Museum 12,13 is nau- zich van andere landschapschilderijen uit die tijd door het linn. Onderweg nemen we een kijkje in het Niguliste Museum, Rusland onafhankelijk welijks denkbaar. Het paleis, dat in 1718 werd gebouwd voor te zijn geworden, werd felle kleurgebruik. Mägi maakte tijdens zijn vele buitenlandse gevestigd in de voormalige Sint-Nicolaaskerk. Kunila laat ons Estland van 1945 tot 1992 Peter de Grote door zijn hofarchitect, de Italiaan Niccolò Mi- reizen kennis met het kubisme, het expressionisme en het het enorme schilderij Danse Macabre 10 van de uit Lübeck af- door de Sovjet-Unie bezet. chetti, in de door de tsaar zo geliefde barokstijl. Tegenwoordig Vlak voor de val van de fauvisme. Zijn Landschap met roze velden uit 1915 4 en deze komstige Bernt Notke (1435-1508/1509) zien. Het doek meet 8 biedt het onderdak aan een verzameling buitenlandse kunst Sovjet-Unie woonden er serie Italiaanse landschappen zijn daar het resultaat van. Hij nog slechts 8 meter van de oorspronkelijke 30 en toont in rode meer Russen dan autoch- van voor de onafhankelijkheid van 1918. Het hart van de col- heeft, vooral door zijn kleurgebruik, grote invloed gehad op mantels gehulde heiligen omringd door uitdagend kijkende, tone inwoners in Tallinn. lectie wordt gevormd door de ruim honderd schilderijen en Estlandse kunstenaars,’ legt Kunila uit, terwijl hij een gezicht dansende skeletten. Het hoogaltaar van de kerk werd iets la- De officiële taal is Estisch gravures van Hollandse en Vlaamse meesters en verschillende maar nog steeds spreekt op Capri uit 1922-23 toont. ter ook in Lübeck besteld door de ‘Bruderschaft der Schwarz- 40% van de bevolking van Delftsblauwe voorwerpen. Conservator Greta Koppel ver- häupter’, een vereniging van kooplieden die in veel Baltische Tallinn Russisch. De wer- klaart: ‘Je zou kunnen zeggen dat deze kunstwerken per on- Jonge kunst steden vertegenwoordigd was. De panelen van het altaar to- keloosheid is relatief laag, geluk in deze collectie terecht zijn gekomen. Het merendeel de buitenlandse schuld is Estlandse kunst is relatief jong. Het land kreeg in 1918 de onaf- nen het leven van de heilige Nicolaas. In de zilverkamer is een een van de laagste binnen hiervan werd in 1920 gekocht bij kunsthandelaren in Rusland hankelijkheid na eeuwenlang door Denen, Duitsers, Zweden, uitgebreide collectie gildezilver te zien uit de roemrijke Han- de EG. Het gebruik van in de hoop om deze later met winst door te verkopen. Met de Polen en Russen te zijn overheerst. Vanaf dat moment spreekt zeperiode, waaronder emblemen, drinkhoorns en kerkelijke het internet behoort tot opbrengsten wilde men de repatriëringskosten van gevluchte de hoogste binnen de EG. men ook over de klassieke ‘gouden periode’ van de Estlandse stukken voor het gilde-altaar. Estlanders betalen. Toen bleek dat de te verwachten winst niet Niet verwonderlijk dat 7 9 10 kunst. In de periode daarvoor werd de meeste kunst gemaakt Aan de rand van het Kadriorg Park ligt verscholen tussen de Skype hier is uitgevonden. zo hoog zou zijn, besloot de regering de kunstwerken te ››

92 | Tableau Fine arts magazine december 2013/januari 2014 december 2013/januari 2014 Tableau Fine arts magazine | 93 City special

lijn volgt en waaraan diverse musea liggen. Aan het begin ligt in een nog nauwelijks gerestaureerd fabriekspand het EKKM, Tallinn is een van het Museum voor Hedendaagse Kunst van Estland 17, opge- zet door de kunstenaars Marco Laimre en Neeme Külm. Het in de oudste en best 2006 gekraakte pand is alleen van april tot oktober geopend, aangezien het nog geen verwarming heeft. De kunstenaars begonnen het museum als protest tegen de opening van het bewaarde mid- Kumu Art Museum, omdat die te weinig aandacht zou schen- ken aan hedendaagse kunst. In de loop der tijd wijzigde het deleeuwse steden Kumu het beleid en de meeste exposities worden tegenwoor- dig ook door de huidige generatie kunstenaars enthousiast ontvangen. Tegelijkertijd heeft ook het EKKM zijn positie we- behouden. Volgens Koppel is dit ook de reden dat er geen dui- 4 ten te veroveren, niet alleen als museum, maar ook als ruimte delijke lijn is te vinden in de collectie Hollandse en Vlaamse voor performances en alternatieve dance-events. Intussen 11 15 16 oude meesters. Er zijn schilderijen te zien van onder anderen zijn er ook subsidies toegekend om het pand te renoveren. Van der Helst, Wouwerman en Jordaens en gravures van Golt- De exposities die er worden georganiseerd van de Estlandse zius. Daarnaast zijn er ook enkele vertrekken waar Russische, avant-garde trekken een internationaal publiek. Kunstenaars Italiaanse en Estlandse kunst is te zien. als Anders Härm, Elin Kard en Kiwa proberen in hun video’s, Vlak naast het Kadriorg Museum bevindt zich in de oorspron- fotografie en installaties een kritische houding aan te nemen kelijk keukens van het paleis het Mikkeli Museum 14. De per- ten opzichte van de maatschappij. De na 1992 herwonnen manente collectie bestaat uit een donatie van de kunstverza- vrijheden hebben ook hier, zoals in veel voormalige commu- melaar Johannes Mikkeli (1907-2006) en bevat onder andere nistische landen, tot excessen geleid. Deze kritische functie is Chinees porselein, enkele Vlaamse en Hollandse schilderijen precies wat Juha van ’t Zelfde, een andere Nederlandse kun- en Italiaanse gravures. Het museum presenteert wisselende stenaar die deelnam aan de oriëntatiereis, aantrekt in Estland: exposities met kunst uit privébezit. Van eind maart tot begin ‘De meeste kunstenaars daar zijn politiek geëngageerd. Dat september 2014 exposeert Enn Kunila ook hier een gedeelte vind ik een belangrijke rol voor een kunstenaar en dat vond ik van zijn collectie klassiek-moderne Estlandse schilderijen. in Estland inspirerend.’ Bij het EKKM bevindt zich ook de eerste kunstboekhandel van Hedendaags bezoek Tallinn: Lugemik 18. De oprichters Anu Vahtra en Indrek Sirkel Na de herwonnen vrijheid in 1992 is met hulp van onder ande zijn beide in 2007 aan de Rietveld Academie afgestudeerd en 17 de EG veel geïnvesteerd in het opzetten van een culturele in- 12 keerden, na enige tijd in Nederland te hebben gewerkt, terug frastructuur. Het Kaasaegse Kunsti Eesti Keskuset (Center for naar Estland. Naast de verkoop van internationale kunstboe- Contemporary Art, ) wordt geleid door Maria Arusoo ken en tijdschriften publiceren ze ook catalogi en kunstboe- 15. Haar taak is het de hedendaagse Estlandse zichtbaar te ken, die kunstwerken op zich zijn. ‘Het is leuk te bemerken, dat maken in het buitenland. Het centrum is ook verantwoorde- ze vanuit hun periode in Nederland een bepaalde attitude van lijk voor de bijdrage aan de Biënnale van Venetië, waar Estland kunstenaarschap en ondernemingszin hebben meegenomen,’ sinds 1997 aan deelneemt; dit afgelopen jaar met een fotogra- zegt Renée Kool over de ontmoeting. ‘Het is een bewijs dat fische installatie van Dénes Farkas16 . dergelijke buitenlandse uitwisselingen wel degelijk van in- Vorige maand ontving het centrum een internationale groep vloed zijn. Ik zou daarom dan ook graag een poosje in Tallinn jonge kunstenaars, onder wie zeven Nederlandse, die een willen werken.’ tweedaags bezoek brachten aan Tallinn als onderdeel van een De Culture Mile wordt begrensd door de historische wijk Kala- oriëntatiereis langs verschillende Oost-Europese landen. Het 13 maja (Vissershuis) vol met houten huizen en oude fabrieken. 18 19 Mondriaanfonds selecteerde de Nederlandse kunstenaars, Vanaf de veertiende eeuw heeft Kalamaja gediend als belang- onder wie Renée Kohl uit Amsterdam. Ze denkt met enthousi- rijkste vissershaven van Tallinn. Toen in 1870 de spoorlijn tus- asme terug aan het verblijf in Tallinn. ‘De artistieke gedreven- sen Tallinn en Sint- Petersburg was aangelegd werden er veel heid van de kunstenaars en ieder die zich hier met kunst be- fabrieken geopend. De kleurrijke houten huizen 19 werden zighoudt werkt heel inspirerend. Bijzonder was de avond dat gebouwd in de jaren ‘20 en ‘30 om de groeiende beroepsbe- een groep kunstenaars voor ons had gekookt. Op deze manier volking te huisvesten. Kalamaja trekt in de afgelopen jaren konden we kennismaken met de kunstenaars, hun manier van veel kunstenaars en bohemiens vanwege de grote ruimtes en leven en de Estlandse keuken. Het is maar een detail, maar ik goedkope huur en steeds meer restaurants en cafés openden vond dit ‘nadenken over gastvrijheid’ heel opvallend en karak- er hun deuren. Naast de schilderachtige architectuur en artis- teriserend voor Estland. Ik wil er beslist nog eens naar toe.’ tieke sfeer heeft de wijk voor bezoekers steeds meer te bieden. Hier eindigt onze verkenningstocht. ‘De kunst van Estland Cultuurmijl mag dan tot nu nog niet zo bekend zijn, maar ik hoop dat daar, Ten noorden van het oude centrum is in 2011 de zogenaamde nu we zoveel diverse musea en galeries hebben, spoedig ver- 14 10 20 Culture Mile aangelegd, een wandel- en fietspad dat de kust- andering in komt,’ zegt Enn Kunila bij ons afscheid. ››

94 | Tableau Fine arts magazine december 2013/januari 2014 december 2013/januari 2014 Tableau Fine arts magazine | 95 City special

Musea Hop Gallery is een non-profit organisatie die Websites bij de in de tekst genoemde nationale en internationale toegepaste kunst bijzondere logies musea en instellingen: en design laat zien. www.eaa.ee/hop/ Kumu Museum: www.kumu.ee Vaal is de eerste commerciële galerie in ‘In 1913 waren er 1215 manoirs (landhui- jugendstil verbouwde Pädaste Manor 24 ligt met een bronzen adelaar. Dit en de meeste Kadriorg Museum: www.kadriorumuuseum.ee Estland. Hier debuteerden onder anderen zen) in Estland’, zegt Nederlander Martin in een sprookjesachtig mooie omgeving op moza-iekvloeren zijn de enige originele ele- Mikkeli Museum: www.mikkelimuuseum.ee Jaan Toomik, Marko Mäetamm, Kaido Ole en Breuer. Hij is een van de oprichters van de het eiland Muhu. Vanuit Tallinn ben je in drie menten die bewaard zijn gebleven. Wanden Niguliste Museum: www.nigulistemuuseum.ee Ene-Liis Semper, die intussen tot ver over de Estonian Manor Association. ‘Ze waren in uur, inclusief de ferry-overtocht. Het hotel en plafonds zijn beschilderd in de motieven Adamson-Eric Museum: www.adamson-eric.ee landsgrenzen bekend zijn geworden met handen van, voornamelijk Duitse, leenhe- ligt in een grote tuin met uitzicht op de moe- zoals ze die op oude foto’s hebben terug- Center for Contemporary Arts: www.cca.ee hun installaties, performances en videokunst. ren. Toen het land in 1918 onafhankelijk rassen en de zee. Er zijn 23 kamers en suites gevonden. De jugendstil meubels zijn ge- Museum of Contemporary Art of Estonia: Daarnaast wordt klassiek-moderne kunst 25 werd verlieten de meeste grootgrondbezit- waarin veel oorspronkelijke details zijn terug kocht in antiekwinkels en op veilingen in www.ekkm.ee aangeboden. Eerder was er werk te zien van ters hun landgoed en keerden terug naar te vinden. Sinds een aantal jaren wordt het heel Europa. www.ammende.ee Lugemik Boekhandel: www.lugemik.ee internationale grootheden als Chagall, Picasso, hun vaderland. De leeggekomen manoirs hotelrestaurant Alexander als het beste van Het Museum of Estonian Architecture 25 is Miró en Delvaux. www.vaal.ee veranderden in scholen, ziekenhuizen en het land beschouwd. Hier is de Nordic Island • Het Three Sister Hotel 21 bevindt zich aan gevestigd in een voormalige zoutopslagplaats Art Container is zowel een atelierruimte als andere overheidsinstellingen, maar de cuisine ontwikkelt, waarbij gekookt wordt de rand van het historisch centrum van Tal- in de hippe wijk Rotermanni. Op de website galerie, een creatief podium met mogelijkhe- meeste raakten in verval. Onder de Sovjet- met kruiden en groenten van de Baltische ei- linn. Het is gebouwd in een schilderachtig www.arhitektuurikeskus.ee is een Engelstalige den voor exposities en performances. occupatie werden ze staatseigendom. Na landen. www.manor.ee, www.padaste.ee trio voormalige pakhuizen. De 23 kamers gids te downloaden met wandelroutes langs www.artcontainer.ee 1992 kwam een groot aantal manoirs in de zijn alle verschillend ingericht. Bij mooi hedendaagse architectuur in Tallinn. verkoop. In die tijd heb ik ook samen met • Villa Ammende 23 ligt in een park vlak bij weer is het in de stadstuin goed toeven. Het Estonian Museum of Applied Art and Wodka en haring mijn partner Pädaste Manor kunnen kopen. zee in Pärnu, de zomerhoofdstad van Estland. www.threesistershotel.com Design 26 geeft een overzicht van historisch Door de eeuwenlange overheersing zijn in Tegenwoordig zijn er ruim 30 omgebouwd Vanuit Tallinn ben je er in twee uur rijden. De design en er zijn exposities van hedendaaagse de Estlandse keuken veel Russische, Duitse 26 27 tot hotel of B&B, maar de meeste staan er villa werd in 1905 voor een Duitse handelaar • Hotel Telegraaf 22 ligt in het hartje van het ontwerpen. www.etdm.ee en Scandinavische invloeden terug te vinden: helaas vervallen bij,’ aldus Breuer. in jugendstil gebouwd, speciaal om er het hu- oude Tallinn en is vooral bekend om zijn blini’s (pannenkoekjes) met kaviaar en maal- welijk van zijn dochter te vieren. Het pand is restaurant Tchaikovsky. De 86 hedendaag- Galeries & expositieruimtes tijdsoepen van groenten van het seizoen en • Het uit de middeleeuwen stammende tot in de kleinste details gerestaureerd. Aan se ingerichte kamers en suites zijn uiterst Het aantal galeries in Tallinn neemt toe. Met ingelegde haring in alle variëteiten (ook voor maar aan het begin van de 19de eeuw in het plafond hangt een opvallende luchter comfortabel. www.telegraafhotel.com steun van de EG is in 2012 het Estonian Con- het ontbijt) 30. Er wordt bier geschonken, temporary Art Development Center (ECADC) wodka en Vana Tallinn, een zoete kruidenlikeur. opgericht, dat samenwerkingen met internati- Prijzen, ook die in de betere restaurants, zijn onale galeries en deelname aan kunstbeurzen zeer betaalbaar. stimuleert. Met succes: Sigrid Viir won met haar Café Kuku is sinds de opening in 1935 de plek fotokunst in New York de Pulse Prize 2012 voor waar de kunstenaars bij elkaar komen. Overdag ‘an outstanding solo project’. www.ecadc.ee in het café met terras en ‘s avond in de onder- Tallinn Art Hall 20 werd in 1935 geopend en grondse bar. www.kukuklubi.ee 28 exposeert hedendaags werk van Estlandse Klaus 29 is een populair koffiehuis en lunch- kunstenaars, variërend van figuratieve land- adres met uitzicht op zee en ligt aan het begin schapsschilderijen tot complexe installaties. van de Culture Mile. www.klauskohvik.ee 21 22 www.kunstihoone.ee In het Kadriorgpark ligt Katharinenthal, geves- Haus Gallery 28 toont een deel van de schil- tigd in een oud landhuis, een goed lunchadres derijencollectie van Enn Kunila en daarnaast met lichte gerechten. www.katharinenthal.ee hedendaagse kunst. www.haus.ee In hartje centrum ligt het sfeervolle eetcafé Draakon Gallery en Hobusepea Gallery Hell Hunt. De gerechten zijn er uitstekend. Pikk presenteren in samenwerking met de Estonian 39, tel. 06818333. Artists Association het werk van jonge kunste- Wie de Estse variant op de Nordic cuisine, zoals naars. Zij kunnen zich bij de EAA aanmelden die door de Denen wereldberoemd is gemaakt, die hun werk beoordeelt en besluit tot een wil proeven moet naar Neh, een van de beste eventuele expositie. www.eaa.ee/draakon/, restaurants van de stad. www.neh.ee 29 www.eaa.ee/hobusepea/ Tchaikovsky 22 in het Hotel Telegraaf is het Temnikova & Kasela Gallery is internationaal beste restaurant met op de Franse keuken de meest actieve galerie; dit jaar vertegen- geïnspireerde gerechten. Ook druk bezocht woordigd op Pulse Nada Miami, Loop Barce- tijdens de lunch. www.telegraafhotel.com lona en de ViennaFair. De galerie brengt onder anderen schilder en video-kunstenaar Jaan Reisinformatie Toomik 27, bekend sinds hij in 1997 Estland op www.tourism.tallinn.ee en www.visitestonia.com de Biënnale van Venetië vertegenwoordigde, Estonian Air vliegt 8 keer per week non-stop 23 24 en Pulse 2012-winnaar Sigrid Viir. in ruim twee uur van Amsterdam naar Tallinn. 30 www.temnikova.ee estonian-air.ee ››

96 | Tableau Fine arts magazine december 2013/januari 2014 december 2013/januari 2014 Tableau Fine arts magazine | 97