Tr Ag Ovigod. 2, Br. 1, 2019

Bora Ćosić / Dejan Djokić / Goran Vasin / Gordana Krivokapić Jović / Branimir Janković / Milan Radanović / Matko Globačnik / Aleksandar Jakir / Tr Olga Manojlović Pintar / Drago Roksandić / ag Ljubinka Trgovčević

oviGod. 2, br. 1, 2019.

Tragovi Impressum

TRAGOVI – Časopis za srpske i hrvatske teme Izdavač: Srpsko narodno vijeće Arhiv Srba u Hrvatskoj Za izdavača: Milorad Pupovac Adresa uredništva: Uredništvo Tragova, Mažuranićev trg 6, 10 000 Zagreb e-mail: [email protected] Uredništvo: Snježana Banović, Nada Beroš, Dimitrije Birač, Nebojša Blanuša, Kosta Bovan, Nina Čolović, Igor Drvendžija, Tvrtko Jakovina, Dejan Jović, Karlo Jurak, Hrvoje Klasić, Dušan Marinković, Nenad Moačanin, Zvezdana Anastasija Ostojić, Milan Radanović, Ilija Ranić, Drago Roksandić, Filip Škiljan, Siniša Tatalović, Snježana Vasiljević, Čedomir Višnjić Glavni i odgovorni urednik: Dejan Jović Izvršni urednik: Milan Radanović Urednik prikaza knjiga: Karlo Jurak Dizajn i prijelom: Parabureau / Igor Stanišljević, Tena Križanec lektura: Neda Rudež Fotografija na koricama: Tošo Dabac: Trg Republike, oko 1950. Arhiv Tošo Dabac / Muzej suvremene umjetnosti / Grad Zagreb Naklada: 500 Tisak: Kerschofset ISSN: 2623-8926 UDK: 323.15 (=1/=8) (051)

Cijena: 50 kuna IBAN: HR9823600001502433740 SWIFT: ZABAHR2X

Ovaj broj Tragova objavljen je uz potporu Ureda za ljudska prava i prava nacionalnih manjina Vlade Republike Hrvatske. Sadržaj

/ esej 7 bora ćosić Vreme jubileja: 1914/1917/1918/1945/1948/1968

/ 1918. u stogodišnjoj perspektivi: stvaranje jugoslavenske države 25 dejan djokić Vek Jugoslavije: kako i zašto su Srbi, Hrvati i Slovenci stvorili zajedničku državu 52 goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 78 Gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo u Srpskom književnom glasniku u 1920-im 102 branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918: obilježavanje stogodišnjice stvaranja Jugoslavije

/ studija 123 milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga na području Stare Gradiške i Bosanske Gradiške krajem 1943. i početkom 1944.

/ rasprava 199 matko Globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji Drage Roksandića

/ prikazi knjiga 215 aleksandar jakir Drago Roksandić: Historiograﬁja u tranziciji 220 Olga manojlović pintar Drago Roksandić: Historiograﬁja u tranziciji 225 drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918 — 1929. 237 ljubinka trgovčević Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918 — 1929.

/ ESEJ

esej udk: 821.163.41-4 / primljeno: 27. travnja 2019. Vreme jubileja: 1914/1917 /1918/1945/1948/1968 BORA ĆOSIĆ

Ko je pucao u Sarajevu?

vropske novine nisu načisto kako se zove atentator iz Sarajeva, koji pot- Epalio je ﬁtilj Prvog svetskog rata.1 Tako neprekidno govore da je to počinio nekakav Prinčip, iako se ovaj unezvereni mladić zvao Princip Gavrilo. Time izostavljen je minimum pažnje prema imenu na koje pada odium za onoliko ljudsko krvoproliće. To ime, međutim, za srpskog pesnika Miloša Crnjanskog, bilo je sastavljeno od imena princa i arhangela, Gabriela, pa da je Princip želeo ujedinjenje Bosne i Srbije, ali je otvoreno priznavao i to, da je to bio samo korak ka daljem cilju atentatora i njegovih drugova. / Taj cilj bila je revolucija. “Svi smo mi Bakunjinovci”, bile su reči Principa. / Ni posle rata, veli Crnjanski, Princip, u nas, nije bio omiljena tema. / Njegov akt odobravala je samo naša sirotinja i omladina. / Buržoazija nije odobravala akt Principa. O svemu tome govori drugi jedan pisac srpski, Konstantinović. Koji kaže kako Princip, po završetku rata, u Srbiji “zaista je bio mrtav: jedino je anarhistič- ki Crnjanski, pesmom ‘Spomen Principu’, pokušao da ga dozove”. Tek osnovanoj jugoslovenskoj državi, posle 1918, skromno građanskoj, nije bio potreban junak anarhizma, njegov akt odobravala je samo naša sirotinja i omladina. Tako se dovodi u pitanje odgovornost srpske vlade iz 1914, za ovaj krimen, a time i razlog gvozdenog ultimatuma carske austrougarske države. Pa se kazneni rat protiv srpske kraljevine obrušio naravno više na sirotinju i nedorasli nara- štaj te majušne države, na one nedužne seljanke koje Potiorekova armada bezdušno je vešala početkom rata po mačvanskim selima. Bilo je neko vreme kada je u zatucanom bosanskom vilajetu grupa zaluđenih omladinaca snila da

1 Neki od ovdje objavljenih fragmenata bili su prethodno objavljeni na njemačkom jeziku u Neue Zürcher Zeitung te na portalu Peščanik (“Sto godina jedne kraljevine”, pod naslovom “Ogledna škola”, Peščanik, 05.12.2018. i “Tko je pucao u Sarajevu”, Peščanik, 28.06.2014.), a sada su posebno priređeni za Tragove kao nova cjelina.

Bora ćosić Vreme jubileja 7 svojim nejakim rukama preokrene svet koji već ionako bio je uzdrman koječim, makar onom artiﬁcijelnom pobunom, zasnovanom još u futurista. Jer ako je neko bio blizak revolucionarnom preokretu svetskom na početku onog stoleća, bila je to vesela a opaka banda Marinettijeva. I nije bila stvar samo u tome da se razore katedrale i da se spale muzeji. Simbol ovog pokreta bila je mašina, stroj koji goni svet napred ali i ruši sve pred sobom. U osvit novih dana zatutnjala je neobuzdana industrijska revolucija, sve suprotnosti kapitalizma najavile su se skoro doslovno po Marxovim predviđanjima, osim toga razbuktala se kuga nacionalizma po mnogim zemljama, ovo, kako znamo, traje do danas. Usput, eno u ono doba ludih koncerata Cabareta Voltaire, jer i dada je tu, a na vrhu iste ciriške ulice Spiegelgasse, obitava Lenjin. Onda, nekoliko golobradih bosanskih momaka dovuklo se u Srbiju, ne samo da bi dobilo potporu za svoje zamisli, nego da bi se domogli kojeg pištolja. Tamo, međutim, niko ih nije dočekao raširenih ruku. Pa kada violentni major Voja Tankosić ugleda žgoljavog, skoro dječarca Principa, samo što ga nije oterao doma. O ovom potanko piše nedavno najzanimljivji autor Hrvatske, Miljenko Jergović. Koji hodao je ovih dana tragovima te trojice mladobosanaca, govoreći da od čitavog Beograda sa početka 1914, opipali su tek jedan mali deo njegov, tu, oko skvera na Zelenom vencu. Jer su, očito, ravno sa željezničke stanice popeli se Kameničkom ulicom do ove pijace, na čijim tezgama našli su koji komadić hrane, a tu, kadkad su beskućnič- ki i prespavali. Samo, to je ona ista tržnica na kojoj moja mati, četvrt veka kasnije, kupuje salatu i mladi luk, sir i vrhnje, jer neposredno pred Drugi svetski rat i tokom čitave nemačke okupacije, protiče tamo deo mog detinjstva, tu moja porodica bezuspešno pokušava da odigra svoju ulogu u svetskoj revoluciji. Tamo gde su nikle moje “Priče o zanatima”, odvijao se, prethodno još jedan obrt, prevratnič- ki i anarhistički. Tako se i moj puerilni mit zadesio baš onde gde, po Jergovi- ćevoj pripovesti, Princip, Čabrinović i Tvrtko Grabež derali su klupe obližnjih krčmi, a kad se ove zatvore, bilo im je leći pod prazne pijačne tezge snujući svoje prevratničke sne. Možda su vremenom skuckali koji dinar, Čabrinović se uposlio u obližnjoj štampariji, počinje, bar za Principa, nekakav život, sličan onom, junaka Hamsunovog. Princip je gladovao, noću igrao bilijar, zorom odlazio na počinak, a oko podne ponovo se iskradao van da ne sretne gazdaricu kojoj je du- žan za kiriju. Hranio se u kavani “Proleće”, po parkovima i čitaonicama pripremao se da položi sedmi razred gimnazije, ali je osjećao da od toga neće biti ništa. Tako pripoveda Jergović. (Tako sam i ja nedavno boravio u onom Principovom resto-

8 TRAGOVI, god. 2, br. 1 ranu Proleće, na čijem zidu pročitao sam sasvim beogradski, srpski, a zapravo bakunjinski poklič: Volim kavanu!). Općenito, sva se beogradska malobosanska priča odvijala u krugu od nekoliko stotina metara, oko jedne od gradskih tržnica. Nisu se dalje micali, niti su upoznali grad, oni se s njim nikada nisu srodili, tako da se u jednom danu danas mogu obići sve ulice kojima su se kretali Princip i Čabri- nović. Taj genius loci, to malo mesto centra beogradskog, bio je podij po kome odvijao se, kako rekoh, u jednom drugom vremenu i deo moje sudbine. To je ta kaldrmisana uvala ispod glavnog gradskog trga, Terazija, gde u godinama 1940 — 1950, uz rat, buru i prve godine komunizma, moja rana dob sticala je prvotna znanja iz života i povijesti, kao što samo stotinak metara dalje, u jednoj skromnoj podstanarskoj sobi Ivo Andrić, između 1941. i 1944, pisao je svoja kapitalna dela. Kako je iz ovog pijačnog okolja, beogradskog, one davne 1914, buknula sarajevska, pa potom svetska afera? Tako što se mimo tog majora Tankosića, ovaj mladobosanski tim domogao i nekolicine preduzimljivjih oficira srpskih, najpre jedne mitske osobe, Dragutina Dimitrijevića Apisa. Ovaj je pukovnik osnovao bio jednu, takođe terorističko-anarhističku grupaciju, koja iskasapila je kraljevski bračni par Obrenovića, godine 1903, pa potom, kasnije, u vreme Prvog svetskog rata bio procesuiran i napokon streljan u Solunu. Ali dok je još imao nekakvog uporišta u ranoj srpskoj armadi, dodao je, preko nekog svog pouzdanika, Ciganovića, ovoj gomilici izgladnelih momaka sa moje pijace šest bombi, četiri revolvera sa po sedam metaka, i još četiri puna magacina sa po šest metaka, te ampule cijankalija. To je čitav doprinos srpske soldateske i cele karađorđevićevske kraljevine sarajevskom događaju, izveden rukama jednog zavereničkog pukovnika. Koji možda je imao i svoje sopstvene račune sa care- vinom u Beču, ali njegova isporuka ubojnog oružja odigrala se očito na zahtev ovih bosanskih dođoša, sa tezgi beogradske pijace. Jer ova mangupska skupina gimnazijalaca, skoro nalik junacima Vigoovog filma Nula iz vladanja, sa duhom Jarryjevim, a natruhom bakunjinskom, već je dve godine prije konkurisala u majora Tankosića da ih uvrsti u njegove paravojne “komite”, polusoldatsku formaciju za borbu protiv Turaka i Bugara, te je odmah imala u ovog rigidnog fantaste vrlo mlaki odziv. Tako su malo glavinjali Evropom, gde su hvatali kopču sa istinskim revolucionarnim snagama, ruskim i južnoslovenskim, susrećući se sa poznatim figurama komunističkog pokreta, Mustafom Golubi- ćem, kasnije ubijenim od Nemaca, sa Pavlom Bastajićem, potom stradalim u staljinskim čistkama.

Bora ćosić Vreme jubileja 9 U romanu koji pišem, veli Jergović, ili od njegova pisanja upravo odustajem, posvećenom Sarajevu 1914, teorija o atentatu bila bi ova: društvo mladih pjesnika i idealista, tuberana opijenih vjerom u svenacionalno jugoslovensko ujedinjenje, dječaka oduševljenih idejom o žrtvi i o svjesnom umiranju, koji su sakupljali imena i sličice atentatora, kao da će ih lijepiti u album pred svjetsko nogometno prvenstvo, to društvo je zamislilo da ubije budućeg cara, i proslavi se. Kada to saznaju mračni srpski obaveštajci Apis i Tankosić, naoružavaju ih bombama i revolverima, Tan- kosić ih kratko uči da pucaju, a zatim ih pušta da idu svojim putem. Možda ubiju nadvojvodu Franju Ferdinanda, ali je puno vjerojatnije da neće. Dao im je samo oružje ali ne i novac. Goli kao crkveni miševi, atentatori stižu u Sarajevo. I slučajno uspjevaju ubiti princa. Ludost je bila bosanska, oružje je bilo srpsko. Sve drugo, velika je konstrukcija. Kojom mlada srpska Kraljevina ispala je žrtveni jarac i puki decorum za istinski sraz golemih evopskih sila, željnih da se sukobe po uzusima dijalektičkog materijalizma ili zamislima imperijal- nog kapitalističkog razvoja, svejedno. Pa ono kako su kasnije zverski krvarili po Verdunu i drugde, sasvim je daleko od mladenačke neuroze nekolicine poludečaka sa beogradske pijace Zeleni venac. Jer možda i u veseloj komediji “Tata Ubu”, Alfreda Jarryja, skrivena je, puerilnim sredstvima ispričana, povest Titusa Andronicusa.

Sto godina revolucionarne dekadencije

Pre nekog vremena bio sam na odeskim stepenicama, mitskom mestu iz grandioznog ﬁlma Oklopnjača Potemkin. Na tim stubama, koje izgradio je jedan Francuz, praunuk kardinala Richelleua, ne sluteći da će one, mnogo kasnije, prikazati strmoglav čitave jedne nacije, velikog dela zemaljske kugle. Jer ono što su započeli carski mornari Odese, bacivši u more svoje kapetane, 1905e, dovršili su njima slični razjareni ljudi grada Petrograda, čuvene 1917e. Gde se priprema jedan revolucionarni prevrat? U malim, skrivenim en- klavama, koje, po rečniku sasvim biološkom, tačno nazivamo ćelijama. Tamo se očekuje kvar postojećeg društvenog inkarnata, eksplozijom elemenata njegovog tkiva. Idući više na neku kuhinjsku metaforu, može se reći kako onde dolazi do vrenja, nešto kipi u toj posudi; jedan prethodnik doktora Fleminga, onaj veliki ekonomist iz Triera, tri četvrt veka pre njega, prognozirao je da je ovaj penicilinski događaj možda lekovit.

10 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ne može se, međutim, poreći da revolucionarni udar dekadentan je čin, krajnja tačka socijalnog rasula, onda, kada se društvene okolnosti otkriju kao nepopravljivo “trule”. Samo što ovaj potez neće izvesti tipovi nepomirljivih bezumnika, tragača za veštačkim blaženstvima, od Baudelairea do Huysman- sa i Oscara Wildea – no jedan mnogo rezolutniji bataljon dekadentstva, onaj Petra Stepanoviča Verhovenskog, prevratnika iz romana Dostojevskog. Jedino okoreli reakcionari smatraju da revoluciju donose importovani agenti, doplovili ko zna odakle, a ne vide da svi revolucionarni profeti sa domaće su društvene skale, često puni intelektualnog i moralnog naboja. A upravo ovo, da su počeli misliti o stvarnim okolnostima, a ne da se potapaju morﬁjumom, baš to otkriva njihovu dekadentnu prirodu. Jer ne može se misliti, a ne biti dekadent, čovekova pojava na zemlji – meni i dalje neobjašnjiva – osnovni je znak dekadentstva ovog planeta. Ne mogu oni pesnički melanho- lici, alkoholičari i jednospolni invertiti iz dobrih kuća biti toliko dekadentni, kako to mogu biti izbezumljeni zaverenici iz kružoka nečistih sila. Već je Robe- sspiere nesumnjivo bio vrhunski dekadent svoga vremena, dok u naše doba, koje lako čita psihijatrijske dijagnoze, još je očitije kako laboranti društvenog penicilinstva sami plaćaju cenu svog posla na tlu sopstvene psihosomatske situacije; otud progresivna paraliza Iljiča, verska hipertroﬁranost Homeinija, manijakalnost Fidelova, paranoidno ludilo Hitlera i Staljina. Dekadenti višeg stila i smisla izveli su sve te kravale povijesne, dok su bezubi mužici i oznojeni mornari bili samo statisterija u onoj kavalkadi, čiju stogodišnjicu beležimo. Jedan fatum lebdi nad ovim događajima, fatum “novog”. A novost jednog takvog društvenog preinačenja leži jedino u preraspodeli postojećeg; kada se crkve pretvaraju u magacine brašna, a devojački institut u soldatski štab. Međutim, nakon prvobitnog meteža, u kome se menja vlast i imovinsko pravo sa jednih na druge, sve lagano tone na stare forme, gnusne u svojoj oveštalosti. Veliku ulogu u ovoj potemkinskoj operi novog života igraju umetnici moderne. Oni, koji su svoju vlastitu artističku revoluciju izveli ingenioznim preuređe- njem tradicije, učinili su se kao poručeni vođama ruske revolucije; njihove konvulzivne, a tako upečatljive tvorevine dale su revoluciji tapiju novog života, dokaz njegovog sveopšteg novuma. Filmovi Vertova i Ejzenštejna, koji naoko slave osvit novog vremena, pokazuju međutim ono što jeste: divotni haos, proizveden montažom revolucije. Kao i ono što se vidi na sjajnim u svome bezumlju, slikama kubofuturizma, na fantastičnim, a neuporebljivim konstrukcijama Lisickog. Ko danas čita knjižicu Trockog o uputstvima za novi

Bora ćosić Vreme jubileja 11 život, upućenim proleterima, gde se objašnjava upotreba kreveta, sapuna, noža i viljuške, svako će se setiti veselih ﬂuxus-koncerata, performansa doslovnog, pedeset godina kasnije. Uskoro se, međutim, pokazalo da upravo ta crta modernih artista razotkriva destruktivni smisao cele ove nove konstelacije. Čitav kubus moderne umetnosti (a možda umetnosti uopšte), izvorno je destrukti- van, jer ono što jeste pretvara u jedno sasvim drugo jeste, vrlo malo nalik onom prethodnom. Prevedena, međutim, na tle praktičnog, svakodnevnog života, ova zavitlanost donosi, svima nama poznati, rusvaj u skoro svim oblastima. Tako je počeo sovjetski raskid sa svojom vlastitom umetnošću, kao konkurent- skom ﬁrmom, koja je razotkrila šta znači zamršenost pesničke fraze Hlebnjiko- va i crni kvadrat Maljeviča, u verziji konvulzivne zbilje histerizovanog realnog života. Samo, dok je dragocena destruktivnost modernizma obogatila čovekov duh (dajući jasniji smisao njegovoj stvarnoj prirodi), rasulo postrevolucionar- nih prilika, optrećenih još i besmislenim terorom, dovelo je, korak po korak, do poslednje tačke ove, katkad začudne i zanimljive, često makbetski krvave, ali svakako dekadentne opere boljšog teatra dvadesetog veka. Jeste, crveni Oktobar, njegovu stogodišnjicu slaviće širom sveta proleteri, ako ih još igde ima. Oni će i dalje u jurišu na Zimski dvorac gledati osvit novih dana, ali ovi neće svanuti, kao što ne sviće ni posle jedne revolucije. Jer ona uvek znači, možda dragoceni, ali nesumnjiv okus dekadencije, onog stvaralač- kog poriva ljudske rase prema rasulu i entropiji.

Sumrak pobednika

Pamtim onaj osmi maj 1945, pobednički, tu, na Terazijama. Uz gromove partizanskih rafala u nebo, i topova iz topčiderske šume, uz kliktanje građana, opijenih još uvek nejasnom slobodom, došao je sumrak i jedan potpuno različit ugođaj: grupica devojaka, odevenih u proste seljačke halje, i bosih, na niskom podiju između kržljavih rundela, izvodila je glamočko nemo kolo. Čulo se samo tiho tabanje njihovih ogrubelih nogu i šum onog platna sa njihovih ramena. Dečak od dvanaest i po godina mogao je dobiti prvu lekciju o pobedi, koja u stanju je, za momenat, biti tiha i nema. Bilo je mnogo čega tokom idućih godina, a ipak, dolazi mi u svest jedna kontradikcija između praznovanja i meteorologije, često bi one masovke, koje proizvode prvomajske i slične parade, silno iskisle od sasvim kontrarevoluci-

12 TRAGOVI, god. 2, br. 1 onarnih prolećnih pljuskova. Mršava dečurlija, odevena u tanke ﬁskulturne dresove, mokra do kosti, mrzla se po okolnim ulicama iznad Slavije, čekajući momenat za svoj marš kroz terazijsku istoriju. To je bio još jedan nauk više, neće sve biti tako pobedonosno toplo i osunčano u cvetnoj budućnosti! Današnji konstruktori života u ovoj zemlji, bez obzira na različite pred- znake u reveru i duši, nastavljaju ono što su započeli prethodnici: uvođenje ovakvih ili onakvih novotarija. Čujem da je sada na udaru stara Karađorđeva, onakva kakvu pamtim, sa oljuštenim fasadama i klimavim tramvajima, koji ceo vek već obavljaju svoj nepopravljivi i bezizlazni kružni tok dvojke. Vele da će tu nići glamurozna verzija istočnjačkih oblakodera, neće više nikakav budući Saša Petrović ovde moći da snima svoju verziju ofucane petrogradske ulice Bulgakova, nego samo skupoceni Dubai, za neke nepoznate, još nerođe- ne stanovnike. Ne interesuje me ovaj preokret, to treba da se tiče današnjih ovdašnjih pučana. Makar građani Karađorđeve ulice kao da nisu svesni da su stanovnici Karađorđeve ulice, građanima Beograda kao da nije jasno da su stanovnici Beograda, pa sve puštaju da ide kako ide. Meni je možda samo do vedute, onog snimka toga grada, koji imao sam u oku jednog dana, kada sam ga kao petogodišnjak ugledao prvi put: nisku belih građevina, tu arhitektonsku rečenicu sa uskličnikom Meštrovićevog spomenika na kraju. Tek docnije saznao sam da ovaj goli pobednik (a svaki pobednik valjda ostaje go), zamišljen da kao slanik stoji u činiji Terazija, našao se odmah na udaru onih zatucanih gospi, beogradskih, tadanjeg doba, pa su ga gradski oci morali oterati na samu ivicu beogradske panorame. (Jer kako školski program Kraljevine Jugoslavije nije predviđao seksualni odgoj, bilo bi stidno da beogradske devojčice moraju na toj bronzi upoznavati se sa muškom anatomijom.) A upravo time, negda- nji opštinari doprineli su da se svima poznata beogradska panorama utanači. Sada će, međutm, kako izgleda, ovaj momak koji ne krije ni svoj mač ni svoje spolovilo, biti zaklonjen projektovanim minaretom novog tajkunskog života srpske prestonice. Ne znaju, međutim, ovi samozvani neimari, kako zanimljiv prelom učiniće time u tankoćutnom srcu ovdašnjeg rodoljubivog pučanstva. Neće li tako istovremeno pasti u senku drevni trijumfalizam Srbalja, koji već skoro stoleće potpomaže goli bronzani momak, Meštrovićev. Ono osećanje ne- pobedivosti tog naciona, koje dovodili su u pitanje samo retki. Ko još pamti šta je o ovom mislio Ivo Andrić pri onoj globalnoj pobedi iz godine 1918? Za ovog pesnika, piše Radomir Konstantinović, koji je svoj osnovni duševni i moralni stav izradio u tamničkoj ćeliji, pobeda je poraz, težak i neumitan: najveći pobednici su

Bora ćosić Vreme jubileja 13 oni koji su najdublje poraženi. Otuda i njegovo odbijanje da učestvuje u “pobedi” posle 1918. Andrić je jedan od retkih koji su bili u stanju, u ono doba, da shvate mrak pobedničke duše: “Jedni su koji čine a drugi koji uživaju plodove i likuju. U delu se sagori, oslepi, ogluhne za sve. Ko bi rekao da je ovako mračno u dušama heroja”. Velim da ovi novokomponovani urbanisti, koji svojim gromopucatelnim projektom podižu pritisak svakom normalnom arhitekti, ipak, nesvesno vrše nekakvu pedagošku ulogu; prekriti pobedničku značku ovog grada, to je ono isto što, po Radetu Konstantinoviću imao je u glavi Rastko Petrović, koji u svome “Spomeniku putevima”, predlagao je da se ne diže nikakav “Spomenik Nezna- nom vojniku, i jedan izginulim u Albaniji, Spomenik Zahvalnosti Velikom Kralju”, nego jedan spomenik “Pobede u snegu”, koji bi se otopio na prvim zracima sunca, i da bude viđen samo jednom: “jer tako i treba, poštovana ruljo, da se na Suncu svi spomenici otope, a ne da granitno prkose zubu vremena i da su nepomični. Neka ih mladež samo jedanput vidi, dvaput? To je već odviše.”

Nova Moderna vremena

Mali delija, Chaplinov, našao se u uličnoj gunguli filma Moderna vremena, upravo onde, gde je sa jednih špediterskih kola pala signalna zastavica. On je mahinalno podigao i počeo s njom da maše, kako bi dozvao kočijaša, samo što ovaj to nije ni primetio. Ali, primetila je grupa demonstranata koja se iznenada pojavila, Šarlo postao je njihov predvodnik. Svako od gledalaca dosetio se da je ta zastavica bila crvena, bez obzira na crno-belu tehniku filma. To su razumeli i policajci, Šarlo je bio uhapšen zbog levičarske propagande. Trećeg juna 1968, neko me je dramatično pozvao telefonom da hitno dođem u aulu beogradskog Univerziteta, tamo je počeo studentski bunt, sličan onom, majskom, u Parizu. Po starom zdanju ove ustanove, koja potiče iz devetnaestog veka, viorile su se crvene zastave, onaj barjačić iz Chaplino- vog filma silno je porastao. Tamo sam ostao sledećih nekoliko dana, slušajući plamene govore studenata, njihovih profesora, pesnika i dramskih umetnika, ovi poslednji imali su najlepše glasove. Posebno onaj koji izvodio je monolog Robesspierea iz Büchnerove drame, umesto da kaže, kao mnogo primerenije, nešto iz veselog komada Victor ili deca na vlasti. Nije bilo baš tako jasno šta je ko onde zastupao. Setio sam se da je još Flaubert one koji su grmeli protiv nepravde, uvrstio u rečnik trivijalnih misli. Kao da je neko u magnovenju istakao

14 TRAGOVI, god. 2, br. 1 sve one barjake i ispisao sve te buntovne parole. Koje su bile ljutite, zajapure- no levičarske, iako se ovo događalo u jednoj levičarskoj zemlji. Trebalo je setiti se događaja iz Musilovog romana, u kome jedan odbor austrougarskog carstva rešio je da podvuče postojanje tog Austro-Ugarskog carstva, još jedanput, iako ga je već bilo. Tako su mladi ljudi Beograda podigli glas protiv komunističke vladavine, mašući u ime tog istog komunizma, crvenim zastavama, pa su čak i svoju školu krstili imenom Karla Marxa. Kao da su najedanput postojala dva komunizma, ali ko bi ih razlikovao? Onda je počeo jedan veseli višednevni karneval, koji mi danas izgleda kao nekakav rok-koncerat, samo bez muzike. Ovo je izveštaj jednog svedoka od pre pedeset godina, te zanimljive gungule, čiji učesnici rasuli su se kroz sledeće decenije u mnogo različitih pravaca. Većina se i ne seća tih zvezdanih noći, katkad dramatičnih – bilo je i policijskog pendrečenja – samo zato što je nekakav mali delija podigao signalnu zastavicu, ispalu iz nekih kola, i počeo njom da maše, a drugi su to prihvatili kao sudbonosni znak. Jer događaji u istoriji katkad se odigraju iz čistog nesporazuma, koji kasnije dobiju vrlo lepa objašnjenja. Kakve sve divne stvari izgovorili su tih dana Sartre, Marcuse i mnogi drugi! Potom su i vrata Brandenburške kapije u jesen 1989, otvorena tako što su telefonske reči jednog funkcionera krivo protumačene. Zapravo ni Gorbačov nije bio svestan šta čini, kao što ni Šarlo nije razumeo da onom zastavicom koju našao je na pločniku, poveo je usplahirenu rulju, pokupljenu iznenada iz okolnih ulica. Jer mi, ljudska rasa ove planete, jedva čekamo da se ispred nas pojavi neko jurodivo stvorenje, čije mahanje običnom železničar- skom zastavicom dobije povijesno značenje. Čovekov vek, to je onaj događaj na ranžirnoj stanici željeznice, gde bi se vozovi tumbali ko zna kako, da onaj mali čovečuljak, stojeći jednom nogom na papučici poslednjeg vagona ne maše svojim umašćenim barjačićem. Već je vreme da se tokovi istorije uporede sa jednom ﬁlmskom kome- dijom, slepstikom. Iz koje, katkad, proizađu istine, slikovitije nego tomovi mudrih letopisa. Nije li upravo Šarlo onim ﬁlmom upozorio na sumanutosti svetske mehanizacije, danas aktuelne. Gde ljudsko biće ugurano je u nadreali- stički stroj, iz koga mu jedva ima izlaza. Ako je ona zastavica, podignuta sa ulice, bila stvar slučaja, njenim mahanjem pojavio se znak neuporedivog značaja. Pa nije se valjda dogodila jedina novina u tome da se ljubav može voditi gde ko stigne, da smo danas svi u farmerkama! Te godine kao da je uvedeno nekakvo novo računanje vremena, ustanovljen jedan novi Julijanski kalendar nove

Bora ćosić Vreme jubileja 15 ere. Mladi ljudi iz godine 1968, sada gotovo starci, nisu moguće bili svesni šta predstavljaju njihovi barjačići, svejedno, oni su označili da nastupa neko drugo doba, ali kakvo: doba nade i istodobno doba beznađa.

Kako se oprostiti od Staljina?

U junu 1948, bio sam na jednom gradilištu, skupa sa ostalim omladincima uče- stvovao sam na dobrovoljnom radu, imao sam šesnaest godina. Tamo, u gomili ostalih, sa lopatama u rukama, zaustavio se iznenada automobil, odande izašla je moja rođaka i njen muž, oficir bezbednosti. Uzeli su me za ruku, odveli na jednu gomilu cigala, i tamo, sedeći u prašini, među skelama, u velikom uzbuđenju objasnili su mi da Josif Staljin više nije naša uzdanica i idol, nego naprotiv, opasni neprijatelj zemlje u kojoj živimo, Titove Jugoslavije. Govorila je uglavnom tetka, a moj tetak, partizanski prvoborac, samo je odobravao glavom. Bio je bled i neispavan, grčio se u licu, nije mu bilo lako potvrditi da se preko noći imamo odreći najvećeg sina komunističkog sveta. Gde su odjedan- put nestali heroj Čapajev i crvena konjica Budjonog, veseli film o pastir Kostji i pesnik Jesenjin, kada se utvrdilo da vođa one velike zemlje rešio je da uništi našu, ma koliko mala bila. Zato je moja rodbina brinula da jedna mlada duša ne pođe krivim putem, što je bilo bilo je, Staljina treba da izbrišem kao spužvom po školskoj tabli. Ja, koji sam u trinaestoj godini napisao poemu u čast njegove pobede nad fašizmom! Peklo je podnevno sunce, letnje, nad beogradskim gra- dilištem, malo smo ćutali, a onda, oni vratili su se svom automobilu, a ja sam se ponovo dohvatio lopate. Tako sam dobio prvu pouku iz istorije: može se utvrditi da ono što se dogodilo, nije se uopšte dogodilo, već se dogodilo nešto sasvim drugo. Sovjetski Savez iznenada nije više bio samo pobednik nad fašizmom, njegovi tenkovi pretili su da pregaze našu domovinu. Popadale su slike Josifa Visarionoviča sa svih vidnih mesta u republici, kao da ih nikada nije bilo, a sve nama slične, pri- jateljske zemlje na Istoku, postale su omraženi krajevi, velika gvozdena zavesa spustila se prema njihovim granicama. Sa Staljinom možda se moglo ipak nekako raskrstiti, ali kako se odreći Rusa, njihovih pesama i filmova, i onog duha, koji je ispunjavao godine moga detinjstva i prve mladosti? Beograd tog vremena vrveo je od Rusa, pobeglih od Lenjinove revolucije, ali nama je to bilo svejedno, Rusi su bili Rusi! Moja

16 TRAGOVI, god. 2, br. 1 mama obožavala je onu rusku gospođu koje je umela ni od čega da napravi abažur, koja je pila čaj sa tanjira, i koja govorila je meko, kao da se mazi. Moja učiteljica klavira bila je Ruskinja, moje prve devojke, jedna je imala 6, druga 8 godina, bile su Ruskinje, jedan siromašni profesor matematike iz susedstva, sa prodrtim laktovima i naočarima visoke dioptrije, moj pomagač u rešavanju algebarskih zadataka, isto tako bio je Rus. Najdraža knjiga mojih tetaka bila je Sanjin, dirljivi ruski roman, najveći junaci toga doba bili su za njih Čeljuskin- ci, ruski osvajači Severnog pola. A tata, najradije je pio u ruskom restoranu Kazbek, i tamo slušao zanosne romanse Olge Jančevecke, dok je mama ludela za baletom velike ruske igračice Nine Kirsanove. Ipak, krnjila se postepeno ona idealizovana slika ruskog vođe, napokon smo saznali da je njegova ruka podigla surove logore u neljudski hladnom Sibiru, da su njegovi dželati pucali u glave hiljada nedužno optuženih ljudi, da golema zemlja Rusija nije bila samo domovina veselih mladića iz njihovih ﬁlmova, no jedna mračna krajina, nejasni kontinent, kakav je zapravo ostao do danas. Najzad je i mome tetku bilo lakše da se odrekne svoje skorašnje prošlo- sti, Staljin je možda ipak bio samo rošavi tiranin iz pesme Osipa Mandeljštama. Moja porodica, koja imala je svoju malu ulogu u svetskoj revoluciji, ipak dugo nije znala da na jednom pustom jadranskom otoku bilo je zatočenika kojima Josif Staljin, bez obzira na sibirske logore, nije otišao iz srca. Tamo su godinama ti ljudi bili prinuđeni da jednu gomilu kamenja premeštaju na drugu, iako u ovom nije bilo nikakve svrhe. Kao da je i čitava čovekova istorija nekakva pojava bez svrhe, osim da se jedna gomila nečega, to nešto premesti na drugu gomilu. Ispada da je cela stvar u tome, da jedni zatvaraju druge, a potom ovi drugi one prve. Onda su se pojavili ti ljudi, sivi u licu, koji su se kretali sasvim uza zidove kuća, koji nikome nisu gledali u oči i govorili tiho, drhteći. To su bili povratnici sa onog otoka, golog i kamenog, zaturenog u lepom moru adriatskom. Ostajalo je nejasno kojim načinom ljudsko biće prestaje da se kreće sredinom ulice, nego samo uza zid, a da drugim ljudima, bez nekog posebnog razloga, teško pristaje da pogleda u oči. Nedavno sam saznao da je među upravnicima onog logora bio jedan narodni heroj. Teško mi je shvatiti da za maltretiranje nedužnih ljudi potrebna je ona dragocena medalja. Sve ovo deo je istorije od pre sedamdeset godina, bivši zatočenici ćućore među sobom ako ih još ima, na onom otoku neko planira da otvori spomen-ho- tel. Sibirski logori takođe su raspušteni. Svejedno, jedan sibirski mužik, koji živi u blatu, na zidu svoje štenare drži, ukucanu ekserima, iscepanu iz nekih

Bora ćosić Vreme jubileja 17 novina, Staljinovu sliku. Srpski pesnik Branko Miljković ostavio je svoj poznati stih da li će sloboda umeti da peva, kao što su sužnji pevali o njoj? To se teško može dogoditi. Jer sloboda je jedna materija koja se migolji, nedostižna čak i oslobođenim.

Fatum primirja i njegova jezička značenja

Pesnik Dušan Matić, u burno vreme beogradskog nadrealizma, pronašao je onog manijakalnog ljubitelja simetrije, koji je sav svoj život izmerio kao na kantaru, pa je datum svoga rođenja, svog “himena” i svoje smrti rasporedio na precizne podeoke od po četvrt stoleća. Ako čas svoga dolaska na svet nije mogao kontrolisati, ona druga dva bila su mu na volju. Rođen 11. XI. 1879, podvrgnuvši svoj život ludačkoj tačnosti, posle dvadeset i pet godina venčao se 11. XI. 1904, da jednim matematičkim samoubistvom, posle dvadeset i pet godina, 11. XI. 1929, udari u stražnjicu tri neprikosnovene gracije ljudskog bitisanja. Odmah pada u oči da fatum ove nadrealističke predstave udara po nosu istoriju, sva tri događaja tog šašavog Amerikanca odigrana su 11. novembra, a to je bio datum iz 1918, potpisivanja primirja u Prvom svetskom ratu. I zato će se od sada, veli pesnik, svakog 11. XI., za vreme one dve minute ćutanja, u spomen primirja, zaoriti, nad ovom prozuhlom planetom, cepajući smeh ovog velikog humoriste od rase. Pa kada danas beležimo stogodišnjicu tog datuma, ne možemo zaboraviti kako se i ovaj slavodobitni čin ubrzo narugao sam sebi. Tako je posle samo dve decenije poništio vlastitu vrednost, buknuo je novi rat, pa još koliko drugih, sve tokom istog stoleća. Kao da u svojoj osnovi svako primirje sadrži nekakvu porugu. Čak se i u privatnim procesima, brakorazvodnim, koristi ona, potpuno formalistička međumera “mirenja”, mahom neučinkovita. Koliko samo muke treba da se urazumi rabijatni otac sa nožem u ruci, koji preti da će poklati celu porodicu, makar njegova primirenost uopšte ne garantuje da svoj naum neće ponoviti. Tako izlazi na videlo palijativnost primiritelnog gesta, kako u ličnim odnosima, tako i u onim, velikih razmera, međudržavnim. Primirje, već ta reč našeg jezika zvuči pomalo dvosmisleno, jer ono što ona označava, i jeste mir, i nije, budući deluje nekako privremeno. Pri-miriti se, govori o onoj osobini ljudskoj, koja kaže da se mi u toliko slučajeva uopšte ne mirimo, nego smo se samo pri-mirili, za određeno vreme. Primirilo se tako

18 TRAGOVI, god. 2, br. 1 poraženo nemstvo 1918, primirili su se jugoslovenski narodi, kad su iste te godine ušli u svoj ujedinjujući pakt, primirili su se Hrvati, nakon što su im 1928. poubijali prvake u skupštinskom atentatu, pa dok su jugoslovenski partizani hodali po šumama i gorama od 1941, nadalje, ostatak našeg sveta primirio se pod nemačkom okupacijom, primirile su se još po neke sile osovine, poražene 1945, pa čak i danas, po novoustoličenim balkanskim državama, primirilo se njihovo stanovništvo, bez obzira u kakvom jadu i bedi su se našli. Tu odmah izvire još jedna izdajnička reč, pomirenost. Čak i u takozvanih “herojskih” naroda, u koje Srbi i sebe računaju, ima ponižavajućih primera iz mutnih i mučnih vremena. Tako već u prvoj okupaciji Beograda od austrougarske armade, 1915, srpska spisateljica Isidora Sekulić nalazi sve same sramne scene građanske pomirenosti, daleko od svakog ponosa i časti. Sledeća okupacija, nemačka, 1941, prikazana je na sličan način ﬁlmom Živojina Pavlovića: vise obešeni taoci sa kandelabra na glavnom trgu, a žovijalna gospoda beogradska, mirno sede po kavanama i piju pivo. Pomiriti se sa zlom, možda je jedno od onih odmorišta za čovekov mehanizam, koji međutim, nije za ovo predvi- đen, nego više za onaj virtuelni bes, pomalo različit od razularenosti njegove životinjske rodbine. Otud čitavo društveno ustrojstvo, i u takozvanim mirnim vremenima, preduzima svoja sredstva opresije protiv pojedinaca, zajmeći takođe metode iz opsega šire prirode, sistemom kroćenja. Jer već su ukroćeni konji i ovce, pretvorene u jadnu domaću marvu, pa potom i opasne zveri za potrebe Barnumovog cirkusa, potom su na red došli nepoćudni, razbojnici i ludaci. Regresivna američka psihijatrija, staljinistički teror izvođen malo grubljim sredstvima, pokušao je da ukroti svoje neurotike, menjševike, levi- čare i ostale ljude vlastitih uverenja (bilo polivanjem hladnom vodom, bilo pucanjem u potiljak), ali to je takođe imalo kratkotrajno dejstvo. Bio čovek lud, besan ili samo osvetoljubiv, ključa ionako u njemu kao u valpurgijskom loncu ta veštičija čorba, koja makar pretila da katkad proguta i svoju kuvaricu. Jer čoveka je stvorila njegova violencija, njegova kreativna nepoćudnost, budući da ove nije bilo, mumlao bi on i dalje u svojoj krapinskoj, ili nekoj drugoj špilji. Istorija ljudske destruktivnosti, Ericha Fromma, brevijar je ove pojave. Zbog čega onda nismo u stanju da u dobre svrhe iskoristimo tu iskonsku crtu, ljudsku, nepomirljivosti! Zar moraju samo one tri lude ruske devojke dizati paniku svojim nastupima, dok sav ostali populus bleji kao ovce. Ceo narod hrvatski, srpski ili mađarski, svejedno, posmatra danas kako mračne sile sveta nadiru kao u davno prevaziđena vremena, a ne ume da pokaže ništa od

Bora ćosić Vreme jubileja 19 vlastite nepomirljivosti. Pa zar taj poriv nemirenja, genetski upisan u ljudsku dušu, nije u stanju da se probudi i u razboritih i dobrohotnih, nego samo u nasilnika i razbojnika!? Nemojte zato ništa potpisivati, ne ulazite u onaj svečani pomirbeni vagon, ma kako okićen bio slavljeničkim simbolima, ne dozvolite da vas nateraju ni na kakvo primirje, sve dok ne izborite svoja ljudska prava! Nije zabadava onaj nadrealist od rase, možda i igrom slučaja, ismejao po cenu sopstvene glave, trulu formulu primirja.

Sto godina jedne kraljevine

Polazeći, godine 1938., u prvi razred, bio sam upisan u Oglednu školu Kralj Alek- sandar, beogradsku. Time dokazujem da sam rođen i načinio svoje prve korake, onde, u kraljevini gospode Karađorđevića, Jugoslaviji. Moja dečja duša, koja se našla u školi, nazvanoj oglednom, pitala se jedino, gde je u onoj golemoj zgra- durini to ogledalo?! Mali narod moga naraštaja, prepušten sam sebi, morao se vlastitim sredstvima domoći svoga lika. Kraljevina Jugoslavija bila je sastavljena po ugledu na upravo lipsalu Au- stro-Ugarsku Monarhiju, probajući da sakupi naizgled slične narode sa istog tla, usput neke manje i zanemarujući. Bez obzira što je onde bilo Mađara, Jevreja, Albanaca, Slovaka i Roma, bila je to država triju naroda, Srba, Hrvata i Slovena- ca, drugi imali su da ćute. Sve države sveta organizovane su na sličnom principu, da onamo može se čuti samo glas većine, ostali imaju gledati u kut, šutke. Tako su rešila i ona dvanaestorica gnevnih ljudi, koji su jula 1917., nervozno čekajući kraj velikog rata, sačinili svoju Krfsku deklaraciju, a sledeće godine, prvog decembra, obznanili su osnutak nove države. Dogovor je učinjen na mediteranskom grčkom otoku, većina ove uglađene gospode bila je pod žirado šeširima, ali početak nove države zbio se pod jednom malo različitom kapom. Odmah se postavlja osnovno pitanje, kako su ta dva, tako međusobno narogušena naroda, kao što su Srbi i Hrvati, uopšte došla na pomisao da mogu živeti skupa? Pa bilo koji narod sam za sebe, jedva u stanju je da živi sam sa sobom, a onda mu još treba taj drugi, ma kako sličan i blizak, da mu se u isti dom upetlja! Uopšte je nejasno ko se kome upetljavao, Srbi Hrvatima, ili obratno. Do dana današnjeg hrvatski populus smatra da mu se onaj drugi, srpski, upetljao u život, a zapravo ideja jugoslovenstva imala je izvor u ilirskom pokretu naroda Hrvatske. Lukavi Srbi, koji su ionako već imali svoju državu,

20 TRAGOVI, god. 2, br. 1 samo su posvojili taj hrvatski naum, budući sigurni da će, kao većinski korpus, sve uzeti pod svoje. Tako je onda sve i došlo pod krunu Karađorđevića, došle su trajne međunacionalne razmirice skupštinske, jedan Srbin poubijao je u sred parlamenta hrvatske prvake, uspostavljena je diktatura, prohrvatski elementi ubili su jugoslovenskog kralja, i sve je klizilo u propast. Postoji jedan grafički dokument, svetski poznati kolaž gospođe Koke Tomljenović, učenice Buhausa. Na ovom vidi se bešćutni jugoslovenski kralj koji gazi po mrtvom čoveku, upravo kao da se već našao u Srebrenici, šezdeset godina kasnije. Ništa ovo nije pomoglo jugoslovenskim prilikama, kao što umetnost to nikad ne uspeva. Evropa je jedan ugodan, uglačan i sofisticirani kontinent, ali većinom ravnodušan. Ovu autorku, vremešnu damu, upoznao sam u poslednjoj godini njenog života. Mnogo je kašljala, ali je inače, kao i većina nas, bila mirna u svojoj deziluziji. Uporedo, došao je i u našu prestonicu nekakav dekorativni val, vreme moga detinjstva tridesetih godina, pamtim po prvim svetlećim reklamama, uličnim rođendanskim ukrasima za maloletnog kralja, ali i po funeralnoj pompi za njegovog ubijenog oca. Tako školske posete muzeju sa automobilom marseljskog atentata, izlaganjem okrvavljene košulje ubijenog kralja, taj ša- roliki karneval smrti išao je uz novoosnovanu Berlitzovu školu stranih jezika, kolonijalne radnje Juliusa Meinla, uz amerikanski fokstrot i filmove Jamesa Cagneya. Makar je bilo vidnog napretka u ekonomiji i tehnici, kazamati su se punili levičarima, nastavljen je progon moderne literature, nadrealisti su kao i uvek bili prvi na udaru cenzure, iako je društveni život zapravo imao dosta, sasvim necenzurisanih elemenata nadrealizma, Vladala je posvemašnja zbrka pojmova, postupaka i ideja, ilegalni komunistički vođ Josip Broz sukobio se sa komunističkim pesnikom Miroslavom Krležom, pesnik nije mogao da toleriše saznanje o staljinskim logorima. Dvadeset godina kasnije ovo je dobilo teoretsku potvrdu knjigom književnog teoretičara i krležologa Stanka Lasića Sukob na književnoj ljevici. 1939 učinjen je pokušaj nekakve unutarjugosloven- ske stabilizacije, građanski političari malo su mućnuli glavom, na prestolju je bio maloletni dečačić, princ regent je gledao šta će, ali tu je već bio rat 1941, nemačka okupacija, Dvor je pobegao, stavljena je zvanična tačka na kraljevinu. Mislim da je jugoslovenska kraljevina svejedno obnovljena 1945. godine, pobedom Titove partizanske vojske nad fašizmom, makar se na kraju rata ta zemlja zvala republikom; šef države uveo je, mimo svih svojih proleterskih ideja, vlastito kraljevstvo. Bila je to jedna dosta čudna zemlja, u kojoj prošao je

Bora ćosić Vreme jubileja 21 život moje generacije, u nekoj vrsti mekog boljševizma, proplamsaja liberalnih ideja, odupiranja staljinizmu, a i dalje komunistički bigotna, sa teškom opresijom prema pojedincima, jednom rečju svakojaka. Kraj naše balkanske kraljevine došao je tek devedesetih godina, u onom krvavom i besmislenom ratu, čiji krivci poznati su. Umesto jednog vladara, sad imamo čitavu seriju prinčeva po odvojenim regijama, mi smo možda danas takođe jedno prinčev- sko otočje, a da to i ne znamo. Začudo, pojam jugoslovenstva, i dalje postoji, ili kao neurotski sindrom nostalgije, ili kao motiv agresivnog odupiranja omraženoj reči. U Srbiji čak živi potomak kraljevske kuće Karađorđevića, jedan debeljušni unezvereni stvor, samo ovaj nikako da nauči srpski. Tamošnji ljudi, bez obzira na svoj paganski duh od skora vrlo pobožni, i hteli bi nekakvog svog kralja, a možda i ne bi. Hrvati su strogi republikanci, njihovi kraljevi stoje po parkovima, u bronzi, i na malobrojnim, neutvrđenim baš, novčićima numizmatičkih zbirki. Jugoslovenstvo kao reč izaziva tamo lepru, iako je onde do skora postojala jedina Jugoslavenska akademija nauka, jedan od promotora te ideje, bio je danas suspektni đakovački biskup Josip Juraj Štrosmajer, jugoslovenska partizanska vojska, koja je oslobodila zemlju, bila je dobrim delom popunjena hrvatskim ljudima. Mislim da šizofrenija ne pogađa samo pojedince, nego, katkad, i šire grupacije, čitave narode i države. Srbi i Hrvati biće prvo braća, nakon toga nebraća, posle opet braća i kumovi, onda opet jedan drugome nož pod grlo, a nakon svega, ko da se nikad nisu vidili, piše u Tutorima (1978).

22 TRAGOVI, god. 2, br. 1 / 1918. u stogodišnjoj perspektivi: stvaranje jugoslavenske države

izvorni znanstveni rad udk: 321(497.1)-047.84 / primljeno: 30. prosinca 2018. Vek Jugoslavije: Kako i zašto su Srbi, Hrvati i Slovenci stvorili zajedničku državu Dejan djokić Goldsmiths, Univerzitet u Londonu

Proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Beogradu 1. decembra 1918. podržali su praktično svi relevantni politički, intelektualni i verski faktori. Danas se međutim na jugoslovensko ujedinjenje neretko gleda kao na naivnu, katastrofalnu grešku, kao na rezultat manipulacije od strane Srba, odnosno Hrvata ili zavere Velikih sila. Zaista, zar Jugoslavija nije od samog početka bila osuđena na propast, kao što naizgled stalne krize i krvavi raspadi početkom 1940-ih i '90-ih pokazuju? Čak i ako nismo skloni post factum interpretacijama, pitanje zašto su Srbi, Hrvati i Slovenci 1918. stvorili zajedničku državu nameće se kao logično. U ovom radu pokušavam da odgovorim na ovo pitanje i pokažem da je Jugoslavija predstavljala jedino logično rešenje “južnoslovenskog pitanja”, te da su vodeći predstavnici Južnih Slovena delovali ne samo idealistički nego i racionalno i pragmatično. Slično su se ponašale i pobedničke sile koje su, sa izuzetkom Italije, podržale stvaranje nove države, mada ne bez izvesnih rezervi i mada je nisu one stvorile kako se to poneka- da tvrdi. U tekstu takođe ukazujem da stvaranje Jugoslavije, i njen kasniji razvoj, nije moguće razumeti van šireg konteksta međuratne Evrope.

KLJUČNE RIJEČI: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Jugoslavija, ujedinjenje, Prvi svjetski rat, međuratna Evropa

redinom juna 1928. osoblje hotela “Park” na Bledskom jezeru je imalo Spune ruke posla. Ne samo da je letnja sezona bila na početku, nego je sve moralo da bude spremno za skori dolazak eminetnog gosta i njegove porodice na jednomesečni odmor. “Čim Skupština posvršava neke važne poslove, pred-

dejan djokić Vek Jugoslavije 25 sednik vlade g. Vukićević dolazi na Bled sa svojom porodicom da se odmara”, javio je dopisnik beogradske Politike iz Ljubljane 17. juna.1 Velimiru Vukićeviću, predsedniku vlade od aprila prethodne godine, je zaista bio potreban odmor. Jedan od prvaka Narodne radikalne stranke koji su stasali pod partijskim vođstvom Nikole Pašića, dugogodišnjeg predsednika vlade Srbije i Jugoslavije čija je smrt decembra 1926. ostavila stranku pomalo dezorijentisanu, Vukićević je mandat da sastavi vladu dobio od kralja Aleksan- dra posle političke krize uzrokovane izlaskom iz Uzunovićeve vlade ministara Hrvatske seljačke stranke. Najnovija kriza bila je izazvana raspravama u skupštini oko ratiﬁkacije Neptunskog sporazuma iz 1925, kome su se oštro protivili poslanici HSS, pošto je, po njima, predstavljao kapitulaciju Musolinijevim (Mussolini) zahtevima koji su se ticali prava italijanskih građana na teritoriji Jugoslavije. Uprkos tome što su radikali, ne bez razloga, smatrani strankom vlasti tokom dvadesetih godina prošlog veka, oni u stvarnosti nisu uspevali da oforme jednostranačku vladu, nego su po pravilu zavisili od podrške drugih, neretko “nesrpskih” stranaka. Vukićevićeva vlada nije bila izuzetak. Pored Radikala, u vladajućoj koaliciji 1928. su se nalazili i Demokratska stranka Ljube Davidovića, Slovenska ljudska stranka Antona Korošca i Jugo- slovenska muslimanska organizacija Mehmeda Spahe. Glavni opozicioni blok činila je nedavno osnovana Seljačko-demokratska koalicija između Hrvatske seljačke stranke Stjepana Radića, de facto hrvatskog nacionalnog pokreta, i Sa- mostalne demokratske stranke. To što je predsednik Samostalaca Svetozar Pri- bićević nekoliko godina ranije istupio iz Demokratske stranke zbog neslaganja sa Davidovićevom pomirljivom politikom prema HSS-u, bila je samo jedna od ironija jugoslovenske istorije. Iako je u rukovodstvu Samostalaca pored Srba bilo i Hrvata i Slovenaca, najveći deo njihovih birača su činili hrvatski Srbi. Političku dominaciju Srba, pre svega Srba iz Srbije od pre Balkanskih ratova, u Jugoslaviji između dva svetska rata ne treba dovoditi u pitanje. Me- đutim, dinamika političkih saveza u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, samo ukratko opisana ovde, nalaže istoričaru da preispita pojednostavljenu sliku perioda, po kojoj su Srbi samo vladali, a ostali se nalazili samo u opoziciji (Djo- kić, 2010a; cf. Banac, 1984; Boban,1965; Boban, 1974; Djilas, 1991; Gligorijević, 1979; Purivatra, 1974; Zečević, 1985).

1 “Odmor g. Vukićevića”, Politika, 18.6.1928.

26 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ispostaviće se da je SDK predstavljala najdugovečniji politički savez u jugoslovenskoj kraljevini. Ako se u obzir uzme i svojevrsna politička dominacija Hrvatsko-srpske koalicije između 1906. i 1914. godine, onda se može reći da je odnos između Hrvata i hrvatskih Srba u najvećem delu prve polovine 20. veka bio obeležen saradnjom, a ne sukobom, uprkos tragičnom i vrlo važnom izuzetku tokom perioda Nezavisne države Hrvatske. Ta saradnja je predstavljala jedan od ključnih faktora koji su doveli do stvaranja Jugoslavije 1918. godine. Tek kada je došlo do prvog raspada – tač- nije rečeno okupacije i podele – Jugoslavije u proleće 1941, od strane naci- stičke Nemačke, fašističke Italije i njihovih saradnika na obodima i unutar Jugoslavije, došlo je do rata između Hrvata i Srba, koji se odvijao uporedo sa ideološkim sukobima među Srbima i među Hrvatima. Tokom 1941. izbio je na teritoriji okupirane i podeljene Jugoslavije složen, multidimenzionalni konﬂikt. U stvari, radilo se o više paralelnih, često međusobno isprepletenih ratova, koji su imali elemente oslobodilačkih, građanskih, revolucionarnih i ideoloških sukoba u kojima nekada nije bilo lako povući jasne linije između otpora i kolaboracije, niti nasilje izdvojiti iz lokalnog konteksta (Bergholz, 2016; Djilas, 1980; Dulić, 2005; Ivanović, 1998; Kranjc, 2012; Pavlowitch, 2008; Tomasevich, 2002).

U prvoj polovini 1928. godine, Skupština je postala “arena za verbalne i gimnastičke nastupe”, kako je primetio istoričar Stevan Pavlović. Optužbe za nepoštovanje zakona, korupciju i brutalnost žandarmerije, politika opstruk- cije i ﬁzički sukobi su pretili da potpuno parališu rad parlamenta (Pavlowitch, 1971, str. 72). Čitajući stenografske beleške sa skupštinskih zasedanja iz tog perioda, u oči pada učestalost pozivanja na period Prvog svetskog rata. Ukratko, grupa radikalnih poslanika, uglavnom ratnih veterana i nekadašnjh članova četnič- kih i komitskih gerila koje su se borile protiv vlasti Osmanlija i Habsburga na Balkanu tokom ratova 1912 — 1918, i koji su stoga verovali da im sleduju izvesne privilegije u društvu, isticala je u prvi plan žrtvu koju su Srbi podneli za jugoslovensko ujedinjenje, a koja navodno nije dovoljno cenjena od strane ostalih. Ali išlo se i dalje, pa je tako na primer za vreme žustre rasprave 19.

dejan djokić Vek Jugoslavije 27 juna poslanik sa Kosova Puniša Račić optužio SDK da svojom politikom navodno destabilizuje državu i dovodi Srbe u opasnost: “…[N]ikada srpski interesi, kad ne pucaju puške i topovi, nisu više dovedeni u opasnost nego sada”, rekao je Račić, pre nego što je praktično najavio trage- diju koja će se desiti narednog dana: “I gospodo, kao Srbin i narodni poslanik prema svojoj naciji i otadžbini otvoreno kažem, da ću upotrebiti i drugo oružje koje treba da zaštiti interese srpstva.”2 Opozicija iz Zagreba nije pretila oružjem, ali je konstantno iznosila kritike na račun vladajuće koalicije, koje su nekada prelazile u lične uvrede. Jednom ministru Demokrati je zamereno što tokom rata nije pokazao patriotizam kojim se sada hvali, dok su radikali optuživani za korupciju i lično bogaćenje na ra- čun bivših muslimanskih velikoposednika sa Kosova, iz Makedonije i Sandžaka.

Rasprave o Jugoslaviji uvek su izazivale jake emocije i raspravu. Čini se da je tako i danas, iako država koja je osnovana pre tačno 100 godina ne postoji već blizu tri decenije. Ujedinjenje Jugoslavena se u popularnoj svesti, ali i u nekim stručnim krugovima, često doživljava kao tragična greška, kao rezultat podmuklosti i nedobronamernosti Velikih sila, odnosno Velike Srbije, tj. kao lukava prevara Hrvata i Slovenaca, i tako dalje. U najboljem slučaju, stvaranje Jugoslavije se tumači kao san grupe idealista, naivnih, a možda i neodgovornih političara i intelektualaca, koji su umesto da “ograde svoj plot” pokušali da spoje nespojivo. Pritom se previđa da je Jugoslavija nastala u “vremenu netrpeljivih” i potrajala čitav “kratki 20. vek”, koji su obeležili politička i ekonomska nestabilnost uzro-

2 Vidi izveštaje iz Narodne skupštine (tekstove sa naslovima “Robovska se ćud opet javlja!’ i “Jeste li vi Predsednik Parlamenta ili čuvar stoke!”), Politika, 20.6.1928, str. 1–3. Jugoslovenska štampa je detaljno izveštavala sa skupštinskih sednica pa je javno mnjenje bilo upoznato sa sukobima i svađama u Beogradu. Arhivski izveštaji iz tog perioda pokazuju da su jugoslovenskoj javnosti u velikoj meri bile dosadile međustranačke razmirice i česti, prevremeni izbori izazva- ni padom vlada. Ovo objašnjava, makar delimično, relativnu, i relativno kratkotrajnu, podršku kralju Aleksandru kada je 6. januara uveo diktaturu – podršku koju je imao, bar u početku, i od britanskih i francuskih saveznika (Djokić, 2010a, str. 97–99); do podrške, pre svega u nesprskim krajevima, je delimično došlo i zbog nerazumevanja karaktera novog režima (Nielsen, 2014, str. 82–83).

28 TRAGOVI, god. 2, br. 1 kovana pojavom ekstremističkih ideologija, nacionalni i verski sukobi i dva svetska rata (Mitrović, 1974; Hobsbawm, 1994). Nerazumevanje postoji i kada su u pitanju alternative koje su navodno bile na raspolaganju južnoslovenskim političkim rukovodstvima pre jednog veka. Tako čak i neki istoričari smatraju – recimo u nedavno emitovanom mini-serijalu Slobodne Evrope o stogodišnjici ujedinjenja – da je Srbija odbila tajni Londonski ugovor iz 1915, kojim joj je navodno obećana Velika Srbija. Malo neobična tvrdnja, koja pak uporno opstaje u popularnom diskursu, s obzirom da je sastanak u Londonu održan bez prisustva i bez znanja Srbije; jedina zemlja kojoj je tada nešto nuđeno je bila Italija, kako bi zauzvrat ušla u rat na stranu Antante. Tokom rata su dva sukobljena bloka nudili teritorije, koje uglavnom nisu kontrolisali, i druge ustupke zemljama koje još nisu bile stupile u rat ne bi li ih privoleli na svoju stranu. Međutim, ovi tajni ugovori po običaju nisu bili ispoštovani posle rata, niti su to mogli uvek da budu. Kao što znamo, ni Italija, jedna od četiri velike sile koje su dobile rat (ili jedna od Velikih Pet, ako računamo Japan) nije dobila sve teritorije na istočnom Jadranu koje su joj bile obećane u Londonu. Ova i slična tumačenja događaja od pre 100 i više godina, osim što ignorišu činjenice, uglavnom pokazuju i nedostatak osećaja za širi kontekst u kom je Jugoslavije stvorena, kao i slabo razumevanje kratkoročnih i dugoročnih faktora koji su doprineli ujedinjenju. Haotična, “revolucionarna” situacija koja je nastala u jesen 1918. – na lokalnom ali i na širem, evropskom, nivou – mora se uzeti u obzir kako bi se razumeo čin od 1. decembra. Sve do pred kraj rata raspad Austro-Ugarske nije bio izvestan, a sile Antante ga nisu nužno ni priželjkivale. Može se reći da je slično bilo i sa Jugoslavijom, čije formiranje je u Beogradu 1. decembra proglasio regent Aleksandar, u prisustvu (i na poziv) predstavnika međunarodno nepriznate habsburške “Jugoslavije”, te nekolicine srpskih ministara i vojnog vrha. Uprkos nekim kasnijim tumačenjima, sve do pred kraj rata jugoslovensko ujedinjenje nije bilo izvesno, a novu državu su “velike sile” priznale tek posle nekoliko meseci. Ujedinjenje nije moguće shvatiti bez razumevanja evolucije politike srpske vlade i habsburških Jugoslovena, pre svih Hrvata, Srba i Slovenaca, u godinama koje su prethodile stvaranju Jugoslavije. Ideja o zajedničkoj državi se pojavila na nekoliko mesta i u više verzija tokom prethodnog stoleća, i nju takođe treba staviti u širi kontekst evropske istorije, pre svega revolucionar-

dejan djokić Vek Jugoslavije 29 nih ideja koje su dolazile iz Francuske, i nacionalno-ujediniteljskih pokreta iz centralne i južne Evrope, konkretno nemačkog i italijanskog nacionalizma. Važno je razumeti i dalekosežne političke promene s početka 20. veka u habs- burškoj, trojednoj Hrvatskoj i nezavisnoj, unitarnoj Srbiji. Na kraju, mora se uzeti u obzir i uloga projugoslovenske revolucionarne omladine, organizacija poput Hrvatske napredne omladine i Mlade Bosne. (Inače, Ivo Andrić, koji je bio predsednik prve i deo miljea druge, nije pravio razliku između dve grupe). U ovom tekstu takođe tvrdim da su 1918. godine, i pored nesumnjivog ide- alizma, nacionalizma, proračunatih, pragmatičkih poteza, kao i neminovnih grešaka, vodeće ličnosti među Južnim Slovenima uglavnom donosili racional- ne, možda i jedino moguće odluke. U trenutku kada je Srbija, kao deo mnogo šireg “demokratskog” saveza, izlazila iz dugogodišnjeg konﬂikta sa Bečom i Budimpeštom kao pobednik, a Habsburška monarhija se ubrzano raspadala, Jugoslavija je predstavljala jedino logično rešenje za Južne Slovene, kako za Beograd tako i za Zagreb i Ljubljanu (ali i Sarajevo, Podgoricu i Novi Sad). Na kraju, za razumevanje stvaranja Jugoslavije neophodno je uzeti u obzir i globalni kontekst. Jugoslavija je bila najprihvatljivije rešenje za saveznike Srbije, iako su oni, uprkos mitu o Jugoslaviji kao “Versajskoj tvorevini”, dugo oklevali sa priznavanjem nove države. Sjedinjenje Američke Države su bile prva sila koja je priznala ujedinjenu srpsko-hrvatsko-slovenačku kraljevinu, februara 1919; Britanija i Francuska su sačekale još nekoliko meseci. Bez obzira na sve, Jugoslavija je ideološki, politički i u skoro svakom smislu bila deo Nove Evrope koja se rađala na ruševinama četiri carstva, u osvit 20. veka i na kraju do tada najstrašnijeg svetskog sukoba.

Do preokreta na bojnom polju došlo je probijanjem Solunskog fronta sredinom septembra 1918. Potpomognuta savezničkim armijama, srpska vojska, u čijim redovima su se borili i jugoslovenski dobrovoljci, je delovala nezaustav- ljivo i već je 1. novembra oslobodila Beograd. Ovo je bio neverovatan come back vojske koja je krajem 1915. bila pora- žena u zajedničkoj austrougarsko-nemačko-bugarskoj ofanzivi (Bugarska se priključila Centralnim silama zbog obećanja da će dobiti deo Makedonije koji je pripao Srbiji 1912 — 13. i delove istočne i jugoistočne Srbije i Kosovo, kao i

30 TRAGOVI, god. 2, br. 1 delove Grčke i Rumunije; srpska vlada je inače pre toga odbila predlog Antante da se odrekne Makedonije u korist Bugarske, a da zauzvrat posle rata dobije Bosnu i Hercegovinu). (O Srbiji u Prvom svetskom ratu vidi Ekmečić, 1973; Mitrović, 1984; i Mitrović, 1987). Posle epskog povlačenja preko crnogorskih i albanskih planina u zimu 1915 — 1916, desetkovana vojska od nekih 135.000 vojnika i oﬁcira je, zajedno sa članovima kraljevske porodice i vlade, spas našla na Krfu. Na ovom grčkom ostrvu se redovno sastajala i Narodna skupština kraljevine Srbije, pošto je među izbeglima bilo i preko 120 narodnih poslanika, od kojih su mnogi bili mobilisani pa su našli u egzilu kao deo izbegle vojske. Za razliku od jugoslovenske vlade u Londonu tokom Drugog svetskog rata, srpska vlada na Krfu je dakle imala svoju vojsku i skupštinu, uglavnom jasnu podršku saveznika, a u zemlji se nije vodio građanski rat, odnosno nije bilo domaćih oružanih pokreta koji su joj bili suprostavljeni ili ratovali između sebe. Doduše jeste bilo izvesnih podela i neslaganja među vođama ustanka u okupiranoj Srbiji 1917. godine. Među njima je bio i Kosta Pećanac, nekadašnji pripadnik četničkih gerila koje su se borile protiv Osmanlija. U Drugom svetskom ratu Pećančevi četnici će se svrstati na stranu okupatora, a protiv vlade u izbeglištvu i protiv pokreta otpora. Oporavljena i naoružana od strane saveznika, srpska vojska je tokom 1916. uspela da povrati manji deo Makedonije, plativši visoku cenu u bici na Kaj- makčalanu (između 4.500 i 5.000 poginulih i ranjenih) — primer žrtvovanja na koji su Puniša Račić i drugovi kasnije redovno podsećali. Međutim, front je bio uglavnom miran sledećih godinu dana, što je nagnalo Žorža Klemansoa (Georges Clemenceau), predsednika francuske vlade, da savezničke vojnike na ovom delu fronta pomalo podrugljivo nazove “solunskim baštovanima” (Palmer, 1965).

Ako je na frontu vladalo zatišje, isto se ne može reći i za “političku scenu” kod Južnih Slovena (Janković, 1964; Janković, 1967; Jovanović, 1962; Krizman, 1989; Pleterski, 1971; Živanović, 1955). Otvorene razlike između regenta Aleksandra – koji ne odustaje od cilja proklamovanog u Nišu decembra 1914, dakle od “oslobođenja i ujedinjenja sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i

dejan djokić Vek Jugoslavije 31 Slovenaca” – i Pašića, koji je tokom 1916. prednost davao oslobođenju Srbije, i Srba (Janković, 1967), stavljene su u stranu kako bi se likvidirao zajednički protivnik. Posle političkog procesa u Solunu 1917. godine, streljani su pukovnik Dragutin Dimitrijević-Apis i nekolicina članova “Crne ruke”, zbog navodne zavere protiv regenta Aleksandra. U tom trenutku raspad Austro-Ugarske nije bio izgledan, pa čak ni poželjan, pa se likvidacija Apisa – čija je umešanost u Sarajevski atentat bila nesumnjiva, mada ostaje nerazjašnjeno da li je inicijativa došla od Crnorukaca ili, što je verovatnije, Mladobosanaca (Cornwall, 1995; Dedijer, 1978) – treba razumeti i u kontekstu eventualnog separatnog mira sa Dvojnom monarhijom. Zbog izricanja smrtne kazne članovima Crne ruke došlo je do pada Pašićeve koalicione vlade, ali su nekadašnji ministri iz redova Samostalne radikalne i Napredne stranke učestvovali u pregovorima sa Jugoslavenskim odborom na Krfu tokom leta 1917, odnosno na Ženevskoj konferenciji vodećih jugoslovenskih predstavnika novembra 1918. Istovremeno, došlo je i do otvorenog političkog rivalstva između habs- burških Jugoslovena koji su ostali u zemlji nakon izbijanja rata i onih koji su izbegli zbog opravdanog straha od nasilja posle atentata u Sarajevu. Ovi drugi su preko Firence otišli u London, gde su, iz četvrti Earl’s Court, vodili Jugosla- venski odbor. Na čelu Odbora se se nalazili dalmatinski Hrvati Ante Trumbić i Frano Supilo, a među članovima su bili i Ivan Meštrović, hrvatski vajar svetskog glasa, i Mihajlo Pupin, ugledni i uticajni profesor na njujorškom univerzitetu Kolumbija (Columbia), koji je bio rodom Srbin iz Banata. Iako po mnogo čemu različiti, Meštrović i Pupin su odrasli u sličnim društvenim prilikama, na ruralnim, multi-etničkim i multi-konfesionalnim obodima Habsburške monarhije, gde se narodni ep mešao sa relativno novim južnoslovenskim nacionalnim ideologijama i gde se osećao uticaj italijanskog i centralnoevropskog nacionalizma (cf. Meštrović, 1961; Pupin, 1996). Supilo se povukao 1916. godine, posle sukoba sa Trumbićem, do kog je došlo zbog neslaganja u pogledu dalje saradnje sa Pašićevom vladom. Inače, i nevezano sa ovaj sukob, rad odbora je delimično ﬁnansirala srpska vlada, sa izuzetkom Trumbića i Supila, koji nisu primali direktnu srpsku pomoć kako bi zadržali nezavisnu poziciju naspram vlade. Rad Odbora su podržavali i tada vodeći britanski poznavaoci istočne Evrope, poput istoričara Siton-Votsona (R.W. Seton-Watson), koji je, zajedno sa Tomašom Masarikom (Tomáš Garri- gue Masaryk), vođom pokreta za ujedinjenje Čeha i Slovaka, predavao na tek osnovanoj Školi za slovenske studije Univerziteta u Londonu.

32 TRAGOVI, god. 2, br. 1 U međuvremenu, Jugoslavenski klub poslanika u austrijskom parlamentu maja 1917. poziva na ujedinjenje Južnih Slovena unutar Habsburške monarhije. Istog leta dolazi do sastanka Jugoslavenskog odbora i srpske vlade na Krfu, koji izdaju de facto kontra-deklaraciju, pozivajući na ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca sa Srbijom u jednu nezavisnu jugoslovensku državu. Deklaraciju sa Krfa prihvata i Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, koji su nekoliko meseci ranije u Parizu osnovale pristalice ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, i sa južnoslovenskim pokrajinama u Habsburškoj monarhiji. Dakle, kako je primetio istoričar Slobodan Jovanović, tokom rata za stvaranje južnoslovenske države izjasnili su se: srpska vlada, srpski regent i srpske opozicione stranke; južnoslovenska emigracija u Londonu; hrvatski, slovenački i srpski političari u Austro-Ugarskoj; i crnogorska emigracija (Jova- nović, 1995, str. 32). Ako Pašiću nije bila strana ideja proširene Srbije, odnosno Jugoslavije kojom bi dominirali Srbi iz Srbije od pre Balkanskih ratova, u jugoslovensko jedinstvo je verovala praktično cela srpska inteligencija, koja je u svojim redovima imala federaliste i republikance i koja je do izvesne mere uticala na vladu da zauzme jugoslovenski kurs početkom rata (Mitrović, 1984; Prpa, 2018; Trgovčević, 1986). Takođe su i dve glavne crkve – Srpska pravoslavna i Rimokatolička crkva u Hrvatskoj i Sloveniji – uglavnom podržavale južnoslovensko ujedinjenje (Cornwall, 2011; Radić, 2011). Danas je malo poznato da je episkop Nikolaj Velimirović bio aktivni i javni pobornik Jugoslavije (u Londonu je tokom rata u društvu Dimitrija Mitrinovića, idejnog oca Mlade Bosne, vodio projugoslovenske aktivnosti), a kasniji zagrebački nadbiskupi Bauer i Stepinac su bili članovi Hrvatsko-srpske koalicije (Bauer), odnosno pridružili su se južnoslo- venskim dobrovoljcima na Solunskom frontu (Stepinac). Na kraju, prvi i jedini predsednik kratkotrajne slovenačko-hrvatsko-srpske države, i kasnije vodeći slovenački političar u Jugoslaviji između dva svetska rata, bio je katolički sveštenik Anton Korošec. Slično je bilo i sa južnoslovenskim Jevrejima, pa je glavni rabin kraljevine Srbije Isak Alkalaj tokom rata agitovao za Srbiju i Jugoslaviju u Sjedinjenim Državama,3 dok je pukovnik srpske vojske David Albala to isto činio uporedo sa propagirnjem stvaranja države Izrael (Vidaković-Petrov, 2017). U Jugoslaviji su se prvi put u istoj državi našli Aškenazi i Sefardi koji su govorili srpsko-hr-

3 “Obituary: Isaac Alcalay dies; former Chief Rabbi”, New York Times, 30 December 1978.

dejan djokić Vek Jugoslavije 33 vatski (tako je ovaj južnoslovenski jezik spajao dve grupe koje su ranije bile jezički udaljene jedna od druge, s obzirom da su prvi pretežno govorili jidiš, a drugi judeo-španski), što je dovelo do toga da Jugoslaviju podrže i cionisti i Je- vreji koji su pripadali drugim političkim ideologijama (Goldstein, 2000; Rock, 2018). Bošnjaci-muslimani možda jesu bili na marginama procesa koji su doveli do ujedinjenja, ali i njihovi vodeći intelektualci nisu bili protiv Jugoslavije, a muslimanski vojnici iz Sandžaka, Kosova i Metohije borili su se u redovima srpske i crnogorske vojske (Šarenac, 2015). Političke vođe bosanskih Muslima- na posle rata su nesumnjivo prihvatili jugoslovenski okvir koji im je pružao utočište od srpskog, odnosno hrvatskog nacionalizma, kako je to pokazao francuski istoričar Ksavije Bugarel (Xavier Bougarel, 2003; 2017). Uostalom, od svih vodećih stranaka jedino je Jugoslovenska muslimanska organizacija, koja je pod vođstvom Mehmeda Spahe izrasla u nacionalni pokret bosanskih Muslimana, imala preﬁks “jugoslovenska” u imenu. Praktično među svim ovim grupama i pojedincima su postojale razlike u viziji buduće države, ali pred kraj rata zaista niko nije zastupao bilo kakvu drugu opciju osim ujedinjenja Južnih Slovena. Čak ni crnogorski kralj Nikola i njegove pristalice nisu bili protiv Jugoslavije u kojoj bi bile sačuvane crnogorska državnost i monarhija (Vujović, 1962).

Uporedo sa uspesima srpske vojske u jesen 1918, stvari su se kretale munjevi- tom brzinom i u južnoslovenskim teritorijama Habsburške monarhije. U Za- grebu je 8. oktobra formirano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba. Samo dan nakon što je Austro-Ugarska 28. oktobra uputila Sjedinjenim Američkim Državama molbu za mir, proglašeno je otcepljenje od Dvojne monarhije i formiranje “tranzicione” Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je uskoro trebalo da se ujedini sa nezavisnim kraljevinama Srbijom i Crnom Gorom. Zagreb je dakle činom od 29. oktobra 1918. u stvari odbacio Majsku i započeo implemen- taciju Krfske deklaracije. Istog dana su hrvatski sabor i ban Mihalović priznali vrhovnu vlast Narod- nog vijeća. Time su institucije hrvatske trojedne kraljevine prihvatile ulazak Hrvatske u državu troimenog naroda, odnosno prestanak postojanja nezavisne Hrvatske (posle desetak sekundi njenog postojanja, kako je to primetio

34 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Boris Dežulović u tipično duhovitom i pronicljivom tekstu4), više od mesec dana dana pre nego što je došlo do ujedinjenja sa Beogradom. Srbija zaista jeste 1. decembra 1918. svoju nezavisnost “utkala” u Jugoslaviju, kao što je to učinila nedelju dana ranije Crna Gora ujedinjenjem sa Srbijom. Ali je i Hrvatska napravila sličnu, makar i simboličnu, “žrtvu” još krajem oktobra. Najveću opasnost po jugoslovensko ujedinjenje u tom trenutku su predstavljale Rumunija i Italija, dve ratne saveznice Srbije. Prva je posle rata dobila istočni deo Banata oko Temišvara; zapadni deo je pripao Jugoslaviji, a manji deo Mađarskoj, iako su tajnim bukureštanskim ugovorom iz 1916. saveznici obećali Rumuniji ceo Banat. S druge strane, italijanske trupe su pretile da okupiraju istočni Jadran, pozivajući se na tajni londonski ugovor. Italija je po- magala i pristalice kralja Nikole, u nadi bi ovi mogli da spreče ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim južnoslovenskim pokrajinama. U ovakvim okolnostima, 4. novembra 1918. Narodno vijeće u Zagrebu šalje apel za pomoć saveznicima. Srpska komanda odmah upućuje trupe u Dalmaciju, Srem i Slavoniju. Srpska vojska, zajedno sa francuskim trupama, zaustavlja italijansko napredovanje u Dalmaciji i kod Rijeke, dok je jedan bataljon sastavljen od bivših srpskih ratnih zarobljenika sprečio da Italijani uđu u Ljubljanu. Srpska vlada je priznala Državu SHS početkom novembra, za vreme sastanka u Ženevi sa predstavnicima Narodnog vijeća i Jugoslavenskog odbora. Ženevska deklaracija, koju je podržala i srpska opozicija, je podrazumevala ujedinjenje na ravnoj nozi — između, može se reći, neravnopravnih partnera — ali je na kraju bila odbačena zbog protivljenja Pašića i Pribićevića. U Zagrebu se tada nalazio potpukovnik srpske vojske Dušan Simović. On je izvestio svoju komandu da svi Srbi i većina Hrvata i Slovenaca podržavaju zajedničku državu sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, uprkos republi- kanskim i federalistističkim idejama među nekim Hrvatima. Ima još izvora koju upućuju na većinsko raspoloženje u hrvatskim krajevima u korist ujedinjenja sa Srbijom. Međutim, kako su se mase u Hrvatskoj, Sloveniji ili u Bosni i Srbiji zaista osećale nije moguće tvrditi sa velikom po- uzdanošću. Većina ljudi je verovatno slavila kraj rata, iako je postojao strah od

4 “Deset krvavih sekundi”, Internet stranica televizije N1 (za Hrvatsku), 28.11.2018 (http:// hr.n1info.com/Kolumne/Boris-Dezulovic/a351502/Kolumna-Borisa-Dezulovica-Deset-krvavih-sekundi.html?fclid=IwAR0HYqd63gIKNg8vziBUDZB_UnFhae65zs_SZstSnSOgTRYh- HOWjtijHTY4 – pristup tekstu 6.12.2018).

dejan djokić Vek Jugoslavije 35 nastavka sukoba, pre svega sa Italijanima. Mnogi, možda i većina, su najvero- vantije bili “nacionalno indiferentni” naspram jugoslovenstva (da pozajmim formulaciju koju u svojim studijama habsburške centralne Evrope u 19. veku koriste istoričari Piter Džadson (Pieter Judson, 2006) i Tara Zara (Zahra, 2010)). Većini stanovnika nastajuće Jugoslavije najverovatnije je najvažnije bilo da im nova država obezbedi mir, red i hranu, čija nestašica se posebno osećala u zadnjim mesecima rata. Narodno vijeće je nesumnjivo bilo za ujedinjenje sa Srbijom. Jedino su se poslanici tada male Seljačke stranke protivili brzini kojom se hitalo u uniju sa Beogradom, bojeći se da će posebni hrvatski identitet nestati u poznojesenjoj magli, da parafraziramo Radića, ali nisu bili protiv ideje ujedinjenja kao takve. Krajem 1918. čak su i frankovci podržavaju stvaranje južnoslovenske države. Posebno se žurilo poslanicima iz Dalmacije, koji su inače većinom bili pra- vaši. Bojeći se italijanske okupacije, oni su pretili da će da proglase ujedinjenje sa Beogradom bez Zagreba ukoliko Narodno vijeće bude oklevalo. Pretežno srpske opštine u Bosni, Hercegovini i Vojvodini su takođe vršile pritisak da se ove pokrajine što pre ujedine sa Srbijom. Novi Sad je proglasio ujedinjenje sa Beogradom 25. novembra, a dan kasnije isto je učinila i Podgorička skupština, uprkos otporu pristalica kralja Nikole. Raspoloženje za ujedinjenjem bilo je očigledno i među slovenačkim političkim vođama tokom jeseni 1918. godine, klerikalcima i liberalima. Trumbić, koji se tada nalazio u Parizu, je takođe smatrao da ne treba oduglovlačiti, pre svega zbog prisustva italijanskih trupa u njegovoj rodnoj Dalmaciji. Krajem novembra delegacija Središnog odbora Narodnog vijeća je doputo- vala u Beograd da formalno zatraži ujedinjenje sa Srbijom. Regent Aleksandar je primio delegate iz Zagreba 1. decembra, u 8 sati uveče, u kući porodice Kr- smanović na Terazijama (koja mu je služila kao privremena rezidencija, pošto je dvor bio oštećen u ratu). U ime Narodnog vijeća, dr Ante Pavelić (zubar) je obavestio prisutne da je na sednici od 24. novembra doneta odluka da se Država Slovenaca, Hrvata i Srba ujedini sa Srbijom i Crnom Gorom. Novom državom, smatralo je Narodno vijeće, treba da vlada kralj Petar, odnosno u njegovo ime regent Aleksandar, a ujedno bi bila obrazovana i “jedinstvena parlamentarna vlada na području Jugoslovenske države uz jedinstveno narodno predstavništvo”. Tokom prela- znog perioda bi se uspostavila “odgovornost državne vlade prema modernim parlamentarnim načelima”, a vlast bi obavljali postojeći regionalni organi.

36 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Posle pokliča kralju Petru, regentu Aleksandru, “cijelom ujedinjenom srpsko-hrvatsko-slovenskom narodu” i “slobodnoj, ujedinjenoj Jugoslaviji”. Aleksandar je proglasio “ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slo- venaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.”5

Hrvatski koreni jugoslovenske ideje su nesumnjivi, kao i njena neodvojivost od tzv. ilirskog preporoda. Pokret koji je predvodio Ljudevit Gaj je prvi dao kulturne i političke konture jugoslovenskom – i hrvatskom – nacionalizmu tridesetih godina 19. veka. Odluka “Ilira” da odbace kajkavski, koji su i sami govorili, u korist štokavskog, koji su govorili većina Srba i na kom je štampa- na dubrovačka književnost, imaće dugotrajne posledice po sudbinu ideje o stvaranju zajedničke države Srba i Hrvata. Manje je poznato da su i tadašnji južnoslovenski privrednici uviđali prednost zajedničkog jezika i potencijal većeg tržišta, pa su podržavali uspostavljanje bližih veza između Hrvata i Srba (Stoianovich, 1989, str. 270—272). Tridesetak godina kasnije biskup Josip Juraj Štrosmajer (Strossmayer) i istoričar i katolički sveštenik Franjo Rački su osnovali Jugoslavensku akademiju znanosti i umjetnosti – danas (kao i između 1941. i '45, ali u drugačijem kontekstu), Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti. Uloga Hrvatsko-srpske koalicije u formulisanju jugoslovenstva kao političkog programa, odnosno promovisanju ideje o troimenom narodu Srba-Hrvata-Slovenaca početkom 20. veka je dobro poznata. Međutim, ne treba zaboraviti ni isto tako dugu istoriju spoznaje o jezičkoj i etničkoj srodnosti Južnih Slovena među srpskim i crnogorskim intelektualcima još od kraja 18. veka (Jovan Rajić, Dositej Obradović, Vuk Karadžić, Petar Petrović Njegoš – svi su bili sveštena lica, bar u jednom periodu života, osim Karadžića, koji se međutim školovao u manastiru). Jak element pragmatizma, odnosno spoznaje da samo u saradnji sa ostalim južnoslovenskim i balkanskim narodima Srbija može da postane nezavisna država sposobna da se odupre osmanskom, habsburškom i ruskom imperijalizmu, uočljiv je u Načertaniju

5 “Delegati Narod.[nog] vijeća pred Regentom Aleksandrom”, Ferdo Šišić (priredio), Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1914 — 1919, Zagreb: Matica hrvatska, 1920, str. 280–283.

dejan djokić Vek Jugoslavije 37 Ilije Garašanina, ministra unutrašnjih poslova (i kasnije premijera) autono- mne srpske kneževine, kontroverznom i dugo godina tajnom dokumentu iz 1844. godine. Slične ideje mogu se naći i u jednom ranijem dokumentu, pismu Save Tekelije Napoleonu, pisanom tačno 40 godina ranije, u prvoj godini Prvog srpskog ustanka (Tekelija, 1989, str. 131—47). Ta vrsta pragmatizma – da je srpsko ujedinjenje moguće jedino unutar šireg jugoslovenskog, odnosno balkanskog jedinstva (a obično se podrazumevala i vodeća uloga Srbije i Srba u budućoj državi) – bila je prisutna i kod Pašića. Na sličan način, da se Hrvati mogu ujediniti jedino u široj jugoslovenskoj zajednici, razmišljali su i Trumbić i Radić, a kasnije i Maček.

Kraljevina SHS je po mnogo čemu bila arhetipna država-naslednica Au- stro-Ugarske. Po svojoj etničkoj, verskoj i jezičkoj raznovrsnosti bila je mini verzija nekadašnje Dvojne monarhije. Složeno istorijsko nasleđe i zakasne- la – svakako u poređenju sa zapadnom Evropom – i regionalno nejednaka modernizacija predstavljale su prepreke ujedinjenju. Tokom ratova 1912 — 18. stanovništvo buduće države podnelo je ogromne gubitke, dok je infrastruktura bila ozbiljno oštećena. Nasilje se nastavilo i posle 1918, po čemu Jugoslavija nije bila izuzetak – nastavak oružanih sukoba širom Evrope naveli su istoriča- ra Roberta Gervarta da zaključi da 1918. nije došlo do kraja Prvog svetskog rata (Gerwarth, 2016). Četvorogodišnji globalni sukob nekada poznat kao Veliki rat (1914 — 1918) je u stvari bio središni period “duge decenije” rata i revolucije, koju su obeležile invazija Italije na osmansku Libiju 1911, Balkanski ratovi, zatim revolucije u Rusiji, Mađarskoj i Nemačkoj, sukob u Irskoj, i grčko-turski rat i razmena stanovništva. U tom kontekstu, oružani sukobi u delovima Jugoslavi- je i politički atentati u godinama nakon ujedinjenja nisu predstavljali izuzetak u globalnom kontekstu, mada jesu doprineli nestabilnosti nove države. Jugoslavija je bila projekat pomirenja već 1918, a ne tek 1945. Stanovniš- tvo buduće jugoslovenske države ratovalo je na suprostavljenim stranama tokom Prvog svetskog rata, ali taj sukob nije u suštini bio etnički, ne samo zato što su mnogi habsburški Srbi ostali lojalni Dvojnoj monarhiji, dok su neki Hrvati i Slovenci ratovali kao dobrovoljci na strani Srbije.

38 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ni srpska vojska nije bila etnički homogena: u njenim redovima borili su se i srpski Jevreji i Romi, ali i mobilisani Albanci, Makedonci i Muslimani sa teritorija koje se pripale Srbiji posle Balkanskih ratova. Na solunskom frontu u sastav srpske vojske ulazi tzv. Jugoslovenska divizija, sastavljena od dobrovoljaca i bivših ratnih zarobljenika, habsburških Slovenaca, Hrvata i Srba; među njima je bilo i nešto Čeha i drugih Slovena iz Dvojne monarhije. Srpsko-hrvatsko-slovenačko kraljevstvo jeste u nekom smislu bila manja verzija Austrugarskog carstva, ali je to takođe bila i nacionalna država Južnih Slovena, bazirana na načelima, insistirali su njeni državnici, liberalne demokratije, parlamentarne monarhije i slobodnog seljaštva u čijem je vlasništvu zemlja koju obrađuje. Dakle, i prva Jugoslavija je počivala na, za to vreme, revolucionarnim principima, kako je primetio Stevan Pavlović (Pavlowitch, 1971, str. 55).

Jugoslavija možda jeste nastala u odjeku pucnja u Sarajevu 28. juna 1914, da parafraziramo britanskog pisca i pesnika Lorensa Darela (Lawrence Durrell),6 ali ona nije stvorena na Konferenciji mira u Parizu. Ipak, sudbina jugoslovenske države između dva rata bila je neraskidivo povezana sa sudbinom Pariskog mira. Na petogodišnjicu Sarajevskog atentata (i 530-godišnjicu Kosovskog boja), sile pobednice nametnule su Nemačkoj nepovoljan mirovni ugovor koji je potpisan u Versajskoj palati, na istom mestu na kom je Francuska bila prinu- đena da potpiše ponižavajući mir posle poraza od Pruske 1871. – nakon čega je došlo do ujedinjenja Nemačke. Dolazak nacista na vlast u Nemačkoj početkom tridesetih godina prošlog veka nije moguće razumeti izvan konteksta nemač- kog društva osakaćenog ratom i posledicama Versajskog mira. Nacizam je naravno predstavljao još radikalniju verziju italijanskog fašiz- ma. Jedan od glavnih razloga za revizionističku politiku Musolinijeve Italije je bila upravo Jugoslavija, odnosno neuspeli pokušaj Italije da ostvari svoje maksimalističke teritorijalne aspiracije na istočnom Jadranu na kraju Prvog svetskog rata. Da su srpska vlada i vojska napustile jugoslovensku liniju, gotovo je izvesno da bi Rim ostvario svoje ciljeve na Jadranu.

6 Vidi Darelovu pesmu “Sarajevo”, prvi put objavljenu u Times Literary Supplement, 26.1.1951.

dejan djokić Vek Jugoslavije 39 Jugoslavija nije prouzrokovala međunarodnu krizu između dva svetska rata, ali je dakle bila, manje ili više direktno, povezana sa nekim od glavnih uzroka krize koja je krajem tridesetih godina kulminirala Drugim svetskom ratom.

Članovi jugoslovenske delegacije na Konferenciji mira u Parizu su verovali da predstavljaju državu koja će biti sastavni deo jednog novog međunarodnog poretka baziranog na pravdi i slobodi, koji je trebalo da obezbedi dugogodišnji, ako ne i večiti mir (Djokić, 2010b; Lederer, 1963; Mitrović, 1969). Uprkos protivljenju Italije, Konferencija mira je praktično priznala novu državu u maju 1919, skoro pet meseci posle početka svog rada, odnosno više od šest meseci posle prvodecembarskog čina, kada je u pretposlednjoj verziji mirovnog ugovora sa Nemačkom pomenuta kraljevina “Srbija, Hrvatska i Slavonija [sic!]”. Slovna greška koja je najviše smetala slovenačkim članovima delegacije, ispravljena je u konačnoj verziji mirovnog ugovora sa Nemačkom potpisanog 28. juna. U Versajskom ugovoru se prvi put u jednom tako važnom međunarodnom dokumentu pominje srpsko-hrvatsko-slovenačka država, i on se zbog toga smatra njenom krštenicom, mada je ispravnije reći da se radilo o međunarodnom priznanju nove države. Diplomatska veština Pašića, Trumbića i ostalih članova jugoslovenske delegacije nije bila mala, ali je bilo jasno i da je tadašnja međunarodna zajednica prihvatala ideju o etničkom jedinstvu Jugoslovena. Međutim, teško je zamisliti da bi sile pobednice podržale Jugoslaviju da njeno rukovodstvo nije pokazalo posvećenost liberalnoj demokratiji. Paralelno sa mirovnom konferencijom, u zemlji su vršene pripreme za izbore, na kojima su punoletni muškarci imali pravo glasa (žene su dobile pravo glasa tek 1945, po čemu Jugoslavija takođe nije bila izuzetak), i vodile su se rasprave o novom ustavu u privremenom parlamentu. Zaista, demokratija je igrala važnu ulogu u stvaranju jugoslovenske države. Austro-Ugarska je bila manje opresivna nego što to tvrde njeni kritičari (i manje tolerantna nego što to smatraju neki njeni advokati). Do političke dominacije Hrvatsko-srpske koalicije došlo je zahvaljujući uverljivoj pobedi na izborima za Sabor 1906. godine. U isto vreme, predratna Srbija je bila pri-

40 TRAGOVI, god. 2, br. 1 vlačna Južnim Slovenima između ostalog i zato što je posle 1903. bila viđena kao nezavisna, demokratska država koja se odupirala dvema imperijama, Osmanskoj i Habsburškoj. Bez obzira na svu limitiranost srbijanske demokratije, na korupciju i mešanje vojnih krugova u politički život, u očima mnogih habsburških Jugoslovena, Beograd je predstavljao sve poželjniju alternativu još i pre pobeda srpske vojske u Balkanskim ratovima. Razlike tokom Prvog svetskog rata između srpske vlade i Jugoslavenskog odbora u pogledu uređenja buduće države dobro su poznate. Ipak, oni autori koji vide samo sukobe, previđaju da nijedna strana nije dovodila u pitanje ujedinjenje u zajedničku, nacionalnu državu, pod “narodnom” dinastijom Karađorđevića. Zagovornici Jugoslavije su i pored izvesnih političkih i ideološ- kih razlika smatrali da su Srbi, Hrvati i Slovenci tri “plemena” jednog naroda. Njihova tvrdnja da Slovenci govore isti jezik kao Srbi i Hrvati je naravno bila preterana, ali zaista nije bilo lako – kao što nije ni danas – povući jasne lingvi- stičke granice između Slovenije, Hrvatske, Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Srbije, Makedonije (i Bugarske). Takođe, ne treba zaboraviti ni unutar-etničke sukobe: u srpskoj koalicinoj ratnoj vladi; između Pašića i regenta Aleksandra; Solunski proces; odnosno između Jugoslavenskog odbora i Jugoslovenskog kluba; i između Trumbića i Supila, unutar Jugoslavenskog odbora.

Jugosloveni su verovali u moralnu opravdanost njihove borbe. Zagovoranje nacionalnog samoopredeljenja i liberalno-demokratskih vrednosti od strane njihovih saveznika, pre svih američkog predsednika Vilsona (Wilson), im je išlo na ruku. Uprkos brojnim unutrašnjim razlikama po pitanju priode buduće države, oni su, zajedno sa zapadnim saveznicima, bili deo fronta protiv nede- mokratskih imperija, Austro-Ugarske i Nemačke, kao i Bugarskoj – čiji vladar je sebe nazivao carem (i uzgred je bio nemačkog porekla). Jugoslavija je bila utemeljena na demokratskim vrednostima i međuna- rodnoj pravdi, uveren je bio Milenko Vesnić, srpski poslanik u Parizu, član jugoslovenske mirovne delegacije i jedan od autora povelje Lige naroda. Rat koji je izbio 1914. je predstavljao kulminaciju borbe između demokratije i tiranije, smatrao je Vesnić. Po njemu, višedecenijska “[b]orba između Austro-Ugarske

dejan djokić Vek Jugoslavije 41 i Srbije je [bila] politička i ekonomska samo po svom spoljašnjem izrazu. U suštini svojoj to je [bio] stalni, otvoreni a nepomirljivi sukob između apsolu- tizma i demokracije”. U duhu vremena, Vesnić je ideološki rat kojim je započeo dvadeseti vek objašnjavao navodnim drevnim karakteristikama čitavih skupina naroda: dok su “Germanci”, koji su po njemu doveli Mađare u Evropu, “gledali ideal druš- tvenog uređenja u vlasti, dotle su ga drugi (Gali, Slaveni, Anglo-saksonci i t. d.) tražili u pravdi i slobodi” (Vesnić, 1920, str. 11, 8). Interpretacija svetskog rata kao sukob između demokratije i tiranije, između civilizovanih i necivilizovanih naroda, je naravno bila problematič- na, ali slično su razmišljali i saveznici Srbije. R.G.D. Lafan (Lafan), istoričar sa Univerziteta u Kembridžu (Cambridge), je u predgovoru svoje knjige The Serbs iz 1918, objasnio da mu je ideju za podnaslov – Guardians of the Gate – dao britanski premijer Lojd Džordž (Lloyd George), koji je u više navrata nazvao Srbe braniocima hrišćanstva i civilizovane Evrope. Klauzula o krivici Nemač- ke za izbijanje rata, koja je uneta u Versajski mirovni ugovor, bila je doneta i zbog uverenja pobednika, pre svih Francuske i Britanije, da je Nemačka svojim postupcima u ratu pokazala da ne pripada civilizovanom svetu. Klemanso (Clemenceau) je tokom pregovora u Parizu smatrao da mirovni ugovor sa Nemačkom treba do izvesne mere da bude pravedan, ali da Nemci nisu u stanju da razlikuju pravdu od nepravde. Takođe, Francuzi i Britanci su tražili da se bivši nemački car Vilhelm (Wilhelm) kazni – čak i vešanjem – zbog “vrhunskog kršenja međunarodnih moralnih načela” (Watson, 2008, str. 90, 92). Posle izlaska iz rata carske Rusije zbog izbijanja revolucije u februaru 1917, odnosno ulaska u rat na stranu Antante Sjedinjenih Američkih Država u leto iste godine, ovakva gledišta su samo na prvi pogled delovalo nešto uverljivije. Kada je Jugoslovenski klub izdao već pomenutu deklaraciju maja 1917, Trumbić je apelovao na britanski parlament da je ignoriše, pošto njeni autori nisu predstavljali stvarnu volju naroda i jer su sedeli u jednoj nedemokratskoj instituciji kakva je bila austrijski Rajhsrat (Reichsrat) (Trumbitch, 1917). Autori Krfske deklaracije su tvrdili da su Srbi, Hrvati i Slovenci “troimeni narod, jedan isti po krvi, po jeziku govornom i pisanom, po osećajima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno živi”. Oni su Jugoslaviju videli kao “ustavnu, demokratsku i parlamentarnu monarhiju na čelu sa dinastijom Karađorđevića…”. Kao njegovi “autorizovani predstavnici”, zahtevali su da srpsko-hrvatsko-slovenački narod “na osnovu načela

42 TRAGOVI, god. 2, br. 1 slobodnog samoopredeljenja naroda, bude potpuno oslobođen svakog tuđin- skog ropstva i ujedinjen u jednoj slobodnoj, nacionalnoj i nezavisnoj državi”, zasnovanoj na “modernim i demokratskim principima…”7

Velja Vukićević nikada nije otišao na odmor na Bledsko jezero, bar ne kao predsednik vlade. Puniša Račić je 20. juna 1928. pucao na skupštinske poslani- ke HSS nakon što mu je jedan od njih dobacio da je “opljačkao begove”. Posle tragičnog ubistva hrvatskih poslanika Vukićević je podneo ostavku. Nakon kratkotrajnog eksperimenta sa kabinetom Antona Korošca – jedinim pred- sednikom vlade Jugoslavije između dva svetska rata koji nije bio Srbin — kralj Aleksandar je 6. januara 1929. godine ukinuo parlament, zabranio (sektaške) političke stranke i proglasio diktaturu. Samo deset godina posle ujedinjenja, Jugoslavija je dakle odbacila jednu od svojih osnovnih ideologija – liberalnu-demokratiju. Tako nešto se moglo naslu- titi, s obzirom na političku nestabilnost i represiju nad političkim protivnicima (npr. hapšenje Stjepana Radića ili zabrana Komunističke partije Jugoslavije 1921. posle atentata na ministra odbrane , na osnovu Zakona o zaštiti države kojim će 1929. da budu zabranjene i ostale stranke), odnosno Aleksandrovom redovnom mešanju u politiku, te krizu demokratije u Evropi. Međutim, kralju je posle januara 1929. bilo stalo da ima makar i simboličku podršku glavnih političkih stranaka koje je tek bio ukinuo, pa su se tako u vladi generala Živkovića, koji je bio nestranačka ličnost, našli predstavnici svih glavnih stranaka, uključujući i Hrvatsku seljačku. Osim Korošca, koji je ušao u u Živkovićevu vladu uz podršku Slovenske ljudske stranke, čiji je bio predsednik, svi ostali ministri su zbog saradnje s režimom bili isključeni iz svojih stranaka (koje inače zvanično nisu više postojale, ali su u stvarnosti nastavile sa aktivnostima, za razliku od perioda posle 1945, kada stranke nisu bile zvanično ukinute ali su, osim vladajuće KPJ, u stvarnosti prestale da postoje). Korošec je, dakle, bio trostruki izuzetak: prvi i jedini predsednik kratkotrajne Države Slovenaca, Hrvata i Srba; jedini predsednik jugoslovenske vlade između dva svetska rata koji nije bio Srbin; i jedini vođa stranke koji je podržao

7 “Krfska deklaracija od 20. (7.) jula 1917.”, Šišić, Dokumenti, 96–99. (Kurziv dodao D. Đ.).

dejan djokić Vek Jugoslavije 43 diktaturu kralja Aleksandra ulaskom u vladu. Vladko Maček, novi predsednik HSS, je pozdravio ukidanje centralističkog ustava iz 1921. i parlamenta u kom je pala hrvatska krv, ali njegova očekivanja da će se Jugoslavija vratiti na polaznu tačku i reorganizovati kao “složena država” nisu ispunjena, pa se i on okrenuo protiv novog režima. Pribićević i Maček će biti zatvarani, kao i neki drugi poli- tički protivnici Aleksandrove diktature. Kralj Aleksandar će neuspešno pokušati da ojača, ili možda stvori, drugi ka- men temeljac zajedničke države – jugoslovensku naciju. Diktaturu je predstavljao kao neophodnu meru kojom bi se sačuvalo narodno i državno jedinstvo. Političke stranke su po njemu bile izvor nestabilnosti i krize, a pošto je parla- mentarni, višestranački sistem doveo zemlju na rub građanskog rata, navodno nije bilo izbora nego da se ukinu posrednici između vladara i naroda. (Moguće je, u tom smislu, povući izvesnu paralelu sa inače ideološki suprotstavljenim verovanjem u neophodnost uvođenja diktature proletarijata koju je u međurat- nom periodu zagovarala, a posle 1945. jedno vreme i sporovodila, KPJ). Slične reči izgovorio je i jedan drugi diktator, maršal po činu i Josip po imenu – Poljak Pilsudski (Józef Piłsudski), koji je tri godine ranije uveo diktaturu u Poljskoj pod izgovorom da političke stranke vode zemlju u podele i propast. Osim Čehoslovačke, sve habsburške naslednice, ali ne samo one, su tokom međuratnog perioda postale diktature. Ni čehoslovačka demokratija nije bila idealna iz ugla manjina, a slovački otpor češkoj dominaciji je podsećao na odnos Hrvata prema Srbima u Jugoslaviji. Aleksandar je bio svestan snažnog otpora centralizmu koji su mnogi izjednačavali sa srpskom dominacijom, pa je, istovremeno sa promenom imena države u “Jugoslavija”, u oktobru 1929. uveo i kvazi-federalne jedinice, nazvane banovinama po hrvatskoj (ali i bosanskoj) tradiciji. Granice banovina su navodno bile zacrtane na osnovu ekonomskih i geografskih kiterijuma; nazvane su po rekama, odnosno moru, jer voda, za razliku od planina, spaja ljude i simboliše jedinstvo (ova simbolika je preuzeta iz francuske političke tradicije). Dve godine kasnije kralj je “darovao” narodu novi ustav, čime je u stvari samo postalo jasno da diktatura nije bila prolazna mera, dok se zemlja ne stabilizuje, kako su mnogi mislili 1929, uključujući i zapadne saveznike Beograda, nego je bila tu da ostane. Međutim, u Jugoslaviji će doći do delimičnog napuštanja evropskog trenda ka diktaturi posle atentata na Aleksandra u Marselju 1934. godine. U drugoj polovini tridesetih godina se održavaju kvazi-demokratski izbori i vode pregovori

44 TRAGOVI, god. 2, br. 1 o rešavanju hrvatskog pitanja u vlasti i u opoziciji. Kao i tokom dvadesetih, jugoslovenske vlade i opozicioni savezi su bili multietnički i multireligozni po svom sastavu. Drugim rečima, postojao je pluralizam mišljenja, a ukinutim strankama – osim Komunističkoj – je bila dozvoljena javna aktivnost i učešće na izborima. Komunistička partija je bila ilegalna i po članstvu mala, ali je imala sve više simpatizera, posebno među studentima. Istini za volju, treba dodati i da su mnogi studenti pripadali i krajnje desničarskim opcijama (ljoti- ćevcima u Beogradu, ustašama u Zagrebu), a jedan broj i strankama centra, poput Demokratske, odnosno Samostalne demokratske stranke. Za razliku od drugih delova istočne i centralne Evrope, političko nasilje je bilo relativno niskog intenziteta — uz značajne izuzetke poput atentata na kralja Aleksandra 1934. godine. Ekstremne političke opcije su bile relativno slabe, a nije bilo ni izraženog antisemitizma, uprkos tome što je jugoslovenska vlada, pod pritiskom nacističke Nemačke, usvojila dva antisemitistička zakona 1940. godine. Ovo vidimo i po tome što su Jevreji iz centralne Evrope spas od anti-semitizma tokom tridesetih godina neretko tražili u Jugoslaviji (Cf. Rochlitz, 2011). Jugoslavija je bila diktatura bez pravog diktatora posle 1934. godine. Vrši- lac ove dužnosti, knez Pavle, je 1939. postigao sporazum sa HSS, odnosno SDK, ali ne i sa srbijanskom opozicijom koja je zahtevala ukidanje diktature. On nije želeo da ukine diktaturu, tvrdeći da mu to nije bilo u opisu “radnog mesta” i pravdajući se da bi time oslabio položaj krune, uprkos savetima stručnjaka za ustavno pravo (Djokić, 2010a, str. 146). Uglavnom doživljavan kao britanski đak koga je više zanimala savremena evropska umetnost nego balkanska politika, knez-namesnik je početkom 1939. sa relativnom lakoćom uklonio predsednika vlade Milana Stojadinovića, koji je imao ambicije da postane jugoslovenski Mussolini, kao što je isto tako lako smenio Bogoljuba Jevtića četiri godine ranije. Pod Stojadinovićem i Pavlom jugoslovenska spoljna politika se približila Berlinu i Rimu, pa se tako Jugoslavija i u ovom smislu udaljila od Pariskog poretka. Slično se međutim može reći i za Francusku i Britaniju, čak i pre njihove “kapitulacije” u Minhenu 1938. – Pariz i London su posle atenatata u Marselju praktično ignorisali podršku ustaškim i makedonsko-bugarskim zaverenici- ma od strane Mussolinija i fašističke Italije, prebacujući krivicu na Mađarsku (iako je pored Aleksandra ubijen i Luj Bartu (Louis Barthou), francuski ministar spoljnih poslova i nekadašnji predsednik vlade).

dejan djokić Vek Jugoslavije 45 Beograd je pronašao svoju dušu 27. marta 1941, kako je to britanski premijer Čerčil (Churchill) rekao u Londonu, kada su vojnim udarom smenjeni knez Pavle i vlada Cvetković-Maček zbog pristupanja Trojnom paktu u Beču dva dana ranije. Jedan od organizatora puča je bio jugoslovenski general Dušan Si- mović, koji je, kao što smo videli, bio u Zagrebu tokom sudbonosnih događaja u jesen 1918. Jugoslavija je posle kratkog aprilskog rata bila raskomadana od strane na- cističke Nemačke, fašističke Italije i njihovih saveznika na obodima i unutar zemlje. Međutim, ideja o jugoslovenskom jedinstvu je ne samo preživela nego i ojačala tokom Drugog svetskog rata, što možda i ne treba da čudi s obzirom ko je bio protiv nje, odnosno da su njeni protivnici doživeli poraz tokom rata. Upravo je jugoslovenska ideja zasnovana na principima “bratstva i jedinstva”, antifašističke borbe i narodnog oslobođenja predstavljala ključni faktor pobede partizanskog pokreta na čelu sa Titom i KPJ. Ovo je, može se reći, bila “una- pređena” verzija ideje o “narodnom jedinstvu” i borbi za oslobođenje Južnih Slovena od stranih imperija i njihovo ujedinjenje posle Prvog svetskog rata. Temelji nove Jugoslavije udareni su u Jajcu 29. novembra 1943, dakle pre 75 godina – u vreme pisanja ovog rada, u jesen 2018, ovo je bila još jedna važna, ali uglavnom ignorisana godišnjica. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a je doneta deklaracija koja je, poput one Krfske, obećala slobodu i ujedinjenje Južnih Slovena posle svetskog rata po principu prava naroda na samoopredeljenje (ali lenjinističko-staljinističkog, a ne vilsonovskog tipa, kako je Dejan Jović objasnio u svojim radovima (2015; 2017)). To je, međutim, jedna druga priča.8

8 Ranije verzije ovog rada su izložene na predavanjima na Kolumbija univerzitetu (Columbia University) u Njujorku 19. oktobra 1918. i u Središnoj biblioteci Srba u Hrvatskoj, u Zagrebu 1. decembra 1918. Autor se zahvaljuje publici na kritikama i komentarima koje je uzeo u obzir pri pisanju konačne verzije.

46 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Izvori i literatura

Banac, Ivo (1984), The National Question in Dežulović, Boris (2018), “Deset krvavih Yugoslavia: Origins, History, Politics, Ithaca, sekundi”, Internet stranica televizije N1 NY: Cornel University Press. (za Hrvatsku), 28.11.2018. (http://hr.n1info. com/Kolumne/Boris-Dezulovic/a351502/ Bergholz, Max (2016), Violence as a Kolumna-Borisa-Dezulovica-Deset-krva- Generative Force: Identity, Nationalism and vih-sekundi.html?fclid=IwAR0HYqd- Memory in a Balkan Community, Ithaca, NY: 63gIKNg8vziBUDZB_UnFhae65zs_SZst- Cornell University Press. SnSOgTRYhHOWjtijHTY4 – pristup tekstu 6.12.2018). Boban, Ljubo (1965), Sporazum Cvetko- vić-Maček, Beograd: Institut društvenih Djilas, Aleksa (1991), Contested Country: nauka. Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919 — 1953, Cambridge, MA: Harvard Boban, Ljubo (1974), Maček i politika University Press. Hrvatske seljačke stranke, 1928 — 1941, I, II, Zagreb: Liber. Djilas, Milovan (1973), Memoir of a Revolutionary, New York: Harcourt Brace Bougarel, Xavier (2003), “Bosnian Jovanovich. Muslims and the Yugoslav Idea”, u Dejan Djokić (ur.), Yugoslavism: Histories of a Djilas, Milovan (1977), Wartime: With Tito Failed Idea 1918 — 1992, London: Hurst, str. and the Partisans, London: Secker & 100—114. Warburg.

Bougarel, Xavier (2017), Surviving Empires: Djokić, Dejan (2010a), Nedostižni Islam, National Identity and Political kompromis: Srpsko-hrvatsko pitanje u Loyalties in Bosnia-Herzegovina, London: medjuratnoj Jugoslaviji, Beograd: Fabrika Bloomsbury. knjiga.

Cornwall, Mark (1995), “Serbia”, u Keith Djokić, Dejan (2010b), Pašić and Trumbić: Wilson (ur.), Decisions for War, 1914, The Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, London: UCL Press, str. 55—96. London/Chicago: Haus/Chicago University Press. Cornwall, Mark (2011), “The Great War and the Yugoslav Grassroots: Popular Djokić, Dejan (2019), “A Very Yugoslav Mobilization in the Habsburg Monarchy, Paradox? The Strange Afterlife of Interwar 1914 — 1918”, u Dejan Djokić i James Democracy (and Authoritarianism)”, Ker-Lindsay (ur.), New Perspectives on Journal of Modern European History, 17:1, str. Yugoslavia: Key Issues and Controversies, 28—36. Abingdon: Routledge, str. 27—45. Djordjević, Dimitrije, ur. (1980), The Dedijer, Vladimir (1978), Sarajevo 1914, 2 Creation of Yugoslavia, 1914 — 1918, Santa toma, Beograd: Prosveta. Barbara, CA: Clio.

dejan djokić Vek Jugoslavije 47 Dulić, Tomislav (2005), Utopias of Nation: Jović, Dejan (2015), “Lenjinistički i Local Mass Killing in Bosnia & Herzegovina, staljinistički izvori Tuđmanove politike 1941 — 1942, Upsalla: Upsalla Universitet. samoodređenja i odcjepljenja”, Politička misao, 52:1, str. 15—47. Ekmečić, Milorad (1973), Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd: SKZ. Jović, Dejan (2017), “The Russian Revolution and National Self-determinati- Gligorijević, Branislav (1979), Parlament i on in Modern Europe: The cases of političke stranke u Jugoslaviji, 1919 — 1929, Yugoslavia, Scotland and Catalonia”, Beograd: ISI/Narodna knjiga. predavanje na seminaru “Rethinking Modern Europe”, Institute of Historical Goldstein, Ivo (2000), “Židovi u međurat- Research, London (22. novembar). noj Jugoslaviji: problem ravnopravnosti i jednakovrijednosti”, Dijalog povjesničara – Judson, Pieter (2006), Guardians of the istoričara, 2, u Hans Georg Fleck i Igor Nation: Activists on the Language Frontiers of Graovac (ur.), Zagreb: Friedrich Naumann Imperial Austria, Cambridge MA: Harvard Stiftung, str. 465 — 482. University Press.

Hobsbawm, Eric J. (1994), Age of Extremes: Kranjc, Gregor (2012), To Walk with the The Short Twentieth Century, London: Devil: Slovene Collaboration and Axis Abacus. Occupation, 1941 — 1945, Toronto: University of Torobnto Press. Gerwarth, Robert (2016), The Vanquished: Why the First World War Failed to End, 1917 Krizman, Bogdan (1989), Hrvatska u — 1923, London, Allen Lane. Prvom svjetskom ratu: Hrvatsko-srpski politički odnosi, Zagreb: Globus. Ivanović, Vane (1998), Drugo zvono, Beograd: Stubovi kulture. Lafan, R.G.D. (1989), The Serbs: The Guardians of the Gate, Dorchester: Dorset Janković, Dragoslav (1964), “Ženevska Press. konferencija o stvaranju jugoslovenske zajednice 1918. godine”, Istorija XX veka: Lederer, Ivo J. (1963), Yugoslavia at the Paris Zbornik radova, V, Beograd: ISI, 225—262. Peace Conference: A Study in Frontiermaking, New Haven, Yale University Press. Janković, Dragoslav (1967), Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Mitrović, Andrej (1969), Jugoslavija na Beograd: Savremena administracija. Konferenciji mira, 1919 — 1920, Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije. Jovanović, Slobodan (1962), Moji savremenici, Windsor, ON. Mitrović, Andrej (1974), Vreme netrpeljivih: Politička istorija velikih država Evrope, 1919 Jovanović, Slobodan (1995), Ustavno pravo — 1939, Beograd: SKZ. Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd: Službeni list SRJ (knjiga je prvi put Mitrović, Andrej (1984), Srbija u Prvom objavljena 1924). svetskom ratu, Beograd: SKZ.

48 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Mitrović, Andrej (1987), Ustaničke borbe Rochlitz, Imre (2011), Accident of Fate: A u Srbiji, 1916 — 1918, Beograd: SKZ. Personal Account, 1938 — 1945, Waterloo, ON: WLU Press. Meštrović, Ivan (1961), Uspomene na političke ljude i događaje, Buenos Aires. Rock, Jonna (2018), “Sarajevo and the Sarajevo Sephardim”, Nationalities Papers, Nielsen, Christian Axboe (2014), Making 46:5, str. 892—910. Yugoslavs: Identity in King Aleksandar's Yugo- slavia, Toronto: University of Toronto Press. Rothschild, Joseph (1974), East-Central Europe between the Two World Wars, Seattle, Palmer, Alan (1965), The Gardeners of WA: University of Washington Press. Salonika: The Macedonian Campaign, 1915 — 1918, London: Andre Deutsch Ltd. Stoianovich, Traian (1989), “The Segmentary State and La Grande Nation”, u Pavlowitch, Kosta St. (2003), “The First Eugene D. Genovese and Leonard World War and the Uniﬁcation of Hochberg (ur.), Geographic Perspectives in Yugoslavia”, u Pavlowitch, Stevan K. (1971), History, Oxford: Blackwell, str. 256—280. Yugoslavia, London: Benn. Šarenac, Danilo (2015), “Muslimani/ Pavlowitch, Stevan K. (2008), Hitler's New Bošnjaci u odbrani Beograda 1915”, Internet Disorder: The Second World War in Bilten, http://www.internetbilten.com/ Yugoslavia, London: Hurst. istrazivanja/item/12-muslimani-bosnja- ci-u-odbrani-beograda-1915.html – pristup Pleterski, Janko (1971), Prva odločitev tekstu 6.12.2018). Slovencev za Jugoslavijo, Ljubljana: Matica slovenska. Ferdo Šišić (priredio), Dokumenti o postanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Politika (Beograd), jun 1928. 1914 — 1919, Zagreb: Matica hrvatska, 1920.

Prpa, Branka (2018), Srpski intelektualci Tekelija, Sava (1989), Opisanije života moga. i Jugoslavija, 1918 — 1929, Beograd: Clio. Priredio Aleksandar Forišković. Beograd : Nolit. Pupin, Mihajlo (1996), Sa pašnjaka do naučenjaka, prevod Aleksadar Marinčić. Tomasevich, Jozo (2002), War and Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna Revolution in Yugoslavia, 1941 — 1945: sredstva (knjiga je prvi put obavljena na Occupation and Collaboration, Stanford, CA: engleskom 1923.) Stanford University Press.

Purivatra, Atif (1974), Jugoslovenska Trgovčević, Ljubinka (1986), Naučnici muslimanska organizacija u političkom Srbije i stvaranje jugoslovenske države, životu Kraljevine SHS, Sarajevo: Svjetlost. 1914 — 1920, Beograd: Narodna knjiga/ SKZ. Radić, Radmila (2011), Život u vremenima: Patrijarh Gavrilo (Dožić), 1881 — 1950, Trumbitch (Trumbić), Ante, (1917), To the Beograd: PBF. British Nation and Parliament. [On the

dejan djokić Vek Jugoslavije 49 convocation of the Austrian Parliament. An Watson, David Robin (2008), Georges appeal], London. Clemenceau: France, London: Haus.

Vesnić, Milenko R. (1920), O društvu Zahra, Tara (2010), “Imagined Non-Com- naroda, Beograd: Geca Kon. munities: National Indiference as a Category of Analysis”, Slavic Review, 69:1, Vidaković-Petrov, Krinka (2017), “David str. 93—119. Albala: The Forging of a Double Loyalty”, Serbian Studies: Journal of the North Zečević, Momčilo (1985), Na istorijskoj American Society for Serbian Studies, 28:1—2, prekretnici: Slovenci u politici jugoslovenske str. 57—73. države 1919 — 1929, I, Beograd/Ljubljana: Prosveta & ISI/Inštitut za zgodovino delav- Vujović, Dimitrije-Dimo (1962), Ujedinjenje skega gibanja. Crne Gore i Srbije, Titograd [Podgorica]: Istorijski institut NR Crne Gore. Živanović, Milan Ž. (1955), Solunski proces 1917, Beograd: SANU. Yugoslavism: Histories of a Failed Idea 1918 — 1992, London: Hurst, str. 27—41. (Djokić, Dejan, ur.)

Dejan djokić The Century of Yugoslavia: How and Why the Serbs, Croats and Slovenians Established a Common State

Summary

Despite enormous challenges, sacrifices, and a catastrophic defeat, before the triumph of 1918, the Serbian leadership had generally pursued a pro-unification line through the war, as did exiled Croats, and other South Slavs, of the London-based Yugoslav Committee. The proclamation of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes on 1 December 1918 in Belgrade had the support of practically all rele- vant political, intellectual and religious groups. Yet, unsurprisingly perhaps, the Yugoslav unification today is often perceived as a naïve, catastrophic mistake if not a result of Serb/Croat manipulation or the Powers' conspiracy. Was Yugoslavia not doomed to failure from the start, as its seemingly perpetual crises and the violent collapses in the 1940s and 1990s surely attest? Even if one is not susceptible to

50 TRAGOVI, god. 2, br. 1 post-factum interpretations, it is nevertheless appropriate to ask why did the South Slavs form a union a century ago and why no alternative solutions were seriously explored. In this paper I argue that a uniﬁed Yugoslavia represented the most logical solution to the Ser- bian and South Slav Question(s) and that complex events of late 1918 need to be understood in their historical context. I suggest that rather than merely an idealistic project, Yugoslavia actually made sense to all the key South Slav political actors, whose decision-making was driven by ideological as well as pragmatic considerations. It also made sense to most of Serbia's allies, even if they were at times ambivalent vis-à-vis the creation of Yugoslavia or, in the case of Italy, opposed to it. Finally, the formation of Yugoslavia and subsequent developments cannot be understood outside the wider context of interwar Europe.

Key words: Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, Yugoslavia, uniﬁca- tion, First World War, interwar Europe

dejan djokić Vek Jugoslavije 51 pregledni članak udk: 94(436+439=163.1)“1914/1918” / primljeno: 4. ožujka 2019. Prečanski Srbi u Velikom ratu GORAN VASIN Filozofski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu

Učešće Srba u austrougarskoj vojsci tokom Prvog svetskog rata nije nepoznata činjenica, ali zbog lojalnosti državi i formiranih stereotipa, ostalo je na marginama istoriograﬁje. Danas dokumenti i savremena literatura pružaju mogućnost da se njihov položaj u ratu sagleda, od marginalizacije u trupama upućenim protiv Kraljevine Srbije 1914. godine, prelaskom na stranu Rusije, do lojalnosti na italijanskom frontu. Iako Beč nije imao mnogo poverenja u lojalnost srpskih podanika, rat je pokazao da je broj dezertera bio u okviru očekivanog, a oﬁciri su ostali lojalni suverenu. U vojsci Dvojne monarhije nijedan puk nije bio srpski po karakteru, dok su svi ostali narodi imali svoje etnički homogene vojne jedinice. Srbi su činili značajan procenat u Petrovaradinskom (56%), Otočkom (51%), Velikobečkerečkom (44%), Karlovačkom (42%) i Novosadskom puku (27%). U pomenutim regimentama Srbi su bili pomešani sa Mađarima i Hrvatima. Ovaj rad analizira učešće Srba u austrougarskoj vojsci i njihov angažman na frontovima, od dezerterstva kojima su bili skloni Srbi iz Srema, Bačke, Banata, Bosne i Hercegovine, do vernog i požrtvovanog rata protiv Italijana Srba iz nekadašnje Vojne granice, kao i veliki nesklad između lojalnosti Habzburškoj državi i osjećaja nacionalnog identiteta.

KLJUČNE RIJEČI: Austro-Ugarska, Veliki rat, Prečanski Srbi, Karlovačka mitropolija, Kraljevina SHS, nacionalno pitanje

abzburška monarhija početkom 20. veka nije odavala utisak države koja Hje bila u suštinskoj opasnosti od dezintegracije i nestajanja. Ekonomski prosperitet Monarhije u vremenima posle Nagodbe, davao je sigurnost državi oslonjenoj na činovnički aparat, vojsku i istorijsko vekovno nasleđe dinastije Habzburg. Trzavice na relaciji Beč — Pešta nisu bile retkost i narušavale su funkcionisanje i složene države. Mađarski liberali koji su od Nagodbe (1867) kontrolisali svu vlast u svojim rukama, čvrstom nacionalnom politikom držali

52 TRAGOVI, god. 2, br. 1 su narodnosti u pat poziciji, što nije odgovaralo sve jačim i glasnijim idejama koje su se čule iz Beča da se Monarhija mora preurediti na novim trijalističkim osnovama, odnosno da se Slovenima (na prvom mestu Česima) izađe u susret u njihovim političkim nastojanjima da i sami na osnovama istorijskog prava dobiju političke koncesije i ustupke. Odbijanje cara Franca Jozefa da učini ustupke Mađarima da dobiju samostalnu vojsku, uz manjak dobre volje mađarskih političkih elita da prošire izborno pravo dovelo je do krize koja je potrajala od 1903. do 1906, a okončana je generalskom vladom Geze Fehervarija. Povratak mađarskih liberala (Stranka rada) pod vođstvom grofa Ištvana Tise doveo je do uspostavljanja unutrašnjeg političkog reda, usvajanja novog vojnog budžeta (1912) ali je čvrsta Tisina vladavina dovela i do neuspešnog pokušaja atentata na njega lično u samom Parlamentu tokom jednog od zasedanja (Mikavica, Vasin, Ninković, 2018a: 27—29) Sa druge strane u Cislajtaniji stanje nije bilo ništa manje turbulentno. Politička dominacija nemačkih liberala do 1879, i nerešeni odnosi sa češkim elitama doveli su do niza problema koji su se reﬂektovali najviše na jezičko pitanje i nerešeno pitanje načina upravljanja nemačkom i češkom admini- stracijom na teritorijima krune Sv. Vaclava. Ministar predsednik grof Kazimir Badeni je posle dugogodišnje političke krize 1897. tim povodom izdao dekret po kome se u Češkoj i Moravskoj državnim činovnicima naređuje da moraju da uče nemački jezik najmanje tri godine kako bi mogli da obavljaju svoje admini- strativne dužnosti. Češki poslanici su odgovorili opstrukcijom rada Rajhsrata i stalnim višesatnim interpelacijama. Donošenjem Izbornog zakona iz 1907, sa opštim pravom glasa došlo je do ponovnog aktuelizovanja nacionalnog pitanja. U tom pogledu nacionalne tenzije najviše su bile izražene u Galiciji. Ovom teritorijom su upravljali Poljaci, a od 1869. službeni jezik je bio poljski. Poljski ministar bez portfelja je bio zadužen da u Vladi i Rajhsratu brani interese vlada- juće poljske elite u Galiciji.1

1 Poljski Sejm bio je vladajuće regionalno-političko predstavništvo, sa pravom glasa od oko 10% stanovništva. Poljaci su inače činili 3,8 miliona stanovnika Galicije od 8 miliona stanovnika. Rusini/Ruteni su činili oko 3,2 miliona, Nemci 90.000, dok je broj Jevreja bio oko 872.000. Među Rusinima najača je bila kompaktna ukrajinska nacionalna grupa koja je za zasedanje Rajhsrata 1911, osvojila 28 mandata. Ništa manje značajan problem za vladajuće krugove u Beču je bilo i postojanje proruske struje tzv. Malo-Rusa među Rusinima u Galiciji, koji su iako malobrojni viđeni kao sredstvo uticaja Rusije i Ruske crkve na dešavanja na granici dve monarhije.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 53 I pored svih problema odnosi bečkih i peštanskih elita su bili relativno usklađeni i uravnoteženi. Spoljnopolitička kriza je svakako uticala na zane- marivanje nekih od unutrašnjih problema. U tom smislu, aneksija Bosne i Hercegovine bila je jedna od tačaka koja je uticala na komplikovanje spoljne politike Austro-Ugarske. Posle diplomatske akcije barona Erentala, koji je veštom igrom dobio dozvolu Rusije da sprovede aneksiju, za Austro-Ugarsku više nije bilo povratka. Razgnevljena ruska javnost vršila je značajan pritisak da se Austro-Ugarskoj i Nemačkoj mora stati na put, tvrdeći da je sukob faktički neminovan. Kraljevina Srbija u tom slučaju bila je samo mala figura u ozbiljnoj šahovskoj partiji velikih sila. Pobede Srbije u Balkanskim ratovima 1912 — 1913, kao i prateće ogromno proširenje njene teritorije dodatno su uticali na podozrenje Beča. Srbija je aktivnije igrala političku ulogu i u Bosni i Hercegovini. Nemali broj njenih poverenika zagovarao je ideju priključenja Južnih Slovena iz Monarhije ojačaloj Srbiji, koja je sve više bila magnet okupljanja protivnika Monarhije. Hrvatsko-srpska koalicija u tom smislu imala je posebnu ulogu. Pomognuti iz Beograda oni su pokušavali da se što jače suprot- stave mađarskoj centralizaciji, posebno u pitanju nametanja mađarskog jezika u železničkom pitanju. Srpsko-hrvatska saradnja, iako prilično ograničenih dometa, u Beču i Pešti izgledala je vrlo sumnjivo i na nju se gledao sa podozre- njem (Mitrović, 2011: 258—269). Sarajevski atentat, Vidovdana 1914, u kome je Gavrilo Princip ubio presto- lonaslednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu groficu Sofiju Hotek, doveo je Monarhiju u poziciju, u kojoj nije bilo moguće drugo rešenje osim ratnog. Zajednički ministar finansija Leon fon Bilinski (Leon von Bilinski), general Oskar fon Poćorek (Oskar Potiorek), zatim načelnik Generalštaba Konrad fon Hecendorf (Conrad von Hötzendorf), i ministar spoljnih poslova grof Leopold fon Berhtold (Leopold von Berchtold), vršili su pritisak da se srpsko pitanje reši ratom. Poseban pritisak vršen je na grofa Ištvana Tisu, ministra-predsednika mađarske vlade (7. jula) kome je direktno predočeno da će Rumuni iz Transilvanije ukoliko se ne napadne Srbija, vrlo brzo krenuti istim putem. Konrad je posebno od 5. jula pod prismotru stavio vodeće češke političare, ali i češke vojnike smatrajući ih nelojalnim Monarhiji, zahtevajući uvođenje vojnih zakona na teritoriji cele države (Isto, 269—277). Suštinski, vodeće strukture Austro-Ugarske nisu zaista i do kraja bile svesne raspoloženja svojih podanika. Nijedan od pomenutih aktera nije dobro procenio da će ulazak Monarhije u rat sa Srbijom dovesti do svetskog rata koji

54 TRAGOVI, god. 2, br. 1 će označiti kraj postojanja države čiji je status velike sile bio ugrožen Vidovda- na 1914. Car Franc Jozef, koji je bio simbol konzervativizma Monarhije, iako lično nije bio zadovoljan stilom života i političkim idejama prestolonasled- nika Franca Ferdinanda, smatrao je da lična, dinastijska i državna obaveza jeste da se reaguje i da se Srbija porazi. Stari vladar koji je tokom više od šest decenija upravljanja Monarhijom, postao i njen simbol, duboko je bio ubeđen u mišljenju da su istorijski legitimitet Habzburga, osećanje privrženosti Mo- narhiji, poštovanje zakona, duboka vera u misiju nadnacionalne države nužne pretpostavke za opstanak i funkcionisanje imperije koja je trajala četiri veka. Tih načela držao se u Revoluciji 1848 — 1849, zatim u ratovima sa Italijom 1859. i Pruskom 1866, smatrajući da je njegovo nemačko poreklo i nacionalno nemačko osećanje manje važno od univerzalne misije i zakonitosti koju nosi u svom nasleđu dinastija Habzburg (Vasin, Ninković, 2018a: 9—11). Sarajevski atentat stvorio je mnogobrojne nedoumice i oko kursa spoljne polititke Monarhije. Iz Beča posmatrano, pad dinastije Obrenović 1903. i dolazak Petra Karađorđevića na vlast u Srbiji, zajedno sa proruskim radikalima, stvorio je nove probleme na granici države. Tokom Carinskog rata 1906 — 1911, pokazalo se da Kraljevina Srbija ima vitalnost da odgovori na pritiske iz Beča, a aneksija Bosne i Hercegovine dodatno je uzavrela strasti u Srbiji. Srpska javnost je sve više pripremana za budući sukob sa Austro-Ugarskom. Pomenu- te pobede srpske vojske u Balkanskim ratovima 1912 — 1913, pokazale su da Kraljevina Srbija može da dovede na granicu Monarhije 350.000 uvežbanih i sposobnih vojnika koji su mogli i da se brane i napadaju. Uticaj Srbije u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj bio je u priličnom porastu, što je dovelo do dodatnih mera zaoštravanja politike Beča i Pešte prema balkanskim državama. Prema Srbiji Monarhija je odgovorila najpre Veleizdajničkim procesom 1909, zatim tokom Balkanskih ratova direktnim pomaganjem stvaranja albanske države i zaustavljanja izlaska Srbije na more, novembra 1912. Slično je bilo i sa crnogorskim osvajanjem Skadra. Inače su dvorski krugovi u Beču o politici kralja Nikole imali rđavo mišljenje, smatrajući ga sujetnim starim političarem koji je mislio da može da bude verni rusoﬁl sa jedne i prijatelj Austrije sa druge strane. Slom takve politike Crna Gora je platila kapitulacijom 1915 — 1916. godine (Mitrović 20b: 277—290). Uloga i uticaj Rusije u ovim dešavanjima i političkim previranjima od 1908, bila je znatna i značajna. Poraz Rusije u ratu sa Japanom, 1904 — 1905, kao i nespretna reakcija tokom aneksije, pokazala je da Rusija više ne sme

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 55 da pravi greške na Balkanu ukoliko želi da sačuva status Velike sile. Njen autoritet u očima balkanskih država značajno je bio narušen posle Aneksione krize. Otuda je njeno učešće u stvaranju Balkanskog saveza i uticaj tokom Balkanskih ratova rastao, baš kao i nivo anti-austrijske i anti-nemačke propagande u moskovskoj i petrogradskoj štampi. Udruženja slavjanoﬁla kao i razni neformalni ruski komiteti razvili su živu propagandu da se nalet Nemačke i Austro-Ugarske na Istok mora zaustaviti po svaku cenu. Uloga poslanika Rusije u Beogradu, Nikolaja Hartviga, bila je u tom pogledu posebno značajna i to i formalno i neformalno. Sličnog je stava bila i Ruska pravoslavna crkva i deo ruskog generalštaba koji je smatrao da se Austrija mora zaustaviti bez obzira na rizike od velikog rata sa Nemačkom za koji Rusija nije bila spremna. Agresivna propaganda Rusije u Galiciji tokom 1913 — 1914, dovela je do slanja manjeg kontingenta austrougarske vojske na granicu sa Rusijom. Bečka javnost je sve više čitala o idejama Velike Rusije, o ruskom ekspanzionizmu, a posebno o vezama Srbije i Rusije. Naročito signiﬁkantna u tom pogledu ostaje rečenica di- plomate barona Adrian-Verburga: “Posle Turske na red dolazi Austro-Ugarska.” Sukob je bio na pomolu. U takvoj konstelaciji snaga sarajevski atentat i Mlada Bosna deluju kao vihor u senci velikog tornada čije prave razmere početkom jula 1914. niko nije dovoljno sagledao. Austrijski napad na Srbiju u očima šefa Generalštaba Konrada fon Hecendorfa, smatran je kao prednost za Dvojnu monarhiju u budućim igrama Velikih sila. Na dan objave rata, 28. jula, na ulicama Beča okupilo se sto hiljada ljudi. Slično je bilo i u Berlinu, gde su posebno pred austrougarskom ambasadom bile organizovane manifestacije podrške. Policijski izveštaji u Beču govore da se u danima 23 — 25. jula okupilo oko 10 — 15 hiljada ljudi, mahom studenata ili gradske sirotinje, koji su bili zaokupljeni idejom osvete Srbiji. Čim je otpočela mobilizacija, povećanje cene hleba i broj nezaposlenih je porastao višestruko (sa 2,7% na 22,7%). Trgovina i privreda su počele da trpe gubitke od prvog dana budući da je vojska zaposela železnicu. Prvih dana rata podsećalo se na slike iz vremena ratova sa Napoleonom, budio se patriotski duh i organizovale dobrovoljačke jedinice, sa znatnim učešćem i jevrejskog stanovništva. Flosku- le o podržavanju Cara, Otadžbine i Dinastije bile su česte, ali je zabrinutost vojnog ministarstva bila opravdana. Pozivanje na odbranu Katoličke crkve od pravoslavnih Rusa i Srba nije bilo retkost. Sveštenici Katoličke crkve bili su u tom smislu znatno angažovani u odbrani vere i države, što su i javno propove- dali. Početak rata i mobilizacija su pokazali da je u očima stanovnika Monarhije

56 TRAGOVI, god. 2, br. 1 lojalnost još uvek bila na visokom nivou. Odanost caru, državi i njenim insti- tucijama nije bila iznuđena pod pretnjom. Veliki broj ljudi je smatrao za svoju dužnost da brani Monarhiju. Tisa je na jesenjem zasedanju ugarskog Sabora pozivao na puno jedinstvo svih političkih činilaca u zemlji.2 Ratna propaganda, koja je od početaka vojnih sukoba imala značajnu ulogu, dovela je vrlo brzo i do atmosfere nadzora ili progona tzv. sumnjivih lica. Tokom druge polovine avgusta počela su i prva hapšenja. Grof Ištvan Tisa je 25. jula naredio da se sa nemađarima postupa oštro i strogo, iako je nacionalna politika prema nemađarima već bila izrazito negativna, posebno do 1912. Od 2. avgusta 1914. naređivane su dodatne mere: da se pod prismotru stave sva sum- njiva lica nemađarskog stanovništa, a do početka oktobra 1914. uhapšeno je čak 600 Slovaka. U vojsci je paranoja bila još veća, posebno kod samog Konrada. On je veliki deo Slovena smatrao sumnjivima, tako da je cela situacija otišla preda- leko, budući da je car Franc Jozef lično naredio u jesen 1914. da se prestane sa optužbama protiv vojnika na osnovu “anonimnih denuncijacija”.

2 Činjenice ipak nisu do kraja podržavale ovakvu teoriju. Austro-Ugarska je držala pod obukom, na godišnjem nivou (broj regruta) svega 0,29% stanovništva, što je bilo manje od Rusije sa 0,35%, Nemačke sa 0,47% i Francuske sa čak 0,75%. Dvojna Monarhija je primera radi imala pod oružjem 1912. svega 391.297 vojnika, prema 1.332.000 koliko je imala Rusija. Više je nego očito da bi u slučaju sukoba najveći teret rata pao na Nemačku. Tokom 1912 – 1913. u Rajhu se razvila vrlo ozbiljna debata o povećavanju vojnog budžeta i regrutovanju novih vojnika. Sve glasniji su bili nastupi antiratne Socijal-demokratske stranke koja je zagovarala prestanak naoružavanja. Ipak, posle mnogo muka Betman Holveg je 1913. uspeo da izdejstvuje povećava- nje vojnog budžeta na 3,5% BND, dok je Austro-Ugarska izdvajala svega 2,8%, a sa druge strane Francuska 3,9% i Rusija 4,6%. Načelnik generalštaba Helmut fon Moltke je bio rezervisaniji prema ratnoj opciji tokom 1913, budući da su po njegovim procenama Nemačka i Austro-Ugar- ska slabije od sila Antante za čitavih 827.000 vojnika. On je smatrao da će se početkom 1914. godine taj broj povećati na preko milion vojnika. Posebno kritično bilo je pitanje železnica kao ključnog strategijskog polja za ratne operacije za sve velike sile. Budući da je mobilizacija trupa i brzina njihovog prebacivanja na front bila od ključnih sastavnica uspeha, Moltke je sa razlogom bio zabrinut, imajući na umu da su francuske investicije u ruske železnice tokom 1911 – 1912, dovele do znatnijeg konsolidovanja ruskog odbrambenog sistema. Još tokom 1912. nemački je ambasador u Londonu, knez Karl fon Lihnovski, jasno uočavao ozbiljnu opasnost da će u slučaju ulaska Velike Britanije u rat njegova zemlja biti u potpunosti okružena. Agresivna podrška Austro-Ugarskoj koju je zagovarao kajzer Vilhelm vodila je Nemačku u vrlo neizvestan rat, sa ozbiljnim šansama za poraz. Betman Holveg je čak ponašanje svog vladara tokom jula 1914. nazivao histeričnim, tako da se tenzija sa Ratnih saveta prenosila u punoj meri na nemač- ku visoku politiku. Opet, odluka Dume iz juna 1914, o novim izdvajanjima za vojsku i obuku još 500.000 regruta godišnje do 1917, terala je Moltkea i Betman Holvega da ubrzavaju pripreme za rat budući da su prema procenama iz 1913. već bili u ozbiljnijem zaostatku sa brojem ljudi.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 57 Posebno napeta situacija bila je u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji gde je došlo do ozbiljnijih incidenata i prvih hapšenja već krajem jula 1914. Šef kabineta cara Franca Jozefa je pisao Konradu da se “ne može ugnjetavati stanovništvo koje se pokazalo preko svih očekivanja lojalno i spremno da se bori i žrtvuje”. Ministar rata, Aleksandar fon Krobatin (Alexander von Krobatin), takođe je intervenisao smatrajući da se ljudi mogu hapsiti samo na osnovu ozbiljnih sumnji, jer neopravdana hapšenja mogu “lojalne ljude prevesti u tabor neprijatelja”. Stanje u Ugarskoj je definitivno otišlo izvan kontrole, budući da je Ištvan Tisa lično zahtevao od komande VII Korpusa da prestane sa hapšenjima i zatvaranjem ljudi za koje ne postoje čvrsti dokazi, jer se “provocira stanovništvo, uznemiravaju lojalni, širi panika i stoga se nanosi šteta i dugoročne posledice koje će imati užasavajuće efekte za mirno i lojalno stanovništvo i za položaj narodnosti u budućnosti”. Iako su vojni zvaničnici mogli biti zadovoljni rezultatima prvog talasa mobilizacije, prava slika i efekti u kasnijem periodu rata pokazaće se ne tako sjajnim i blistavim. Za razliku od Francuske ili Nemačke, u Austro-Ugarskoj nije bilo moguće pozivati na nacionalni rat, budući da je struktura države i vojske bila multi- nacionalna. Jezik komunikacije vojske bio je u najvećoj meri nemački, kao i najveći broj profesionalnih vojnika (oficira). Nemački je bio komandni jezik zajedničke vojske i landvera (Landwehr), mađarski honveda i hrvatski za domobrane. Pokazalo se od samog početka rata da je tek u manjem broju od polovine jedinica nacionalno stanje bilo takvo da se jezik mogao homogeni- zovati. Ilustracije radi, Nemaca je bilo 24% stanovnika, 25,2% svih vojnika, 78,7% profesionalnih (aktivnih) oficira i 60% rezervnih oficira. Mađari su činili 20% stanovnika, 23,1% vojnika, 9,3% oficira i 23,7% rezervnih oficira. Što se tiče Čeha, brojke su još važnije za analizu. Česi su sačinjavali 13% stanov- ništva, 12,9% vojnika, 4,8% oficira i 9,7% rezervnih oficira. Srbi i Hrvati su sačinjavali 11% stanovnika, 9% vojnika, 2,4% oficira i 1,6% rezervnih oficira. Sličan je odnos i broja rumunskih, poljskih, italijanskih i slovenačkih vojnika u procentima u odnosu na broj stanovnika koji su činili u odnosu na ukupno stanovništvo Monarhije. Često se stoga dešavalo da u regimentama dolazi do nesporazuma, posebno u onima gde većina nije prelazila 20% jezičke grupacije vojnika. Sa druge strane činjenice svedoče da je viši oficirski kor bio tokom dugog niza godina obučavan da govori više jezika, a sam Konrad znao je čak sedam. Oficirski kor sačinjavalo je ukupno 18.506 profesionalnih i 13.293 rezervnih oficira.

58 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Po pruskom modelu aristokratsko poreklo i vojno-aristokratsko vaspita- nje bilo je zaštitni znak oficirskog kora. Krajem 19. veka, aristokrate su činile čak 28,6% ukupnog broja oficira. Svega oko jedne šestine oficira ukupno su bili slovenskog porekla. Svi oni su bili pod utiskom državne ideologije, prema kojoj verska i nacionalna pripadnost vojnika nisu važne, nego je važna samo lojalnost Caru i Monarhiji. Vreme je učinilo da je način regrutacije početkom 20. veka potpuno bio odvojen od nacionalnog i konfesionalnog. Tako su Jevreji činili čak 17% ukupnog broja oficira (četiri puta više nego u Pruskoj). Soci- jalne razlike među oficirima bile su od velikog značaja u habzburškoj vojsci. Napredovanje u vojnim činovima bilo je komplikovano za oficire siromašnijeg porekla. Ipak osećanje privrženosti vojsci bilo je podjednako kod svih oficira, posebno kada se ima na umu da se višim oficirima preporučivalo da pokazuju solidarnost i razumevanje prema kolegama siromašnijeg porekla, kako bi se integracija svih oficira izvršila brzo i efikasno. Mobilizacija među oficirima je sprovedena vrlo uspešno, a sumarno broj poginulih profesionalnih oficira je bio 31,3%, a rezervnih čak 16,5%. Početak rata doneo je u startu problem ukupnog broja vojnika koji je mogao biti poslat na front. Nasuprot 3.400.000 ruskih vojnika bilo je 1.687.000 austrougarskih. Vojni rok od tri godine (od 1912. dve godine), izbeglo je svega oko 3% nemačkih vojnika u češkim zemljama između 6 — 7,3%. U Ugarskoj taj broj je procenjen na 25%. Ocene slovenskih i posebno južno-slovenskih vojnika i njihovih sposobnosti prema procenama Generalštaba nisu bile posebno visoke, a posebno za ratovanje na terenima preko hiljadu metara nadmorske visine (Watson 2014a: 35—52). Mnogo veći problem od lojalnosti Slovena, bio je nedostatak modernog artiljerijskog naoružanja. To je bio posebno velik problem, budući da je zaosta- tak za ruskom vojskom bio izrazit. Jedino je u pogledu brdske artiljerije Škodin top bio prilično dobar i pouzdan što se pokazalo na ratištu na Soči. Pešadija nije mogla da se meri sa nemačkom ili francuskom, s obzirom da je svega 25% njenih vojnika prošlo punu obuku, odnosno postao deo stalnog rezervnog sastava. Najveći deo rezervista je prošao brzu obuku od osam nedelja. Kada se na to dodaju loša organizacija, nezavršena vojna infrastruktura, loše naoruža- nje i nedovoljna obučenost vojnika jasno je da se teško mogla očekivati velika pobeda na ruskom frontu. Landver (Landwehr) koji je bio organizovan na lokalnom principu (manjih lokalnih vojnih zadataka) i landšturm (Landsturm) koji je predstavljao poslednje jedinice odbrane ili teritorijalne milicije (osobe preko 38 godina života, a kasnije pomerano na 42, 51 i čak 55 godina života)

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 59 nisu ispunjavali kriterijume koje je od njih zahtevalo dugotrajnije ratovanje protiv armija sa boljim naoružanjem i jačom popunom snaga. Pokazalo se da su jedinice landšturma vrlo često imale teške gubitke bez većih ratnih uspeha. Insistiranje na pošto-poto ofanzivnoj taktici donela je ogromne gubitke. Kon- rad fon Hecendorf, koji je bio zagovornik ove vrste ratovanja, u svojoj studiji o taktici ratovanja iz 1890, insistirao je samo na napadu i agresivnoj ofanzivnoj taktici. Kada se tome dodaju iscrpljujući marševi pre samog napada bilo je jasno da je ova vrsta taktike bila osuđena na ozbiljne gubitke u ljudstvu. Razor- na artiljerija lako je izlazila na kraj sa pešadijom, a još pre rata vojni inspektori su tvrdili da je habzburška pešadija sporo pokretna, i da su oﬁciri koji stoje u mestu i komanduju laka meta za neprijatelje. Dodatni problem bio je unutrašnji front protiv tzv. nelojalnih elemenata. Strah od ruskih špijuna i simpatizera carističke vojske bio je velik. U propa- gandi koja je servirana vojnicima ruski kozaci i ruske specijalne (komitske) jedinice spremne za diverzije prikazane su najcrnjim bojama pa je otuda represija prema civilima koji su sumnjičeni za saradnju sa Rusima bila surova i česta. Rasizam i šovinizam igrali su ulogu u odmazdama nad civilima, gde su naročito prednjačili mađarski honvedi. U Galiciji je nastala u jesen 1914. izreka: “Rusi su loši, Nemci su loši, ali honvedi su najgore zveri”. Višegodišnja žestoka propagandna kampanja koju je mađarska štampa svakodnevno vodila protiv Slovena posebno je uhvatila korena u siromašnijim i srednjim slojevi- ma mađarskog društva. Strah od panslavista, ruskih špijuna, nelojalnih Slo- vena koji mrze Ugarsku, žestoke kritike na račun nemađara koje su godinama oblikovale svest mađarskih širokih slojeva, rezultirali su zločinima u kojima su prednjačili honvedi u Srbiji i Galiciji. U tom svetlu su se i Rusini i Poljaci u Galiciji takođe brzo našli na udaru honveda. Uz antislovenstvo, i antisemit- zam je bio jedna od doktrina kojom su bili indoktrinirani mađarski vojnici. Među honvedima je posebno vladala loša disciplina koja je doprinosila ugnjetavanju civila. Posebno je prednjačila mađarska konjica. Formiranje stereotipa slike neprijatelja (slike Drugog) stvorilo je vrlo brzo distancu između počinioca zločina i njegove žrtve. O ovom fenomenu svedoče i najnovija istra- živanja na polju neuropsihijatrije i psihologije žrtava rata. Mađarski vojnici su bili skloni predrasudama i stereotipima budući da nisu razumeli lokalno stanovništvo koje im se činilo stranim i tuđim. Isto tako, stanovništvo Galicije nije razumelo mađarski što je dovelo do osećanja samoizolacije mađarskih vojnika koji su surovostima odgovarali na često nestvarne i izmišljene pretnje

60 TRAGOVI, god. 2, br. 1 kojima su bili izloženi – ili navodno izloženi – od strane domaćeg stanovništva. Položaj Rusina bio je neverovatno težak u tom pogledu. Stvoreno je ubeđenje da je ceo jedan narod postao izdajnički i prevratnički elemenat u sopstvenoj državi i austrougarskoj vojsci. Sam Konrad je pisao o tome: “Borimo se u sopstvenoj zemlji kao na neprijateljskoj teritoriji.” U svom pismu Jozefu Redlihu (Joseph Redlich) Konrad je pisao da se Rusini ubijaju po vojnim (ratnim) zakonima. Onih malo rusinskih intelektualaca, pa čak i unijatskih sveštenika posebno su stradali. U jednom od brojnih izveštaja poslatih vojnim vlastima je stajalo i sledeće: “Lojalno i poštovano stanovništvo, osobe od ugleda stavljene su u okove i vođene po ulicama i stanicama, premlaćivane kundacima, bajone- tima i puškama dok ne iskrvare. Oni su držani po nekoliko dana bez hrane na kiši, na hladnoći i prljavštini, dok im se pretilo oduzimanjem života i dok su tretirani kao najgori špijuni.” (Watson 2014b: 96, vidi i: 103, 117, 120, 128, 137, 157). Povlačenje vojske koje je započelo 26. avgusta 1914, samo je dodatno po- goršalo stanje stvari. Ulazak ruske vojske u Lavov, 3. septembra 1914, dovelo je do pravog haosa među austrougarskim vojnicima koji su se povlačili u neredu i rasulu. Odmazde nad Rusinima u Galiciji bile su u tom momentu direktno vezane za poraze i rasulo vojske Dvojne monarhije, pa se desilo da su civili pla- tili visoku cenu. Nasilje nad civilima trajalo je faktički do proleća 1915. godine. Pokušaji Konrada da u septembru 1914. organizuje novu ofanzivu doveli su do potpunog poraza i umalo kraha austrougarske vojske u celosti. Već u oktobru bilans rata bio je poražavajući za Austro-Ugarsku: više od 100.000 vojnika je poginulo, 220.000 je ranjeno, 100.000 zarobljeno, a 216 artiljerijskih oruđa napušteno. Sve u svemu, skoro trećina svih snaga vojske bila je nepovratno izgubljena. Ukupno je bilo 189.000 poginulih, 490.000 ranjenih, 278.000 zarobljenih. Od septembra su se vojska i civili suočili i sa smrtonosnom epi- demijom kolere. Efekat poraza i ratne tragedije bio je uništavajući. Moral je bio na najnižem nivou. Vrlo brzo pokazali su se apsurdi situacije na terenu. Ha- bzburška vojska je surovo i krajnje politički kratkovido vršila represije prema sopstvenim podanicima. Inače vrlo lojalno slovensko stanovništvo u Monarhi- ji, od prvog dana rata, bilo je pod pritiskom i prismotrom što se posebno vratilo kao bumerang u jesen 1918. Pokušaji da se slovenske jedinice bore daleko od kuća njihovih pripadnika da bi se sprečila izdaja nisu dali puni efekat, budući da su trupe iz Tirola ili Ugarske bile krajnje neprijateljski nastrojene prema Slovenima u celosti.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 61 Prečanski Srbi u austrougarskoj vojsci

U vojnim spiskovima Dvojne monarhije Srbi i Hrvati su popisani zajedno. Oni su 1911. činili 9,2 % vojske, odnosno 134.717 osoba. Po popisu koji je obavljen u celoj državi 1910, u vojsci je u odnosu na navedeni broj bilo 57 % Hrvata i 43% Srba. Kad se ova razmera primeni na vojsku iz 1911, može se zaključiti da je u aktivnim i rezervnim jedinicama Srba bilo blizu 58.000. Pripadnici oba naroda su najviše služili u transportu (11,9%), sanitetskim službama (8,4%), pešadiji (8,2%), odredima poljske (5,9%) i tvrđavske (3,9%) artiljerije, jeger bataljonima (2,7%) i konjici (4,6%). Ovi podaci se odnose na mirnodopske uslove, a tokom rata je povećan broj vojnika kod obe nacije, nešto više kod Hrvata, nego Srba. Iako su mnogi pukovi bili etnički heterogeni, svaki narod Dvojne monarhije, osim Srba, imao je vojne odrede u kojima je bio dominantan element, sa preko 80% ljudstva. Srbi su bili jedini narod koji je retko prelazio 50% sastava nekog puka, što je bila posledica koliko oblasti na kojima je vršena regrutacija, toliko i nepoverenja koje je prema njima, tokom rata, pokazivala država. Vojnici koji su govorili srpskohrvatski jezik zabeleženi su u značajnom udelu u 32 puka formirana do 1914, odnosno u još 15 koji su osnovani između do kraja rata (Die Habsburgermonarchie, Band XI, 2. Teilband, Wien 2014, 147—154). Činjenica da su Srbi i Hrvati u vojnim spiskovima beleženi zajedno one- mogućava da se utvrdi precizan broj pripadnika oba naroda, čak i onda kada su nam poznata imena i prezimena vojnika. Tek komparacija podataka Popisa iz 1910. i pukovskih oblasti omogućava da se izračuna približan, odnosno moguć, procenat Srba u pukovima. Na području Srema, Baranje, Banata i Bačke bilo je ukupno sedam pešadijskih pukova zajedničke vojske u kojima je bilo i Srba. Često se tokom rata njihov procenat u pukovima smanjivao. Tako je u 86. Subotičkom puku bilo 1914. godine 20% Srba, a 1918. je taj procenat spao na svega 9%. U 52. Pečujskom zabeleženi su zajedno sa Hrvatima tek 1918. i to kao 5% ljudstva. Nešto više ih je iste godine zabeleženo u 23. Somborskom – 15 %, ali se ovaj procenat odnosi ne samo na Srbe i Hrvate, nego i Bunjevce. Činjeni- ca da ih u ovim pukovima nema na početku rata govori o nepoverenju prema Srbima. Vremenom, kako se stanje stvari na frontovima pogoršavalo, Srbi su postajali prihvatljiviji kao vojnici, budući da više nije bilo prilike da se rezerva popunjava isključivo vojnicima drugih nacionalnosti. Ovakva situacija se može videti i u 61. Temišvarskom puku gde Srba nije bilo 1914, a 1918. ih je bilo 7,5%.

62 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Značajan udeo Srba 1914. imao je 29. Velikobečkerečki pešadijski puk, u kojem je služio i Miloš Crnjanski – 44%, dok ih je u 6. Novosadskom bilo manje – 27%. Najveći udeo Srba je imao 70. Petrovaradinski pešadijski puk, koji je obuhvatao područje Sremske županije, u kojoj su Srbi 1910. predstavljali 44,2%, a Hrvati 25,6% stanovništva. Iako su zajedno činili nepunih 70% populacije područja sa kojeg je regrutovan 70. pešadijski puk, u njegovom sastavu su činili 79%. Tako su Srbi mogli da daju oko 56% ljudstva ove vojne formacije (Vasin i Ninković, 2018b: 41—43). Pukovi sa područja Hrvatske i Slavonije se često u istoriograﬁji pogrešno predstavljaju kao hrvatski izjednačavajući njihov etnički sastav sa oblašću iz koje su vojnici regrutovani. Kao i u slučaju 70. pešadijskog puka, popis iz 1910. u kojem su razdvojeni Srbi od Hrvata omogućava da se izračuna približan udeo Srba u jedinicama sa tog područja. Zajednička vojska je imala pet pešadijskih pukova u Hrvatskoj i Slavoniji – 78. Osječki (Požeška i Virovitička županija), 16. Bjelovarski (Bjelovarska i Varaždinska županija), 53. Zagrebački (deo Zagrebač- ke županije), 96. Karlovački (deo Zagrebačke i Riječko-Modruške županije bez Slunjskog kotara), i 79. Otočki (Slunjski kotar i Ličko-Krbavska županija). U 78. Osječkom puku Srbi su činili najviše 25,18% vojnika, u 16. Bjelovarskom 13,8%, dok ih u 53. Zagrebačkom skoro uopšte nije bilo. U njemu su mogli da čine tek oko 3%. Znatno ih je više bilo u 96. Karlovačkom – oko 42% i 79. Otočkom puku – 53%, jer je njihova regrutna oblast obuhvatala većinom prostor nekadašnje Vojne granice, naseljene znatnim brojem Srba. Procenat Srba u konjičkim pukovima je bio manji jer je njihovo regrutno područje obuhvatalo veći prostor od pešadijskih odreda. U sastavu 5. Varaž- dinskog ulanskog puka (područje 53. Zagrebačkog i 96. Karlovačkog pešadij- skog puka) su mogli da čine 22% ljudstva, dok su u 12. Osječkom (područje 16. Bjelovarskog, 70. Petrovaradinskog i 78. Osječkog pešadijskog puka) sačinjavali maksimalno do 33%. Na područja 79. Otočkog puka, popunjavan je 31. Zagre- bački feldjeger bataljon, u kojem su Srbi učestvovali sa oko 53%. Pored toga Srbi su bili deo landver (honvedskih, domobranskih) pukova. Na području Hrvat- ske i Slavonije bila su četiri ovakva puka. Među njima Srba je bilo najviše u 28. Osječkom landver (domobranskom) puku koji je obuhvatao prostor Sremske i Požeške županije. Bilo ih je u 26. Karlovačkom landver puku, koji je dobrim delom obuhvatio nekadašnju Vojnu granicu, malo ih je bilo i u 27. Sisačkom, dok ih u 25. Zagrebačkom landver puku skoro uopšte nije bilo. Od hrvatsko-slavonskih landver pukova su bile formirane dve brigade – 83. u koju su ulazili 25.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 63 i 26. puk i 84. u koju su ulazili 27. i 28. Zajedno su činili 42. landver (Vražju) diviziju. U nju je još ulazio 10. husarski puk sa centrom u Varaždinu za koji je regrutovana vojska iz Slavonije i Hrvatske, kao i artiljerijska pojačanja. Takođe, Srba je bilo u landver odredima koji su obuhvatali prostor Bačke i Banata – 5. Segedinski, 6. Subotički i 7. Vršački pešadijski, kao i 4. Subotički honvedski puk. Ulazili su i u sastav landšturm brigada – na teritoriji Hrvatske, Slavonije i Srema u 104. brigadi. Značajan procenat Srba je postojao u bosanskoherce- govačkim pešadijskim pukovima – 1. Sarajevskom, 2. Banjalučkom, 3. Tuzlan- skom i 4. Mostarskom, mada su iz njih na početku rata Srbi prebačeni u radne odrede. U svim pobrojanim odredima zajedničke vojske i landvera među vojnicima u miru, Srbi su činili oko 58.000 vojnika. U ratu ih je učestvovalo više jer su vojne jedinice imale velik procenat izbačenih iz stroja, što je nadoknađivano novim regrutima. U austrougarskoj armiji srpskohrvatski jezik je govorilo ukupno 9,2% vojnika, od čega 3,8% Srba i 5,3% Hrvata. Ovaj procenat je govorio i sa koliko su ljudi mogli učestvovati u vojsci. Kako je Dvojna monarhija 1914. mobilisala 3.350.000 osoba, Srbi su mogli dati toj vojsci oko 127.000 vojnika. Na frontove je upućeno 2.080.000, što bi u srpskom slučaju moglo da znači 79.000. Kako je izvesno da je deo Srba zadržan u pozadini ili prebačeni u radne odrede, kao u slučaju svih bosanskohercegovačkih pukova iz kojih je izdvojeno oko 12.000 Srba, broj onih koji su upućeni na ratište se mora smanjiti na oko 66.000, mada je i od njih deo, posebno u napadu na Srbiju, zadržan u pozadini. Kako je rat odmicao, otvarani su novi frontovi, a vojska Dvojne monarhije je nestajala, pa su Srbi postali prihvatljiviji vojnici, naročito za Istočni i Jugozapadni front, mada sumnja u njih nije prestajala tokom čitavog rata (Mikavica, Vasin i Ninković, 2018c: 102—104). Peta i Šesta armija su imale visok procenat južnoslovenskih naroda – oko 40%, jer su pukovi koji su ih činili mobilisani sa područja Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, mada su neki pukovi sa tog područja odmah upućeni u Galiciju, kao dva bosanskohercegovačka. Značajan broj slovenskih vojnika u pomenute dve armije su činili Hrvati, posebno u 42. landver diviziji. Bataljon 70. Petrovaradinskog puka (oko 1.000 vojnika) je ušao u sastav Šeste armije, ali nije poznato koji narod je u njemu činio većinu. U sastavu Pete armije se nalazila vojska 13. Zagrebačkog korpusa u koji su ulazili 79. Otočki puk i jedan bataljon 96. Karlovačkog, dok su tri bataljona ovog puka prebačena u Banat, kao deo Druge armije. Cela 104. landšturm brigada bila je u sastavu Pete armije.

64 TRAGOVI, god. 2, br. 1 U sastavu Šeste armije nalazio se 15. Sarajevski korpus, odnosno trupe iz Bosne i Hercegovine, kao i 16. Dubrovački. Dok su u Petoj armiji bile dve češke divizije, u Šestoj su se borile mađarska honvedska divizija i 109. landšturm brigada. Druga armija je u svom sastavu imala dosta Mađara i Rumuna, ali i srpske vojnike sa područja Srema i Bačke (u sastavu 32. pešadijske divizije) i Banata (34. divizija). Na čelo Treće armije došao je general Svetozar Borojević od Bojne, koji je veštim manevrima došao do Pšemisla i tvrđavu ponovo stavio pod austrougarsku kontrolu, između 3. oktobra i 8. novembra 1914. Obe divizije u kojima je bilo Srba – 32. i 34. – napredovale su i posle Borojevićevog dolaska do Pšemisla smestile su se na oko 30 kilometara južno od njega u rejonu sela Kroščien- ka — Dobromir — Kirov — Stara Sol, na obe obale reke Strvijaž. Usled borbi na drugim delovima Jugoistočnog fronta u novembru je Druga armija morala ponovo da se povuče. Operacije oko Varšave su počele 28. septembra, a teške borbe su vođene oko Lođa i Ivangoroda. Od 25. oktobra 1914. počeo je jak ruski pritisak na austrougarsku Prvu armiju koja je u borbama izgubila 50% svojih vojnika. Uz sve to u njenim redovima je izbila epidemija kolere i tifusa tokom koje je 10% obolelih preminulo u transportu za bolnice u pozadini. Deo snaga usmerenih prema Srbiji i Crnoj Gori prebačen je na Soču i u Tirol. Šest divizija, sa trećinom južnoslovenskih vojnika u svom sastavu u dva korpusa (15. Sarajevski i 16. Dubrovački) činile su osnovu novoformirane Pete armije, kojoj je na čelo postavljen general Svetozar Borojević. Na samom početku sukoba sa Italijom osnovu austrougarske vojske su činile, pored landšturma i dobrovoljaca, one trupe koje su ostale u Primorju, kada su druge jedinice upućene na ratište. Tako je po jedan bataljon vojske ostao u Dalmaciji iz sastava bosansko-hercegovačkih pešadijskih pukova, ali i po četvrtina eska- drona ulanskih pukova 5. i 12. Na italijanskom ratištu odmah se našao jedan bataljon 70. Petrovaradinskog puka. Pored ovih jedinica i 7. (Temišvarski) korpus je prebačen sa Istočnog fronta. U njemu je bilo nešto Srba. Na italijanski front je upućen 96. Karlovački pešadijski puk. Srba je na Jugozapadnom frontu bilo malo i u dalmatinskim pukovima, u okviru 58. divizije, koja je držala mostobran kod Gorice (Vasin i Ninković, 2018c: 45—46).

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 65 Stanje civilnog stanovištva

Za sve vreme od početka izbijanja rata stanje u Bosni i Hercegovini bilo je vrlo teško. Generalno antisrpsko raspoloženje koje su sistematski podržavale državne vlasti ispoljavalo se u antisrpskim demonstracijama, hapšenjima i interniranjima Srba u svim većim mestima. Posle oružanih poraza Monarhi- je stanje je bivalo sve gore i gore, a Poćorekov fanatični strah posle prodora Crnogorske vojske u Bosnu i Hercegovinu rezultirao je pravim pogromima nad Srbima. Stradalo je i sveštenstvo srpske crkve, koje je šikanirano i hapšeno ši- rom Bosne i Hercegovine, kao agitator protiv Monarhije. Posebno teško je bilo na potezu od manastira Dobrun do Foče, gde je više sveštenika ﬁzički zlostav- ljano, a potom streljano ili internirano. Ukidanje nacionalnih institucija bila je još jedna od metoda pritiska na bosanske Srbe. Tokom avgusta su ukinute srpska udruženja Prosvjeta, Soko i Pobratimstvo pod tvrdnjom da služe kao podloga za pripremu ustanka. Prosvjeta je okarakterisana kao velikosrpska institucija, a njen istaknuti član Vasilj Grđić je zatvoren. Već 26. jula 1914. ukinute su crkvene slave, potom je usledilo brisanje nacionalnog naziva crkve, ćiriličnog pisma i nacionalne nošnje. Naziv crkve je iz srpske, promenjen u istočno-pravoslavna. Ćirilica je bila ukinuta u svim osnovnim školama osim u nastavi veronauke (3. oktobar 1914), a nešto kasnije i u svim srednjim školama (3. januara 1915). Zemaljska vlada je potpuno izbacila ćirilicu iz upotrebe 11. novembra 1915. Učitelji su bili neretko hapšeni ili internirani, jer su od strane državnih vlasti okarakterisani kao nosioci mržnje prema Austro-Ugarskoj. Srpske pravoslavne verske škole su ukinute 25. decembra 1914. pod optužbom da jačaju srpski nacionalni duh i podrivaju državni sistem Monarhije. Crkva se našla pod posebnim udarom. Niže sveštenstvo je bilo pod lupom i optuženo za propagiranje srpskih ideja i agitovanje kod stanovništva za Srbiju. Do 1918, prema popisu u dabrobosanskoj eparhiji, ubijen je jedan sveštenik, a devet je umrlo. U zahumsko-hercegovačkoj su ubijena četvorica, devet je umrlo, u tuzlanskoj trojica ubijena, četrnaest umrlih, u banjalučkoj trideset i tri umrla sveštenika, odnosno ukupno 73 umrlih/ubijenih sveštenika. Posle Sarajevskog atentata od 343 srpska sveštenika u logorima je završilo čak 165. Episkopat srpske crkve u Bosni i Hercegovini činio je sve da pomogne i zaštiti sveštenike i narod. Mitropolit dabrobosanski Evgenije Letica, i inače poznat po lojalnom držanju, od prvog dana je smirivao narod i sveštenike i

66 TRAGOVI, god. 2, br. 1 pozivao na smirenje političkih strasti. Vladike banjalučki Vasilije Popović i zahumsko-hercegovački Petar Zimonjić, obojica u nezavidnom položaju, nisu štedeli svoju snagu i energiju da pomognu sveštenicima i vernicima. Pod lupom državne vlasti i kontrolom policije uspevali su da spasavaju što se spasiti moglo, pa su tako tražili i skupljali pomoć za porodice interniranih sveštenika, angažovanje advokata u zastupanju uhapšenih sveštenika, te su slali brojne apele i molbe državnim vlastima. Na Veleizdajničkom procesu u Banja Luci od 3. novembra 1915. do 22. aprila 1916. osuđeno je 156 lica, od kojih su sedmorica bili poslanici Bosanskog sabora, 24 profesori i učitelji, 21 sveštenik, 8 studenata i više činovnika, zanatlija, trgovaca i seljaka. Kada pomenemo da su u procesima u Bihaću i Travniku na meti optužbe bili đaci i studenti, vidimo da se na optuženičkoj klupi našlo celo srpsko društvo u Bosni i Hercegovini. Episkopat je i tokom 1916 — 1917. godine pokušavao da se stanje smiri i da se obezbedi normalno funkcionisanje Crkve i pored velikih pritisaka i antisrpske politike. Nije bilo lako, a zločini nad civilima u periodu 1914 — 1915. stvarali su puno osećanje straha za bezbednost Crkve i njenih vernika. Bio je ovo oprobani i kontinuirani metod napada, posebno od vremena kada je za upravitelja postavljen general Stjepan Sarkotić od Lovćena (Mikić 2011: 83—98, 127—149). Pred napad na Srbiju 1915. usledila su nova hapšenja koja su za cilj imala zastrašivanje domaćeg stanovništva da ne bi imali kontakte sa sunarodnicima južno od Save. Ratna propaganda je kod mađarskih trupa u Sremu stvarala osećaj mržnje prema Srbima pa oni često nisu razlikovali srpska sela u Au- stro-Ugarskoj od srpskih sela u Srbiji, ponašajući se bezobzirno i neprijateljski i protiv jednih i protiv drugih. Prvi ratni porazi su ovu psihozu još više pro- dubili. Koliko je stvorena napeta situacija svedoči odnos koji su vojnici imali prema viđenijim Srbima, pre svega učiteljima i sveštenicima. Mnogi od njih su pohapšeni, često prebijani, pojedinci ubijeni, a da pri tome ozbiljne vojne operacije nisu ni počele. U Banovcima je pored hapšenja bilo i više primera prebijanja Srba, sve do ulaska srbijanske vojske u Srem. U Zemunu su prvi internirci uhapšeni 15. jula, a do kraja meseca njihov broj se povećao na 36 osoba. Bili su različitog socijalnog statusa, od zanatlija, trgovaca, zemljorad- nika, preko učitelja, sveštenika do nadničara. Internirane su čak i tri žene. Svi internirani su smešteni u Đenđeš, u severnoj Mađarskoj. U oblasti Zemunskog kotara uhapšena je i internirana 171 osoba, sve pod izgovorom da su politički sumnjivi i nepodobni. Kao i u Zemunu bili su različitog statusa, a većinom zemljoradnici. Raspon godina uhapšenih je bio od 16 do 71.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 67 Izveštaj koji je stigao 13. septembra 1914. iz Vognja odnosi se na činjenicu da je ovde zarobljeno oko 800 Srba, a da se još na obali Save nalazi između 400 i 500 poginulih srpskih vojnika. Trupe su opet pomerane – deo 21. landver pešadijske divizije zaposeo je Voganj 12. septembra, a sledećeg dana otišao za Rumu. Iz Kuzmina za Grk (Višnjićevo) prebačen je deo pomenute divizije. Mali pešadijski odred je postavljen između Jarka i Šašinaca. Jake srpske trupe su se nalazile u Mačvanskoj Mitrovici, zbog čega se moralo paziti na položaje u Sremskoj Mitrovici. Austrougarska artiljerija je sa prostora pustare Erem dejstvovala po Šašincima i Jarku, dok je u njima još bilo srpske vojske. Štabovi vojnih odreda su uskoro počeli da dobijaju izveštaje o držanju stanovnika sela u koje je ušla tokom borbi srpska vojska. Jedan od njih opisuje da su oni dočekani i lepo ugošćeni u Šašincima i da su austrougarske zastave brzo spaljene. Ovo je bio dodatni razlog za iživljavanje nad Šašinčanima kada se u selo vratila austrougarska vojska, posebno jer su u jednoj kući našli čitavu srpsku kancelariju za slanje izveštaja i uhođenje, za što su krivicu prebacili na domaće stanovništvo, a ne srpsku vojsku. Selo je spaljeno do temelja. Oko 1.100 ljudi je internirano prvo u Irig, a onda po drugim mestima Austro-Ugarske, u radne logore. Po izlasku srpske vojske iz Srema Oskar Poćorek je poslao banu Hrvatske Ivanu fon Škrlecu (Skerleczu) pismo u kojem ga je obavestio o potrebi “sređi- vanja stanja” na teritoriji pod banovom nadležnošću. Poćorekovo saznanje o Sremu je nastalo na osnovu utisaka koje mu je u pismu preneo major Albert fon Barta, 15. septembra 1914. U njemu se konstatuje da su se pravoslavni stanovnici sela ponašali neprijateljski prema austrougarskoj vojsci, čije su izvidnice tvrdile da su Srbi presvlačili vojnike u civilnu odeću tokom povlačenja. Ovakva Bartina tvrdnja, koju je Poćorek bespogovorno prihvatio, nepoznata je na osnovu drugih izvora i izveštaja nastalih u to vreme upravo u selima koja su ponovo stavljena pod austrougarsku vlast. Slična je i nedokazana tvrdnja da su srbijanski vojnici naišli na obeležene srpske kuće (ćirilskim slovima i vencima zelene boje) kako bi napadali na katoličke. Na osnovu događaja iz Zemuna, koje je opisao franjevački monah, bez ikakvih pritiska, može se konstatovati da Srbi nisu napadali katolike nego im garantovali slobodu veroispovesti. Te- legrami upućeni iz Srema tokom borbi sa srbijanskom vojskom ili neposredno posle toga nigde ne pominju napade na stanovništvo druge vere ili nacije. Ako se nešto od toga i desilo radilo se o izolovanim slučajevima, koji su kasnije po- služili za pogrešnu generalizaciju, pogubnu u vihoru ratne psihoze i negativne propagande. Barta i Poćorek su ovo prihvatili kao krajnju istinu i na osnovu

68 TRAGOVI, god. 2, br. 1 toga doneli svoje sudove, a Poćorek i naredbe. Kao posebno problematični su označeni stanovnici Šašinaca, Jarka, Buđanovaca, Sibača, Nikinaca, Grabova- ca, Klenka, Hrtkovca i manastira Feneka i Jazka (do kojeg srpska vojska nije ni došla). Na osnovu svega komanda Pete armije je tražila da iz Srema budu uklonjeni svi “nepouzdani elementi” i da Srbi budu smenjeni sa svih javnih funkcija. Zahtevano je suspendovanje opštinske i svake vrste kulturne autonomije, jači nadzor i osiguranje poštanskih, telefonskih i železničkih veza, kao i internacija svih monaha i šumara koji su bili u službi srpske vojske na prostoru od Zemuna do Klenka. Sve odgovorne za prekid saobraćajnih i telefonskih veza uzvodno od Klenka je trebalo uhapsiti i internirati. Na kraju predloženo je organizovanje jedinica zaštite (Schützenkorps) tzv. šuckora, kao u Bosni i Hercegovini, od domaćeg stanovništva (koje nije kompromitovano), kako bi oni pazili na red. Najstrože kazne su predviđene za sve za koje se sumnjalo da su davali signale ili pomagali srpskoj vojsci ili radili na sabotaži. Za sve koji su namerno nanosili štetu, po Poćorekovom telegramu, naređene su smrtne kazne (Vasin, Ninković 2018d: 55—59). Monasi i sveštenici su bili sumnjivi vlastima zbog čega je trebalo da oni brzo budu internirani. Već 3. septembra nekadašnji je komesar na crkveno-na- rodnim saborima, Bela Talijan, koji se nalazio kao komesar Južne Armije, tražio da se prestane sa internacijom sremskih sveštenika, koja je učinjena do tada, jer se stvara problem u životu pravoslavnih parohija. To se nije po njemu odnosilo samo na versku praksu nego i izdavanje raznih uverenja, koje mogu samo sveštenici da daju. Naime, do 31. avgusta uhapšeno je i internirano 50 svešteni- ka i 18 monaha. Takođe, trebalo je paziti da ne budu svi pohapšeni, nego da bar polovina bude puštena kako bi obavljala sve potrebne parohijske poslove. Tra- žio je i da budu oslobođeni monasi, odnosno da ne hapse čitava bratstva, kao što su uradili u Kuveždinu i Fenekeu, jer tako propada manastirska ekonomija. Odgovor koji mu je dat je bio vrlo strog, a uz odbijanje njegove molbe navedeno je: “Konačno i krajnje, moram naglasiti, da je srpsko stanovništvo samo krivo za sve svoje neprilike, tj. na tome treba da zahvali svom nepatriotskom raspo- loženju”. Napomenuto je da se radi o ratnom vremenu i da sveštenici snose, kao i svi, posebnu odgovornost, koja nije ista kao u vreme mira. Radi pojačane kontrole jedinice su upućene u sva sela, ali i pored toga artiljerijski sukobi na obali Save i Dunava, sa obe strane, su nastavljeni u narednom periodu. Presuda za zločin veleizdaje doneta u Zagrebu 1914. obuhvatila je ukupno 1.194 osobe iz Srema, od kojih je 156, u vreme donošenja te presude već bilo

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 69 mrtvo. Radilo se o ljudima koji su ubijeni tokom septembra 1914. Od preostalih 1.038 osoba, veći deo se nije nalazio u Austro-Ugarskoj, nego je na vreme prešao u Kraljevinu Srbiju. U zatvorima Dvojne monarhije od njih se nalazilo 148, dok se kao prebegli u Srbiju vodilo 665 osoba. Za 373 osoba nije navedeno da li su prebegli, ali je izvesno da se i oni mogu pridružiti spisku prebeglih, jer da su bili uhapšeni našli bi se na tom spisku. Svi su osuđeni za zločin veleizdaje, što ih je vodilo u smrt. Pored ovog broja, izvestan, manji, se našao na optuženičkoj klupi što povećava broj lica koji su sudski gonjeni zbog veleizdaje. Internacija Srba iz Donjeg Srema je nastavljena u narednom periodu, a iako je ona sprovođena tokom oktobra i novembra 1914. zakonski je deﬁnisana tek 22. decembra kada je kao poseban proglas Pete armije odlučeno da sva naselja južno od linije Hrtkovci — Brestač — Subotište — Deč — Zemun, uključujući i pomenuta, po dogovoru vojne i civilne uprave budu raseljena. U ovom progla- su nisu navedena sela Jarak i Šašinci, koja se nalaze severno od te linije jer su ona već bila raseljena, opljačkana i spaljena. Posebno je naglašeno da se pod pretnjom strogim kaznama internirana lica ne smeju vratiti u svoja naselja bez odluke vojnih vlasti, ali je vreme pokazalo da su se mnogi do februara 1915. vratili u svoja sela, zbog čega je morala biti sprovedena njihova druga internacija. Veliki deo Srba iz Srema, pre svega muškaraca, odveden je u Aradski logor. Kao i u slučaju ostalih logora Austro-Ugarske, u pitanju je bio radni logor, gde su stanovnici korišćeni za ﬁzičke poslove, ali nisu, za razliku od logora iz Drugog svetskog rata, organizovano ubijani. Uslovi u njima su bili vrlo teški zbog čega je znatan broj interniraca preminuo. Tokom avgusta prvi Sremci su stigli u Arad, gde je pored njih bilo dosta Srba iz Bosne i Hercegovine. Nešto bolje stanje je nastupilo posle intervencije rumunjskog poslanika Stefana Čiče u Mađarskom parlamentu. Zbog toga je u logor upućen, iz Sarajeva, major Veseli da utvrdi stanje. Internirci su mu (27. marta 1915) predali memorandum, gde su pobrojali svoje patnje. Bio je to početak smanjenja njihovih muka, a uskoro je počelo njihovo puštanje ili premeštanje. Do kraja 1915. kući je vraćena 1.031 osoba. U logoru je bilo oko 400 dece od kojih je preživelo samo oko 40. Deo interniraca je poslat na mađarske posede da rade na njivama ili u fabrike, gde su loše hra- njeni. Dugo im nije dozvoljavano dopisivanje, posebno ne na srpskom, što je bilo moguće od aprila 1915, ali su za svako pismo morali da podmićuju stražare kako bi bilo poslano (Mikavica, Vasin i Ninković, 2018e: 122—135). Od oktobra 1914. svi su internirci, uključujući i sveštenike, morali da idu na vojne vežbe. Kako se smanjivao broj vojnika Austro-Ugarske, a najbolji ostali

70 TRAGOVI, god. 2, br. 1 na bojištima Srbije i Rusije, od 1. oktobra 1915. počela je regrutacija interniraca koji su poticali iz Austro-Ugarske. Oko 1.900 ljudi je mobilisano u Aradu. Njih su podelili u 28 nemačkih i mađarskih pukova. Internirci preseljeni u Nađme- đer su tu nastavili da rade za potrebe naselja i vojske, u nešto boljim uslovima nego u Aradu. U Šimanovcima je zbog povratka interniranih 17. marta 1915. sprovedena istraga o tome zašto su se pojedini ljudi bez dozvole vratili u svoja sela. Većina se izgovarala posetom bolesnim ukućanima ili rođacima, jer oni, tokom internacije zdravih osoba nisu napuštali svoja naselja, nego su u njima ostali. Poseta ovakvim rođacima često je bio povod da se ostane u nekom od naselja Donjeg Srema. Ponekad nije bilo moguće da se zadrže u svojim kućama jer su one spaljene, a i kada to nije učinjeno, u potpunosti su bile opljačkane, zbog čega su boravili kod rođaka. Bilo je onih koji su kupovali lažne pasoše i tako došli do svojih starih naselja ili onih koje su proterali iz mesta u koja su internirani, pa nisu imali gde drugo da odu. Većina osoba je bila internirana u Zapadni Srem i Slavoniju. Često se kao naselja u kojima su bili navode Tenja, Bijelo Brdo, Markušica, Bokane, Kapinci, Slobodna Vlast, Hrkanovci, Svetoblažene, Bobota, Suha Mlaka, Budimci, Trpinja i Veliko Nabrđe. Kada je sproveden popis onih koji su se vratili u svoja naselja, moglo se samo konstatovati da se u Ašanju vratio najveći deo njenog stanovništva – 164 porodice. Kako je njihov broj od 19. januara 1915. porastao država je insistirala da oni ponovo budu raseljeni, što je odmah posle popisa i sprovedeno u delo. Ukupno se u Ašanju, bez obzira na uzrast, vratila 677 osoba. Ništa bolja situacija nije bila ni u Obrežu, gde je još ranije (31. januara 1915) utvrđeno da se u selo vratilo 712 osoba. U Karlovčić se vratilo 118 lica, a u Petrovčić 105, dok je u Pro- gar došlo do februara 1915. ukupno 183 porodice, tj. 911 osoba. U Kupinovo se nije vratilo puno ljudi, verovatno zbog velikog razaranja sela: ukupno 72 osobe koje su ponovo tokom februara 1915. internirane. Iz Deča je 1914. evakuisana 1.081 osoba, pri čemu je evakuacija, odnosno internacija muškaraca obavljena 16. oktobra 1914. a ostalih ukućana 13. novembra 1914. Od njih se mali broj vratio do januara 1915. u Deč, a i oni koji su se vratili morali su naknadno biti internirani, zbog nepoverenja koje su lokalne vlasti imale prema njima. U selu su mogli ostati samo oni koji su bili bolesni i neko ko je o njima brinuo tokom bolesti. Po odluci vojne komande za Srem, od 21. januara 1915, svi oni koji su se povratili u Prhovo, bez dozvole, morali su biti ponovo internirani.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 71 Zadnje ratne godine

Godine 1916 — 1917. u Sremu su mahom protekle mirno, bez velikih trzavica, smenjivali su se glad, besposlica, vesti sa frontova, nesigurnost, koje su bile svojstvene čitavoj Monarhiji. Pojavile su se i prve dezerterske čete. Tek je u proleće 1918 počelo da se ubrzanije raspliće klupko dešavanja koje će dovesti do dezintegracije Habzburške monarhije. U leto 1918. povećan je broj dezertera i zelenog kadra u Sremu tako što su i mnogi Srbi iz Bačke prešli u Srem (oko 1.800 ljudi). Procenjuje se na osnovu izveštaja savremenika da je na Fruškoj gori tada bilo između 6.000 i 7.000 osoba. Neprijateljstvo sremskog zelenog kadra je bilo usmereno nešto više prema bogatim Nemcima, zbog njihovog ponašanja prema Srbima, ali i iz ekonomskih razloga – njima su imali šta da oduzmu. Kada su juna 1918. u Srem stigli na odsustvo vojnici sa Istočnog fronta, donoseći sa sobom ideje ruske revolucije, oni se više nisu vratili u vojne jedinice, nego su se pridružili kadru. Karakteristično je da je više napada bilo u ratom najopustošenijem delu Srema, koji je stradao 1914. i čije je stanovništvo do 1916. bilo u internaciji. Razloge za ovo treba tražiti u njihovoj materijalnoj situaciji i velikim ekonomskim gubicima. Krajem avgusta 1918. preduzeta je svojevrsna hajka na dezertere u Donjem Sremu, koje je sprovelo 150 žandara iz Rume. Oni su uhapsili 56 dezertera, ali je uspeh bio mali, jer je u to vreme oko 7.000 ljudi bilo na Fruškoj gori i nije bilo sile koja bi ih pohapsila. Rat se bližio kraju, a dezerteri su postajali sve aktivniji. Posle avgusta 1918. zeleni kadar je postao znatno aktivniji i agresivniji. Oni su, naročito noću, ugrožavali prugu u Sremu, napadali žandare i patrole, a bez straha su upadali u sela. Ubistva su postajala sve češća. Bilo je jasno da neće proći puno vremena kada će pokušati da u selima preuzmu vlast u svoje ruke. Bogatim ljudima, posebno ratnim proﬁterima, zeleni kadar je u Sremu nametnuo septembra 1918. svojevrsni porez koji nije kao do tada predavan tajno, nego javno. Sve češće su pljačkali bogatije ljude. U selima po Fruškoj gori u drugoj polovini septembra oni postaju lokalna vlast protiv koje nije moglo ništa eﬁkasno da se učini. Vlasnici pustara, da bi izbegli veće probleme, najčešće su izlazili u susret svim zahtevima zelenog kadra, od onih za novčanim isplatama do onih da predaju hranu. U oktobru 1918. su počeli da napadaju lokalnu vlast i pljačkaju imovinu države. Bio je to trenutak kada su srpske komite počele da prelaze u Srem. Na Savu je uskoro izbila vojska

72 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Kraljevine Srbije i bilo je pitanje dana kada će preći reku (Vasin i Ninković 2018e: 87—94).

Zaključak

Srbi u Habzburškoj monarhiji Veliki rat su proveli između dve osnovne sastav- nice politike i stanja države u kojoj su vekovima živeli. Identitetski vezani i za nacionalno srpsko osećanje i za privrženost domu Habzburga, odnosno caru Francu Jozefu, bili su suočeni s realnošću hapšenja, pritisaka i internacija. Do- živeli su bolno iskustvo od strane države koja ih je smatrala nelojalnim i nepo- uzdanim elementom. Nije nepoznato da su u vremenu posle Nagodbe (1867) Srbi ostajali vezani za poštovanje Habzburga i vladara, uz izrazitu opoziciju mađarskoj vladi i procesima mađarizacije posebno od početka 80-ih godina. Upravo ova speciﬁčnost bila je jedna od važnih identitetskih sastavnica mentaliteta Srba u Monarhiji. U Sremu i Šajkaškoj, a posebno u Bosni i Hercegovini, veze sa Kraljevinom Srbijom bile su jake i intenzivne. Stoga oduševljenje srpskim pobedama u Balkanskim ratovima 1912 — 1913, nije prošlo nezapa- ženo na Balhausplacu. Policijske i vojne vlasti otvoreno su sumnjičile Srbe za izraženiju lojalnost Srbiji nego Monarhiji. Srem je u tom pogledu bio prvi na udaru. Srbi iz Hrvatske, a posebno sa prostora nekadašnje Vojne granice imali su zapaženu ulogu u jedinicama habzburške vojske – posebno u Galiciji i na Soči. Vaspitavani na tradicijama ratova sa Italijom, bili su mahom pouzdani i sposobni vojnici Borojevićevih jedinica. Slom Habzburške monarhije nije doneo promene koje su svi narodi oče- kivali. Politička nesigurnost i nova previranja nastavljena su tamo gde su stara za trenutak zastala. Pod uticajem propagande koja je često dolazila iz tabora sila Antante, stara i konzervativna Monarhija imala je da ustupi mesto mladim demokratskim nacionalnim državama. Obećano je rešavanje nacionalnog pitanja na principu Vilsonovih 14 tačaka. Nacionalne elite koje su o tome odlu- čivale imale su na umu ostvarenje svojih političkih ciljeva sa idejom promene režima i uspostavljenjem novih u kojima bi oni vodili glavnu reč. U danima nacionalnog oduševljenja smatralo se da je došlo vreme promena i ostvariva- nja sna da se živi daleko od univerzalnih i nadnacionalnih ideja Dvojne monarhije. Ispostavilo se nešto sasvim drugačije. Država Slovenaca, Hrvata i Srba je oformljena 29. oktobra 1918. Stjepan Radić je pozivao na slobodu i građansku

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 73 ravnopravnost, dok su Italijani u Rijeci pozivali na nepriznavanje novih vlasti. Italija je 28. oktobra počela višednevnu ofanzivu na Soči, da bi osigurala što bolje pregovaračke pozicije. Česi su krajem oktobra 1918. slavili svoju novu državu, uzvikujući Masarikovo ime. U Lavovu su počeli žestoki nacionalni sukobi Poljaka protiv Ukrajinaca i Rusina, a za nekoliko dana bilo je više hiljada poginulih. Pogrom nad Jevrejima trajao je tri puna dana. Ovog puta predvodili su ga Poljaci. Obrisi nacionalne slobode i ravnopravnosti na koje su se pozivali Poljaci nisu važili za sve. Za svega nekoliko dana (do 3. novembra 1918.) Monarhija je prestala da postoji, bez građanskog rata i bez krvoprolića. Revolucija je bila na vratima ne- kadašnje Monarhije, a novonastale države nisu znale gde su im tačne granice. Slavlje i nesigurnost su se smenjivali na ulicama Pešte, Beča, Praga, Krakova, Zagreba. Formiranje novih nacionalnih država koje će uslediti na Versajskoj mirovnoj konferenciji neće doneti konačno rešenje svih problema koji su postojali u Habzburškoj monarhiji. Ugovorima u Sen Žermenu od 10. septembra 1919. i Trijanonu od 4. juna 1920. deﬁnisani su odnosi Austrije i Mađarske sa novostvorenim državama Kraljevinom SHS, Rumunijom, Čehoslovačkom, Poljskom i Italijom. Pitanje slobode štampe, nacionalnih prava, građanskih sloboda i parlamentarne demokratije tek se nametalo u novoformiranim nacionalnim državama. Mane i slabosti koje je na svom kraju ispoljila politička elita Monarhije vrlo brzo su se manifestovale i u državama naslednicama. U roku od dve decenije počeće novi katastrofalni sukob koji će odneti milione ljudskih života, doneti stradanja i razaranja, totalitarizam, deportacije stanov- ništva i Holokaust, a Centralna i Istočna Evropa ponovo će se naći vrtlogu rata čiji su putevi trasirani u Velikom ratu 1914 — 1918. Srpska istoriograﬁja nije posvetila dovoljnu pažnju ovom važnom proble- mu. Raspad Habzburške monarhije posmatran je iz prizme stradanja Kraljevi- ne Srbije i njenih ratnih dostignuća, dok su prečanski Srbi u Velikom ratu bili često van fokusa. Tome je doprinela i politička uloga Svetozara Pribićevića u turbulentnim vremenima od 1918. pa sve do uvođenja Diktature 1929. Srpsko i hrvatsko pitanje posmatrani su često bez dublje analize dešavanja u Monar- hiji u širem kontekstu Velikog rata, a ne samo Majske deklaracije ili pregovora u Ženevi 1918. Stanje je bilo mnogo slojevitije, dinamičnije i komplikovanije. Na Srbe u Austro-Ugarskoj vojsci se zaboravilo, posebno na njihove velike uspehe na Soči, iz razumljivih razloga politike Kraljevine SHS između dva svetska rata. Prečanski Srbi u Velikom ratu tako su ostajali na marginama

74 TRAGOVI, god. 2, br. 1 istoriograﬁje koja se bavila temama istorije Kraljevine Srbije u Velikom ratu. Lojalnost Habzburzima i pripadnost srpskom nacionalnom identitetu, posebno u vremenima pojačane mađarizacije posle Nagodbe bilo je često i uvreženo i suštinski nekontradiktorno osećanje Srba prečana. Tek će 1914. godina, rat sa Srbijom, dešavanja u Sremu u jesen (hapšenja, interniranja i raseljavanja) dovesti do potpunog raskida Srba sa Monarhijom u identitetskom smislu, po čemu Srbi nisu bili izuzetak. Monarhija je, kako su primetili njeni savremenici, vodila rat na svojoj teritoriji. Posledice su bile vidljive i jasne u jesen 1918.

Izvori i literatura

Österreichisches Staatsarchiv. Kriegsarchiv, Herwig, H. (2014). The First World War, Feld Akten, Neue Feld Akten (AT-OeStAKA, Germany and Austria-Hungary 1914 — 1918. FA, NFA): Rayonskomando Banat (RB), London – New Delhi – New York – Sydney: 900. Bloomsbury Academic.

Gruppe Komando Syrmien (GKS), 796. Hrabak, B. (1990). Dezerterstvo, zeleni kadar i prevratna anarhija u jugoslovenskim Gruppe Armee Komando, Syrmien (GAK, zemljama 1914 — 1918, Novi Sad: Filozofski S), 788. fakultet.

Hrvatski državni arhiv. 402 Sudbeni stol Judson, P. (2016). The Habsburg Empire. Sremska Mitrovica, 1892 — 1918, З—124, Cambridge – London: Belknap – Harvard. III1914—14 (HDA, 402, SSSM, 1892—1918, З—124, III1914—14. Kann, A. R. (1974). A History of the Ha- bsburg Empire 1526 — 1918. Los Angeles: Cruttwell, R. M. F. C. (1934). A History of University of California Press. the Great War 1914 — 1918. Oxford: Claren- don Press. Keegan, J. (2000). The First World War. London: Vintage. Deak, I. (1990). Beyond Nationalism, A Social and Political History of the Habsburg Mikavica, D., Vasin, G., i Ninković, N. Ofcer Corps 1848 — 1918. Oxford: Oxford (2018). Пречански Срби у Великом рату University Press. 1914 — 1918. Novi Sad: Prometej.

Glaise-Horstenau, E. (Ed). (1931). Österrei- Mikić, Đ. (2011), Austrougarska ratna politi- ch-Ungarns letzter Krieg 1914 — 1918. I—II. ka u Bosni i Hercegovini. Banja Luka: NUBL. Wien: Verlag der Militärwissenschaftlic- hen Mitteilungen. Micić, M. (2016). Незапамћена битка – Српски добровољци у Русији 1914 — 1918. Novo Miloševo: Banatski kulturni centar.

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 75 Mitrović, A. (2011). Prodor na Balkan i Srbija Stevenson, D. (2012). 1914 — 1918, The 1908 — 1918. Beograd: Zavod za udžbenike. History of The First World War. London: Penguin. Münkler, H. (2013). Der Große Krieg: Die Welt 1914 bis 1918. Berlin: Rowohlt. Uzelac, D. (2008). Срби Лике као добровољци у Првом светском рату. Beo- Rauchensteiner, M. (2014). The First World grad: Beoknjiga. War and the End of the Habsburg Monar- chy 1914 — 1918. Wien – Köln – Weimar: Vasin, G., Ninković, N. (2018). Срем у Bohlau Verlag. Великом рату 1914 — 1918. Sremska Mitro- vica: Istorijski arhiv Srem. Rothenberg, E. G. (1999). The Army of Fran- cis Joseph. West Lafayette, Indiana: Purdue Watson, A. (2015). Ring of Steel, Germany University Press. and Austria-Hungary in World War I. New York: Basic Books. Rumpler, H., i Schmied-Kowarzik, A. (2014). Die Habsburgermonarchie, Volume XI/2, Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

GORAN VASIN Serbs in the Habsburg Monarchy during the Great War

Summary

Participation of Serbs in Austro-Hungarian army during World War I is being largely ignored and it remained on the margins of historiography. They found themselves in between their loyalty to the state (Austria-Hungary) and their own nation (as Serbs). Available documents and literature published on this issue by now ofers new insights into their position during the Great War: from marginalizati- on in regiments sent against the Kingdom of Serbia in 1914, through switching to the side of Russia, up to loyalty to the Monarchy at the Italian front. Although Vienna did not have much conﬁdence in loyalty of its Serbian subjects, the war showed that their desertion was within predicted rate, and ofcers remained largely loyal to the Sovereign. In the army of the Dual Monarchy not a single regiment was Serbian by ethnic composition of its soldiers and ofcers, which

76 TRAGOVI, god. 2, br. 1 was unlike the case of all the other nations who had ethnically homo- genous military units. Still, Serbs made signiﬁcant percentage of Pe- trovaradinski (56%), Otočki (51%), Velikobečkerečki (44%), Karlovač- ki (42%) and Novosadski (27%) regiment. In all regiments, including in these, Serbs were mixed with Hungarians and Croats. This paper analyses share of Serbs in Austro-Hungarian army and disharmony between loyalty to Habsburg state and feeling of national identity. It also addresses the issue of sufering of Serbs in Bosnia-Herzegovina and other parts of Austria-Hungary, which remained also an under-researched topic.

KEYWORDS: Austro-Hungary, Serbs, World War I, Eastern front, Serbia, Croatia

goran vasin Prečanski Srbi u Velikom ratu 1914 — 1918. 77 izvorni znanstveni rad udk: 050SKG“192”:329.12(497.1) / primljeno: 7. ožujka 2019. Liberalno jugoslovenstvo u Srpskom književnom glasniku u 1920-im GORDANA KRIVOKAPIĆ JOVIĆ Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd

Autorica analizira odnos liberalnih ideja i jugoslovenske misli, od vremena pojave tih ideja krajem 18. veka pa do procesa konstituisanja jugoslovenske države 1919 — 1921. Zapravo je pojava liberalnih ideja na prostoru Zapadnog Balkana bila osnova na kojoj su se dalje razvijale ideje i pokreti integrisanja prostora na južnosloven- skim osnovama. Glavno postignuće borbe za liberalne ideje tokom 19. veka bile su male državnosti južnoslovenskih zajednica. One su zapravo i deﬁnisale prostor kao južnoslovenski prema spoljašnjem okruženju, kao što su pokušavale da i iznutra prošire prostor liberalnog delovanja. U tekstu je data pregnantno osnovna linija tog procesa, kao nova i originalna u južnoslovenskim nacionalnim istoriograﬁjama. Pojava, uticaj i delovanje, kao i mesto Srpskog književnog glasnika, percipirane su i analizirane na ovoj osnovnoj liniji borbe i postignuća liberalnih pokreta na prostoru Zapadnog Balkana. Kao širi okvir kristalisanja liberalnog jugoslovenstva, na stranicama skg-a je negovan individualizam i kritička misao. Oni su omogućili da se problemi, unutrašnji i spoljni, tokom konstituisanja jugoslovenske države, sagledavaju iz različitih i suprotstavljenih uglova, što je analizirano u tekstu.

KLJUČNE RIJEČI: Srpski književni glasnik, jugoslovenstvo, liberalizam, individualizam, kritička svest, Jovan M. Jovanović Pižon

eđu mnogim pojavnim oblicima jugoslovenstva, jugoslovenska misao Modnegovana u Srpskom književnom glasniku je među najznačajnijima. U tom časopisu objavljuju kao autori značajni intelektualci i umetnici. Danas bi okupljanje u jednom časopisu toliko raznovrsnih i različitih individualnosti,

78 TRAGOVI, god. 2, br. 1 tako kritički usmerenih i jednih prema drugima i prema svim bitnim politič- kim, društvenim i kulturnim fenomenima, bilo teško postići, u bilo kojoj od nekadašnjih jugoslovenskih sredina. No, nisu samo intelektualno jake individualnosti, koje su se oblikovale na širokom i dubokom upijanju evropskog društvenog, političkog, kulturnog, umetničkog i književnog nasleđa, učinile časopis toliko značajnim. Učinio je to i sam koncept, koji je bio originalan i dosledno sprovođen. Njihove pojedi- načne karijere jesu bile velike, ali je njihov udruženi poduhvat bio jedinstven fenomen, do sada neponovljiv u našoj, južnoslovenskoj kulturi. Naoko, časopis, koji je izlazio dvaput mesečno bio je sadržajem konven- cionalno zamišljen. Imao je rubrike uobičajene za časopise tog vremena i širok raspon tema, od književnosti do prikaza knjiga. Snagu i originalnost su mu, međutim, pre svega davali negovanje individualizma i kultivisanje kritičke misli. Uvek je bilo pitanje, skoro nerazrešivo, koji su to procesi na ravni pojedinca i zajednice, omogućili Srbiji, zemlji bez vidljivog potencijala, čija istorija je bila “sporo kretanje između klanja i oranja”,1 da napravi jugoslovenski uzlet, da izađe iz svog malog srpskog društvenog miljea u veliki jugoslovenski projekat, kroz realizaciju jedne velike državne ideje koja je zamišljena ne samo kao okvir za stabilniji život nego i kao osnova za stvaranje južnoslovenskog/jugoslovenskog kulturnog identiteta. Srpski književni glasnik omogućava da se prati razvoj individualizma i kritičke svesti, kao najšire podloge plasiranja osnovnih liberalnih i demokratskih ideja u srpskom društvu. Zatim on omogućava da se vidi da ovo nije proisteklo samo iz višeslojnog uticaja širokog evropskog nasle- đa, pre svega engleskog, francuskog, italijanskog i nemačkog, kroz školovanje pojedinaca iz Srbije u tim zemljama. Dubinski, svi ti intelektualci i umetnici okupljeni oko Srpskog književnog glasnika bili su proizvod stoletnog mešanja dva nasleđa, habzburškog srednjoevropskog i srpskog balkanskog, koji se formirao kroz proces oslobađanja od Osmanlija i izgradnju države. Samo da navedemo najuglednija imena, ona među osnivačima, urednicima i glavnim saradnicima, koja su po poreklu, društvenom i intelektualnom

1 Čuvena rečenica Ive Andrića, koju je profesor Milorad Ekmečić uzeo za naslov i moto svoje istorije srpskog i ostalih jugoslovenskih naroda, bez kojih nije moguće ispisati istoriju ni srpskog naroda, kako je on to mislio: Милорад Екмечић, Дуго кретање између клања и орања. Историја Срба у Новом веку 1492 – 1992, (Београд: Завод за уџбенике, 2007, Библиотека Јазон, књига 15).

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 79 formiranju, proizašla iz tog mešanja: braću Bogdana i Pavla Popovića, njihovog brata Dimitrija Popovića, pa Slobodana Jovanovića i Milana Predića.2 Ali i ostali među osnivačima, urednicima i glavnim saradnicima su bili to isto: po rođenju iz Srbije ali po školovanju i načinu života iz socijalnog jezgra između Pančeva, Beograda, Šapca, Vukovara, Osijeka, Novog Sada, i prstena oko njega.3 A odatle je put vodio prema Zagrebu, i obrnuto. Odatle njihovo jugoslovenstvo. Jedan od najﬁnijih izraza toga dogodio se na prelomu 19. u 20. stoleće, kroz susretanje i prelivanje hrvatske i srpske moderne u književno-

2 Bogdan Popović (1864 – 1944) je bio univerzitetski profesor od karijere, književni kritičar i esejista, teoretičar i istoričar književnosti. Brat Pavle Popović (1868 – 1939) je bio profesor univerziteta od karijere, istoričar književnosti i književni kritičar takođe. Obojica su bili akademici, a brat Dimitrije Popović je (1866 – 1940) bio poznati diplomata i istoričar. Otac Jovan Popović je bio advokat, rodom iz Vukovara. Po majci Savki Marković, oni su bili izdanci srpske zajednice u Zemunu, u graničnom pojasu Monarhije prema Kneževini Srbiji. Deda po majci je bio Stefan Marković, „polkovnik i kavalir“, sekretar kneza Miloša, ugledni političar, više puta ministar, član Društva srpske slovesnosti. Slobodan Jovanović (1869 – 1958) je bio univerzitetski profesor od karijere, akademik, teoretičar prava i istoričar, političar. Njegov opus dostiže 26 studija, monograﬁja, sinteza, iz oblasti istorije i pravnih nauka. Tokom 1939 – 40. objavljeno je 17 tomova njegovih sabranih dela. I njegovo poreklo je između tzv. Južne Ugarske i Severne Srbije. Otac, ideolog Liberalne stranke i političar Vladimir Jovanović, a majka Jelena Marinković iz srpske trgovačke porodice iz Novog Sada, gde se Slobodan i rodio. Milan Predić (1882 – 1972), Pančevac, bio je sinovac slikara Uroša Predića, književnik, jedan od urednika SKG-a u međuratnom periodu. Karijeru dramaturga i upravnika Narodnog pozo- rišta u Beogradu je gradio uz Milana Grola. O profesionalno-prijateljskom društvenom miljeu Milana Grola vidi: Мира Радојевић, Милан Грол, (Београд: “Филип Вишњић”, 2014). 3 Novu seriju časopisa su u jesen 1920. pokrenuli Bogdan Popović i Slobodan Jovanović i jedno vreme ga i uređivali. Uz široko postavljen uređivački odbor, smenjivali su se urednici Svetislav Petrović, Miodrag Ibrovac, Milan Bogdanović, Milan Predić, Božidar Kovačević. Širok krug saradnika uključivao je i značajan broj elitnih imena srpske, hrvatske i drugih južnoslovenskih književnosti, kao i naučnog života. Tu objavljuju tekstove: Jovan M. Jovano- vić (Pižon), Adam Pribićević, Eugen Mautner, Kosta Kumanudi, Bogumil Vošnjak, Slobodan Jovanović, Milan Đ. Čedomir Mitrović, Svetislav Petrović, Miloš Trivunac, Milan Begović, Mi- loje M. Vasić, Jovan Cvijić, Milan Vlajinac, Isidora Sekulić, Ante Tresić Pavičić, Aleksa Šantić, Dragutin M. Domjanić, Bogdan Popović, Kosta Strajnić, Vladimir Ćorović, Milan Bogdanović, Svetozar Matić, Branislav Miljković, Sibe Miličić, Mileta Jakšić, Mirko Korolija, Dimitrije Popović, Marko Car, Mihajlo Petrović, Milan Grol, Pavle Stevanović, Vladeta Popović, Gustav Krklec, Tihomir Đorđević, Ivo Ćipiko, Vladimir Rejmont, Vladimir Šifer, Miloš Crnjanski, Ivo Andrić, Pavle Popović, Veljko Petrović, Vladimir Nazor … Miloje Milojević, Fedor Nikić, Anica Savić Rebac, Ante I. Cetineo itd. U knjizi Branke Prpe Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918 – 1929, (Beograd: Clio, 2018), 373–395, (Biograﬁje srpskih intelektualca) nalaze se kratke biografske beleške o većini osnivača, direktora i vlasnika, urednika i uređivačkog odbora SKG-a.

80 TRAGOVI, god. 2, br. 1 sti/umetnosti i kulturi, u čemu je Srpski književni glasnik bio jedan od glavnih aktera, od svog osnivanja 1901. do početka rata 1914, zadržavši to ugledno mesto i posle 1920.4 Srpski književni glasnik je artikulisao, u obe faze svoga izlaženja, ne samo individualizam i liberalni duh kao način postojanja jedne kulture, nego i liberalno političko i društveno usmerenje. U fazi konstituisanja jugoslovenske države (od leta 1918. pa do leta/jeseni 1921), kada se konstituišu oblasti kao osnovni upravno-političko-ekonomski entiteti, od 1. septembra 1920, obnovljeni SKG u Novoj seriji uključuje se u diskurs koji se vodi oko svih velikih pitanja koja je nametnulo “novo doba”. Tu su: pitanje granica nove države ili određenje prema spolja, zatim pitanje državnog uređenja ili pitanje “ravnopravnosti i sloboda iznutra”, pitanje agrarne reforme, usko povezano s idejom o modernizaciji društva, druga unutrašnja politička pitanja kao pitanje administrativnog uređenja, spoljnopolitička pitanja kao najširi okvir egzistiranja države i ideja ravnopravnosti u međudržavnim odnosima, kao i novi koncepti kulture.

Preuređenje Evrope i sudbina liberalizma na jugoslovenskom prostoru

Ako je pitanje granica nove južnoslovenske države proizilazilo iz geostrateš- kog preuređenja Evrope Versajskim mirom 1919. i novog geostrateškog mesta i položaja balkansko-srednjoevropskog prostora, sva su ostala pitanja zavisila od preživljavanja liberalnih i demokratskih ideja i pokreta kojima je trebalo da se usmerava društvo kao celina, i u svojim užim varijetetima. Još uvek je otvoreno i veliko pitanje kako su se liberalne političke i društvene snage odnosile prema starim državnim okvirima, i kako su se ponašale i snalazile u novom državnom okviru. Na opštem planu se uzima da je Prvi svetski rat 1914 — 1918. brutalno prekinuo uspon liberalizma u Evropi i da je veliko ﬁzičko i materijalno stradanje otvorilo prostor za prodor novih ideologija, koje su, kao liberalizam u 19. veku, obećavale uspešniji pravac ljudskog progresa. Ipak, činilo se da je zavr-

4 Леон Којен, У тражењу новог. Индивидуализам и либерални дух у српској култури, (Београд: Чигоја штампа, 2015).

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 81 šetkom rata dat novi podsticaj liberalnom političkom i društvenom kretanju, rušenjem tri carstva u Evropi i njenom produžetku na Bliskom Istoku, kao i revolucionarnim promenama u carskoj Rusiji. Činilo se da su carevine i sruše- ne zato što su u njima propadale sve nacionalne revolucije i svi drugi liberalno usmereni reformski društveno-politički pokreti. U Habzburškoj monarhiji je slom liberalnih snaga u Beču 1880-ih bio prvi veliki upozoravajući znak da se društvo i politika dubinski menjaju, kako nam je to briljantno pokazao Karl E. Šorske (Carl E. Schorske). Karl Luger (Karl Lueger) je ideologiju stare desnice, austrijsko političko katoličanstvo, transformisao u ideologiju hrišćanskog socijalizma, a Georg fon Šenerer (Georg von Schonerer) je preobrazio ideologiju stare levice u ideologiju nove desnice preobrazivši demokratski, grossdeutsch nacionalizam u rasistički pan-germanizam. Obojica su počeli kao liberali a za- vršili su kao njegovi otpadnici, otvoreno se priklanjajući antiliberalnim vero- vanjima. Poslužili su se antisemitizmom da bi pokrenuli nestabilne elemente stanovništva i obojica su razvili tehnike van-parlamentarnog vođenja politike, i to uz pomoć nasilnika i rulje.5 Jugoslovenski prostor, danas poznat pod eufemističkim nazivom Zapadni Balkan, bio je deo tih procesa u nešto vremenski pomerenom i izmenjenom obliku, što je za njega i inače bilo karakteristično. Ugarski deo Monarhije imao je svojih osobenosti, ali je usrdno pratio osnovne pravce njenog kretanja njenog austrijskog dela. Antisemitizam, i njegova dodatna lokalna varijanta: srbofobija, stigli su u gotovo isto vreme na prostor koji je istorija odredila kao Kraljevinu Hrvatsku i Slavoniju.6 S antisemitizmom time je stigla i posebna tehnika političke borbe rulje na ulicama, što se osetilo na ulicama Zagreba i po provincijskim gradićima i tokom 1895 — 1903, ali se i nastavilo s varirajućim

5 Karl E Šorske, Fin-de-Siècle u Beču. Politika i kultura, (Beograd: Geopoetika, 1998), 106–171, (III Politika u novom tonu: austrijska trojka). 6 Гордана Кривокапић Јовић, Српска народна самостална странка 1903 – 1914, (Загреб: СКД “Просвјета”, 2000), 7–47. Tu se analizira položaj Srba u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, kako se kreira u Beču, Pešti i samom Zagrebu, nestabilnost tog položaja tokom celog 19. veka, što je kao takvo percipirano i od same srpske zajednice na tim prostorima. Odatle ubrzano političko i društveno povezivanje bogate srpske elite, malobrojne ali upadljive, sa srpskom sirotinjom po provinciji i selima, odatle težnja srpske elite da se bude “pri vlasti”, odatle osećaj izolovanosti ali i integrisanosti, odnosno posebnosti itd. I sami Jevreji u Zagrebu percipiraju srpsku zajednicu kao sebi sličnu, a posle nereda 1902. u Zagrebu, misle i da je Srbima tu gore nego i samim Jevrejima, da je mržnja prema Srbima neka vrsta zaštite samih Jevreja.

82 TRAGOVI, god. 2, br. 1 sadržajem sve do 1914, pa tokom rata, i posle rata.7 Tzv. politika novog kursa, oličena u Riječkoj i Zadarskoj deklaraciji iz 1905. i na nju nadograđena politika Srpsko-hrvatske koalicije, bili su južnoslovenski odgovor na ova društvena i politička pomeranja u Monarhiji, kao i na rastuću militarizaciju u celini srednje-evropskog prostora. Koalicija je imala autentično liberalni i izgled i sušti- nu: promovisala je slogu i ravnopravnost između Srba i Hrvata na hrvatskom autonomnom prostoru i šire, kao što se borila i za osnovna liberalna načela u domenu individualnih i političkih sloboda i prava. To je slomilo stari austrougarski aristokratski konzervativizam koji je, kao praksu lomljenja liberalizma među Južnim Slovenima, favorizovao jednu zajednicu na račun druge: Bahov apsolutizam (1849 — 1859) je favorizovao i jedne i druge kratkoročno promo- višući dve državnosti (Ilirsko kraljevstvo i Vojvodstvo srpsko), posle njegovog pada su favorizovani Hrvati (1859 — 1883), a posle tzv. narodnog pokreta 1883. Kuenov (Karoly Khuen-Héderváry) režim je pretpostavljao srpski nacionalizam hrvatskom (1883 — 1903). U neku ruku je politika novog kursa zatvarala krug vraćanjem na ideale Revolucije/narodnog pokreta 1848 — 1849. kao i na iskustvo te traljave liberalne evolucije u senci mađarskog kvazi-liberalizma Lajoša Košuta (Lajos Kossuth) i antisemitizma i antislovenstva koje je dolazilo iz srednje-evropskog zaleđa. I jedno i drugo su druga strana medalje evropskih liberalnih pokreta.8

7 Исто. Ugarski deo Habzburške Monarhije je posle Austro-ugarske nagodbe 1867. imao daleko restriktivniji izborni sistem nego austrijski deo. U Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji to je bilo još izrazitije, svega nešto iznad 2%, i sve do pojave Srpsko-hrvatske koalicije konzervativno-liberalne snage se nisu usuđivale da ga proširuju. Kuenova konzervativno-liberalna šema vlasti je donela i novu stratešku sliku na južnoslovenskom prostoru: zatvorila je Beču strateške pravce prema Jugoistoku, ugarskom delu otvorila pravce prodora prema Rijeci i prema Bosni. Kako je uz Ugarsko-hrvatsku nagodbu 1868. stvorena i Crkveno-školska autonomija Srba u Ugarskoj, unutar koje je praktikovano opšte pravo glasa među muškom populacijom, srpski pokret je ojačan, i iz njega je crpljena snaga za demokratizaciju na tom prostoru, ali i za srbovanje. I Radićev pokret je počeo da se uspinje u ovim okolnostima. Dakle, tek sa usponom Koalicije se omasovljuje i demokratizuje politika u Trojednice, i do 1910. reformom izbornog zakona dosti- že cca 10%, To je postalo važan faktor u novom geostrateškom zaokretu ka jugoslovenskom organizovanju prostora jer je ojačana državnost Trojednice trebalo da postane brana, a ne most, za prodor na Jugoistok. No metode izazivanja nereda na ulicama izvođenjem rulje su počele ranije, barem 10 – 15 godina. 8 Ezekiel Adamovsky, Euro-Orientalism: Liberal Ideology and the Image of Russia in France (Oxford, 2006); Domenico Losurdo, Liberalism: A Counter-History, (London, New York: Verso, 2011). To je maestralan istorijski prikaz rasističkih stavova, rasističkog ponašanja, iskustva

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 83 Antiliberalni pokreti na hrvatskom prostoru, pre svega pravaštvo, nisu dobili u našim istoriograﬁjama razrešenje porekla svog idejnog sklopa, ali ni pun prikaz svoje evolucije i rasipanja/okupljanja.9 No i oni su imali svoje liberalno krilo koje se ulilo u Srpsko-hrvatsku koaliciju.10 Svojim idejnim jezgrom i osnovnom maticom pokreta, pa i stranke, ono predstavlja jedan od najznačaj- nijih integrativnih pokreta, antidemokratskog sadržaja, na južnoslovenskom prostoru. Liberalno pravaštvo je ipak imalo svoj veliki trenutak u proglašenju Države Slovenaca, Hrvata i Srba i njenog Narodnog vijeća. To je ono što je Ni- kola Pašić želeo da spreči, od leta do decembra 1918, izazvavši time nepoprav- ljiv sukob u srpskom državnom vrhu, navukavši na sebe nezasluženo ružnu etiketu zagovornika tzv. Velike Srbije i protivnika Jugoslavije. Šta je bila državna zamisao, odnosno projekat na kome se radilo, među liberalnim snagama u Beogradu i Zagrebu do Balkanskih i Prvog svetskog rata? Liberalno usmereni Srbi i Hrvati postižu slogu u pogledu ravnopravnog opšteg položaja srpske zajednice s hrvatskom i u pogledu političke borbe za prošire- nje prava glasa i za proširenje prava u domenu individualnih sloboda. To su videli kao put nacionalizovanja politike i kulture. Državni okvir je trebala da

evropskih liberalnih pokreta kroz imperijalnu politiku. Alan Tejlor (A. J. P. Taylor) govori o razobličavanju mađarskog liberalizma pedeset godina posle njegovog evropskog uspona kroz Revoluciju 1848, baš na pitanju Južnih Slovena, (A. J. P. Taylor, The Habsburg Monarchy 1809 – 1918: A History of the Austrian Empire and Austria-Hungary, (Chicago: University of Chicago Press, 1976). Teodor Zeldin (Theodore Zeldin) govori o percepciji, ali i praksi, Slovena kao roblja od poznog srednjeg veka pa tokom celog novog veka u: Teodor Zeldin, Intimna istorija čovečanstva, (Beograd: Geopoetika, 2003). Zeldin to ne kaže, ali je naše mišljenje da je to ušlo u Habzburško Carstvo, pa se posle proširilo na celinu Srednje Evrope, iz Osmanskog Carstva. 9 Mirjana Gross, Povijest pravaške ideologije, (Zagreb: Sveučilište u Zagrebu i Institut za hrvatsku povijest, 1973); Milorad Ekmečić, Istorija Jugoslavije, drugo izdanje, (Beograd: Prosveta, 1973, 201–335, Deo treći. Borba za nacionalne države i moderno društvo); Коста Николић, Прошлост без историје. Полемике у југословенској историографији 1961 – 1991. Главни токови, (Београд: ИСИ, 2003). Tu je dat prikaz jednog od najvećih diskursa koji se vodio u nekadašnjoj jugoslovenskoj istoriograﬁji. Između ostalog i o pitanju porekla pravaštva, gde je polazište M. Gross da je to pokret nikao na liberalno-demokratskoj tradiciji velikih evropskih društvenih i nacionalnih pokreta, a M. Ekmečića da je to pokret inspirisan habzburško-ugar- skim idejama o naciji. Pozivao se na Jozefa Etveša (Jozsef Eotvos) i sl. On kaže da je od ideja Ante Starčevića do onih ustaških ravna linija. 10 Mirjana Gross, Vladavina Hrvatsko-srpske koalicije 1906 – 1907, (Beograd: Institut društvenih nauka: Odeljenje za istorijske nauke, 1960). Tu je autorka rekonstruisala veze Koalicije, naročito samostalaca, sa tamošnjim socijal-demokratama Vitomirom Koraćem i Vilimom Bukšegom, i njihovu ulogu u demonstracijama pritiska.

84 TRAGOVI, god. 2, br. 1 bude Kraljevina Hrvatska i Slavonija ujedinjena s Dalmacijom. Jedna od poluga ojačane autonomije/državnosti toga prostora bila je Srpska crkveno-školska autonomija, koja je praktikovala opšte pravo glasa (bez žena) i stvorila bedem srpskih opština linijom bivše Vojne krajine. Na stranicama Srpskog književnog glasnika ovom programu i politici je pružana puna podrška, s naglaskom na ravnopravnom položaju Srba i Hrvata, na ojačanoj autonomiji/državnosti Tro- jednice, na opštem južnoslovenskom/jugoslovenskom značaju toga.11 Širi smisao i značaj toga se video na stranicama Srpskog književnog glasnika tek u spoju s državnom nacionalnom politikom Kraljevine Srbije. U sferi srpskog nacionalnog programa, od vremena Velike istočne krize 1875 — 1878. i habzburške okupacije Bosne i Hercegovine, jeste tzv. Stara Srbija i delom Makedonija, pa tek onda Bosna s Hercegovinom. U vreme Aneksione krize 1908/9. Svetozar Pribićević je ocenio da je Bosna i Hercegovina teritorija koja odlučuje gde će “pasti težište našeg narodnog ujedinjenja”. Kriza je izazvala veliki lom u Srpsko-hrvatskoj koaliciji i Srpskoj samostalnoj stranci, koja se priklonila ideji jugoslovenskog okupljanja u Monarhiji i oko Zagreba, dok se “ravnopravni” položaj Srba u Trojednici i Monarhiji drmao sa svih strana.12 Dakle, državni program Koalicije je bio da bude neka vrsta kišobrana, za- štite “slovenskog juga” od nemačkog-austrijskog-ugarskog prodora, što se kroz aneksiju Bosne i Hercegovine 1908. preokrenulo, pa posle dobilo novi zaokret kroz Balkanske ratove 1912 — 1913, čime su dublje razdrmane sve državne strukture prostora. Ovi programi i projekti su odjekivali u vreme konstituisanja nove jugoslovenske države. Ovaj proces oživotvorenja starih i stvaranja novih državnosti na jugoslovenskom prostoru, koji poglavito nosi južnoslovensko/balkansko liberalno građanstvo, tekao je od kraja 18. veka među Srbima od Temišvarskog sabora 1790 — 1791, kada su se prvi put u povoljnim okolnostima joseﬁnskih reformi (Josif II, 1780—1790), artikulisala osnovna liberalna načela ravnopravnosti i individualnih prava i sloboda. Od tada se ideja državnosti i sa srpskim obe- ležjem, “cima” u procepu između tzv. Južne Ugarske i Beogradskog pašaluka, između ideje Vojvodstva Banata i ustaničke Srbije, Napoleonovih Ilirskih

11 Јован М. Јовановић Пижон /Инострани/, Политички преглед. Нова бугарска политика. Црногорска скупштина. Хрватски сабор, Српски књижевни гласник, Књ. XVII, Број 12, 16. децембар 1906, 937–942. 12 Гордана Кривокапић Јовић, op. cit., 73–143, 103.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 85 provincija i habzburškog Ilirskog kraljevstva, između Vojvodstva Srpskog s Tamiškim Banatom i Kraljevine Hrvatske i Slavonije, kojoj se želi pridodati i Dalmacija. Vojnički i politički srpske i hrvatske liberalne društvene snage spajaju ove ideje državnosti, a posle ukidanja Vojvodstva Srpskog srpski liberalni pokret na čelu s Jovanom Živkovićem (potonjim baronom),13 ugrađuje se u pokret za oživotvorenje državnosti Kraljevine Hrvatske i Slavonije s Dalmacijom s liberalnim sadržajem. Krajnji domašaj toga je bila Srpsko-hrvatska koalicija, nastala u novim okolnostima ali na starim temeljima, koja je objedinila hrvatske i srpske liberalne snage. Odatle stalna borba srpskog liberalnog pokreta u Trojednici za ravnopravnošću, i taj grč opstanka između konzervativnog hrvatsko-ugarskog plemstva i pravaške političke tehnike “nasilja i rulje na ulicama” naučene na bečkim ulicama, koju je istini za volju i Koalicija primenila u svom usponu na vlast 1906, kada je trebala da slomi bansko-velikaški otpor.14 Tako je zaokruživana Bosna i Hercegovina, i ta metoda je u potonjim vremenima omogućila nastanak onog znamenitog spoja orijentalne, slovenske i (srednjе)evropske kulture, koju je Fehim Bajraktarević pokušavao da ugradi u novi koncept jugoslovenske kulture i nauke.15 Taj sistem malih državnosti je bio politički i državni okvir za izgradnju nacionalnih zajednica, nacionalnih društvenih miljea i kultura. U istoriji jugoslovenskog prostora on je bio izraz ali i granica moći liberalnih političkih

13 O Jovanu Živkoviću (Sremski Karlovci 1926 – Zagreb, 1902) vidi: Василије Крестић, Хрватско-угарска нагодба 1868, (Београд: Српска академија наука и уметности, 1969; Г. Кривокапић Јовић, op. cit., s. 92–93, 122. 14 Mirjana Gross, op. cit. 15 Fehim Bajraktarević (Sarajevo, 1889 – Beograd, 1970) je već bio položio državni ispit i doktori- rao u Beču kod profesora Rudolfa Gajera 1918, kada je stvorena jugoslovenska država. Otišao je na specijalizaciju u London već 1919, a po povratku u zemlju je postavljen za profesora Klasič- ne gimnazije u Sarajevu gde je ostao do 1922. Tada je došao u kontakt sa Bogdanom Popovićem. On potom odlazi na dvogodišnju specijalizaciju u Alžir, a po povratku u zemlju 1924/5., na poziv upravo Bogdana Popovića, dolazi u Beograd, gde je krajem 1925. izabran za docenta na Katedri za svetsku književnost Filozofskog fakulteta u Beogradu. Prvo je bio profesor u okviru Seminara za orijentalnu ﬁlologiju, a posle Katedre za orijentalnu ﬁlologiju. Komparatistika, evropska sa orijentalnom, je bilo njegovo veliko polje interesovanja. Njegov akademski lik je bio u mnogome jedinstven, može se reći u svetskim razmerima, jer je kao pripadnik jedne muslimanske zajednice, zagovarao i sprovodio jedan potpuno zapadni koncept orijentalnih studija. U njegovoj komparatistici se može naći variranje ideja o integrisanju, u modernoj formi, orijentalnog nasleđa u celinu jugoslovenskog književnog, kulturno-istorijskog nasleđa. Vidi: Anđelka Mitrović, Naučno delo Fehima Bajraktarevića, (Beograd: Filološki fakultet Beo- grad, 1966).

86 TRAGOVI, god. 2, br. 1 i društvenih snaga, i značajno je upotrebljavan, ali i zloupotrebljavan, i od drugih ideoloških i društvenih snaga. On može da se percipira kao balkanska verzija sistema klein-staaterei, onih iz kojih se razvila ujedinjena Nemačka. Kasnije se taj pojam pojavljuje kao “balkanizacija”: stvaranje malih država koje se boje za svoj opstanak. Među integrativnim idejama na južnoslovenskom/jugoslovenskom prostoru, on je nudio najviše prostora za negovanje ideje ravnopravnosti i individualnih prava i sloboda. Pokazao se delotvornijim od mađarskog i austrijskog liberalizma, onih koji su dočekali početak 20. veka. Šta je Srpski književni glasnik video, i podržavao, od ovog traljavog liberalnog pokreta među Jugoslovenima, u prvoj fazi svog izlaženja 1901 — 1914? Video je kao aktivnu, odnosno važeću, staru granicu između dva carstva kako se ustalila u 18. veku, video je otvoreno pitanje Bosne i Hercegovine čiji se položaj i stanje nisu bitnije promenili posle aneksije, video je kao jaču držav- nost Trojednice s Koalicijom na vlasti, bio je odmereno kritičan prema sistemu vlasti kralja Nikole Petrovića u Crnoj Gori, otvoreno kritičan prema bednom stanju u evropskim provincijama Osmanskog carstva i propalim reformskim akcijama pokretanim i sponzorisanim spolja, okasnelom Mladoturskom pokretu/revoluciji, i pre svega zamornoj i agresivnoj politici velikih sila, politici večnog arbitriranja, ucenjivanja, maltretiranja, favorizovanja jednih protiv drugih, ono što je Stojan Novaković nazivao “bednom pozicijom Balkana”.16 Ta politika nije prestala sa stvaranjem Jugoslavije, kojim je ipak bila ojačana pozicija Južnih Slovena. Polazišta u spoljnoj politici su bila inspirisana osnovnim liberalnim idejama ravnopravnosti i sloboda shvaćenih integralno, kao opšteg dobra, što se videlo iz načina na koji je procenjivana, ocenjivana i kritikovana politika velikih država prema osrednjim i malim državama. Pašić je cenio da će nova jugoslovenska država, kao osrednja po veličini i broju stanovnika, biti sposobnija za život od malih jugoslovenskih državnosti, makar uklopljenih i u veće državne celine, pogodnije da se zaštiti agrarni slovenski jug od nasrtaja industrijski razvijene Evrope i ostalog sveta.17

16 Стојан Новаковић, Балканска питања и мање историјско-политичке белешке о Балканском полуострву 1886 – 1905, (Београд, 1906); Исти, Најновија балканска криза и српско питање. Белешке, размишљања, разговори и политички чланци из 1908 – 1909, (Београд, 1910). 17 Никола Пашић, „Моја политичка исповест. Белешке за брошуру“, у Сербиа и коментари, 1988/1989, (Београд: Задужбина Милоша Црњанског, Књига I, 1989); М. Екмечић, Србија између Средње Европе и Европе, (Београд: Политика, 1992), 54–102. (историјски корен и социјална динамика југословенског јединства у XIX веку).

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 87 Jovan M. Jovanović Pižon u Srpskom književnom glasniku: kritičko sagledavanje položaja Južnih Slovena i položaja nove jugoslovenske države

Od početka svog izlaženja, 1901, Srpski književni glasnik prati književno, kulturno i politički celinu potonjeg jugoslovenskog prostora iz mnogih lokalnih centara (Trst, Ljubljana, Zagreb, Primorje/Split, Dubrovnik, Cetinje, Priština, Skoplje), kao i politiku koja dolazi iz neposrednog jugoslovenskog okruženja (Atina, Soﬁja, Bukurešt, Pešta, posle Tirana), istovremeno i onu koja dolazi iz evropskih centara koji su mu određivali sudbinu (Carigrad, Beč, Berlin, Pariz, London, Rim). Na stranicama Srpskog književnog glasnika, neprekidnim prilozima od prvih do skoro zadnjih brojeva, isticala se autorstvom misao jednog od najznačajnijih modernih spoljnopolitičkih mislilaca, komentatora, istoričara, jugoslovenskog prostora, Jovana M. Jovanovića Pižona (1869 — 1939). Od ču- venog teksta objavljenog u prvim godinama izlaženja časopisa (1903) “Živeo jugoslovenski kralj”, on je tkao mrežu (spoljno)političkog položaja jugoslovenskih zajednica, i posle države, bez predaha. Ono što autentično iznenađuje jeste indirektno iskazano ubeđenje da jugoslovenstvo ne čine toliko ni spoljne ni unutrašnje granice koliko postojanje i opstojanje, u političkoj, društvenoj, ekonomskoj solidarnosti, u kulturnom jedinstvu. To se vidi kada se uporedi celina njegovog pisanja pre rata s onom posle rata. Ako bismo pravili neku mapu intelektualnog nasleđa naše istorije između dva svetska rata, koja se kroz svakodnevno promišljanje spoljnopolitičkih tema i građenje naučnog mišljenja, spajajući prošlost i sadašnjost, bavila recidivima prošlosti u sadašnjosti i nekom projekcijom budućnosti, Jovan M. Jovanović bi svakako zauzimao jedno od središnjih mesta. Pižon je ugradio sa- držaj istorije Istočnog pitanja kroz njegove “recidive”, u kontekst jednog šireg događanja, kao što je Prvi svetski rat, i za nas posebno značajno: u kontekst stvaranja jugoslovenske države. Sadržaj o Istočnom pitanju se javlja u konkretnoj formi, na direktan način se pojavljujući na stranicama SKG-a, ali još više u difuznom obliku, rasuto u raznovrsnim drugim sadržajima. Nesporno da je “duh Istočnog pitanja” obli- kovao većinu razmišljanja o novostvorenoj državi: onih koja su se odnosila na unutrašnja pitanja i probleme, i pogotovu onih koja su se odnosila na geostra- teški položaj nove jugoslovenske države. Ovi unutrašnji i spoljni motivi bili su

88 TRAGOVI, god. 2, br. 1 duboko isprepleteni. Na primer, pitanje uređenja nove države nije proisteklo samo iz logike stvaranja novovekovne srpske države, ili iz bega od habzbur- ških modela, ili iz jasne potrebe zadovoljenja geostrateških interesa saveznika u ratu, posebno Francuske, za koju nije bila prihvatljiva ideja federalne države. U unitarističkom rešenju se oseća sindrom zadovoljenja potreba višedecenij- ski uznemirenih agrarnih zajednica koje, kao socijalna baza svih događanja na jugoslovenskom prostoru u poslednjih dva i po veka, u savezu s lokalnim nacionalnim građanstvom, traže pristup velikim saobraćajnim transverzalama, kojima su Osmanlije i Habzburzi vekovima vladali. Iza ovoga je stajala potreba da agrarne zone konačno dobiju pristup u gradove, koji su bili najznačajnije poluge strane dominacije na nekadašnjem jugoslovenskom prostoru. To je logika organizovanja prostora i vladanja njime, koja je preuzeta iz prošlosti, iz lokalnih sadržaja Istočnog pitanja, gde je slavenskoj agrarnoj zajednici ogra- ničen pristup gradskim naseljima i putnim transverzalama. Ako se to spoji s habzburškom politikom pune kontrole gradskih naselja na južnoslovenskom prostoru, onda nam se otvara puna slika mučne borbe nacionalnog građanstva, koje vodi trgovačke poslove i s mukom se obrazuje, koje je s entuzijazmom prigrlilo ideje ravnopravnosti i individualnih sloboda i prava. Iz srpske perspektive moglo je izgledati da je stvaranje Jugoslavije na neki način bio beg iz problema Istočnog pitanja, a ne samo razrešenje nagomilanog antagonizma između Srbije i Austro-Ugarske, kroz jednu veću državu podu- prtu nacionalnom idejom. Paradoksalno, ali problemi proistekli iz ionako složenog Istočnog pitanja zapravo su se umnožili i uvećali. Braneći liniju istočne obale Jadrana, od Istre i Rijeke do albanske obale, nova jugoslovenska država je nasledila samu srž Istočnog pitanja, ako se izuzmu pitanja Carigrada i Moreuza. Slika koju o jugoslovenskom prostoru u fazi stvaranja/konstituisanja dr- žave u prvim godinama posle rata stvara političko-intelektualna elita puna je drame prošlih vremena. Njeno nastajanje nije uzeto “zdravo za gotovo” ni pre primirja s Nemačkom, ni posle primirja, ni tokom rada mirovne konferencije, a pogotovu ne kroz rad raznih komisija na terenu koje su se bavile demilita- rizacijom, okupacijom, razgraničenjima, plebiscitima i sl.18 Jovan M. Jova- nović Pižon nije verovao u njihovu kompetentnost i mogućnost da pravilno

18 Andrej Mitrović, Jugoslavija na Konferenciji mira 1919 – 1920, (Beograd: Zavod za izdavanje udžbenike, 1969); Isti, Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919 – 1920. Prilog

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 89 procenjuju prilike, okolnosti, da objektivno zaključuju. I kod njega, kao i kod drugih analitičara, jasno se može pratiti na stranicama SKG-a kako s diskursa o prijateljskim/neprijateljskim državama polako prelaze na diskurs o malim i velikim državama, o pravima, slobodama, obavezama jednih i drugih. Posebno u okolnostima nemačkog izbegavanja da plati ratne odštete i jednoj Francu- skoj. Činilo se kao da su nova iskustva oslobodila frustracije prošlosti. Veoma kritički raspoložen, Jovan M. Jovanović Pižon je kroz svoje tek- stove19 deﬁnisao novu, postratnu dimenziju Istočnog pitanja. On je akutno Riječko pitanje video kao deo Jadranskog problema, s lancem neuralgičnih tačaka na njegovoj istočnoj obali, a Jadranski problem kao sastavni deo Sredo- zemno-morskog problema, koji je opet deo večitog Istočnog pitanja. Zato je po njemu Jadranski problem bio svetski problem. “U Jadranu je ključ za rešenje Istočnog pitanja, koji ni ovaj rat nije rešio. Obnavlja se stari rimski prodor na Istok,” piše on.20 U razmatranju “večnosti” Istočnog pitanja nije bio jedini, a produžavao je njegovo trajanje na petsto do dve hiljade godina unazad. Vasilj Popović je nešto kasnije elaborirao do kraja u naučnoj formi ovo prelivanje Istočnog pitanja u Sredozemno-morski problem, kako su oni to nazivali. Ce- lina viđenja veze između Riječkog pitanja, Jadranskog problema, “Albanskog pitanja”, problema Sredozemnog mora i Istočnog pitanja, bila je složena ali razumljiva.21

proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu (Novi Sad: Institut za izučava- nje istorije Vojvodine, 1975). 19 Станиша Војиновић, Српски књижевни гласник 1920 – 1941. Библиографија Нове серије, (Београд: Институт за књижевност и уметност, Нови Сад: Матица српска, 2005). Svi brojevi SKG-a, i stare i Nove serije, pristupačni su online na sajtu: Дигитална Народна библиотека Србије: http://digitalna.nb.rs/sf/NBS/casopisi_pretrazivi_po_datumu/Srp- ski_knjizevni_glasnik (posećivan svakodnevno tokom novembra i decembra 2018. i januara i februara 2019). 20 Јован М. Јовановић/Инострани, “Јадрански проблем”, Српски књижевни гласник, Књ. I , Бр. 1, 1. септембар 1920, 44–54; Исти, “Опет Арбанаси – Речко питање – руско-пољски рат”, СКГ, I, Бр. 3, 1. октобар, 1920, 226–231; Исти, “Преговори са Италијом. – Криза грчке династије”, СКГ, I, Бр. 6, 15. новембар 1920, 462–465. Tu on razmatra ideju neke vrste “italijanske Srednje Evrope”, ali daje i sliku krajnje nestabilnog položaja jugoslovenske države i spolja i iznutra, naročito spram Italijana; Исти, “Наш споразум с Италијом, СКГ, Књ. I, Бр. 7, 1. децембар 1920, 552–555. (Рапалски уговор). Tu on kaže kako je rat počeo ultimatumom Srbiji a završio se Ultimatumom Italije Kraljevini SHS. Veli da je moralna baza za ciljeve rata bila načelo narodnosti i sloboda naroda, i da su i Saveznici i Italija to zbrisali ovim potezom. 21 Ibid.

90 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Jovan M. Jovanović, kao i Vasilj Popović posle njega, razlikuje više tzv. “Prodora na Istok”: kao deo Istočnog pitanja, predratni nemački i austrougarski koji su išli paralelno, italijanski koji je star dve hiljade godina, francuski i engle- ski, kao i rusko “pomeranje” (kako oni to nazivaju) ka Carigradu i otvorenom Sredozemnom moru. Kao drugo težište Jadranskog problema, posle Riječkog pitanja, J. M. Jovanović vidi italijanski zahtev za Albanijom (u mesecima i godinama posle primirja). On poredi italijansko traženje mandata za Albaniju s Andrašijevim traženjem mandata za Bosnu i Hercegovinu na Berlinskom kongresu 1878. Ita- lijansku imperijalnu politiku u Albaniji sagledava s mračne strane zloupotrebe i manipulacije jednim narodom, njegovim zajednicama, mimo njihovih interesa. “Na zlo brzi Arbanasi, raspaljivi i fanatici, stari krvnici Srba, mogli bi biti dobri saveznici kad samo zatreba. Sultan Abdul Hamid je pokazao Evropi šta se može učiniti sa njima,” beleži Jovanović, razvijajući u više navrata, kao i drugi autori, motiv upotrebe, i zloupotrebe jedne zajednice protiv druge na Balkanu.22 Događanja u Albaniji, od pokušaja italijanske okupacije, povlačenja, primirja, novih aktivnosti, usmeravanja tih aktivnosti prema jugoslovenskoj granici, pokazuju kako su se pomešali stari osmanlijski metodi borbe protiv nepoćudnih zajednica, puni nasilja, s novom imperijalnim osmišljavanjem i koncentriranjem aktivnosti na širem prostoru i s velikim ambicijama: “Oruža- ne gomile, snabdevene čak i mitraljezima, maršuju s izvesnim poznavanjem ratne veštine, na liniji Ohrid-Piškopeja i prodiru u našu Teritoriju, pustošeći po arnautski sve ispred sebe, opominjući, po tome, na zulume iz doba Turskog Carstva. Jednovremeno se sa tim u Draču, Tirani, u Skadru i Soﬁji, pa čak i u Parizu zbivaju i događanja”, beleži J. M. Jovanović. Nova saznanja o Istočnom pitanju u prošlosti, kao istoriografskom pitanju, nadopunjuju onovremenu sliku spoljnopolitičkih prilika punu motiva tog Istočnog pitanja, motiva koji su činili ogroman deo onoga što se deﬁniše kao njegov “unutrašnji sadržaj”. Postoji tu i motiv mladoturskih agenata, podstre- kača nemira među albanskim plemenima. Jovan M. Jovanović, Vladimir Ćorović, Dimitrije Popović, Milan Đ. Milo- jević, Tihomir Đorđević, značajno su obogatili problematiku Istočnog pitanja, prateći promptno i onovremenu literaturu. Radi se o desetinama onovremenih knjiga koje su kritički prikazane na stranicama Srpskog književnog glasnika a

22 Ibid.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 91 odnose se na Istočno pitanje. One su dragocen izvor mišljenja ali i podataka o ovoj temi, i mora se reći da su jako dinamizovale razmišljanja o novoj, imperija- lističkoj fazi Istočnog pitanja u vremenu posle Prvog svetskog rata. Uočavanje ovih trendova je bacalo veliku senku na osnovnu zamisao postojanja nove jugoslovenske države kao osrednje evropske države sposobne za život, održive, i koliko-toliko ravnopravne. Među naučnom i publicističkom produkcijom o Istočnom pitanju, bilo je na stranicama SKG-a pravih otkrovenja, koja su poja- čavala dramu trenutka stvaranja jugoslovenske države.23 Kroz nekoliko tekstova, Milan Đ. Milojević posredno i neposredno govori o nasleđu Istočnog pitanja na primeru odnosa s Bugarskom i Bugarima o bednom položaju slovenskih zajednica, rumunskih i grčkih također, u Osman- skom Carstvu neposredno pred rat. On piše i o tipu država koje su stvorene na Balkanu kao deo rešenja Istočnog pitanja, o moralu, odnosno političkom moralu, i ljudskoj prirodi nacionalnih radnika i političara u balkanskim državicama.24 Posle Prvog svetskog rata težište diskursa o Istočnom pitanju se pomera s pitanja ko je kojoj maloj balkanskoj državici prijatelj a ko neprijatelj, na pitanje položaja malih i srednjih balkanskih/srednjoevropskih državica, i na pitanje uloge i naročito ponašanja velikih država. U pozadini ovoga je bilo pitanje: da li su akteri u Istočnom pitanju, kako spoljni a to su manje ili više svi u Evropi, tako i unutrašnji, a to su Osmanlije/Turci, Grci, Bugari, Rumuni, Srbi, Crno- gorci, Albanci, Makedonci, bili samostalni, i kakvi su odnosi moći vladali među njima.

Jedan liberalni stav o velikim pitanjima savremenog trenutka

Srpski književni glasnik otvara Novu seriju u vreme kada je svaki dan, nedelja, mesec od oslobođenja, nosio neku dramu u sebi. Drama rata se prelila na dane posle rata. Istoričari postratne epohe, kao i oni koji su o njoj pisali posle, umno- žili su i uvećali dramu, pa se dugo, sve do današnjih dana, ta slika neprekidno reprodukovala. Ali i pored svog dramskog naboja, ostala je bleda slika tih doga- đaja, pa mi zapravo nemamo pun prikaz ni dinamike događanja tokom konsti-

23 Misli se na razotkrivanje novih dokumenata predratne tajne diplomatije. 24 Милан Ђ. Милојевић, “Тактика Бугарске”, СКГ, Књ. I, Бр. 4, 15. октобар 1920, 275–282.

92 TRAGOVI, god. 2, br. 1 tuisanja prve jugoslovenske države, a nemamo ni mrvicu atmosfere, sem one koju su nam dali književnici i umetnici. Drama nastanka druge jugoslovenske države nam je bila ne samo bliža, nego je i daleko bolje ispričana. Pitamo se šta je ostalo od drame nastanka prve jugoslovenske države? Puno gorčine, a malo znanja. Na stranicama prvih brojeva SKG-a od septembra 1920. nema ni traga drame, ima ﬁno iskazane radosti zbog ujedinjenja pomešane s iznenađe- njem. Gotovo da nema ničega, sem malih tragova, o jednoj od najvećih drama ujedinjenja, onoj koja je dovela do rascepa u srpskom državnom vrhu u jesen 1918. Dok se stišavao sukob između srpske vlade i Jugoslovenskog odbora oko toga ko će da bude predstavnik južnoslovenskih naroda pred saveznicima i svetom, iskrsla su nova pitanja i problemi. Težnje članova Jugoslovenskog odbora da on bude priznat za legitimnog predstavnika Jugoslovena Habzburške Monarhije, po češkom i sličnim modelima, nisu prihvaćene od saveznika, pre svega Francuske i Velike Britanije. U leto i jesen 1918. Francuzi su savetovali da se obazrivo ide na stvaranje proširene Srbije koju nazivaju Velika Srbija, i da politička i socijalna osnova te države bude savez srpske i otomanske elite, oko dinastije Karađorđevića. To je Kraljevina Srbija (sa tzv. Starom Srbijom i delovima Makedonije), ujedinjena s Kraljevinom Crnom Gorom i proširena na Bosnu i Hercegovinu. Takva proširena Srbija bi se dalje ujedinjavala s jugoslovenskim zemljama Habzburške Monarhije, koja se već raspadala na sastavne delove. Da je to bio ozbiljan plan vidi se iz toga što se detaljno radilo na stvaranju jedne koncentracione jugoslovenske vlade do koje bi se došlo proširenjem srpske vlade. Nije to bilo odstupanje od jugoslovenskog programa srpskog državnog vrha iz jeseni 1914, već pokušaj da se s liberalnog, odnosno slobodoumnog, kako je to govorio Nikola Pašić, pravca zaokruži srpski nacionalni prostor. Ovaj njegov stav bitno su pojačali pregovori o budućoj jugoslovenskoj državi, obavljeni u Ženevi od 6. do 9. novembra 1918, koji su projektovali konfederalnu državu.25 Upravo je na stranicama Srpskog književnog glasnika Tomislav Tomljeno- vić,26 koji je poslednji uživao bansku čast u Kraljevini SHS, branio Prvodecem- barski akt ujedinjenja 1918, braneći time ravnopravnu poziciju Kraljevine Hrvatske i Slavonije u njoj, i teritorijalni integritet Zagrebačke županije kao

25 Dejan Djokić, ed., Yugoslavism. Histories of a Failed Idea 1918 – 1992, (Hurst & Company, London, 2003). 26 On se javio sa nekoliko tekstova pod pseudonimom Verus. Milan Pribićević navodno nije znao ko se krije iza pseudonima.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 93 stare/nove oblasti, u novom oblasnom sistemu po kome se organizovala država.27 Rasprava koja je otvorena na stranicama SKG-a između Tomislava To- mljenovića/Verusa i Milana Pribićevića28 bila je samo još jedan u nizu primera negovanja slobodne rasprave, jer je tu vladalo duboko ubeđenje da samo ona vodi do istine. Individualizam, kao stvar načina razmišljanja i osećanja pa otuda i uverenja, negovan je ne samo u ravni književne i teorijske misli, nego i u ravni političkih ustanova i političke kulture, kao i običaja, naravi i vladajućeg morala. U potrazi za istinom, intelektualci oko SKG-a su pokušavali da u hrvatskoj sredini dobiju saradnike i u političkim krugovima, a ne samo književnim i umetničkim. To je išlo vrlo teško. Ako za spoljnopolitička pitanja J. M. Jovanović Pižon nije imao partnera za razmišljanje, eventualno za sučeljavanje mišljenja, za druga mahom unutraš- nja politička pitanja se i našao poneko. Ispadalo je da se njegovom razmišljanju o Riječkom pitanju i njegovom najširem aspektu i nije imalo šta dodati. Pošto je ostalo usamljeno, zvučalo je dramatičnije. Neravnopravan položaj nove države se najviše osećao spram “prijateljskih” država, kad ni savezništvo ni blagonakloni odnosi nisu mogli da prikriju goli odnos moći. Tu liberalna načela nisu funkcionisala, a Pižon je upravo smatrao da bi pravedno rešenje Riječkog pitanja i granice prema Italiji jako doprinelo stabilizovanju i mirnijem organizovanju države iznutra.29 Ipak se po neko i iz hrvatske sredine usudio da misli nezavisno i slobodno. Poslednji čovek na banskom položaju, kroz dva priloga je izložio svoje viđenje stanja u Hrvatskoj u te dve i po godine, od proglašenja ujedinjenja do Vidovdanskog ustava. On govori da “smela teorija da akt ujedinjenja ima samo manifestaciono značenje za ujedinjenje, predstavlja stalan kvasac za razornu akciju protiv dela ujedinjenja”, te naglašava poricanje ideologije Srpsko-hrvatske koalicije, i upozorava na frankovce koji su se posakrivali “u rupe, od svetla ujedinjenja”. On sugeriše da je “vera u zakon, vlast i poštenu državnu politiku” u Hrvatskoj uzdrmana, da su se stranke u Hrvatskoj počele rastakati na struje i koterije, i da je koterijska politika počela da radi na račun stranačke celine

27 Томислав Томљеновић, “О приликама у Хрватској”, (у Политички преглед. Унутрашња политика), Српски књижевни гласник, Књ. III, Бр. 8, 16. август 1921, 628–632; Исти, “Писмо из Хрватске”, СКГ, Књ. IV , Бр. 2, 16. септембар 1921, 149–153. 28 Isto; Милан Прибићевић, “У одбрану сељачких већа у Хрватској”, Српски књижевни гласник, Књ., Бр. 2, 16. септембар 1921, 153–156. 29 Јован М. Јовановић, “Наш споразум с Италијом”, 552–555. (Рапалски уговор).

94 TRAGOVI, god. 2, br. 1 a u njeno ime. Kada govori o Radiću, koji nije učestvovao u aktu ujedinjenja, ne sugeriše da ga to opravdava, već kaže da je opšti razvitak prilika otvorio “put borbenom plemenskom stavu”, “nesrećni pravac plemenske psihoze”. Smatra da bez izgrađene ideologije ne može ni parlamentarna grupa, a kamoli stranka, da izvrši svoju misiju. Na toj osnovi je kritikovao i tzv. parlamentarnu i demokratsku zajednicu, naglašavajući da je upravo to odsustvo otvorilo put “krajnjim elementima”. Ostavio nam je porazan opis političkog ponašanja Hrvatske zajednice “za režima g. S. Protića”, kada je ona doigrala svoju misiju do kraja, kako on kaže, i naterala uz pomoć zgodnih prilika i raznih “rastrojnih elemenata”, veći deo Hrvata na isključivo plemenski borbeni stav. Ta stranka je pri tom gotovo potpuno nestala, ali je ostao onaj deo “žučljive inteligencije” koji je i bio glavni inspirator tog pravca. Nastavlja, kako je ta inteligencija bila zadojena plemenskom mržnjom i nije bila vaspitana u ideji jedinstva, i ona je kvasac koji podgreva borbenost protiv državnog jedinstva i na nelegalan način, za što daje i primere. Nasuprot ovoj grupi, daje sliku “onog dela Srba prečana” kojima je usađena mržnja prema hrvatstvu i Zagrebu, i za koju on smatra da je za narodno jedinstvo samo prividno, iz oportunizma. Ona traži, veli on, “zavojevački pravni akt za svoje srbovanje”. Dalje opisuje njenu metodu zauzimanja položaja. Kaže da su te plemenske struje spojene s koterijskim vodile ka pojavi autokratskog, odnosno ličnog režima. Na kraju zaključuje da su “ekstremni Hrvati” pridobili većinu ostalih Hrvata, ali da “ekstremni Srbi” još nisu pridobili većinu Srba za “hegemoniju”, za “imperijalizam”, kako on to kaže. Oba ekstrema su pokazivala sličnosti u taktici: hoće da isključe svaki upliv “Srbijanaca” iz hrvatskih poslova, u kojima se banska vlast nalazila iz- među ova dva ekstrema; zatim su “postala” Seljačka veća nasuprot Radićevim; obe struje stoje na gledištu da je inteligencija nepotrebna u političkom životu, sem nekolicine i da mandate treba razdeliti “među ljude iz neukog puka” koji bi bio poslušan. Obe struje pritom neprestano i sistematski raspiruju plemen- sku mržnju. To su demagozi i njihova neprosvećena i fanatizovana masa, veli Tomljenović.30 Na ovu poraznu sliku sloma liberalnog duha na prostoru onoga što je bila autonomna Kraljevina Hrvatska i Slavonija, odgovorio je Milan Pribićević, kao osnivač Seljačkih veća. On nije imao argumenata kojima bi je ublažio.

30 Vidi napomenu 26.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 95 Posredno je odgovarao objašnjavajući “karakter naroda u većima”, o tome da je tu ojačala samo socijalno-ekonomska strana programa i rada, što je bila prirodna posledica siromaštva naroda. Nacionalno oslobođenje je trebalo, veli on, da bude nadopunjeno ekonomskim. Objašnjavao je da u seljačkim većima nema komunista, nema antidržavnih elemenata, drugih seljačkih demagogija, manifestuje se bratsko držanje i jednakost s Hrvatima; dalje razmatra pitanje psetarine koju zove “ružna poreza” koju su seljaci odbijali da plaćaju i obraćali se Seljačkim većima da to razreše, zatim pitanje ovčje zaraze i sl. Optužuje “Ve- rusa” da hoće da pokaže svojim tvrdnjama da su Srbi u Hrvatskoj “veći grešnici od Radićevaca” i “da je opravdan zahtev da se Srbijanci preko glava tih Srba spo- razumevaju s Hrvatima”. Smatra da su Srbi iz Hrvatske bili stradalnici i tokom rata i posle njega, i da im je možda jedina greška što su suviše “pokazivali svoju radost zbog ujedinjenja”. Na kraju iznosi politički aksiom budućih samostalnih demokrata (nekadašnja Srpska narodna samostalna stranka) da je sporazum Srba i Hrvata u Hrvatskoj preduslov za opštedržavni sporazum. Hrvatska Irska u Jugoslaviji proizvodi srpsku Irsku u Hrvatskoj.31 S druge strane, dalmatinsko liberalno građanstvo, i hrvatsko i srpsko, traži sporazum Zagreba i Beograda: ne ni s Beogradom ni sa Zagrebom već s ujedinje- nim i složnim Beogradom i Zagrebom. Ovo je odslikavalo liberalnu projekciju jačanja dva centra u državi i dinamičnu liniju uticaja između njih. Nerav- nopravan spoljnopolitički položaj nije doprinosio jačanju liberalnih snaga u novostvorenoj državi. Na stranicama Srpskog književnog glasnika je još jedna ofucana tema neka- dašnje jugoslovenske istoriograﬁje obrađivana kroz raspravu, ali s nešto manje ubedljivosti. Raspravom “o seljačkim nemirima u Hrvatskoj” je SKG na neki način otvorio svoju novu seriju. U njoj su učestvovali, izražavajući svoje individualno mišljenje, Adam Pribićević, ideolog i praktičar seljačkog pokreta Srba u Hrvatskoj, Kosta Kumanudi i Eugen Mautner, znameniti zagrebački novinar.32 Prvo je u broju 3, od 1. oktobra 1920, izašao veliki tekst Adama Pribićevića pod naslovom “Seljački nemiri u Hrvatskoj”. To je bio prvi članak o Hrvatskoj uopšte. A. Pribićević deﬁniše srezove u kojima je izbila pobuna kao “kulu

31 Pored teksta Милан Прибићевић, “У одбрану сељачких већа у Хрватској”, Српски књижевни гласник, Књ., Бр. 2, 16. септембар 1921, 153–156, vidi i tekst Adama Pribićevića u SKG-u. 32 Адам Прибићевић, “Сељачки немири у Хрватској”, Српски књижевни гласник, Књ. I, Бр. 3, 1. октобар 1920, 275–282; Коста Кумануди, “Сељачки покрет у Хрватској пред

96 TRAGOVI, god. 2, br. 1 hrvatske opozicije poslednjih 20 godina”. Dakle, oni su opozicioni daleko pre nego što su postali delovi nove jugoslovenske države. To su izborni srezovi Si- sak, Velika Gorica, Dugo Selo, Križevci, Koprivnica, Bjelovar, Križ, Čazma, Sve- ti Ivan Zelina. Njihova parola je “Vjera u Boga i seljačku slogu”, kaže Pribićević. On smatra da uzroci nemira nisu socijalno-politički, ili ekonomsko-politički, i poredi ih sa siromašnijim srezovima, u drugom pravcu politički orijentisanim. Vidi niz uzroka opšteg, svetskog karaktera, kao što su revolucionarna psihoza sa ruskim žarištem, teška ekonomska situacija, poremećaj moralne ravnoteže u ljudstvu, pad prestiža vlasti države. Ali vidi uzroke i sekundarne naravi: aprior- no neprijateljsko držanje prema vlasti, tuđinske agitacije, mađarske i italijanske prvenstveno. Tu zonu agrarnog prstena oko Zagreba vidi inače kao onu koja je izrazito materijalno i politički proﬁtirala tokom rata 1914 — 1918.33 Kosta Kumanudi je u sledećem broju Srpskog književnog glasnika dao analizu diskusije o nemirima u Hrvatskoj, koja se vodila u Privremenom narodnom predstavništvu. Kaže da su jedni dokazivali da je buna bila pripremana, drugi da je bila spontana, jedni da je pokret nosio čisto socijalni karakter i imao obe- ležja klasne borbe, drugi da je imao plemenski značaj sa svim znacima nacionalne netrpeljivosti, jedni da je pokret bio “planinska bujica” koja je silno izbila i brzo prošla, a drugi da je to bila “eksplozija nezadovoljstva dugo gomilana i podbadana mračnim silama”.34 Možemo zaključiti da je agrarni prsten oko Zagreba bio politički monolitan, da je pripadao Hrvatskoj seljačkoj stranci koja se tada nazivala i Hrvatska republikanska seljačka stranka. U samom Zagrebu su cvetala razna politička opredeljenja. Pažljivije čitanje Srpskog književnog glasnika navodi na zaključak da se Stjepan Radić, tadašnji vođa HRSS-e, više rukovodio događajima u austrijskom i nemačkom zaleđu, neko što je vodio računa o događanjima u samoj jugoslovenskoj državi u nastajanju. Dobre dve i po godine od primirja Nemačka je izvrdavala plaćanje reparacija i bila daleko od toga da se ponaša kao poražena država, sve do Londonske konferencije u pro- leće 1921 (februar — maj), pa je on zaključivao da je “glavom platio” nemački car ali ne i nemački narod.35 Kada je video da se pritisak na Nemačku i Austriju

парламентом”, СКГ, Књ. I, Бр. 4, 15. октобар 1920,. 309–312; Исти, “Сељачки покрет у Хрватској – Законске уредбе”, СКГ, Књ. I , Бр. 3, 1. октобар 1920, 231–235. tu se široko pre- pričava članak Eugena Mautnera. 33 Адам Прибићевић, “Сељачки немири у Хрватској”, 204–210. 34 Коста Кумануди, “Сељачки покрет у Хрватској пред парламентом”, 309–313. 35 Ј. Јовановић /Инострани/, “Лондонске одлуке. – Америка”, Српски књижевни гласник, Књ.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 97 značajno pojačao, bez obzira koliko su stvarne i ozbiljne bile njegove veze sa srednjoevropskim zaleđem, on je usvojio staru pravašku strategiju okretanja prema istoku, prema Rusiji, radi razrešenja “hrvatskog pitanja”. Pravaši su posle Februarske revolucije 1917. u Rusiji cenili da će demokratska Rusija biti “Arhimedova poluga” kojom će izvojevati hrvatsku nezavisnu državu.36 U drugom članku u istom broju pod naslovom “Seljački nemiri u Hrvat- skoj. – Zakonske uredbe”, Kumanudi daje neke zaključke: on govori o “revolucionarnoj neurozi... kojoj se ni naše selo nije moglo oteti, jer se sve mase u Evropi nalaze u jednom bolesnom stanju”, zatim o “nekažnjeno sprovođenim akcijama tuđinskih agenata spolja i separatističkih elemenata iznutra” kojima je cilj da razruše državno jedinstvo, kako je on to video. Treći njegov zaključak je bio da su “nemiri obojadisani i šovinističkim duhom” i izraz su plemenske mržnje i netrpeljivosti. Ekstenzivno citira delove teksta Eugena Mautnera, zagrebačkog novinara, za kojega kaže da je napisao jedan “razuman članak” o događanjima u Hrvatskoj. Prenosi njegovu opštu opservaciju o opadanju au- toriteta vlasti, kao i nedostatku kontinuiteta vlasti. Mautner je smatrao da “o masama seljačkim niko ne vodi računa” i da su “one (su) ostavljene same sebi i svima rđavim instinktima”. Za mlađu inteligenciju je rekao da “igra u Hrvat- skoj ulogu ironičnog posmatrača”. Položaj Kraljevine SHS poredi s položajem ostalih država stvorenih posle raspada Austro-Ugarske Monarhije, i vidi ga kao rđavog.37 U prvoj polovini novembra 1920. Jovan Jovanović Pižon je, uoči pregovora s Italijanima u Santa Margeriti, dao svoju percepciju unutrašnjih i spoljašnjih prilika u kojima se nalazila jugoslovenska država u nastajanju. On pomera fokus na spoljnopolitičke prilike i pokazuje zavisnost unutrašnjih od spoljnih prilika i obrnuto. Od primirja u jesen 1918. naovamo one su se kretale u rđavom pravcu po novu državu, misli Pižon. Video je da je liberalni duh u međunarodnim odnosima puka iluzija, i da je ravnopravnost nove jugoslovenske države u krugu savezničkih država ništavna. Kaže kako Narodno predstavništvo ne može da sastavi nikakva moralna sila da bi izglasalo budžet i najhitnije zakone. Pred izbore za Ustavotvornu Skupštinu, na celini državne

II , Бр. 6, 16. март 1921, Nemačka do februara 1921. još nije bila predala sudu ratne krivce, nije izvršila razoružanje, nije predala u gotovini 20.000.000.000 zlatnih maraka. 36 Terminologija je iz iskaza Mije Miškulina i gospićkog pravaškog kruga. 37 Коста Кумануди, “Сељачки немири у Хрватској – Законске уредбе”, Српски књижевни гласник, Књ. I , Бр. 4, 16. новембар 1920, 231.

98 TRAGOVI, god. 2, br. 1 teritorije percipira žestoku borbu koju vode “oni koji odlaze i oni koji dolaze”, stari i novi, predratni mentalitet s novim. Video je da je antagonizam Hrvata i Srba u Hrvatskoj i Slavoniji već bio jako zaoštren, da je verska podvojenost u Bosni i Hercegovini bila izrazita, isključivost Slovenaca, “izgladnelu, dugotr- peljivu Crnu Goru”, stranački iscepkanu Srbiju, “komunističku Južnu Srbiju”,38 “ucveljenu ali čvrstu Dalmaciju”, nekoliko desetina hiljada izbeglica iz Dalma- cije, Trsta, Istre, Gorice, Gradiške i Koruške, “sa svima posledicama koji je iz osnova poremetio materijalni i moralni život u našoj državi”. Prema spolja, on vidi nesređene odnose s Mađarskom, neuređene granice s Bugarskom i Austrijom, defenzivan savez sa Češkom, nerešeno pitanje s Albanijom, neregulisanu ratnu odštetu, neuspeh u plebiscitu u Koruškoj, organizovanu propagandu i antidržavnu kampanju na granicama naše države i u samoj državi. Naglašava da je uz gotovost postojao i pristanak nove države da neposredno pregovara s Italijom o budućim granicama između dve države i namera da se izvede načisto da li je taj sporazum moguć ili treba pribegavati odluci velikih sila, za koje kaže da im je Jadransko pitanje već bilo dojadilo. Zaključio je da će to pitanje, čiji značaj je video u svetskim razmerama, ostati i nadalje otvoreno (bez obzira na ishod Konferencije od novembra 1920), da neće biti skinuto s dnevnog reda dokle Jadransko more ne bude “sasvim slobodno”, što je malo verovatno zbog “imperijalističkih težnji Italije”.39 Individualna kritička misao, iskazivana u širokoj lepezi na stranicama Srpskog književnog glasnika, otkriva nam ne samo složenost situacije u kojoj se konstituisala nova jugoslovenska država, već i duboki procep u kome su se našle liberalne ideje ravnopravnosti i individualnih, pa time i grupnih, sloboda i prava. Srpski književni glasnik, koji je izlazio u dve različite epohe, onoj pre i onoj posle Velikoga rata, percipirao je dve različite jugoslovenske situacije. Onu koja je prethodila Velikom ratu i počivala na realnosti postojanja Austro-Ugar- ske Monarhije i procesa raspadanja Osmanskog Carstva. Borba za proširenje prostora za izgradnju liberalnih demokratija, čiji je jedan izraz predstavljao i SKG, spojena je s oslobodilačkim pokretima kraljevina Srbije i Crne i Gore. U Austro-Ugarskoj Monarhiji, Glasnik je prepoznao stvaranje Srpsko-hrvatske

38 Južnom Srbijom se naziva Stara Srbija (Kosovski vilajet) i Makedonija. 39 Јован Јовановић Пижон, “Преговори са Италијом. – Криза грчке династије”, Српски књижевни гласник, Књ., Бр. 6, 15.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 99 koalicije, kao i njen uspon do vlasti, kao borbu za proširenje liberalnih sloboda koje su našle izraza u jačanju državnosti Trojednice (Kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija), tražeći da se Hrvatska i Slavonija spoje s Dalmacijom, kao i težnju za oživotvorenje Vojvodstva srpskog i Tamiškog Banata, ukinutog 1859, kao okvira za izgradnju liberalnog društva, budući da je konzervativ- ni režim vlasti (sa malo primesa liberalnog) ostavljao neznatno prostora za to. Važna poluga u toj borbi je bila i Srpska crkveno-školska autonomija. Za Kraljevinu Srbiju, a delimično i za Kraljevinu Crnu Goru, ova politička borba Južnih Slovena u Monarhiji imala je strateški značaj suprotstavljanja nemač- kom i austrougarskom prodoru na Jugoistok, na Balkan. Ona je bila priprema za dublje preokrete na tom prostoru, što su prepoznali i Francuzi. Aneksiona kriza 1908/9. jeste unela izvesne zebnje i nesporazume, ali nije poremetila strateško povezivanje liberalnih snaga među Južnim Slovenima. Istorijsko jezgro liberalnih snaga na jugoslovenskom prostoru nastalo je, i obnavljalo se, baš u zoni odakle potiču i tvorci Srpskog književnog glasnika. Slabost liberalnih snaga postala je izrazitije vidljiva tek u epohi posle Prvog svetskog rata: iako su preživeli traume rata, oni nisu mogli da se takmiče s novim autoritarnim pokretima koji su ih okruživali.

GORDANA KRIVOKAPIĆ JOVIĆ Liberal Yugoslavism in Serbian Literary Gazette (Srpski književni glasnik) in the 1920s

Summary

This article focusses on relations between liberal ideas and Yugosla- vism, from the times when these two projects emerged in the late 18th century to the process of formation of Yugoslav state in 1919 — 1921. Liberal ideas in Western Balkans had made grounds on which it became possible to promote integration based on South-Slavism. The main achievement of the struggle for liberal ideas in the 19th century was small-stateness of South Slavonic communities. In external terms, these communities deﬁned the space as South-Slavonic, whe- reas they tried to liberalise it within these boundaries, internally. We follow the main currents of this process through analysis of articles

100 TRAGOVI, god. 2, br. 1 publised in Serbian Literary Gazette (Srpski književni glasnik), by fo- cussing especially on liberal components. SKG provided platform for both Liberal Yugoslavism, as well as for critical thinking and promo- tion of individualism among its authors. It served as a framework for critical analysis and deliberation on various issues, both internal and external, during the period of the making of Yugoslavia.

KEYWORDS: Serbian Literary Gazette (Srpski književni glasnik), Yugo- slavism, Liberalism, Individualism, Critical Thinking, Jovan M Jovanović Pižon.

gordana krivokapić jović Liberalno jugoslovenstvo 101 pregledni članak udk: 321(497.1):321(=16-3)“2019” / primljeno: 4. travnja 2019. “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918: obilježavanje stogodišnjice stvaranja Jugoslavije BRANIMIR JANKOVIĆ Filozofski fakultet, Sveučilište u Zagrebu

U tekstu se obrađuje obilježavanje stogodišnjice stvaranja Jugoslavije 1918 — 2018. godine. Iako je naglasak na hrvatskim medijima i javnosti, društvu i historiogra- ﬁji, u tekstu se govori i o načinu na koji se o Jugoslaviji govorilo u Sloveniji, Bosni i Hercegovini, Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Pritom je u svim državnim politikama bivših jugoslavenskih republika moguće primijetiti zajednička obilježja, ali i odre- đene speciﬁčnosti u njihovom sadašnjem odnosu prema Jugoslaviji. Stvaranje Jugo- slavije i jugoslavensko iskustvo naime u cjelini uvelike doživljavaju “prijelomnim” i “sudbonosnim”, uz dominiranje negativnog bilanciranja i nerijetko postavljanja pitanja je li se ono uopće moralo dogoditi. No i tijekom stogodišnjice bila su o tome vidljiva vrlo različita i suprotstavljena mišljenja, kako među povjesničarima tako i u medijima i javnosti, čineći temu Jugoslavije i dalje polemičnom i interpretativno otvorenom.

KLJUČNE RIJEČI: obljetnica, Jugoslavija, 1918, politika povijesti, historiograﬁja

Obljetnice kao mjesta pamćenja

Iako se tijekom 2018. godine u hrvatskoj javnosti navodilo da je 1918. godina bila prijelomna i sudbonosna, sama obljetnica zapravo nije bila takva. Premda obljetnice o prijelomnim i kontroverznim događajima same po sebi sadrže potencijalne prijepore, potrebno je da i politički i društveni trenutak njihova obilježavanja bude jednako prijeporan kako bi obljetnice dodatno dobile na svom javnom značenju. Jedna od takvih – koja je i inače jedna od najpoznati-

102 TRAGOVI, god. 2, br. 1 jih javnih obljetnica – bila je primjerice 200. obljetnica Francuske revolucije 1989. godine. Osim jakih podjela koje je kod ljevice, liberala, konzervativaca i desnice neprestano izazivala još od samog svog izbijanja, dvjestogodišnjica Francuske revolucije koincidirala je s propašću komunističkih režima u Eu- ropi, opadanjem statusa marksizma na Istoku i Zapadu te napuštanjem ideje revolucije. Stoga su liberali prilikom dvjestogodišnjice Francuske revolucije smatrali da treba obilježavati uspostavu moderne demokracije i Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina kao temelja ljudskih prava, konzervativci se protivili njezinom službenom obilježavanju držeći da je donijela više štete nego koristi ističući njezinu ljudsku cijenu, a desnica se preko Francuske revolucije suprot- stavljala cjelokupnoj revolucionarnoj tradiciji vezujući je uz zametke totalita- rizma, dok je ljevica branila komemoriranje upravo revolucije kao takve. Tako je bilo i u socijalističkoj Jugoslaviji oko 1989. godine: preko načina na koji se prigodom velike obljetnice pisalo o Francuskoj revoluciji izražavalo se – kroz analogiju – političko pozicioniranje prema jugoslavenskoj socijalističkoj revoluciji.1 Iz tih je razloga dvjestogodišnjica Francuske revolucije jedna od najpo- znatijih obljetnica čije je obilježavanje ne samo analizirano nego i obrađivano u zasebnim knjigama.2 Osim tog i drugih konkretnih primjera, obljetnice su i općenito teorijski reﬂektirane.3

Državne politike povijesti i stogodišnjica stvaranja Jugoslavije

Za razliku od dvjestogodišnjice Francuske revolucije, stogodišnjica stvaranja Jugoslavije 1918 — 2018. godine nije došla u takvom trenutku koji bi bio prijeloman za društva na koja se izravno odnosi. No svojevrsnoj prijelomnici

1 O obilježavanju dvjestogodišnjice Francuske revolucije u Jugoslaviji oko 1989. usp. Branimir Janković, Mijenjanje sebe same. Preobrazbe hrvatske historiograﬁje kasnog socijalizma, Zagreb 2016, str. 167–216. 2 Steven Laurence Kaplan, Farewell, Revolution. Disputed Legacies: France, 1789/1989, 1995; Patrick Garcia, Le bicentenaire de la Révolution française: Pratiques sociales d’une commémoration, 2000; Michel Vovelle, La bataille du Bicentenaire de la Révolution française, 2017. 3 Mihael Miterauer, Milenijumi i druge jubilarne godine. Zašto proslavljamo istoriju, Beograd 2003; Kultura pamćenja i historija, prir. Maja Brkljačić, Sandra Prlenda, Zagreb 2006. Posebno se komemoracijama u zadnje vrijeme bavi Vjeran Pavlaković.

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 103 najbliže je od postjugoslavenskih država bila Crna Gora. Previranje između procrnogorske i prosrpske politike, odnosno između izgradnje vlastitog crnogorskog identiteta ili njegovog povezivanja sa srpskim, direktno se odrazilo na obilježavanje stogodišnjice 1918. u Crnoj Gori. Skupština Crne Gore je tako krajem 2018. usvojila “rezoluciju kojom se proglašavaju ništavnim odluke takozvane Podgoričke skupštine iz 1918., kada je ukinuta crnogorska samostalnost i proglašeno ujedinjenje sa Srbijom”. U rezoluciji se, između ostalog, navodi “da je ‘Podgorička skupština’ bila instrument kojim je izvršen državni prevrat u Crnoj Gori, da je nelegalnom odlukom riješeno da se Kraljevina Crna Gora, iako međunarodno priznata država, članica Antante i jedna od pobjednič- kih država u Prvom svjetskom ratu, prisajedini Kraljevini Srbiji, da je izvršena nasilna detronizacija kralja Nikole I. i dinastije Petrović Njegoš te da je omogu- ćeno nezakonito i nekanonsko ukidanje autokefalnosti Crnogorske crkve”.4 Ta je rezolucija dakako izazvala brojne polemičke reakcije u Crnoj Gori i Srbiji te bi događanja tim povodom i medijski napisi o njima gotovo u cijeloj regiji svakako mogli biti predmet posebne analize. Držeći “prisajedinjenje” isključivo za utapanje crnogorskog identiteta u srpski znači dakako gledanje na povijesne događaje iz perspektive suvremenih političkih preokupacija i usporedivo je s onim ocjenama u Hrvatskoj koje retrospektivno kritiziraju hrvatsko i srpsko političko povezivanje, odnosno način ujedinjenja ili jugoslavensko ujedinjenje uopće. Bez obzira na bitne razlike između tadašnje hrvatske i crnogorske povijesne situacije i primjere protivljenja ujedinjenju ili načinu ujedinjenja, u oba slučaja poprilično se zanemaruje da je ideja narodnog jedinstva i ujedinjenja tada bila prilično raširena. Još jednu upotrebu povijesti u suvremene političke svrhe predstavljalo je u Srbiji svečano obilježavanje – uz prisutnost državnog vrha – “100. godišnjice završetka Velikog rata i prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji”, otkriva- nje spomenika kralju Petru Prvom Karađorđeviću i izložba, odnosno Muzej

4 Citirano prema “Crnogorski parlament poništio odluke tzv. ‘Podgoričke skupštine’ od prije 100 godina”, https://www.hina.hr/vijest/9950030; “Crna Gora poništila političke odluke stare 100 godina”, https://www.index.hr/vijesti/clanak/crna-gora-ponistila-politicke-odluke-stare-100-godina/2046622.aspx, usp. “Drama u Crnoj Gori: ‘Na rubu smo građanskog rata’”, https://www.express.hr/top-news/drama-u-crnoj-gori-na-rubu-smo-gra-anskog-rata-18868. Rezolucija povodom 100-godišnjice “Podgoričke skupštine”, http://zakoni.skupstina.me/ zakoni/web/dokumenta/zakoni-i-drugi-akti/592/1869-11224-00-71-18-7.pdf. O Podgoričkoj skupštini Dimitrije Dimo Vuković, Podgorička skupština 1918, Zagreb 1989.

104 TRAGOVI, god. 2, br. 1 prisajedinjenja u Novom Sadu te izjave predsjednika Srbije Aleksandra Vučića da “nikada nikome, do Srbiji, Vojvodina neće pripadati”.5 Osim kao politička poruka za suvremeno pitanje autonomije ili položaja Vojvodine u sklopu Re- publike Srbije, takvo je obilježavanje kritizirano i zbog naglašavanja ne samo srpstva Vojvodine i njezinog čvrstog vezivanja uz Srbiju nego i nacionalizira- nja događanja iz 1918. godine, koji se gledaju kao okupljanje srpskog teritorija, odnosno naroda, a u potpunosti se ispušta širi kontekst stvaranja jugoslavenske države.6 Osim različitih kritičkih reakcija,7 obilježavanje je i zasebno analizirano u nekoliko tekstova.8 Sličan se tip političkog govora – u vidu izjava Milorada Dodika na sveča- nom novosadskom obilježavanju “prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji” o bosanskohercegovačkim općinama koje su zahtijevale prisajedinjenje Srbiji 1918. godine – prenosio u određenoj mjeri i na Bosnu i Hercegovinu. I tamo je bilo tribina koje su isticale ulazak srpske vojske u pojedine bosanskoherce- govačke gradove i naglašavale aspekt ujedinjenja sa Srbijom, također ispušta- jući iz takve uske nacionalne perspektive šire ujedinjenje kao dio stvaranja jugoslavenske države.9 U Bosni i Hercegovini nije bilo državnog obilježavanja stogodišnjice 1918. godine, a time ni završetka Prvog svjetskog rata, kao niti stvaranja jugoslavenske države. Za državni ponos u obilježavanju događanja 1918. godine bilo je mjesta u Sloveniji gdje je predsjednik Borut Pahor sudjelovao u svečanim obilježavanji- ma stogodišnjice osnivanja Države Slovenaca, Hrvata i Srba – koja je u javnosti isticana kao prva slovenska država, a Narodno vijeće kao prva slovenska vlada, čiji je predsjednik bio slovenski političar Anton Korošec – i pokroviteljstvu

5 “Nikada nikome drugom do Srbiji Vojvodina neće pripadati! Vučić na obeležavanju 100 godina prisajedinjenja”, https://www.telegraf.rs/vesti/politika/3010353-uzivo-obelezavanje-100-godina-od-prisajedinjenja-vojvodine-kraljevini-srbiji-foto 6 “Istoričari: Muzej prisajedinjenja je propagandistička izložba”, http://www.autonomija.info/ istoricari-muzej-prisajedinjenja-je-propagandisticka-izlozba.html 7 Vladimir Mitrović, “Muzej prisajedinjenja 1918. ili trčanje unazad”, http://www.autonomija. info/vladimir-mitrovic-muzej-prisajedinjenja-1918-ili-trcanje-unazad.html; “Prženje mozga: Vojvodina – poslovni potez koji Beogradu donosi proﬁt čitavo stoleće”, https://lupiga.com/ kolumne/przenje-mozga-vojvodina-poslovni-potez-koji-beogradu-donosi-proﬁt-citavo-stole- ce 8 Usp. “Diskursi o prisajedinjenju”, http://www.re-ex.net/sr/diskursi-o-prisajedinjenju 9 “Istoričari: Muzej prisajedinjenja je propagandistička izložba”, http://www.autonomija.info/ istoricari-muzej-prisajedinjenja-je-propagandisticka-izlozba.html

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 105 nad središnjom izložbom “33 dni. 100. obletnica ustanovitve Države Sloven- cev, Hrvatov in Srbov”.10 Iako se naglašavalo da Slovenci prvi put istupaju kao samostalni politički subjekt,11 to nipošto ne znači da prilikom bilanciranja ulaska u Jugoslaviju i općenito jugoslavenskog iskustva nije u javnosti bilo isticanja zapostavljanja i nazadovanja Slovenije.12 U Makedoniji je bitno drugačije jer se jugoslavenstvo tijekom dotadaš- nje vladavine stranke VMRO-DPMNE predstavljalo suprotno makedonskom nacionalnom razvitku. To se vidjelo u brojnim recentnim dokumentarnim ﬁlmovima o makedonskoj povijesti,13 a slično je i s udžbenicima povijesti: “Kada je reforma s početka 21. veka dodatno fragmentirala i efektivno razbila koncept Jugoslavije u (do tada) najnovijim udžbenicima, sećanje na socijali- stičku Jugoslaviju pretvorilo se u fusnotu istorije, koja služi (zajedno sa ostalim socijalističkim i komunističkim zemljama) samo kao sinonim za problem i krizu (…).“14 Slično vrijedi i za Hrvatsku, koja dijeli konsenzus postjugoslavenskih republika da stvaranje Jugoslavije nije nešto što bi trebale državno obilježa- vati. Jedino što kod njih zasad dolazi u obzir su pojedinačni činovi u sklopu njihovih općih politika povijesti, uglavnom (mono)nacionalno usmjereni. Za razliku od toga, sve su se postjugoslavenske države iznimno angažirano uključile u globalno obilježavanje stogodišnjice Prvog svjetskog rata, iako više za prvu godinu rata 1914 — 2014. nego posljednju, 1918 — 2018. godinu. Vlada Republike Hrvatske dala je tako 11. studenog 2018. izjavu “Obilježavanje 100.

10 “Danes 100-obletnica prve Narodne vlade države SHS, države ki je obstajala le 33 dni”, http:// topnews.si/2018/10/31/video-danes-100-obletnica-prve-narodne-vlade-drzave-shs-drzave-ki- je-obstajala-le-33-dni/ 11 Usp. “100. obletnica ustanovitve Države SHS”, http://www.druzina.si/ICD/spletnastran. nsf/clanek/100-obletnica-ustanovitve-drzave-shs; “Pred stotimi leti je bila prvič dosežena slovenska državnost”, https://reporter.si/clanek/slovenija/pred-stotimi-leti-je-bila-prvic-do- sezena-slovenska-drzavnost-667780 ““Prejmi naše poklonstvo ti, naša krasna [...] večno neporušljiva Jugoslavija”. Ob stoti obletnici ustanovitve Države SHS”, https://www.rtvslo.si/ prva-svetovna-vojna/prejmi-nase-poklonstvo-ti-nasa-krasna-vecno-neporusljiva-jugoslavija/470269; 12 Usp. Na primjer “Prezrta stoletnica nastanka države Slovencev, Hrvatov in Srbov (SHS)?”, https://www.casnik.si/1918-nastala-drzava-slovencev-hrvatov-in-srbov-shs/ 13 Petar Todorov, “Socijalistička Jugoslavija u produkciji poslednjih dokumentarnih filmova u Makedoniji”, http://www.historiografija.hr/?p=9967 14 Darko Stojanov, “Zemlja progresa ili zemlja krize: socijalistička Jugoslavija u makedonskim udžbenicima istorije”, http://www.historiografija.hr/?p=9969

106 TRAGOVI, god. 2, br. 1 godišnjice završetka Prvog svjetskog rata”,15 u kojoj je podsjetila na osnivanje Povjerenstva za koordinaciju obilježavanja Stogodišnjice Prvog svjetskog rata i događanja koja su tom prigodom održana od 2014. do 2018. godine. Mini- starstvo kulture Republike Hrvatske podupiralo je tijekom tog perioda niz programa obilježavanja. Stoga je stogodišnjica Prvog svjetskog rata – brojnošću znanstvenih skupova, tribina i predavanja, muzejskih izložbi, televizijskim, novinskim i internetskim prilozima te nizom različitih događanja i inicijativa na lokalnoj i državnoj razini – zasigurno jedna od najviše obilježenih obljetnica u Hrvatskoj, ali i drugim postjugoslavenskim državama. Povodom pak stogodišnjice osnivanja Jugoslavije hrvatska vlada nije upućivala izjavu javnosti niti je osnivano povjerenstvo za obilježavanje. Ta je tema za hrvatsku politiku, javnost i društvo i dalje itekako osjetljiva, kao i za dobar dio drugih postjugoslavenskih zemalja. K tome je dominantna politika povijesti, ne samo HDZ-ove vlasti, nego dobrim dijelom i središnjih oporbenih stranaka, da je Jugoslavija suprotna Hrvatskoj i da je samostalna Hrvatska uspostavljena nasuprot Jugoslavije. Time su u binarnu opreku postavljeni hrvatstvo i jugoslavenstvo, odnosno hrvatski i jugoslavenski identitet koji se prema tome međusobno isključuju, iako to kroz povijest nije dakako uvijek bio slučaj, štoviše. Takva politika povijesti je petriﬁcirana i godinama se u njoj ništa ne mijenja. To je rezultat stabiliziranja novih narativa u službi legitimi- teta novih država koje ih često grade u suprotnosti prema Jugoslaviji, čime se potvrđuju postojeća istraživanja.16 U tom smislu, obljetnice su isključivo nacionalnog predznaka te će 1971. i hrvatsko proljeće imati prednost pred stu- dentskom pobunom 1968. i slično. Neovisno o tome radilo se o 60, 70. ili 80. obljetnici 1941. ili 1945. godine te 80, 90. ili 100. obljetnici 1918. godine, nema tom prilikom nekih značajnijih promjena. Ona je moguća jedino kad se dogodi nešto prijelomno iznutra ili pak intervencija izvana, poput odluke Katoličke crkve u Koruškoj 2019. godine, kojom odbija molbu Hrvatske biskupske konferencije za održavanjem mise na Bleiburgu. Ta je odluka izazvala snažne – dakako podijeljene – reakcije, ali je u ovom trenutku još uvijek teško procijeniti hoće li ona značiti i prijelomnicu u službenim komemoriranjima Bleiburga. S obzirom da se prilikom stogodišnjice 1918. godine Hrvatska nije nalazila na

15 https://vlada.gov.hr/vijesti/obiljezavanje-100-godisnjice-zavrsetka-prvog-svjetskog-rata/24706 16 Usp. Strategije simbolične izgradnje nacije u državama jugoistočne Europe, ur. Vjeran Pavlaković, Goran Korov, Zagreb 2017.

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 107 unutarnjoj prekretnici na kojoj se već neko vrijeme nalazi Crna Gora, nije kod nje bilo nekih novih naglasaka u (ne)obilježavanju stvaranja Jugoslavije. Iako se osnutak Jugoslavije shvaća u Hrvatskoj dominantno kao neželjena prijelomnica, gotovo sudbonosna i posve negativna, samo obilježavanje obljetnice – usprkos stogodišnjici – nije imalo elemenata koji bi i nju učinilo prijelomnom. Naravno, vrijedi postaviti pitanje, zašto bi uopće trebalo obilježavati osnivanje Jugoslavije te znači li obilježavanje ujedno i proslavljanje. O tome su se očitovali primjerice povjesničari Husnija Kamberović (“Lažno je uvjerenje da se obilježavanjem godišnjica nešto mora svečano slaviti, ali je kritičko sagledavanje historije Jugoslavije danas potrebnije nego ikad.”17) i Radina Vučetić (“U ovom slučaju, s obzirom na krvavi raspad Jugoslavije sa stotinama hiljada mrtvih i raseljenih, svečano obeležavanje je isključeno, čak bi bilo neukusno, ali je bavljenje njome u svim aspektima itekako bitno, pa i nužno.”; “Bez obzira na ovakvu (ne)kulturu sećanja, ili kulturu nesećanja, i na očigled- nu nelagodu struke u Srbiji vezanu za obeležavanje stogodišnjice od nastanka Jugoslavije, činjenica je da je ovaj jubilej prelomni trenutak, od raspada zemlje do danas, za njeno sveobuhvatno promišljanje, kritičko preispitivanje, valori- zovanje, postavljanje mnogobrojnih pitanja, ali i davanja odgovora na njih.”18). Kao što vidimo, ukazivanje na neobilježavanje ne znači ujedno i pozivanje na proslavljanje, nego ukazuje na izbjegavanje govora o temama koje su bile važ- ne i formativne te podrazumijeva da obilježavanje znači kritičko obilježavanje, odnosno kritičko bavljenje i reflektiranje. Na spomen kritičkog bavljenja i refleksije prva je dakako pomisao da je to zadaća historiografije. Vrijedi stoga zapitati se je li ispunila taj zadatak.

Historiograﬁja i stogodišnjica stvaranja Jugoslavije

Kao što su državne politike povijesti, iako nisu obilježavale stvaranje Jugosla- vije, ipak činile određene poteze i ostavljale materijalne tragove za njihovu analizu, tako i velika obljetnica možda nije rezultirala onom kvantitetom i kvalitetom historiografske produkcije koju su mnogi očekivali, no zasigurno

17 https://www.oslobodjenje.ba/vijesti/bih/zabluda-je-da-je-do-stvaranja-jugoslavija-doslo-is- kljucivo-voljom-velikih-sila-403320 18 Radina Vučetić, “O jednom jubileju ili kako se (ne) sećamo Jugoslavije”, http://www.historio- graﬁja.hr/?p=9891

108 TRAGOVI, god. 2, br. 1 jest potaknula određena izdanja. Pritom je više riječ o zbornicima, nego o samostalnim knjigama. Među potonjima valja izdvojiti zbornik Jugoslavija u istorijskoj perspektivi objavljen u Beogradu 2017. godine,19 neovisno od stogo- dišnjice, slijedeći vlastitu projektnu dinamiku, kao što je to slučaj i s drugim zbornicima o Jugoslaviji koji su izišli tijekom 2018. godine. Naravno da ti zbornici eksplicitno ili implicitno svjedoče o značenju koje autori poglavlja i urednici pridaju Jugoslaviji. Tako Jugoslavija u istorijskoj perspektivi nastoji ponuditi višestruke nacionalne nasuprot mononacionalnih perspektiva o Jugoslaviji i izbjeći govor o vlastitom nacionalnom gubitku, koji dominira zbornikom Istorija jedne utopije – 100 godina od stvaranja Jugoslavije (Beograd 2018). Objavljeni su i zbornici Jugoslavija u historiografskim ogledalima (Sarajevo 2018), sa studentskim i doktorandskim radovima o tome kako se u sintezama, pregledima i udžbenici- ma povijesti gleda na stvaranje Jugoslavije 1918. godine, te Jugoslavija između ujedinjenja i razlaza. Hrvatsko-srpski odnosi u kontekstu društvenog razvoja dve Jugoslavije 1918 — 1991. (Beograd — Zagreb 2018), s naglaskom na hrvatsko-srpske odnose. Budući da je na međunarodnom planu odjeknula izložba o jugoslavenskoj arhitekturi u MOMA-i u New Yorku treba spomenuti i zbornik Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948 — 1980 (New York 2018). Nisu povodom stogodišnjice objavljene autorske knjige koje bi donije- le nove sinteze povijesti Jugoslavije ili knjige autora koji su se prethodno istaknuli svojim knjigama o povijesti Jugoslavije (poput Ive Banca, Dejana Djokića, Marie-Janine Calic, Dejana Jovića, Jove Bakića i drugih). Nije dakako Jugoslavija jedina velika i kontroverzna tema hrvatske, srpske i drugih postjugoslavenskih povijesti, stoga je važno recentno objavljivanje knjiga Rat i mit: politika identiteta u suvremenoj Hrvatskoj Dejana Jovića (Zaprešić 2017, 2. izd. 2018) i Jasenovac Ive Goldsteina (Zagreb 2018), autora koji su prethodno objav- ljivali i još uvijek objavljuju radove o povijesti Jugoslaviji. I činjenica da nema novih sinteza povijesti Jugoslavije20 pokazatelj je da je fokus na pojedinačnim nacionalnim povijestima 20. stoljeća poput hrvatske ili srpske.21 Dominacija

19 http://www.yuhistorija.com/ O knjizi su međusobno polemizirali Ivo Banac, Latinka Perović i Branimir Janković, http://yuhistorija.com/serbian/aktuelnosti_reakcije.html 20 Na to je u spomenutom tekstu upozorila i Radina Vučetić, http://www.historiograﬁja. hr/?p=9891 21 Npr. Hrvoje Matković, Povijest Jugoslavije 1918. – 1991.: hrvatski pogled, Zagreb 1998, 2003

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 109 nacionalnih povijesti i izostavljanje povijesti Jugoslavije vrijedi i na sveučiliš- nim studijima povijesti u postjugoslavenskim državama, u kojima su katedre ili predmeti o povijesti Jugoslavije više iznimka nego pravilo. Navedeno je kritički komentirao Martin Previšić: “Iako se to odnosi i na ranija razdoblja, postavlja se temeljno pitanje, koliko je smisleno predavati hrvatsku povijest nakon 1945. godine kao izoliran slučaj u socijalističkoj Jugoslaviji? Mogu li [studenti] uopće razumjeti povijest Hrvatske u socijalističkoj Jugoslaviji te njen krvav kraj, ako ne razumiju povijest čitave zajednice.”22 Spomenuti je odnos prema Jugoslaviji na primjeru Hrvatske obrađivao Dragan Markovina u knjizi Jugoslavija u Hrvatskoj (1918. — 2018.): od euforije do tabua objavljenoj u godini stogodišnjice 2018. i najavljenoj sljedećim riječima: “Središnje pitanje na koje će ova knjiga pokušati odgovoriti je zbog čega je i kako došlo do toga da Jugoslavija u Hrvatskoj od sinonima za euforiju iz 1918., postane sinonim za tabu i autocenzuru 2018., u boljem slučaju, ili za psovku u gorem?”. Pritom autor polemizira s navedenim dominantnim pretpostavkama u javnosti prema kojima jugoslavenstvo podrazumijeva suprotnost hrvatstvu. S obzirom na stvaranje Jugoslavije, kao i odnos prema Jugoslaviji, treba istaknuti i knjigu Branke Prpe Srpski intelektualci i Jugoslavija, 1918 — 1929 (Beograd 2018). Riječ je o doktorskom radu obranjenom 1996. godine, čije je objavljivanje 2018. godine potaknuto stogodišnjicom stvaranja Jugoslavije. Knjiga se u suvremene rasprave o tome je li stvaranje Jugoslavije imalo širu podršku upisuje ukazivanjem da je većina srpskih i drugih jugoslavenskih intelektualaca dakako podržavala ujedinjenje. Autorica je to naglasila i u inter- vjuu povodom objave knjige: “Intelektualci su jugoslavensku državu shvatali kao epohalnu šansu istorije, projekt južnih Slavena realiziran na način za koji nisu verovali da je moguć ni u utopijskim predikcijama. To važi ne samo za srpske, nego za gotovo sve južnoslavenske intelektualce. Uz Jugoslaviju su se vezivala dva ključna elementa – modernizacija i rešenje nacionalnog pitanja, odnosno oslobođenje od tuđina. Jugoslavija je bila prosvetiteljski projekt političke i kulturne emancipacije njenih naroda. Tu je i svest o zajedništvu koja je proizlazila iz jedinstvenog jezičkog standarda. Kao treće, intelektualci su razumevali da pripadaju novom europskom projektu, koji je podrazumevao

Zdenko Radelić, Hrvatska u Jugoslaviji 1945. – 1991. Od zajedništva do razlaza, Zagreb 2006. 22 Sveučilišna nastava povijesti u Hrvatskoj: tradicija, današnje stanje, perspektive, ur. Damir Agičić, Branimir Janković, Zagreb 2018, str. 22–23.

110 TRAGOVI, god. 2, br. 1 novi princip međunarodnog prava – nacionalnu državu, uveden nakon Prvog svetskog rata po principu prava na samoopredeljenje.”23 Za razliku od toga, u Zagrebu je objavljena knjiga povjesničara Mislava Ga- belice i Stjepana Matkovića Petoprosinačka pobuna u Zagrebu 1918.: prva vojna akcija protiv jugoslavenske države. Knjiga je najavljena sljedećim riječima: “U četvrtak popodne, 5. prosinca 1918., četiri dana od proglašenja prve jugoslavenske države, Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca pod žezlom Karađorđe- vića, na Jelačićevu trgu u Zagrebu buknula je vojnička pobuna protiv novog političkog stanja. Potpalili su je hrvatski vojnici iz nekadašnjih austrougarskih postrojbi, a na nišanu su im se našle oružane skupine lojalne Narodnom vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je iz pozadine podržavala tek pristigla srbijanska vojska i njezina peta kolona. Bolje organizirane i mnogo bolje postavljene, režimske su snage pod vodstvom B. G. Angjelinovića s okolnih balkona mitraljezima izrešetale pobunjenike i ugušile bunu: 16-orica su ubijena, mnogi ranjeni. U ovoj se knjizi, ‘Petoprosinačka pobuna u Zagrebu 1918. / Prva vojna akcija protiv jugoslavenske države’, Mislava Gabelice i Stjepana Matkovića, prvi put govori na sveobuhvatan, monografski način, s ciljem da se utvrde sve relevantne činjenice i protumači ih se u kontekstu političke drame na kraju Velikog rata, izazvane raspadom starog režima i bezuvjetnim pristajanjem velikog dijela hrvatske političke elite na ulazak u državnu tvorbu s Kraljevinom Srbijom.”24 Knjiga je bila predmetom izraženih političkih upotrebi, o čemu će kasnije biti više riječi. Predstavljeno je u Zagrebu i novo izdanje knjige Ive Pilara Južnoslavensko pitanje i svjetski rat, intelektualca koji je prilikom jugoslavenskog ujedinjenja bio njezinim protivnikom, zbog čega na desnici i centru vlada intenzivan suvremeni interes za njega. Uz navedene knjige koje izravno tematiziraju stvaranje Jugoslavije, mogu- će je spomenuti još neke knjige koje obrađuju različite aspekte jugoslavenske povijesti.25 Što se pak tiče šire međunarodnih publikacija, udaljavanjem od

23 Branka Prpa, “Jugoslavija je srušena s državnog vrha”, https://www.portalnovosti.com/branka-prpa-jugoslavija-je-srusena-s-drzavnog-vrha 24 http://www.naklada-pavicic.hr/shop/petoprosinacka-pobuna-zagrebu-1918/ 25 Marko Zubak, The Yugoslav Youth Press, 1968 – 1980, Zagreb 2018: Davor Konjikušić, Crveno svjetlo. Jugoslavenska partizanska fotograﬁja i društveni pokret 1941. – 1945., Zagreb 2019. U 2017. godini objavljene su u Beogradu knjige Domagoja Mihaljevića, Zbogom avangardo: na razvalinama jugoslavenske socijalističke modernizacije i Sergeja Flerea i Rudija Klanjšeka, Da li je Jugoslavija morala da umre : ...ili kako su etničke komunističke elite kontinuitetom svojih svađa dovele do neizbežnog kraha SFRJ.

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 111 raspada Jugoslavije i rata 1990-ih neki smatraju da opada međunarodna pro- dukcija, iako se čini da je na raznim dijelovima akademskog svijeta ona i dalje brojna. Tako su i 2018. godine objavljene knjige o raznim aspektima povijesti Jugoslavije, koje se međutim nisu uključivale u javne prijepore o širem zna- čenju (stvaranja) Jugoslavije, što je dakako primarni interes u postjugoslavenskim zemljama. One se, za razliku od drugih zemalja, kontinuirano određuju prema državi čije su nasljednice. Moguće je izdvojiti, primjerice, knjige Ivana Simića, Soviet Influences on Postwar Yugoslav Gender Policies, Zsófie Lóránd, The Feminist Challenge to the Socialist State in Yugoslavia i Catherine Baker, Race and the Yugoslav Region: Postsocialist, Post-Conflict, Postcolonial?.26 Osim zbornika i knjiga, važan pokazatelj odnosa raznih historiografija prema Jugoslaviji prilikom njezine stogodišnjice jesu i znanstveni skupovi. Od međunarodnih konferencija izdvaja se “Global Yugoslavia: New research on Yugoslavia in transnational, comparative and global perspectives, 1918 — 2018” koja je 2018. godine održana na Goldsmithsu (Sveučilište u Londo- nu). Kao što je vidljivo iz naslova, riječ je o poticanju istraživanja povijesti Jugoslaviji iz perspektive globalne, transnacionalne i komparativne historije, a uključivala je i druge pristupe. I dok je pritom naglasak na teorijsko-metodo- loških pristupima povijesti Jugoslavije, u skladu s tendencijama u suvremenoj historiografiji, središnje pitanje za znanstvene skupove u postjugoslavenskim republikama bilo je kako uopće govoriti o Jugoslaviji. U Hrvatskoj nije bilo neke velike konferencije o Jugoslaviji. Jedina izravno vezana uz Jugoslaviju bila je manja konferencija “1918. u stogodišnjoj perspektivi: stvaranje jugoslavenske države”, u organizaciji Arhiva Srba u Hrvatskoj Srpskog narodnog vijeća i Tragova: časopisa za srpske i hrvatske teme, na kojoj su sudjelovali hrvatski, srpski i međunarodni znanstvenici, a održana je 1. prosinca 2018. Ostali su bili skupovi o Prvom svjetskom ratu ili općenito 1918. kao prijelomnici i točki prijepora, bez navođenja Jugoslavije, poput okruglog stola hrvatskih i slovenskih povjesničara “1918.: prijelomnica povijesti. Raspad Austro-Ugarske i traženje novih rješenja”, održanog na Hrvatskom institutu za povijest u Zagrebu te znanstvenog skupa “1918. — 2018. Povijesni prijepori i Hrvatska danas” održanog na Hrvatskim studijima Sveučilišta u Zagrebu. Slično je bilo u Sloveniji sa znanstvenim skupovima “Slovenski prelom 1918”

26 Objavljena je i knjiga: Noam Chomsky, Yugoslavia: Peace, War, and Dissolution, 2018, koja je iste godine prevedena na srpski: Jugoslavija – mir, rat i raspad.

112 TRAGOVI, god. 2, br. 1 i “Slovenski pravniki in začetki slovenske državnosti: simpozij ob 100. obletnici Narodne vlade in 100. obletnici Pravne fakultete Univerze v Ljubljani” održani- ma u Ljubljani te “Prelomni dogodki leta 1918” održanom u Mariboru.27 U Bosni i Hercegovini je Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske organizirala znanstveni skup “Kraj Prvog svjetskog rata i nastanak nove jugoslovenske države”, a u Srbiji je u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti (SANU) u Beogradu održan veliki znanstveni skup “Kraj rata, Srbi i stvaranje Jugoslavije”. Taj je skup, prilikom njegova organiziranja, Radina Vučetić vidjela kao “očigled- nu nelagodu struke u Srbiji vezanu za obeležavanje stogodišnjice od nastanka Jugoslavije” i šire bježanje srpske historiograﬁje od izravnog fokusiranja na samu Jugoslaviju, koje k tome neće biti isključivo iz nacionalne perspektive.28 Očito je da su znanstveni skupovi održani 2018. godine u postjugoslavenskim državama izbjegavali fokusirati se na Jugoslaviju i njezino stvaranje već prije na općenito prijelomno shvaćenu 1918. i Prvi svjetski rat (održan je zaista niz skupova o Prvom svjetskom ratu) te raspad Austro-Ugarske Monarhije, a tek na kraju stvaranje prve jugoslavenske države, i to ponajviše iz mononacionalne perspektive. Nije dakle bilo jedne središnje konferencije o stvaranju Jugoslavije ili Jugoslaviji općenito koja će okupiti povjesničare i povjesničarke te struč- njake drugih disciplina iz postjugoslavenskih zemalja i inozemstva. Na to je posebno upozorio Husnija Kamberović: “Šteta što se neće nigdje održati jedan veliki naučni skup historičara iz svih postjugoslavenskih zemalja tim povodom. Mi smo, pripremajući jednu konferenciju u Sarajevu 2014. o početku Prvog svjetskog rata imali ideju da okupimo historičare iz svih postjugoslavenskih zemalja 2014. u Sarajevu, a da 2018. zajednički organiziramo konferenciju o stvaranju Jugoslavije u Beogradu i da iz različitih perspektiva i sa različitih pozicija diskutiramo o temama iz naše zajedničke povijesti. Ali, 2014. smo to samo djelimično postigli, a nisam primijetio da je bilo nekih pokušaja da se zajednički napravi jedna konferencija 2018. godine.”29 I dok nije bilo neke glavne ili više konferencija o stvaranju Jugoslavije (izravno posvećenih samo tome) – što je također određeni pokazatelj – bilo je

27 Objavljena je o toj problematici knjiga Jurija Perovšeka, Slovenski prevrat 1918: položaj Slovencev v Državi Slovencev, Hrvatov in Srbov, Ljubljana 2018. 28 Radina Vučetić, “O jednom jubileju ili kako se (ne) sećamo Jugoslavije”, http://www.historio- graﬁja.hr/?p=9891 29 https://www.oslobodjenje.ba/vijesti/bih/zabluda-je-da-je-do-stvaranja-jugoslavija-doslo-isklju- civo-voljom-velikih-sila-403320

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 113 međutim u postjugoslavenskim državama nekoliko skupova o jugoslavenskoj 1968, a mnogo manje o 1948, još jednim obljetnicama u 2018. godini. Treba svakako spomenuti da je ipak bilo razmjerno mnogo drugih skupova i događa- nja o Jugoslaviji koje možemo smjestiti na križištima interesa javnosti i medija, muzeološke, umjetničke, nezavisne i aktivističke scene te općenito popularne i javne povijesti.

Društvene dinamike i stogodišnjica stvaranja Jugoslavije

Na društvenom planu je, kao što se moglo vidjeti u javnosti i raznim institu- cionalnim i nezavisnim lokalnim i regionalnim inicijativama, stogodišnjici stvaranja Jugoslavije pristupano dakako mnogo življe i dinamičnije te bitno pluralnije nego u državnim politikama povijesti i akademskim historiogra- ﬁjama. Riječ je o brojnim događanjima koje je teško u potpunosti obuhvatiti člankom, no koje se može smjestiti u određene tendencije. Prvo je moguće spomenuti sudjelovanje mnogih povjesničara i povjesničarki u javnosti. Riječ je o brojnim tribinama, predavanjima i predstavljanjima namijenjenima ne samo akademskoj i stručnoj nego i široj publici. Tako su primjerice u Beogradu povjesničari i povjesničarke koji djeluju oko Cejusa: Centra za jugoslovenske studije, usmjerenog “na umrežavanje istraživača iz različitih disciplina, te na stvaranje platforme u transdisciplinar- nom akademskom i medijskom prostoru za istraživanja političkih, društvenih i kulturalnih aspekata Jugoslavije i post-YU prostora” organizirali istovrstan ciklus tribina “Sto godina od osnivanja Jugoslavije” sa stručnjacima iz regije i inozemstva.30 Konferencije i predavanja o Jugoslaviji organizirane su u Srbiji i u sklopu projekta “Ko je prvi počeo? Istoričari protiv revizionizma”, na kojima su sudjelovali povjesničari i stručnjaci iz Slovenije, Hrvatske, Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije. U organizaciji Muzeja Jugoslavije i Platforme za savremenu umetnost Kiosk održana je u Beogradu konferencija “Muzealizacija Jugoslavije – zamrzavanje ili aktivno pregovaranje zajedničkog nasleđa”, na kojoj su uz druge stručnjake sudjelovali i povjesničari. Isti organizatori priredili su – u sklopu obilježavanja 100 godina od osnivanja Jugoslavije

30 https://www.facebook.com/cejus.jus/

114 TRAGOVI, god. 2, br. 1 – i “Projekat Jugoslavija” koji je bilježio komentare “100 sagovornika različitih uzrasta i profila iz svih zemalja nastalih nakon raspada nekadašnje države”.31 Muzej Jugoslavije u Beogradu – jedini muzej u postjugoslavenskim republikama koji ima riječ Jugoslavija u svom imenu i koji kontinuirano priređuje izložbe, konferencije, projekte i razgovore/diskusije o povijesti Jugoslavije – organizirao je i izložbu “Dan vredan veka – 1. XII 1918.” te objavio istoimeni katalog.32 Kao još jedno mjesto za rasprave o povijesti Jugoslavije bio je i Cen- tar za kulturnu dekontaminaciju u Beogradu, u kojem je, na primjer, održan međunarodni forum “Stvaranje konkretne utopije: arhitektura Jugoslavije 1948 — 1980” potaknut spomenutom izložbom u MoMA-i u New Yorku “Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948 — 1980”. Uz muzejsku i umjetničku, jaka je i nezavisna i aktivistička scena s brojnim udruženjima koja kontinuirano priređuju vlastita događanja i publikacije. Tako primjerice tijekom 2019. godine “Društvo sećanja” priređuje tematski zbornik “YU 989 — 019. Post-jugoslovenski prostor od pada berlinskog zida do migrantske krize”, na čije su sudjelovanje pozvani stručnjaci različitih društvenih i humanističkih disciplina.33 Bez obzira dakle na više ili manje izraženo nesudjelovanje u obilježavanju stogodišnjice državnih politika povijesti i ambivalentan odnos akademskih historiografija, šira scena, brojna udruženja i inicijative kontinuirano rade na povijesti Jugoslavije dajući problematiku stalnu životnost i polemičnost. Osim sudjelovanja u navedenim inicijativama, povjesničari i povjesničarke dali su mnoge intervjue za razne medije (televiziju, novine, portale). Interes medija različitih ideoloških ori- jentacija bio je jak i svi su željeli vlastitim prilozima prenijeti svoj pogled na Jugoslaviju i osigurati povjesničare koji će govoriti tome u prilog.34 Kao urednik portala Historiografija.hr pokušao sam pratiti ne samo skupove, izložbe, predavanja i tribine nego i brojne poglede na Jugoslaviju objavljene u medija prigodom velike obljetnice, što je dobrim dijelom i u osnovi ovog teksta.35

31 https://www.muzej-jugoslavije.org/projekat-jugoslavija/ 32 O planiranim i nerealiziranim planovima (zbog izostanka financijske podrške) Muzeja Jugo- slavije za obilježavanje stogodišnjice stvaranja usp. Radina Vučetić http://www.historiografija.hr/?p=9891 33 https://www.drustvosecanja.com/clanci-articles/poziv-za-radove-call-for-papers 34 Na neke se priloge i intervjue u novinama osvrće i Radina Vučetić u spomenutom tekstu. 35 Pogledi na Jugoslaviju (1), http://www.historiografija.hr/?p=8593, Pogledi na Jugoslaviju (2), http://www.historiografija.hr/?p=12606

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 115 Javni diskursi prilikom obljetnice bili su uobičajeni i teško je reći da je u njima bilo značajnijih promjena. Svi su naime takvi pogledi već dugo i prilično aﬁrmirani, samo su zbog obljetnice bili nešto intenzivnije prisutni. To je na primjeru Hrvatske na centru, odnosno desnom centru, koji mogu predstavljati stranka HDZ, Hrvatska radiotelevizija, Ministarstvo kulture i novine Večernji list značilo uglavnom ne spominjati Jugoslaviju, kao temu o kojoj se ne govori niti posebno reﬂektira. Ako se pak zbog obljetnice govorilo o 1918. godini, onda se ona spominjala kao općenito prijelomna ili je prednost davana Prvom svjetskom ratu. Tako je u Hrvatskom povijesnom muzeju u Zagrebu otvorena središnja izložba “1918. – prijelomna godina u Hrvatskoj”. (U potpunosti su inače u cijeloj Hrvatskoj prevladavale zaista brojne izložbe o Prvom svjetskom ratu.) Tako je, primjerice, Hrvatska revija, časopis Matice hrvatske, priredila temat “Sudbonosna 1918.” u kojoj se navodi sljedeće: “Nai- me, budući da se ove godine obilježava stota obljetnica završetka Velikog rata, nestanak habsburške monarhije i ulazak Hrvatske u Kraljevstvo SHS, držali smo da je to prilika još jednom se vratiti pitanju što je taj povijesni preokret značio za hrvatski narod.”36 I tu se dakle potvrđuje da je u Hrvatskoj redoslijed dakle bio: kraj Prvog svjetskog rata, raspad Austro-Ugarske Monarhije i zatim stvaranje nove jugoslavenske države (terminološki često i bez spominjanja Jugoslavije) te da je 1918. označena ne samo kao prijelomna – najčešća riječ vezivana uz 1918. – nego i sudbonosna godina. Dominantno se iz mononacionalne perspektive promatralo što je ta prijelomnica značila za Hrvatsku, ne spominjući susjedne zemlje ili slična/zajednička povijesna iskustva. Nema dakle izravnog fokusa na stvaranje Jugoslavije nego je ono uklopljeno u druge povijesne događaje. Zanemaruju se tom prilikom šire vremenske perspektive – razvoj jugoslavenske ideje prije 1918. te njezine transformacije nakon nje.37 Pritom je stavljan javni naglasak na povjesničare poput Ive Pilara i Milana Šufayja, koji su bili protivnici ujedinjenja, dok je izostalo spominjanje i elaboriranje onih koji su ga podržavali. Tom prilikom je nerijetko u brojnim prilozima lebdjelo prešutno pitanje: je li se ulazak Hrvatske u jugoslavensku političku zajednicu mogao izbjeći.

36 Mirjana Polić Bobić, “Uvodna riječ”, u: Hrvatska revija, 3, 2018, http://www.matica.hr/ hr/556/uvodna-rijec-28369/ 37 Usp. o tome predavanje i raspravu “Što nakon 1. prosinca 1918.? Jugoslavija kao proces” Vedra- na Duančića i Branimira Jankovića, http://www.historiograﬁja.hr/?p=12499

116 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Tako je Matica hrvatska organizirala tribinu “Hrvatski ulazak u Jugoslaviju 1918. – izbor ili diktat?” na kojoj je sudjelovalo nekoliko povjesničara.38 Često su se pritom u javnosti – uvijek iznova – spominjale riječi Stjepana Radića “Ne srljajte kao guske u maglu!”, a Sveučilišna organizacija Hrvatske seljačke stranke organizirala je pod naslovom koji je isti kao Radićeva izjava okrugli stol “povodom stogodišnjice najpoznatijega govora Stjepana Radića, koji je održao 24. studenoga 1918. godine na sjednici Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu”, također uz sudjelovanje povjesničara i drugih stručnjaka koji su kontekstualizirali Radićev govor.39 Posebno su u dijelu desne i krajnje desne javnosti bile upotrebljavane petoprosinačke žrtve. Zbog toga sam 5. prosinca 2018. objavio urednički komentar na portalu Historiograﬁja.hr “Upotrebe ‘prosinačkih žrtava’”: “Po- vodom stogodišnjice ‘prosinačkih žrtava’ u Zagrebu 5. XII. 1918. dio današnjih medijskih natpisa pojednostavljuje događaj, koristi ga kao argument protiv stvaranja Kraljevine SHS, prešućuje socijalne i druge aspekte te ga posve ne- primjereno povezuje s čitavim 20. stoljećem i Domovinskim ratom… Dakako, potpuno suprotno javno dostupnom historiografskom znanju.”40 Komentar se ponajviše odnosio na prilog portala Direktno.hr koji je sadržao niz formulacija poput sljedećih: “Tih dana počela je bitka za slobodu hrvatskog naroda od velikosrpske hegemonije, a koja je završena pobjedom u Domovinskom ratu, usprkos nekim idejama koje su još uvijek žive…”.41 Nije mi tada bilo poznato da je tog dana predstavljena prethodno spomenuta knjiga Mislava Gabelice i Stjepana Matkovića Petoprosinačka pobuna u Zagrebu 1918.: prva vojna akcija protiv jugoslavenske države o kojoj su govorili i povjesničari i političari iz stranke Neovisni za Hrvatsku Zlatko Hasanbegović i Tomislav Jonjić. Hasanbegović je tom prilikom odbacivao druge moguće interpretacije tog događaja, romantičarski ga opisujući “instinktivnim i spon- tanim hrvatskim državno-nacionalnim nagnućem”. Njegova interpretativna pozicija pritom je isticala “hrvatski nacionalizam utemeljen na Starčevićevu

38 Tribina “Hrvatski ulazak u Jugoslaviju 1918. – izbor ili diktat?”, http://www.historiografija. hr/?p=12562 39 Okrugli stol “Ne srljajte kao guske u maglu!”, http://www.historiografija.hr/?p=12425 40 Upotrebe “prosinačkih žrtava”, http://www.historiografija.hr/?p=12680 41 “prosinačke žrtve. Hrvati su Beogradu rekli NE, krvoprolićem je nagoviješteno što će se događati u ostatku stoljeća”, https://direktno.hr/direkt/prosinacke-zrtve-hrvati-su-beogradu-rekli-ne-krvoprolicem-je-nagovijesteno-sto-ce-se-dogadati-u-ostatku-stoljeca-141099/

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 117 učenju i programu uspostave neovisne hrvatske države, protiv i nasuprot svake Jugoslavije”. Za takvu je manihejsku poziciju samorazumljivo, iako dakako potpuno pogrešno, da su svi drugi zapravo “oni, ili duhovni sljednici onih, koji nisu željeli hrvatsku državu, kojoj su suprotstavljali bilo kakvu Jugoslaviju, ne samo 1918., već i 1941., 1945., 1971., ako hoćete i 1990.”.42 Na tom je tragu, u još izraženijoj krajnjoj ideologizaciji i borbi protiv povijesnih činjenica i konteksta, pisao i Tomislav Jonjić suprotstavljajući se, između ostalog, tome da je “velika većina Hrvata htjela i željela Jugoslaviju”, apovijesno smatrajući: “Trebalo je htjeti Hrvatsku, moralo se htjeti!”43 Na desnici su u medijima dominirali prilozi s posve negativnom ocjenom Jugoslavije i podržavanjem argumenata i stavova da do Jugoslavije nikako nije trebalo doći. U tome su prednjačili portali Narod.hr i posebno opsežno Direktno. hr,44 a krajnjom demonizacijom isticao se notorni Hrvatski tjednik u kojem je uz više priloga objavljen i spomenuti Jonjićev tekst ili, primjerice, intervju s povjesničarom Matom Artukovićem, koji je rekao: “Bog nas je izveo iz Jugo- slavije, našega ‘egipatskoga ropstva’, ali nas nije oslobodio, kao ni svoj izabrani narod, klanjanja ‘zlatnome teletu’” i da “Jugoslavija jest nestala, ali jugoslavenstvo je živo, izgleda najživlje u Hrvatskoj.”45 To je inače karakteristično za diskurs desnice koja neprestano ističe da jugoslavenstvo još uvijek živi, pa je tako 2019. godine objavljena knjiga novinara Tihomira Dujmovića Regija kao Treća Jugoslavija, s paukovom mrežom kao naslovnom ilustracijom i Zlatkom Hasanbegovićem kao jednim od recenzenata.46 Većina hrvatskih povjesničara u intervjuima je međutim jasno isticala da je ujedinjenje 1918. imalo većinsku podršku Hrvata i da su tadašnje povijesne

42 Zlatko Hasanbegović, “Prije 100 godina hrvatska država nije stvorena i iz jednog banalnog razloga: nitko je u ime Hrvata nije ni tražio”, http://www.naklada-pavicic.hr/100-godina-hrvatska-drzava-nije-stvorena-iz-jednog-banalnog-razloga-nitko-ime-hrvata-nije-ni-trazio/ 43 Tomislav Jonjić, “Prvodecembarski sentimenti i petoprosinačke opomene”, https://www.hkv. hr/hrvatski-tjednik/30904-t-jonjic-prvodecembarski-sentimenti-i-petoprosinacke-opomene. html, http://www.naklada-pavicic.hr/prvodecembarski-sentimenti-petoprosinacke-opomene/ 44 Usp. Pogledi na Jugoslaviju (2), http://www.historiograﬁja.hr/?p=12606 45 Dr. sc. M. Artuković, “Jugoslavija jest nestala, ali jugoslavenstvo je najživlje u Hrvatskoj”, https://www.hkv.hr/hrvatski-tjednik/30985-dr-sc-m-artukovic-jugoslavija-jest-nestala-ali-jugoslavenstvo-je-najzivlje-u-hrvatskoj.html 46 O strahu hrvatske desnice od Jugoslavije pisao je 2018. Boris Postnikov, “Koliko jugokomuniz- ma”, https://www.bilten.org/?p=25858

118 TRAGOVI, god. 2, br. 1 okolnosti tome potpuno govorile u prilog.47 Tako je primjerice Davor Marijan istaknuto da “u danim okolnostima i kontekstu ulazak u zajedničku državu bilo je tada najbolje rješenje za Hrvatsku”, premda je pritom spomenuo i sljedeće: “Nakon što se sagledaju stvari koje su dovele do ujedinjenja i onog što se događalo kasnije, kako u prvoj, a potom i u drugoj Jugoslaviji, postavlja se pitanje zašto su se raspale sve države u kojima je Beograd vodio ili nastojao voditi glavnu riječ. Je li bio problem u Srbima ili svim ostalim u toj zajedničkoj državi? Po mojem mišljenju, čini se kako sa Srbima nitko nije mogao živjeti u zajedničkoj državi, jer su nametanjem svojeg koncepta te države takvo što spriječili”.48 Na takvo esencijaliziranje moguće je primijeniti riječi sociologa Vjerana Katunarića: “Prema shemi afektivnog govora, žrtve su hrvatske, a zločinci srpski. Tako se imena naroda premještaju u manihejske, crno-bijele kategorije.”, što je “logička i analitička pogreška i pljuska cjelokupnoj druš- tvenoj i humanističkoj znanosti”.49 To dakako potvrđuje da se ne radi samo o pitanju suvremenog odnosa prema Jugoslaviji nego i u svemu tome ključnim hrvatsko-srpskim odnosima. Tematski prilozi povodom stogodišnjice stvaranja Jugoslavije priređivani su i na ljevici, odnosno lijevom centru, u novinama i portalima kao što su Novo- sti, Peščanik, Radio Slobodna Evropa, YU historija, Novi Plamen i drugi. Posebnu pozornost izazvao je specijalni dodatak Novosti povodom stogodišnjice prve i 75. godišnjice druge Jugoslavije, za koji su govorile mnoge javne ličnosti iz postjugoslavenskih zemalja i inozemstva. Pritom su većinom aﬁrmativno isticani različiti aspekti jugoslavenskog iskustva, odnosno povijesti, među kojima je bilo i onih koji su na temelju osobnih iskustava i sjećanja idealizirali Jugoslavi- ju i njezinu povijest, zanemarujući njezine kontradikcije i tamne strane. To je odmah rezultiralo napadima za veličanje Jugoslavije na portalima Direktno.hr i Narod.hr.50 Prilozi na ljevici svakako predstavljaju protutežu dominantnim desnim i centrističkim pogledima na Jugoslaviju, pluralizirajući tako poglede

47 Usp. Pogledi na Jugoslaviju (2), http://www.historiograﬁja.hr/?p=12606 48 100 godina od stvaranja Kraljevine SHS: ‘Ideja je nastala unutar hrvatske inteligencije, a za Hr- vate je tada bila nabolja opcija’, https://net.hr/danas/hrvatska/100-godina-od-stvaranja-kraljevine-shs-ideja-je-nastala-unutar-hrvatske-inteligencije-a-za-hrvate-je-tada-bila-nabolja-opcija/ 49 Vjeran Katunarić, “Populizam je nužan pratilac i desne i lijeve politike”, http://www.glas-slavonije.hr/383413/11/Vjeran-Katunaric-Populizam-je-nuzan-pratilac-i-desne-i-lijeve-politike 50 https://direktno.hr/direkt/nevjerojatno-pupovceve-novosti-sada-placu-za-jugoslavijom-140630/, https://narod.hr/hrvatska/novosti-posvecene-jugoslaviji-izdale-yubilej-me- du-autorima-budimir-loncar-terselic-jovic

branimir janković “Prijelomna” i “sudbonosna” 1918. 119 na Jugoslavije. Primjetno je da su u javnosti, dakako na različitim stupnjevima dominantnosti i marginalnosti, artikulirani svi pogledi na Jugoslaviju, u cijelom rasponu političkog spektra. Objavljen je primjerice i drugi broj anarhistič- kog časopisa Antipolitika, u kojem se iz anarhističke perspektive kritički govori o “socijalističkoj” Jugoslaviji.51 Tako da se može reći da s jedne strane dio javnosti svakako bježi od povijesti Jugoslavije, ali da s druge strane naizgled paradoksalno i ne bježi jer kontinuirano govori o njoj, imajući u vidu da svaka politička opcija želi aﬁrmirati svoj pogled na Jugoslaviju. Zaključno dakako ne treba posebno isticati da bi se sve ovdje naznačene teme mogle dalje produbljivati, no da i ovako ilustrativno ocrtavaju polje u kojem se iznimno opsežno govorilo o povijesti Jugoslavije povodom stogo- dišnjice njezina stvaranja. Time je još jednom potvrđena potreba ne samo uključivanja u javne rasprave prilikom značajnih obljetnica nego i analiziranja kako su one obilježavane. Svi će iz takvih analiza razumljivo imati različite zaključke. Prema mom mišljenju, vrijedi posebno izdvojiti dominantno ozna- čavanje 1918. godine kao “prijelomne” i “sudbonosne”, iza čega se kriju dublje mentalne predodžbe o Jugoslaviji.

51 “15. Anarhistički sajam knjiga, Zagreb 2019”, https://www.ask-zagreb.org/program.htm

120 TRAGOVI, god. 2, br. 1 / studija

izvorni znanstveni rad udk: 343.43(497.5 Stara Gradiška):355.31=163.42)“1944” / primljeno: 2. travnja 2019. Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga na području Stare Gradiške i Bosanske Gradiške krajem 1943. i početkom 1944. MILAN RADANOVIĆ Arhiv Srba u Hrvatskoj

Članak na osnovu nekorišćene ili slabo poznate arhivske građe rekonstruiše događa- je u ustaškom logoru Stara Gradiška i neposrednoj okolini, krajem 1943. i početkom 1944, u razdoblju koje odlikuje intenziviranje terora 1. ustaškog obrambenog zdruga u Jasenovačkoj grupi logora. U radu su detaljno rekonstruisani zločini u logoru Stara Gradiška, u obližnjem selu Uskoci i u Bosanskoj Gradiški, koje je krajem 1943. i početkom 1944. počinila 3. bojna 1. ustaškog obrambenog zdruga. Na osnovu novih izvora autor zastupa tezu da je stanovništvo sela Šumetlica u istom razdoblju internirano u logor Stara Gradiška, a ne u logor Jasenovac kako je dosad navođeno u literaturi. Ukazano je na međusobnu povezanost ovih zločina s reorganizacijom 1. ustaškog obrambenog zdruga i ponovnim preuzimanjem kontrole nad Jasenovač- kom grupom logora od strane Vjekoslava-Maksa Luburića.

KLJUČNE RIJEČI: logor Stara Gradiška, logor Jasenovac, Bosanska Gradiška, Uskoci, Šumetlica, ustaše, ustaški zločini, 1. ustaški obrambeni zdrug, Vjekoslav-Maks Luburić, Stjepan Bosak, Ivan Sabljak

rošlost logora Stara Gradiška (Jasenovac V) slabije je poznata i istraživana Pod prošlosti logora Jasenovac (Jasenovac III). Istražujući u Hrvatskom državnom arhivu i drugim arhivima susreo sam se s relativno obimnom,

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 123 slabo korišćenom i nepoznatom dokumentacijom koja se odnosi na prošlost logora Stara Gradiška u jednom kratkom razdoblju. U pitanju je raznovrsna dokumentacija koja omogućava solidnu rekonstrukciju prošlosti logora Stara Gradiška u četrdesetak dana krajem 1943. i početkom 1944. Razlog postojanja relativno obimne građe za jedno kratko razdoblje, u odnosu na malobrojnije izvore za neka duža prethodna i potonja razdoblja u istorijatu logora, leži u činjenici da je riječ o speciﬁčnom razdoblju koje je obilježeno intenziviranjem terora nad zatočenicima logora Stara Gradiška i masakrima nad srpskim civilima u dva najbliža naselja: u Bosanskoj Gradiški i Uskocima, koje su počinili pripadnici 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga (1. UOZ). Svjedoci navedenih zločina, često svjedoci koji su slučajno izbjegli smrt, ostavili su svjedočenja o masovnom stradanju koje su posmatrali. Riječ je o svjedočenjima koja su najvećim dijelom bilježena od početka 1944. do kraja 1946. Intenziviranje terora na području Stare Gradiške posljedica je promjena u strukturi uprave logora i strukturi 3. bojne 1. UOZ koje su se dogodile krajem 1943. kad su na čelo uprave logora i u zapovjedništvo 3. bojne postavljene ličnosti koje su čvršće bile povezane s Vjekoslavom-Maksom Luburićem, zapovjednikom Ustaške obrane i glavnim operativcem Ureda III Ustaške nadzorne službe (UNS) nakon što je Luburić ponovo zadobio neograničenu vlast u Jasenovačkoj grupi logora i na širem području pod kontrolom 1. UOZ (veći dio kotara Novska, dijelovi kotara Nova Gradiška i Bosanska Gradiška i dijelovi banijskog Trokuta). Budući da je glavna djelatnost Ureda III UNS bila vezana za Jasenovačku grupu logora, Luburić se od kraja 1943. do kraja rata ponovo umnogome posvetio funkcionisanju logora odnosno organizovanju zločina nad zatočenicima. Korišćeni izvori omogućavaju rekonstrukciju represivnog aparata i dinamike masovnih zločina u logoru Stara Gradiška u razdoblju koje je predmet istraživanja. Isto tako, izvori omogućavaju rekonstrukciju masakara u Bosanskoj Gradiški 1. januara 1944. i Uskocima 6. januara 1944. Novi izvori ukazuju na to da su mještani sela Šumetlica pokraj Nove Gradiške 25. januara 1944. internirani u logor Stara Gradiška, a ne u logor Jasenovac kako je dosad navođeno u literaturi. Izvori omogućavaju utvrđivanje približnog, gotovo preciznog broja žrtava u masakrima u Bosanskoj Gradiški i Uskocima i broja žrtava internacije mještana Šumetlice, kao i izvođenje realne pretpostavke o broju ubijenih logoraša u Staroj Gradiški u razmatranom razdoblju. Na osnovu korišćenih izvora kontekstualizirao sam događaje koji su se odigrali u Bosan-

124 TRAGOVI, god. 2, br. 1 skoj Gradiški posljednjeg dana 1943. i prvog dana 1944. (napad 11. brigade NOVJ na ustaško-domobranski garnizon i masakr nad građanima) i događaje u Uskocima koji su uslijedili nakon nekoliko dana (napad ustaša na selo i masakr nad mještanima) – u okvir plime terora u Jasenovačkoj grupi logora nakon Luburićevog povratka. Isto tako, iznio sam tezu o razlozima prethodne poštede mještana pretežno srpskog sela Uskoci koje nije internirano i likvidi- rano u vrijeme “čišćenja” srpskog stanovništva u selima u okolini Jasenovca u proljeće 1942.

Struktura 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga

Ustaški obrambeni zdrug (UOZ), vojno-policijska formacija Ustaške obrane odnosno Ureda III Ustaške nadzorne službe (UNS), organizovan je u proljeće 1942. Nadležnost UOZ, koji će tokom 1942. ponijeti naziv 1. UOZ, odnosila se, kako se obično navodi u literaturi, na neposredno osiguranje logora pod kontrolom Ustaške obrane, napose Jasenovačke grupe logora, kao i na osiguranje šireg područja oko logora. Postojale su još dvije važne aktivnosti 1. UOZ. Prva aktivnost proizilazila je iz osiguranja logora i odnosila se na masovnu likvidaciju logoraša. Zdrug je vršio osiguranje logora prvenstveno kako bi onemogućio bjekstva i pobunu logoraša – u cilju eksploatacije prinudnog rada logoraša i/ili omogućavanja njihovog masovnog ubijanja. Kontrola 1. UOZ nad logorima podrazumijevala je i osiguranje šireg područja Jasenovačke grupe logora u cilju onemogućavanja potencijalnih napada na logore. Prvi ustaški obrambeni zdrug bila je formacija koja je sprovela najmasovnije zločine tokom genocida nad Srbima, Romima i Jevrejima koji su živjeli pod ustaškom vlašću, naročito tokom 1942. Mnogi pripadnici 1. UOZ prethodno su učestvovali u masovnim zločinima u Gospićkoj grupi logora i sprovođenju terora i masovnih zločina širom Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Najistaknutiji učesnici u masovnim likvidacijama u logorima promovisani su u viši čin u okviru 1. UOZ.1 Druga aktivnost odnosila se na učešće 1. UOZ u borbi protiv snaga NOVJ,

1 U završnom poglavlju navedeni su primjeri istaknutih oficira 3. bojne 1. UOZ koji su tokom 1942. bili učesnici u masovnim likvidacijama u logoru Jasenovac. Takvih primjera bilo je mnogo i među oficirima 1. i 2. bojne 1. UOZ. U monografiji istoričara Ive Goldsteina obrađene su biografije pedesetak oficira Ustaške obrane i 1. UOZ koji su bili istaknuti učesnici u masovnim likvidacijama i drugim oblicima terora u Jasenovačkoj grupi logora. (Ivo Goldstein, Jasenovac,

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 125 najprije u slavonskom gorju, u proljeće i ljeto 1942, a potom u jugozapadnoj Bosni i zapadnoj i sjevernoj Hercegovini gdje su u jesen 1942. upućeni znatni dijelovi 1. UOZ u okviru 1. domobranske dobrovoljačke pukovnije, jedinice koja je nominalno bila domobranska s obzirom na to da je bila obrazovana od strane Ustaške obrane i popunjena iz sastava 1. UOZ. Paralelno s aktivnostima na suzbijanju partizana na području slavonskog gorja, snage 1. UOZ izvršile su brojne masovne zločine nad srpskim stanovništvom u kotarima Pakrac, Daruvar i Slavonska Požega, u proljeće i ljeto 1942, bilo da je riječ o masovnim likvidacijama na terenu ili o internaciji civila u logore Jasenovac i Stara Gradiš- ka. Pojedini istaknuti oﬁciri 1. UOZ pod čijom komandom je bilo ljudstvo koje je vršilo zločine nad srpskim stanovništvom u brdskoj Slavoniji, poput satnika Franje Primorca, Mate Primorca, Kreše Majića i Stjepana Bosaka, postali su oﬁciri 1. domobranske dobrovoljačke pukovnije. Dijelovi zdruga koji su bili stacionirani u logoru Jasenovac, u proljeće 1942. izvršili su internaciju srpskog stanovništva iz sela koja su smještena u blizini Jasenovca. Na taj način proši- reno je područje Jasenovačke grupe logora s obzirom na to da su ispražnjena srpska sela Mlaka, Jablanac i Donja Gradina ušla u okvir teritorijalne organizacije jasenovačkog logora. Isto se odnosilo i na etnički mješovita sela Jasenovac i Uštica čije je srpsko stanovništvo takođe bilo internirano. Stanovništvo većinski srpskog sela Uskoci, koje je smješteno neposredno pokraj logora Stara Gradiška, sve do januara 1944. bilo je pošteđeno tragičnog iskustva srpskog stanovništva u okolini Jasenovca. Organizaciju 1. UOZ sproveo je Maks Luburić, zapovjednik Ustaške obrane. Kao vojno-policijska formacija 1. UOZ nije bio u nadležnosti Ministarstva oružanih snaga NDH već u nadležnosti Ministarstva unutarnjih poslova. To je ujedno značilo da snage njemačkog okupatora nemaju nadležnost nad tom formacijom, za razliku od ostatka Oružanih snaga NDH koje su po potrebi mogle biti angažovane, ali i kontrolisane od strane njemačke oružane sile. Glavni razlog stavljanja pod kontrolu Ministarstva unutarnjih poslova bila je upravo potreba da se izbjegne moguća kontrola nad aktivnostima 1. UOZ od strane Nijemaca, naročito kada je riječ o kontroli rada logora.2 Na taj način zdrugu je

Zagreb – Jasenovac, 2018, str. 414–475.) 2 Hrvatski državni arhiv (Zagreb) (dalje: HDA), 1561, Služba državne sigurnosti (dalje: SDS), k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 62; Bojan Dimitrijević, Ustaška vojska Nezavisne Države Hrvatske 1941 – 1945, Beograd, 2016, str. 185–186.

126 TRAGOVI, god. 2, br. 1 omogućeno da što efikasnije sprovodi politiku ustaškog rukovodstva kada je ri- ječ o istrebljenju srpskog stanovništva, budući da pojedini predstavnici Trećeg Reicha u NDH nisu bili naklonjeni politici istrebljenja koju je NDH sprovodila prema Srbima, zbog bojazni da se srpsko stanovništvo, naročito u slavonskoj Posavini koja je komunikacijski bila od izuzetne važnosti po njemačku oruža- nu silu, u potpunosti ne opredijeli za oružanu borbu protiv ustaša i okupatora. Masovne likvidacije logoraša u Jasenovcu i Staroj Gradiški prorijedile su se od kraja 1942. kada je Luburić izgubio kontrolu nad logorima nakon što je privremeno udaljen iz Ustaške obrane. Takvo stanje trajalo je do jeseni 1943, do Luburićevog povratka na čelo Ustaške obrane.3 Od proljeća do jeseni 1943. trajao je povratak pojedinih oficira i dijelova 1. UOZ, koji su pod nazivom 1. domobranska dobrovoljačka pukovnija ratovali protiv partizana u jugozapadnoj Bosni i dijelovima Hercegovine. Nakon kom- pletiranja zdruga na području Jasenovačke grupe logora, u jesen 1943, uporedo s povratkom Maksa Luburića na čelo Ustaške obrane, došlo je do njegove reorganizacije. “Krajem 1943. i početkom 1944. Luburić je polako ulazio ponovo u legalan život. Sami Nijemci ga više nisu progonili, nego dapače tražili su što tješnju njegovu suradnju.”4 Zapovjednik 1. UOZ bojnik Marko Pavlović, profe- sionalni oficir, predratni kapetan Vojske Kraljevine Jugoslavije i potom časnik Domobranstva NDH, u jesen 1943. sproveo je reorganizaciju zdruga. Uporedo s reorganizacijom, 1. UOZ znatno je osnažen u vojnom smislu. Sve do marta 1945, dokad je boravio na mjestu zapovjednika 1. UOZ, Pavlović je nastojao i us- pijevao da zdrug konstantno povećava broj pripadnika i poboljšava naoružanje.5 Tokom reorganizacije, u jesen 1943, u zdrugu su organizovane tri bojne. Svaka bojna sastojala se od četiri satnije. Prva i 2. bojna 1. UOZ bile su vezane za osiguranje šireg područja logora Jasenovac, od Lonje do Mlake, dok je 3. bojna bila vezana za osiguranje područja logora Stara Gradiška. Kasnije je formirana i 4. bojna koja je djelovala na širem području Hrvatske Dubice. Pored toga, 1. i 3. bojna, koje su imale sjedišta u logorima, imale su zasebnu logorsku satniju. Za zapovjednika 3. bojne 1. UOZ tokom 1943. postavljen je satnik Stjepan Bosak, prethodno zapovjednik Samokretne satnije 1. domobranske dobrovoljačke pukovnije.

3 Opširnije o razlozima i pozadini Luburićeve smjene: Ivo Goldstein, n.d., str. 389, 596–598. 4 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 46. 5 Ivo Goldstein, n.d., str. 441–442; Bojan Dimitrijević, n.d., str. 187–188.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 127 Treću bojnu 1. UOZ činile su 9, 10, 11. i 12. satnija. Najznačajniji izvor za poznavanje njene strukture predstavlja izvještaj Logorskog komiteta KPH iz septembra 1944. Deveta satnija bila je smještena na logorskoj ekonomiji pokraj sela Gređani i u bunkerima na cesti Okučani — Bosanska Gradiška. Ona je imala zadatak da obavlja osiguranje ekonomije i navedene komunikacije te da obavlja nadzor nad logorašima na prinudnom radu u ekonomiji. Njen zapovjednik u jesen 1943. postao je poručnik Ante Merdžo. U ljeto 1944. imala je 154 pripadnika. Razmještaj 10. satnije u razdoblju koje je predmet ovog članka bio je u Uskocima, selu pokraj Stare Gradiške, i Bosanskoj Gradiški, da bi tokom 1944. cijela satnija bila smještena u Uskocima. Njen zapovjednik u jesen 1943. postao je poručnik Marinko Polić. Satnija je u ljeto 1944. imala 168 pripadnika. “Ista satnija imade zadatak, da u slučaju pobune u logoru tuče bacačima na logor, ili u slučaju napada da zaustavlja protivnika.” Jedanaesta satnija bila je smještena u logoru Stara Gradiška i obavljala je osiguranje logora i nadzor nad zatočenicima. Korišćeni izvori ne navode ime njenog zapovjednika u razmatranom razdoblju, ali može se pretpostaviti da je satnija bila pod direktnim zapovjedništvom satnika Bosaka, ili pod zapovjedništvom šefa sigurnosne službe u logoru, poručnika Ante Ćenana. U ljeto 1944. imala je 198 pripadnika. “Cijela satnija daje stražu u logoru, s osam izvidnica i sedam bunkera oko logora... Tu satniju sačinjavaju ustaše iz okolice Mostara, Ljubuškog i Imotskog, koji su bili za vrijeme Jugoslavije na robiji radi raznih ubijstava i kriminala, te javno govore, da će pobiti sve zatočenike, te kad partizani dođu, da će doći na mrtve leševe.” Dvanaesta satnija bila je smještena u logorskoj ekonomiji u Jablancu, napuštenom srpskom selu između Stare Gradiške i Jasenovca. Satnija je obavljala osiguranje ekonomije i nadzor nad logorašima na prinudnom radu. Njen zapovjednik u jesen 1943. postao je poručnik Nikola Kaić. Satnija je u lje- to 1944. imala 164 pripadnika. Logorska satnija u Staroj Gradiški u ljeto 1944. imala je 54 pripadnika. “Isti rade u kancelarijama i nadzornici su pojedinih radiona.” U ljeto 1944. formirana je još jedna satnija, odnosno Novačka satnija koja je imala 154 pripadnika. Može se pretpostaviti da je bila sastavljena od ustaša iz okolnih sela.6

6 HDA, 1220, Centralni komitet Saveza komunista Hrvatske (dalje: CK SKH), 1941–1945, KP- 42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. Izvještaj “Stanje u logoru Stara Gradiška” nastao početkom septembra 1944. predstavlja jedan od najznačajnijih izvora za poznavanje istorijata logora Stara Gradiška. Izvještaj je najvje-

128 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Zapovjednici satnija i drugi oficiri 3. bojne birani su iz redova oficira 1. UOZ koji su uživali povjerenje Maksa Luburića, prvenstveno jer su tokom 1942. uče- stvovali u sprovođenju Luburićevih direktiva za izvršavanje masovnih zločina. O kakvoj je strukturi riječ dovoljno govori kako je visoki oficir Ustaške obrane i učesnik u mnogim masovnim zločinima u Jasenovačkoj grupi logora Ljubo Miloš opisao fra Zvonka Lipovca, nekadašnjeg sabrata franjevačkog samostana u Petrićevcu kod Banja Luke, a od jeseni 1943. dušebrižnika odnosno vojnog sveštenika 3. bojne 1. UOZ: “Najprije je obavljao dužnost dušobrižnika logora Stara Gradiška, a u 1945. godini nalazio se u Jasenovcu. Isti je iako je fratar sudjelovao kod masovnih likvidacija s tim da je tom prilikom hrabrio i podizao moral onim ljudima koji su izvršavali te masovne likvidacije.”7 Pripadnici 3. bojne 1. UOZ u jesen 1943, uoči Bosakovog postavljanja za upravnika logora Stara Gradiška, počinili su dva masovna zločina nad srpskim stanovnicima kotara Bosanska Gradiška. Bosakova bojna najprije je 10. septembra 1943. počinila masovni zločin u selima Dragelji i Kijevci. Pokolj koji je izvršen 10. septembra 1943. bio je najmasovniji zločin sproveden nad stanovnicima Dragelja i Kijevaca u njihovim selima tokom rata, iako je stanovništvo oba sela još masovnije stradalo prethodne godine u ustaškim logorima. U Drageljima je ubijeno 46, a u Kijev- cima 36 osoba. Među 46 ubijenih u Drageljima bile su tri stanovnice susjed- nih Grbavaca koje su se zatekle u Drageljima toga dana. Poznata je starosna i rodna struktura za svih 46 žrtava ubijenih u Drageljima (21 dijete, 19 žena, i četiri muškarca) i 34 žrtve iz Kijevaca (13 djece, 12 žena i devet muškaraca).

rovatnije pisao Ivan Sabljak, jedan od četvorice članova Logorskog komiteta KPH. Sabljak je početkom 1944. uspostavio tajnu komunikaciju s “Odborom za pomoć logorima” pri Mjesnom komitetu KPH Zagreb. Sabljak je u logoru Stara Gradiška bio zatočen od 9.1.1942. i odlično je poznavao logorske prilike, o čemu svjedoči tekst izvještaja. Naime, sjećanja preživjelih zato- čenika ukazuju da je Sabljak bio podvornik u komandi logora što mu je omogućavalo da tajnim uvidom u logorsku dokumentaciju ili slušanjem razgovora ustaških oﬁcira dozna mnoge pojedinosti. Nije sačuvan original dokumenta pisan rukom već njegov prepis otkucan na pisa- ćoj mašini 1944. Dokument je objavljen 1986. u zbirci dokumenata koju je priredio istoričar Antun Miletić, na osnovu mikroﬁlmovane kopije dokumenta koja se čuva u Vojnom arhivu u Beogradu, bez navođenja u kom arhivu, fondu i pod kojom signaturom je pohranjen izvorni dokument. (Antun Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac 1941 – 1945. Dokumenta, II, Beograd, 1986, dok. 345, str. 763–776: Prepis izveštaja nepoznatog zatočenika koncentracionog logora Stara Gradiška od septembra 1944. CK KPH o stanju u logoru 1943. do avgusta 1944.) 7 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)“, str. 62

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 129 Mnoge žrtve ubijene su na svirep način. “[Dragelji:] Vukosava Galić – presjekli su je preko stomaka na dva dijela i zajedno s njeno dvoje djece bacili u požar zapaljene kuće. Grozda Adžić i njeno troje djece – jedno dijete su rasporili i pod njim zapalili krevetić na kome je ležalo, drugo zaklali i bacili u krečanu, a treće živo bacili u plamen zapaljene kuće. Kata Bavrlić [iz Grbavaca] sa svoje dvije kćerke, koje su silovane, našle su zajedno smrt na mostu preko potoka Lubina.” Zajedno s pripadnicima 3. bojne 1. UOZ u Dragelje i Kijevce upali su pripadnici jedne čete njemačke pomoćne policije koja je bila stacionirana na području kotara Bosanska Gradiška.8 Prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača za Bosnu i Hercegovinu, koje je koristio istoričar Dušan Lukač, u napadu na Dragelje i Kijevce učestvovalo je oko 200 pripadnika 3. bojne 1. UOZ. Među njima su bili pripadnici 10. satnije 3. bojne pod komandom poručnima Marinka Polića. Prema istim podacima ustaše pod Polićevom komandom u Drageljima su ubili Stevu Markovića, njegovu suprugu Anicu i njihovo petoro djece. “Povezali su ih žicom oko plasta sijena i onda zapalili.”9 Naredni zločin koji je 3. bojna 1. UOZ počinila u gradiškom dijelu Potkozar- ja dogodio se novembra 1943. kada su pripadnici 3. bojne upali u selo Bistricu i, kako se navodi u svjedočenju Milana Rakasa iz Bistrice koje je zabilježeno

8 Drago Karasijević, Stojan Subotić, “Njemačko ustaški zločin u selima Dragelji i Kijevci”, Jedanaesta krajiška (kozaračka) brigada. Zbornik sjećanja, (ur. Miloš Šurlan), Beograd, 1987, str. 206–216; Arhiv Jugoslavije (Beograd) (dalje: AJ), 110, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (dalje: DKRZ), k. 499, s. 327, Izvještaj Komande mjesta Bo- sanska Gradiška Komandi kozaračkog područja, 22.10.1944; Muzej žrtava genocida (Beograd), (dalje: MŽG), Popis žrtava rata 1941 – 1945, SR Bosna i Hercegovina, opština Bosanska Gradiška, naselja Dragelji, Kijevci, str. 507–511; 579–584. U izvještaju od 22.10.1944. samo se konstatuje zločin bez navođenja detalja i preciziranja datuma osim što se navodi da se zločin dogodio tokom septembra 1943. U izvoru se navodi da su ustaše koji su počinili zločin bili pod komandom Stjepana Bosaka. Tekst Drage Karasijevića i Stojana Subotića navodi precizan datum zločina, broj žrtava i poimenične podatke za većinu žrtava i, pritom, ukazuje da se zločin dogodio i u Donjim Kijevcima, što se ne precizira u partizanskom izvještaju od 22.10.1944. Drago Karasijević je kao komandir 2. čete 3. bataljona 11. krajiške brigade istog dana kada se zločin dogodio imao priliku da vidi tragove zločina odnosno leševe žrtava i spaljene kuće u selu. Karasijević se osim na vlastiti očevid poziva na tekst borca 11. krajiške brigade Vase Đurađa Pavića objavljen 18.9.1943. u Partizanskom glasniku i svjedoče- nje Sime Subotića iz Donjih Kijevaca. 9 Dušan Lukač, “Bosanska Gradiška i okolina u Drugom svjetskom ratu”, Istorija Bosanske Gradiš- ke i njene okoline od najstarijih vremena do 1985, (ur. Rade Mihaljčić), Bosanska Gradiška, 2008, str. 470.

130 TRAGOVI, god. 2, br. 1 početkom 1944, ondje ubili 37 mještana Bistrice i 17 stanovnika okolnih sela. Svjedok u izjavi ne navodi nazive okolnih sela niti govori o drugim važnim detaljima zločina (precizan datum, struktura žrtava).10 Surovi zločini 3. bojne 1. UOZ u Drageljima, Kijevcima i Bistrici, odnosno ubijanje 136 osoba, pretežno žena i djece, u dva navrata u gradiškom Potko- zarju, ponovljeni su januara 1944. u Bosanskoj Gradiški, Uskocima i u samom logoru Stara Gradiška. Ubrzo nakon što je postavljen za zapovjednika 3. bojne 1. UOZ, satnik Stjepan Bosak postavljen je početkom decembra 1943. za upravnika logora Stara Gradiška. Bosak je ostao zapovjednik 3. bojne i nakon što je postavljen za upravnika logora. To svjedoči o velikom povjerenju koje je Maks Luburić imao prema Bosaku. Dolaskom Stjepana Bosaka na mjesto upravnika logora okonča- no je relativno mirno razdoblje od marta do novembra 1943. kada su upravnici logora bili poručnici Nikola Gadžić i Branimir Slipčević. Marta 1943. Nikola Gadžić zamijenio je Miroslava Filipovića-Majstorovića na mjestu upravnika logora. Tokom prva dva mjeseca uprave u logoru, od oktobra 1942. do kraja godine, po direktivama vrha Ustaške obrane i vlastitom nahođenju, Filipo- vić-Majstorović sproveo je više masovnih likvidacija zatočenika. Odlazak Mak- sa Luburića s čela Ustaške obrane značio je i privremeno okončanje sprovođe- nja masovnih zločina u logoru Stara Gradiška karakterističnih za 1942. godinu. Novi upravnik logora Nikola Gadžić “uveo je donekle blaži režim iako je ranije sam žestoko mlatio logoraše”. Njega je ujesen 1943. zamijenio Branko Slip- čević, ali on je ostao na čelu uprave logora svega tri nedjelje “za koje vrijeme nije ni obišao logor”. “Iza ovoga preuzeo je upravu satnik Stjepan Bosak koji je uveo opet najstrožiji režim.”11

10 Arhiv Srbije (Beograd) (dalje: AS), G-2, Komesarijat za izbeglice i preseljenike (dalje: KIP), k. 4, 113/1944, Zapisnik od 13.3.1944. sastavljen u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu: Izjava Milana Rakasa iz Bistrice. Dokument je objavljen 1989. u zbirci dokumenata koju su priredili istoričar Antun Miletić i istorijski publicista Vladimir Dedijer, ali bez navođenja izvora. (Vladimir Dedijer, Antun Mi- letić, Proterivanje Srba sa ognjišta 1941 – 1944. Svedočanstva, Beograd, 1989, str. 751–762.) Riječ je o jednom od najznačajnijih izvora za poznavanje stradanja stanovništva kotara Bosanska Gradiška u Drugom svjetskom ratu. Milan Rakas je prije i tokom rata bio načelnik seoske opštine Bistrica. 11 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944; HDA, 306, Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (dalje: ZKRZ),

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 131 Dolazak satnika Bosaka na čelo uprave logora opisan je u izvještaju Logor- skog komiteta KPH sredinom 1944: “Po preuzimanju dužnosti Bosak je odmah skupio oko sebe najpoznatije krvnike: [Antu] Ćenana poručnika, vodnika Mir- ka Runjaša i Jozu Vukovića, zastavnika Jozu Sudarevića i druge kojima je dano puno ovlaštenje da na zatočeniku mogu zadovoljavati svoje sadističke prohtjeve koliko i kako hoće. Iz Jasenovca je doveo poznatog krvoloka Jozu Stojčića kojeg je postavio za šefa upravnog odsjeka [logora] i Tihomira Kordića koji je postao zapovjednik radne službe na mjesto poručnika [Petra] Nemeta koji je... interniran u Jasenovac. Ljubo Miloš se stalno nastanio u logoru, a Luburić je počeo često dolaziti da daje direktive za nova mučenja i ubijanja... Pošto je sada okupio svoju novu zločinačku družinu Luburić je u logorima uveo stari režim iz 1942, odpočeo je njegov novi teror, mučenje, silovanje i ubijanje.”12

k. 5, GUZ-1293/45, Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; HDA, 421, Javno tužilaštvo Socijalističke Republike Hrvatske (dalje: JT SRH), k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 38–41: Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva, 12 Antun Miletić, n.d., II, Beograd, 1986, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logo- raša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine. Dokument je objavljen na osnovu mikroﬁlmovane kopije dokumenta koja se čuva u Vojnom arhivu u Beogradu, bez navođenja u kom arhivu, fondu i pod kojom signaturom je pohranjen izvorni dokument. Nisam uspio ući u trag izvornom dokumentu u građi CK KPH u HDA. Analiza sadržine dokumenta ukazuje da je izvor nastao u prvoj polovini 1944, što znači da je naslov dokumenta u Miletićevoj zbirci dokumenata neadekvatan. “Nepoznati logoraš” koji je sastavio izvještaj bio je Ivan Sabljak (1919–1944), sekretar Logorskog komiteta KPH. Poručnik Petar Nemet smijenjen je s dužnosti i interniran u Jasenovac zbog činjenja izvjesnih usluga logorašima i zbog nespremnosti da učestvuje u zločinima u logoru, iako je prethodno bio odgovoran za zločine nad srpskim stanovništvom u kotaru Pakrac. (Ivo Goldstein, n.d., str. 463–464). Petar Nemet je izvršio samoubistvo vješanjem ili je njegovo samoubistvo insce- nirano od strane ustaša, 14.4.1944. “Sredinom januara 1944. došao je u naš logor [Jasenovac] poručnik Nemet... te sam s njim češće dolazio u kontakt... On mi je pričao razna ustaška zlodjela... 13.4.1944. promatrao sam kako je Majstorović ušao u sobicu Nemeta u ciglani, te je ostao oko dva sata... Sljedećeg dana ujutro nam je pričao mali Ciganin, koji ga je dvorio, da se je Nemet objesio. Mišljenje je logora bilo da ga je objesio Majstorović.” (HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1315/45, Zapisnik od 18.5.1945. u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Slavka Dobrile.) Partizanska obavještajna služba doznala je maja 1944. o smrti Petra Nemeta. (HDA, 1491, OZNA, 3.1.2., Mjesečni, polumjesečni i tjedni izvještaji POC-a: Pomoćni obavještaji centar za Slavoniju Glav- nom obavještajnom centru Hrvatske, 5.6.1944: Sedmodnevni izvještaj za vrijeme od 20.5. do 27.5.1944.)

132 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Prilike i zločini u logoru Stara Gradiška krajem 1943.

Nakon likvidacije tri grupe komunista, koja je sprovedena izgladnjivanjem do smrti tokom proljeća i ljeta 1942. prestao je s radom dotadašnji Logorski komitet KPH jer su njegovi članovi i njihovi najbliži saradnici ubijeni u tom razdoblju.13 Likvidacijom najiskusnijih komunista ne samo što je nestao Lo- gorski komitet KPH već je onemogućen ilegalni rad bilo kakve komunističke organizacije u logoru Stara Gradiška. Najznačajniji doprinos obnovi ilegalnog rada komunističke organizacije i obnovi Logorskog komiteta KPH pružio je obućarski radnik iz Zagreba Ivan Sabljak (1919), rodom iz Rakovice kod Slunja. Sabljak je prebačen iz logora Jasenovac u logor Stara Gradiška 8. januara 1942. Zahvaljujući velikom oprezu i konspirativnom umijeću uspio je izbjeći likvidaciju pripadnika ilegalne komunističke organizacije u proljeće i ljeto 1942. Sve do kraja septembra 1944, kada je otkriven, neprestano je radio na jačanju organizacije. Pod njegovim rukovodstvom ilegalna komunistička organizacija u logoru sprovela je nabavku manje količine oružja i započela je s pripremama za pobunu logoraša, koja je, uz više odlaganja, planirana za 22. septembar 1944. Pobuna nije sprovedena zbog iznenadnog dolaska većeg broja ustaša u logor u kontekstu Druge banjalučke operacije.14 Krajem 1943. izvršene su dvije razmjene zatočenika logora Stara Gradiška. Dvadeset šestog oktobra otpuštena je grupa od 22 zatočenika i 28 zatočenica, koji su 31. oktobra razmijenjeni u Pisarovini. Rukovodstvo Logorskog komiteta KPH smatralo je da su se među njima “najviše nalazili negativni ljudi (osobito među ženama) sa nešto malo [komunističkih] simpatizera”. Takva ocjena uzrokovana je time što je uprava logora odlučila da za razmjenu odredi logoraše za koje je smatrala da su manje spremni da se nakon puštanja na slobodu priključe partizanskom pokretu, ignorišući zahtjeve partizana u kojima su navođena konkretna imena zatočenika predviđenih za razmijenu. Devetog decembra u Otočcu razmijenjeno je 25 zatočenica. “Potrebno je naglasiti da

13 Opširnije: Đorđe Mihovilović, Ćelija smrti, Jasenovac, 2013. 14 HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-56, Bogde Jadrešin, “Opis rada i života druga Sabljak Ivice u konc. logorima Jasenovac i Stara Gradiška od decembra 1941. do novembra 1942.”, Zagreb, 15.4.1947; HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-99, Fabijan Rukavina Centralnom komitetu KPH: “Izvještaj o radu logorske organizacije u Staroj Gradiški i radu logorske partijske organizacije”, [1946.]. Osnovni biografski podaci o Ivanu Sabljaku: Đorđe Mihovilović, n.d., str. 145–146.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 133 su ovdje bile većim dijelom najobičnije žene sa nekoliko intelektualki, među njima jedna (logornica Mika Godlar) koja je molila ustaškog zapovjednika logora da ju ne šalje nego bi radije ostala u logoru.”15 Dvadeset četvrtog decembra amnestirano je 140 zatočenika logora Stara Gradiška “koji su već davno izdržali svoju kaznu”. Logorski komitet KPH ocijenio je da većina onih koji su amnestirani nisu bili bliski partizanskom pokretu, osim nekolicine. Među amnestiranima bio je i nekadašnji logornik Milan Flumiani (1915), urar iz Zagreba, koji je nakon rata osuđen na smrt zbog saradnje s logorskom upravom i saučestvovanja u otežavanju položaja logoraša. Amnestija Milana Flumianija predstavljala je prvi primjer puštanja na slobodu nekog logornika.16 Rukovod- stvo Logorskog komiteta KPH smatralo je da su amnestirani uglavnom oni koji nisu pokazali spremnost da se solidariziraju s drugim logorašima. “Bosak je rekao da će sve što je pošteno biti pušteno, dok se ostalima slabo piše. Otišao je

15 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja Logorskog komiteta KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944. Ovaj neobjavljeni izvještaj nastao je početkom aprila 1944, kako se navodi na kraju dokumenta. Potpisan je od strane “partijskog rukovodstva” u logoru pri čemu se navodi da je riječ o če- tvorici članova rukovodstva, bez navođenja njihovih identiteta. Članovi Logorskog komiteta KPH u to vrijeme bili su Ivan Sabljak i Fabijan Rukavina dok su identiteti druga dva člana neiz- vjestni (u izvorima se pominju Ivan Kardum, Jusuf Sabljaković i Antun Binički). Rukovodstvo komunističke organizacije u logoru uz izvještaj priložilo je plan logora s ucrtanim položajima ustaške posade u logoru i oko logora. Taj prilog nije sačuvan. Nije sačuvan original dokumenta pisan rukom već njegov prepis otkucan na pisaćoj mašini 1944. U izvještaju se ne navodi broj amnestiranih 24.12.1943. Taj broj navodi se u jednom drugom recentnom i neobjavljenom izvoru: HDA, 1809, Oblasni komitet KPH za Slavoniju (dalje: OK KPH za Slavoniju), k. 1, KP- 108/87, Pismo Šteﬁce [Serdar] Oblasnom komitetu KPH za Slavoniju, 30.12.1943. U prepisu izvještaja Logorskog komiteta KPH s početka aprila 1944. ne navodi se datum razmjene logo- raša koji su otpušteni 26.10.1943. već samo datum kada su pušteni iz logora. Datum razmjene (31.10.1943) naveden je prema svjedočenju zatočenice koja je tada zamijenjena: HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-18: Izjava Katice Pezelj, Vukovar, 20.11.1946. Zatočenica Mika Godlar postavljena je za logornicu ženskog dijela logora u drugoj polovini 1943. pri čemu je bila u dosluhu s organizacijom KPH. Za njenu pomoćnicu postavljena je za- točenica Marijana Kravarić koja je takođe bila bliska komunističkoj organizaciji u ženskom dijelu logora. Logornica i njena zamjenica činile su određene usluge komunistkinjama i drugim zatočenicama. Može se pretpostaviti da je Mika Godlar željela ostati u logoru kako bi zaštitila sestru Paulu i šogoricu Fridu Godlar koje su se takođe nalazile u logoru. (HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-22: Izjava Šteﬁce Serdar o držanju u logoru Marije-Mike Godlar, Osijek, 2.12.1946.) 16 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja Logorskog komiteta KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944. Opširnije o ulozi Milana Flumianija u logoru Stara Gradiška: Ivo Goldstein, n.d., str. 216.

134 TRAGOVI, god. 2, br. 1 sami ološ, 80% ništa, a 20% srednja vrijednost.”17 Vrlo negativna ocjena većine amnestiranih značilo je da je komunistička organizacija smatrala da većina njih neće biti od koristi partizanskom pokretu nakon što budu oslobođeni iz logora te da tokom boravka u logoru nisu iskazivali spremnost za organizova- njem na principima otpora i solidarnosti. Amnestiranje i razmjena logoraša nisu isključivali priliv novih zatoče- nika. Preživjeli logoraš Marijan Kustorin interniran je u starogradiški logor sredinom decembra 1943. u grupi od 20 komunista i komunističkih simpatizera hrvatske nacionalnosti iz ustaškog zatvora u Zagrebu. On je ostavio opis prvih dana provedenih u logoru. “Na ulazu u logor dočekali su nas tamošnji mučitelji, ustaški poručnik Ćenan Antun i ustaški poručnik Stojčić [Jozo], koji su nam odmah kleli mater komunističku i otjerali nas u prijavnu kancelariju, gdje je pod rukovodstvom Stojčića izvršena nad nama temeljna pljačka, a tome je prisustvovao već spomenuti Ćenan. Oduzeto nam je sve osim odijela i rublja koje smo imali na sebi, naročito su se banditi bacili na satove i druge vrijedne predmete, a ostavili su nam samo žepni rubac. Oteta nam je čak i hrana koju smo na put ponjeli pa su po primjeru Ćenana odmah i ostali banditi počeli

17 HDA, 1809, OK KPH za Slavoniju, k. 1, KP-108/87, Pismo Štefice [Serdar] Oblasnom komitetu KPH za Slavoniju, 30.12.1943. U pitanju je original dokumenta pisan rukom koji nije publikovan niti je korišćen u istorio- grafiji. U pismu Štefice Serdar naveden je prepis pisma Logorskog komiteta KPH od 21.12.1943. Štefica Serdar (1920) ubrzo nakon što je 4.10.1943. otpuštena iz logora Stara Gradiška i 11.10.1943. zamijenjena u Bijeloj kod Daruvara, premještena je na partizansku teritoriju na južnim obroncima Psunja. Njen odlazak na partizansku teritoriju bio je usaglašen s Logorskim komitetom KPH u cilju uspostavljanja kontakta sa slavonskim partizanima. Štefica Serdar je nakon odlaska u partizane uspostavila kontakt s Jovom Vujičićem iz Caga koji je na osnovu uputstava dobijenih od nje u Okučanima preuzeo najmanje jedno pismo iz logora, koja je na dogovorenom mjestu ostavio neko od zatočenika logora Stara Gradiška koji je odlazio na prinudni rad u Okučane. Moguće je pretpostaviti da je putem te veze iz logora na Psunj upućeno nekoliko pisama, ali najvjerovatnije je sačuvan samo prepis pisma od 21.12.1943. Izvještaj Logorskog komiteta KPH od 21.12.1943. najvjerovatnije je napisao Ivan Sabljak s obzirom na to da se u pismu navodi da je logor krajem 1943. bio opkoljen vodom “kao u proljeće 1942.” pri čemu je poznato da je Sabljak bio zatočen u logoru od 9.1.1942. dok je Fabijan Rukavina, drugi istaknuti član Logorskog komiteta KPH, bio zatočen u logoru od 28.4.1943. (HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-99, Fabijan Rukavina Centralnom komitetu KPH, “Izvještaj o radu logorske organizacije u Staroj Gradiški i radu logorske partijske organizacije“, [1946.]) U pismu Ivice Sabljaka Mjesnom komitetu KPH Zagreb od 3.7.1944. nalazimo potvrdu da je upravo on održavao komunikaciju sa Šteficom Serdar. (Maja Kućan, “Jedino moje i ostali!” Pisma iz logora, Jasenovac, 2010, str. 106.)

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 135 pred nama jesti našu hranu.” Kustorin je razmješten u skupnu sobu u kojoj se nalazilo 60 logoraša nakon čega je određen za rad u krojačnici. “Higijenske prilike bile su vrlo slabe, hrana gotovo nikakova, sastojala se od dva puta dnevno neke juhe od pure. Radilo se 10 sati dnevno, kadkada i više. Na taj rad do izne- moglosti tjerao nas je tadanji šef rada ustaški poručnik [Tihomir] Kordić. Uz taj rad upotrebljavali su nas povremeno za najteže poslove kao n. pr. za tovarenje i prenošenje drvenih balvana koji su se na Savi iztovarali i prenašali u logor. Na putu od stovarišta do logora tada bi se postrojila tzv. ‘Dječačka sat’ ustaša koja se sastojala od samih mladića od 16 — 17 godina. Oni bi učinili špalir u odsto- janju od pet koraka pored puta kojim smo mi nosili te ogromne balvane i kun- dačili svakoga od nas koji bi trčećim korakom morao pored njih prenašati te balvane.”18 “Dječačka sat” bio je nezvanični naziv za 10. satniju 3. bojne 1. UOZ. Iako satniju nisu sačinjavali samo maloljetnici, njen sastav činili su vrlo mladi ustaše. Zapovjednik satnije poručnik Marinko Polić početkom 1944. napunio je 21 godinu. Preživjeli logoraš Vinko Zadravec sjećao se 1945. da su pripadnici “Dječačkog sata”, za koji je potvrdio da je bio sastavljen od mladića starosti od 16 do 18 godina, krajem 1943. prilikom prenošenja balvana od pristaništa do logora tukli logoraše pod neposrednim rukovodstvom poručnika Polića.19 Nakon postavljanja Stjepana Bosaka za upravnika logora intenziviran je prinudni rad logoraša, što se prije svega odnosilo na težak rad na sječi šume u močvarama prema Jablancu. Naporan rad na sječi šume dodatno je bio otežan zbog drastičnog smanjenja obroka nakon postavljanja novog upravnika. “[Z]atvorenici su bili zaposleni sa sječom drva... gladni su morali raditi duboko u noć, a vraćali su se u logor okrvavljeni i premlaćeni.”20 Nadzor nad logora- šima koji su upućivani na sječu šume obavljali su pripadnici 10. satnije pod komandom poručnika Polića. Bjekstva iz logora Stara Gradiška bila su vrlo rijetka zbog speciﬁčnih mjera osiguranja koje su sprečavale kako bjekstvo iz logora tako i potencijalni napad

18 HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1600, Zapisnik od 6.6.1945. sastavljen u ZKRZ u Zagrebu: Izjava Marijana Kustorina. 19 HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 139–140, Zapisnik od 29.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Vinka Zadraveca. 20 HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1293/45, Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 38–41: Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva.

136 TRAGOVI, god. 2, br. 1 na logor. “Logor je ograđen zidom visokim 5 metara, a oko zida nalaze se bunkeri i izvidnice s posadom. Na jugu je Sava, a sjeverno kud vodi glavna cesta za Okučane postavljeni su bunkeri. Okolica je čista i ravna nad kojom je lako imati pregled prostim okom. Kad bi se netko uspio probiti u logoru se primje- njuju strijeljanja za jednog pobjeglog desetorica iz one grupe kojoj on pripada; prema tome gubimo 10 drugova za jedan pokušaj koji još nije siguran da će uspjeti.” Ipak, krajem 1943. izvršena su tri uspješna bjekstava iz logora. Dvade- set devetog oktobra “pobjegao je svojevoljno” logoraš Drago Zatezalo, jedan od četvorice članova Logorskog komiteta KPH. On se uspio dokopati partizanske teritorije na Psunju. Sutradan je iz Okučana pobjegao logoraš Božo Podobnik, “intelektualac koji nije sudjelovao u radu [tajne komunističke organizacije u logoru]”. Njihovo bjekstvo nije rezultiralo odmazdom nad logorašima budući da se na mjestu upravnika još uvijek nije nalazio satnik Bosak. Prvog novembra Logorski komitet KPH pripremio je bjekstvo petorice logoraša muslimanske nacionalnosti koji su prethodno zarobljeni kao partizani ili uhapšeni kao organizovani komunisti u gradovima. Bio je to jedini primjer organizovanog bjekstva iz logora koji je odobrila komunistička organizacija u logoru. Bjegun- ci su odabrani iz redova logoraša muslimanske nacionalnosti jer je partijsko rukovodstvo procijenilo da njihovo bjekstvo neće imati za posljedicu masovne represalije, što se pokazalo kao ispravna pretpostavka. Za bijeg su odabrana petorica Muslimana koji su prethodno uspjeli nagovoriti jednog sunarodnika koji je bio ustaški stražar u logoru da im pomogne i priključi im se u bjekstvu. Među bjeguncima bio je Remzija Omanović, dotadašnji član Logorskog komiteta KPH. “Za ovaj bijeg nije bilo nikakvih represalija nad zatočenicima jer su otišli drugovi iz takovih mjesta da se za njih ne može nikoga povući na odgovornost, a k tomu pobjegli su sa ustašama muslimanima jer je sve zasnovano na religijskoj bazi.”21 Rukovodstvo tajne komunističke organizacije u logoru smatralo je da će bjekstvo petorice komunista omogućiti da partizani na Kozari, koji su tokom prethodne godine uspjeli osnažiti vojnu organizaciju,

21 HDA, 1809, OK KPH za Slavoniju, k. 1, KP-108/87, Pismo Šteﬁce [Serdar] Oblasnom komitetu KPH za Slavoniju, 30.12.1943; HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944; HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-53: Dragutin Roler, “Izjava o radu logorske organizacije u Jasenovcu i Staroj Gradiški”, Zagreb, 28.6.1946; HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-99, Fabijan Rukavina Central- nom komitetu KPH, “Izvještaj o radu logorske organizacije u Staroj Gradiški i radu logorske partijske organizacije”, [1946.]

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 137 uzmu u obzir prijedloge Logorskog komiteta KPH o mogućem napadu na logor i oslobođenju logoraša. Međutim, bjegunci nisu uspjeli ostvariti očekivanja Logorskog komiteta KPH. Remzija Omanović (1920, Cazin) umro je 20. februara 1944. od bolesti i iscrpljenosti na partizanskoj teritoriji.22 “Početak vršenja Bosakove samovolje nad zatočenicima” započelo je oko 15 do 20 dana prije njegovog postavljanja za upravnika logora ubistvom Džema- ila Kajtaza (31), partizanskog komesara rodom iz Mostara. Kajtaz, koji je bio predviđen za zamjenu, “premlaćen je, zatvoren u samicu” 18. novembra 1943. u znak odmazde za bjekstvo petorice logoraša koje se dogodilo istog dana.23 “Tako isprebijanog odveli su ga u podrum ustaške bolnice (gdje se obično vode oni koji treba da budu zaklani). Poslije tri dana isti je ubijen nožem u srce. Poslije nekoliko dana na isti način ubijen je i Bukić Osman, 18-godišnji mladić iz Prijedora.”24 Izvor koji govori o bjekstvu petorice logoraša ističe da je ono bilo “samovoljno” odnosno da nije bilo usaglašeno s rukovodstvom Logorskog komiteta KPH koje je bilo vrlo oprezno prema ideji bjekstva logoraša zbog straha od masovnog kažnjavanja logoraša, odnosno njihove masovne likvidacije.25 Prilikom ubistva Džemaila Kajtaza Stjepan Bosak je navodno kazao žrtvi: “[N]ećeš ponovo biti partizanski komesar.”26 Bivši logoraš Čedomil Huber opisujući prilike u logoru u jesen 1943. naveo je da je Kajtaza, koji je radio u logorskoj pekari, premlatio lično satnik Stjepan Bosak prilikom obilaska logo-

22 Opširnije o razlozima neuspjeha: Slavko Odić, Slavko Komarica, Zašto Jasenovac nije oslobođen, Beograd, 2005, str. 157–162. 23 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944. 24 Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine. Dokument je nastao najkasnije sredinom 1944, a ne krajem 1944. kako pogrešno sugeriše naslov dokumenta u Miletićevoj zbirci dokumenata. 25 “Što se tiče Rukavine Fabijana ja znam da je bio u partijskom rukovodstvu logora i on je uvijek prenašao na nas da se ne smije bježati jer da je to partijska direktiva... da je to kukavički jer zašto da se preko 200–300 lješeva naših najboljih drugova izvuku iz logora kriminalci.” (HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-58, Izjava Dragutina Škrgatića, 24.1.1946.) Postojao je još jedan razlog zbog kojeg je komunistička organizacija nerado gledala na pojedinačna bjekstva. Naime, već krajem 1943, a naročitom tokom 1944, rukovodstvo komunističke organizacije na čelu s Ivanom Sabljakom razmatralo je mogućnost pobune u logoru i masovnog bjekstva iz logora: “U tom pripremanju zajedničkog bjekstva rukovodstvo je zabranilo pojedinačna bježanja koja su dovodila do postroženja režima u logoru.” (HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-53: Dragutin Roler, “Izjava o radu logorske organizacije u Jasenovcu i Staroj Gradiški”, Zagreb, 28.6.1946.) 26 Ivo Goldstein, n.d., str. 592.

138 TRAGOVI, god. 2, br. 1 ra. Huber navodi da je logorašima bilo neobično što Bosak vrši obilazak logora “jer on to inače nije činio”. Huber navodi da je svaki naredni “prolazak Bosaka kroz logor izazivao veći strah nego ranije”.27 Navedeno bjekstvo petorice logoraša bilo je uspješno. Bjegunci su se domogli srpskog sela Donji Bogićevci odakle su uz pomoć partizanskih saradnika prebačeni na partizansku teritoriju na Psunju. Rukovodstvo Logorskog komiteta KPH dalo je negativnu karakteristiku za petoricu bjegunaca zbog njihovog lošeg postupanja prema drugim logorašima i samovoljnog odlučiva- nja na bijeg: “Ništa pozitivno od njih nema, a ovdje su nama svaki rad posve otežali i u životnu opasnost doveli.”28 Nakon toga “smijenjeni su logornici, a na njihova mjesta dođoše kriminalci i agenti na čelu s [Franjom] Mirtom, poznatim banjalučkim agentom. Agenti su smijenili skoro sve drugove sa boljih položaja, preseljavali [ih] i k tome na mnoga mjesta postavili svoje doušnike.” Novi upravnik logora Bosak i novi logornik Mirt 7. decembra oduzeli su hranu od logoraša koji su primali pakete od rođaka pri čemu je intenzivirana pljačka novih pošiljki. Pljačkanje paketa s hranom znatno je otežalo konspirativnu komunikaciju Logorskog komiteta KPH i povećalo je mogućnost da organizacija bude otkrivena putem zaplijene ilegalne pošte u paketima.29 Pooštreni teror u logoru koji je zaveo novi upravnik podrazumijevao je i likvidaciju dotadašnjeg logornika Nijaza Salihodžića (1918), pripadnika partizanskog pokreta iz Bihaća. On je po Bosakovom naređenju ubijen 31. januara 1944, na vrlo surov način, nakon više od mjesec dana boravka u izolaciji, zbog toga što je u jesen 1943. prilikom posjete logoru ustaškog bojnika Jakova Džala ispričao bojniku, svom poznaniku iz Bihaća, o zločinima koje je Bosak počeo sprovoditi u logoru.30

27 Čedomil Huber, Bio sam zatočenik logora Jasenovac, Jasenovac, 1977, str. 45–46. 28 HDA, 1809, OK KPH za Slavoniju, k. 1, KP-108/87, Pismo Šteﬁce [Serdar] Oblasnom komitetu KPH za Slavoniju, 30.12.1943. 29 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944. Franjo Mirt (1911) bio je redarstvenik Župske redarstvene oblasti u Banja Luci, rodom iz Do- nje Stubice. Uhapšen je iz nepoznatih razloga 2.4.1943. i deportovan u logor Stara Gradiška početkom maja 1943. (Antun Miletić, n.d., II, dok. 257, str. 607: Odluka Ustaške nadzorne službe od 5.5.1943. o upućivanju Mirt Franje u logor Stara Gradiška.) 30 HDA, 1220, CK SKH, 1941-1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944; Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 139 Logorski komitet KPH pisao je 21. decembra 1943. da je stanje u logoru “gore nego nekad u Jasenovcu”, pri čemu se konstatuje da se “uslijed 14 bjekstava naročito stanje pogoršalo”. “Smijenjeni su kažnjenički logorski funkcioneri (logornik i ostali koje smo obično nastojali proturiti da budu naši na tim mje- stima), a namješteni sami internirani agenti koji sve jače mrcvare i naganjaju. Batine i samice su stalno na poslu, a i likvidacije su počele. Likvidirana su dva najbolja druga partizana bez ikakvog povoda. (Misli se na Kajtaza i Bukića, nap. aut.) Krećemo se samo po danu, a od 4 popodne do pola 7 ujutro stalno smo pod ključem. Kruh je posve ukinut, a 7.12. je konﬁskovana sva privatna hrana za logorski kazan. Hrana je vrlo slaba i dalje.” Isti izvor navodi da je komuni- stička organizacija u logoru radila na realizaciji masovnog bjekstva iz logora, za šta je nabavljeno oružje, ali da se od te ideje moralo odustati: “Akcija koju smo namjeravali za opći bijeg s oružjem koje postoji kod nas je nemoguća, a stanje neizdržljivo. Voda nas je opkolila kao u proljeće 1942, oko 600 bandita [ustaša] sa 17 ženskih [ustašica] je ovdje, a i drugi razlozi sprečavaju.”31 Do kraja decembra 1943. “trajalo je svakodnevno nemilosrdno batinanje i pojedinačno ubijanje” u muškom dijelu logora.32 Uporedo s napadom 11. krajiške brigade NOVJ na Bosansku Gradišku, u noći 31. decembra 1943. na 1. januara 1944, pripadnici 3. bojne 1. UOZ započeli su sprovođenje masovnih likvidacija zatočenika logora Stara Gradiška, koje je kontinuirano trajalo do početka februara 1944. Likvidacije zatočenika logora Stara Gradiška tokom januara i početkom februara 1944. moguće je precizno kvantiﬁkovati zahvaljujući sačuvanim izvještajima Logorskog komiteta KPH. S druge strane, u sjećanjima nekoliko

Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine. U pitanju su dva različita dokumenta. Drugi dokument pogrešno je datiran jer je nastao najkasnije sredinom 1944. Vjerovatni autor oba izvještaja bio je logoraš Ivan Sabljak, sekretar Logorskog komiteta KPH. Logornici u logorima Jasenovac i Stara Gradiška bili su “glavni predstavnici” logoraša pred upravom logora. Osobe koje su postavljane na mjesto logornika odabirane su iz redova logo- raša. Ponekad je komunistička organizacija uspijevala ostvariti uticaj na ličnost logornika pri čemu se nastojalo da logornik čini određene usluge ne samo političkim zatočenicima već svim logorašima. U Staroj Gradiški postojali su logornici za muški i ženski dio logora. Opširnije o ulozi logornika u logorima Jasenovac i Stara Gradiška: Ivo Goldstein, n.d., str. 232–245. 31 HDA, 1809, OK KPH za Slavoniju, k. 1, KP-108/87, Pismo Šteﬁce [Serdar] Oblasnom komitetu KPH za Slavoniju, 30.12.1943. 32 Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine.

140 TRAGOVI, god. 2, br. 1 preživjelih zatočenika i mještana sela Uskoci navode se podaci o mučenju i ubijanju zatočenika logora Stara Gradiška krajem 1943. – koji nisu navedeni u izvještajima Logorskog komiteta KPH, iako se u tim izvještajima opisuju događaji iz istog razdoblja. Budući da su izvještaji logorskog komiteta najrele- vantniji i najrecentniji narativni izvori o likvidacijama u logoru Stara Gradiška, to stvara određenu nedoumicu. To se naročito odnosi na svjedočenje trojice stanovnika Uskoka, nekad većinski srpskog sela smještenog uzvodno na Savi nedaleko od logora Stara Gradiška, koje je zabilježeno početkom 1944. u Beogradu gdje su svjedoci pronašli utočište. Trojica mještana Uskoka tvrdila su da su ustaše 1. decembra 1943. kroz njihovo selo potjerali oko 1.500 logoraša iz Stare Gradiške, za koje su pretpostavili da su bili srpske nacionalnosti, i da su ih pobili na mikrolokaciji Lokvanac u šumi Međustrugovi, nedaleko od ušća Velikog Struga u Savu.33 Budući da u drugim izvorima nema potvrde likvidacije zatočenika logora Stara Gradiška toga dana, ali ni u tom razdoblju, pogotovo ne tako velikog broja logoraša, kao što u drugim izvorima nema potvrde da su likvidacije logoraša u tom razdoblju vršene u Međustrugovima, nameće se pretpostavka da je riječ o permutaciji datuma ili pogrešno zapisanom datumu u dokumentu. Naime, postoji veći broj svjedočenja preživjelih zatočenika logora Stara Gradiška koja ukazuju na to da je 1. novembra 1942. u Međustru- govima pobijen velik broj logoraša pretežno srpske nacionalnosti. Preživjeli logoraši najčešće su navodili brojke od 900 do 1.500 logoraša pobijenih toga dana. Šesnaestog maja 1946. obavljena su probna iskopavanja masovne grobnice u Međustrugovima u kojoj su pokopane žrtve ubijene 1. novembra 1942. Članovi komisije koji su sproveli probna iskopavanja iznijeli su pretpostavku da je u toj grobnici pokopano 960 žrtava.34 Budući da trojica mještana Uskoka

33 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944.) Ovaj dokument objavljen je dva puta. Prvi put fragmentarno, pri čemu je navedena arhivska signatira koja se odnosi na prepis dokumenta koji se čuva u Vojnom arhivu u Beogradu: Antun Miletić, n.d., II, dok. 310, str. 708–709. Drugi put skoro integralno (bez zaglavlja i dodatka od pola stranice), ali bez navođenja izvora: Vladimir Dedijer, Antun Miletić, n.d., str. 675–679. 34 Sačuvano je više svjedočenja o masovnom zločinu od 1.11.1942. Navodim samo dva svjedo- čenja: HDA, 306, ZKRZ, k. 175, br. 4448, Zapisnik sastavljen 13.1.1945. u prostorijama ZKRZ u Šibeniku: Izjava Lidije Zlatić iz Zagreba; AJ, 110, DKRZ, k. 279, str. 648–649, Zapisnik sastavljen 13.1.1945. u prostorijama ZKRZ u Šibeniku: Izjava Lidije Zlatić iz Zagreba; AJ, 110, DKRZ, k. 279, str. 625, Zapisnik sastavljen pred Centralnom gradskom komisijom u Zagrebu 9.6.1945: Izjava Branka Ivančevića iz Zagreba. O iskopavanju grobnice u Međustrugovima vi-

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 141 u njihovom svjedočenju nisu neposredno spomenuli masovnu likvidaciju od 1. novembra 1942. dodatno se nameće pretpostavka o permutaciji datuma i neosnovanosti tvrdnji o navodnom masovnom zločinu od 1. decembra 1943. Ubijanje stotinjak zatočenika srpske nacionalnosti, uglavnom žena i djece, koji su ubijeni izgladnjivanjem do smrti u drugoj polovini decembra 1943, potvrđeno je u sjećanjima četvoro preživjelih logoraša. Njihova sjeća- nja kompatibilna su u najvažnijim detaljima zbog čega se nameće zaključak o istoričnosti tog zločina. Zločin se dogodio u dijelu logora poznatom pod nazivom kula, u kome su logorske vlasti od januara 1942. do septembra 1944. zatvarali žene i djecu pretežno srpske nacionalnosti. Bivši logoraš Šime Klaić, rodom iz Starih Perkovaca kod Slavonskog Broda, svjedočio je 1956: “U jesen 1943. prolazila je pored logora Stara Gradiška jedna grupa žena sa djecom koja je navodno bila puštena sa nekog drugog logora i upućena svojim kućama, ali su ih ustaše iz logora Stara Gradiška zadržali u prolazu pored logora, zatvorili u kulu, te im nisu dali ni hrane ni vode, gdje su pomrli od gladi. U prolazu pored kule čuo sam jezovite krikove tih žena i djece.”35 Bivša logorašica Dragica Fili- pović, rodom iz Dubrave kod Brčkog, svjedočila je 1956. da se u jesen 1943. u kuli nalazilo zatočeno “nekoliko stotina žena i djece, koji 10 dana nisu dobivali hranu ni vodu, pa su neki odmah poumirali, jer je hrana i ranije bila nikakova, a oni koji su to izdržali likvidirani su”. Svjedokinja čak tvrdi da su ona i druge zatočenice iz hrvatskog dijela Ženskog logora saznale “od nekih zatvorenica koje su mogle doći u kulu da su u toj situaciji zatvorenice jele svoju vlastitu djecu koja su umrla, a iznemogle i umrle nagrizali su i jeli štakori”.36 Preživjeli logoraš Đorđe Miliša, autor memoarske knjige o logorima Jasenovac i Stara Gradiška, ostavio je najpotpuniju sliku o ovom događaju s obzirom na to da njegovi zapisi vremenski lociraju događaj i ukazuju na približan broj žrtava. Miliša je zapisao da je u kuli desetak dana pred rimokatolički Božić 1943, dakle sredinom decembra 1943, zatvoreno “stotinu Srba sa ženama i djecom”. Zato- čenicima nije davana hrana i voda. Miliša takođe navodi da su drugi zatočenici

djeti: Davor Kovačić, “Iskapanja na prostoru koncentratijskog logora Stara Gradiška neposredno poslije završetka Drugog svjetskog rata i procjene broja žrtava”, Scrinia Slavonica, 3/2003, Slavonski Brod, 2003, str. 506. 35 HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 60–61: Zapisnik o saslušanju svjedoka Šime Klaića, Zagreb, 13.4.1956. 36 HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 62–63: Zapisnik o saslušanju svjedoka Dragice Klikić r. Filipović, Zagreb, 2.4.1956.

142 TRAGOVI, god. 2, br. 1 mogli čuti krike žrtava koje su molile hranu i vodu. “Nakon 14 dana otvorena je ta ‘ćelija smrti’. Mnogi su bili mrtvi. Preostali na životu bili su nahranjeni, ali otrovanim jelom. Nađeni su odmah zatim svi mrtvi... Grobari ih raznesoše i zato [su] dobili ispečeni odojak, bijelog kruha, rakije, vina i cigareta. I kad su se najeli bili su i oni zaklani.”37 Bivši logoraš Juraj Blažević, rodom iz Bune kod Mostara, bio je zatočen u logoru Stara Gradiška od avgusta do decembra 1943. Može se pretpostaviti da je amnestiran 24. decembra 1943. Blažević je tvrdio da je u Gradiški susreo zemljaka iz Bune Vinka Đovića koji je bio pripadnik 3. bojne 1. UOZ. “[K]ad je saznao da sam u logoru došao je kod mene u ćeliju i pokazao mi je neke djevojčice za koje je rekao da su partizani. Vidio sam u jednoj sobi oko 30 djevojčica starih od 8 do 13 godina koje su [bile] blijedog izgleda, sve ranjave po licu i tijelu, a za koje mi je Đović kasnije rekao da su pobijene.”38 Iako izvještaji Logorskog komiteta KPH ne navode ubijanje izgladnjivanjem stotinjak zatočenika krajem 1943, navedena sjećanja četvoro preživjelih logoraša predstavljaju uvjerljiv dokaz da se jedan takav zločin zaista dogodio. Upadljivo je da Šime Klaić i Dragica Filipović u svojim izjavama ne govore o zločinima u logoru tokom januara 1944, iako su u to vrijeme oboje boravili u logoru, što znači da su januarski događaji na njih ostavili manji utisak od ne- vedenog ubijanja žena i djece krajem 1943. Najveću odgovornost za taj zločin snosi novi upravnik logora Stjepan Bosak. Pripadnici 9. satnije 3. bojne 1. UOZ, koji su bili stacionirani na Vojnovića salašu pokraj Gređana, gdje se nalazila ekonomija logora Stara Gradiška, 31. decembra 1943. ubili su dvojicu dječaka srpske nacionalnosti iz sela Donji Bogićevci. Dječaci Zdravko Balić (16) i Miloš Pavić (14), seoski sluga rodom iz Glinice kod Vrnograča (Cazinska krajina), zajedno s vršnjakom Nikolom Mi- ščevićem, toga dana poveli su svinje na žirenje u šumu Prašnik koja se nalazi između Donjih Bogićevaca i Vojnovića salaša. Nikola Miščević je 1945. svjedo- čio da su ustaše s Vojnovića salaša, koje su povremeno sretali u šumi, krenuli u susret trojici dječaka nakon čega je Miščević riješio bježati, dok su druga dvojica dječaka odlučila ostati uz svinje. Budući da se Balić i Pavić više nisu vratili njihovi rođaci su vjerovali da su ubijeni u šumi. Sutradan su Balićeva majka i Miščevićev otac otišli prema Vojnovića salašu gdje su zatekli opljačkane

37 Đorđe Miliša, U mučilištu-paklu Jasenovac, Zagreb, 1945, str. 268–269. 38 HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka iz ranijih procesa pred sudom, str. 33: Zapisnik o saslušanju svjedoka Juraja Blaževića, Zagreb, 9.4.1956.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 143 svinje. Ispred ulaza u salaš visio je leš nepoznatog obješenog mladića. Rođaci žrtava tvrdili su da je zapovjednik logorske ekonomije na Vojnovića salašu u to vrijeme bio Šime Matić, ustaški poručnik rodom iz Čavoglava kod Drniša.39 Zapovjednik 9. satnije 3. bojne 1. UOZ koja je bila stacionirana u logorskoj ekonomiji pokraj Gređana bio je poručnik Ante Merdžo.

Masovni zločin u Bosanskoj Gradiški 1. januara 1944.

Napad 11. krajiške brigade na ustaško-domobranski garnizon u Bosanskoj Gra- diški 31. januara 1943. sproveden je na osnovu naređenja Vrhovnog štaba NOVJ i Štaba 5. (krajiškog) korpusa NOVJ u okviru Prve banjalučke operacije. Brigada je dobila zadatak da neutrališe protivnički garnizon u Bosanskoj Gradiški i da poruši pontonski most na Savi kako bi se spriječilo pristizanje pomoći protiv- ničkoj strani u borbama za Banja Luku. Naređenje nije podrazumijevalo napad na logor u Staroj Gradiški s obzirom na to da je takav cilj bio nerealan. Dakle, most je trebalo srušiti umjesto da se preko njega juriša na dobro branjene pozicije logorske posade u starogradiškoj tvrđavi što bi se nesumnjivo završilo neuspjehom i velikim gubicima. S druge strane u naređenju se navodi da se očekuje da će snage 6. (slavonskog) korpusa NOVJ izvršiti demonstrativan napad na Staru Gradišku. Demonstrativan napad takođe nije podrazumijevao zauzimanje i oslobađanje logora jer je takav cilj bio podjednako nerealan kao i zauzimanje logora s južne, bosanske strane.40 U napadu su učestvovala sva četiri bataljona 11. krajiške brigade. “Svi bataljoni su uspjeli prodrijeti u grad, ali žicom ograđene tvrde kuće koje se nalaze u blizini mosta bile su prepreke da bataljoni nisu mogli srušiti most na Savi, a oko 6 sati neprijatelj je dobio pojačanje iz Stare Gradiške.”41 Pomoć koja

39 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 29239, Izjave Nikole Balića, Milke Balić, Perse Balić, Anke Mišče- vić i Nikole Miščevića iz Donjih Bogićevaca, 6.7.1945. 40 Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda (dalje: Zbornik NOR-a), IV/20, Beograd, 1960, dok. 137, str. 457: Zapovijest Štaba 5. korpusa NOVJ od XII 1943. za napad na Banja Luku i Bosansku Gradišku. 41 Zbornik NOR-a, IV/21, Beograd, 1960, dok. 83, str. 262–263: Izvještaj štaba 4. NOU divizije šta- bu 5. korpusa NOVJ za razdoblje od 26.12.1943. do 10.1.1944, 15.1.1944; Isto, dok. 89, str. 292: Izvještaj 11. krajiške brigade štabu 4. NOU divizije za razdoblje od 26.12.1943. do 15.1.1944, 15.1.1944. “Treći bataljon je vrlo brzo prodro preko neprijateljskih položaja na obadva nasipa. Neprijatelj

144 TRAGOVI, god. 2, br. 1 je pristigla iz Stare Gradiške spriječila je gubitak uskog mostobrana u Bosanskoj Gradiški i omogućila je konsolidaciju odbrane. Ubrzo nakon toga uslijedio je napad njemačkih mehanizovanih snaga iz pravca Banja Luke na partizanske polo- žaje na južnom obodu varoši što je primoralo štab 11. krajiške brigade da odvoji polovinu snaga koje su bile angažovane u napadu na ustaše kako bi se spriječio prodor njemačkih snaga u grad. Partizani su uspjeli privremeno zadržati prodor njemačkih snaga i uništiti nekoliko njemačkih kamiona, ali u 18 sati 1. januara 1944. uslijedilo je povlačenje partizana prema Kozari “jer je neprijatelj u Bosan- skoj Gradiški ojačao i nije bilo izgleda za uspeh u akciji”. Zapravo, ustašama na mostobranu stigla je pomoć njemačkih snaga, odnosno kolone oklopnih vozila, i iz pravca Okučana. Može se pretpostaviti da je povlačenje partizanskih snaga započelo prije 18 sati, zapravo i prije podne toga dana, a da je deﬁnitivno po- vlačenje prema Kozari okončano u 18 sati. U napadu na Bosansku Gradišku 11. krajiška brigada imala je dvojicu poginulih i 53 ranjena pripadnika. U sukobu s njemačkim snagama na južnim prilazima gradu brigada je imala devetoricu poginulih i osmoricu ranjenih boraca. Dakle, trajni gubici 11. krajiške brigade u napadu na ustaše u Bosanskoj Gradiški bili su minimalni, naročito u poređenju

je bio prosto pregažen i sve tri čete ovog bataljona su jurišale prema mostu. Lijevo obuhvatno i sa čela izbile su 1. i 2. četa pred katoličku crkvu koja se nalazila sasvim blizu mosta i koju su ustaše sa okolnim zgradama utvrdile za kružnu odbranu u sistemu odbrane mosta. Teren ispred crkve je bio ograđen žicom, a ispred žice postavljene pješadijske mine što je pomoglo ustašama da sa tim preprekama i jakom vatrom zaustave prodor pomenutih četa 3. bataljona. Desno od ovih dviju četa obalom Save prodirala je 3. četa na čelu sa komandirom čete Stojanom Subotićem i političkim komesarom Milanom Bošnjakom. Komandir čete Stojan Subotić, kada je četa izbila na most zatražio je da odmah priđe minersko odjeljenje i sa eksplozivom minira most.” Minersko odjeljenje tokom noćnog napada nije uspjelo da isprati nalet 3. bataljona i izgubilo je orijentaciju tako da uopšte nije dospjelo do blizine mosta. “Treća četa 3. bataljona ostala je na mostu sve do svanuća. Kada je svanuo 1. januar 1944. ustaše su jednovremeno otvorile jaku vatru sa lijeve obale Save iz teških minobacača i mitraljeza po 3. četi 3. bataljona i ostalim jedinicama brigade. Istovremeno i ustaše iz uporišta kod katoličke crkve otvorile su vatru. Ustaše su nakon otvaranja vatre izvršile i juriš, ali su uz velike gubitke povraćene natrag u uporište. Tom prilikom je teže ranjen i zapovjednik ustaša Bosak Stjepan. On predaje tada komandu zapovjedniku blagajne glavnog ustaškog stana u Zagrebu Ivanu Terziću, koji se zatekao u Bosanskoj Gradiški na dopustu kod svoje porodice. Po uputama ranjenog Bosaka, Ter- zić sa ustašama 1. januara brani most uz velike gubitke. Mnogo je ustaških lješeva oko mosta. Najžešću borbu sa ustašama oko mosta vodila je 3. četa 3. bataljona u kojoj su tada teško ranjeni komandir 3. čete Stojan Subotić i komandir 1. čete Lazo Popović. Komandu nad četom je tada preuzeo politički komesar Milan Bošnjak.” (Đuro Milinović, Drago Karasijević, Jedanaesta krajiška NOU brigada, Bosanska Gradiška, 1982, str. 179–180.) milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 145 s ustaškim gubicima. Prema partizanskim izvorima, protivnički gubici iznosili su 70 poginulih i “mnogo više” ranjenih pri čemu se podrazumijeva da se daleko najveći dio protivničkih gubitaka odnosio na ustaše.42 Podatak o 70 poginulih ustaša nesumnjivo je uveličan. Naime, prema podacima Ministarstva oružanih snaga NDH, u borbi s partizanima u Bosan- skoj Gradiški snage NDH imale su gubitke od “30 poginulih, 68 ranjenih i 23 nestala”.43 Nije jasno da li su u taj broj uračunati i gubici ustaša u borbi protiv Novogradiškog bataljona Posavskog partizanskog odreda na lijevoj obali Save, između Stare Gradiške i Donje Varoši, za koje se može pretpostaviti da su bili minimalni. Podatak o 23 nestala najverovatnije se odnosi na domobrane zaro- bljene u Bosanskoj Gradiški. Autori monograﬁje o 11. krajiškoj brigadi naveli su da je brigada zarobila 133 domobrana i jednog domobranskog oﬁcira. Nije jasno da li partizanski izvor navodi uveličan broj zarobljenih domobrana ili citirani izvor NDH navodi umanjeni broj potencijalnih zarobljenih odnosno nestalih domobrana (23). U izvještaju Logorskog komiteta KPH Stara Gradiška, koji je nastao početkom septembra 1944, navodi se da je 3. bojna 1. UOZ u borbi s 11. krajiškom brigadom u Bosanskoj Gradiški imala preko 40 poginulih pripadnika.44 Kada je riječ o broju poginulih zdrugovaca, taj podatak je najvjerovatnije tačniji u odnosu na dva prethodno navedena podatka. Broj ranjenih ustaša možda je iznosio i do 60, s obzirom na to da u jednom nedatiranom izvje- štaju koji je Maks Luburić tokom 1944. poslao Andriji Artukoviću stoji da su pripadnici 3. bojne 1. UOZ u borbama za Bosansku Gradišku imali gubitke od “stotinjak mrtvih i ranjenih”.45 Zdrugovci, odnosno Luburićeve ustaše, nisu imali tako velike gubitke od početka rata, pogotovo ne u neposrednoj blizini ustaških logora. Tako veliki gubici naročito dolaze do izražaja ako imamo u vidu da su borbe trajale pola dana i da su partizani imali minimalne trajne gubitke. Na ustaše je šokantno

42 Zbornik NOR-a, IV/21, Beograd, 1960, dok. 83, str. 262–263: Izvještaj štaba 4. NOU divizije šta- bu 5. korpusa NOVJ za razdoblje od 26.12.1943. do 10.1.1944, 15.1.1944; Isto, dok. 89, str. 292: Izvještaj 11. krajiške brigade štabu 4. NOU divizije za razdoblje od 26.12.1943. do 15.1.1944, 15.1.1944. 43 HDA, 487, Ministarstvo oružanih snaga NDH, k. 10, Dnevna izvješća 1944: Dnevno izvješće broj 4/44 po podatcima primljenim 4.1.1944. do 9 sati. 44 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 45 HDA, 1561, SDS, dos. br. SDS1-301595 (Luburić Maks Vjekoslav), str. 17: Pismo Vjekoslava Maksa Luburića Andriji Artukoviću, [1944.]

146 TRAGOVI, god. 2, br. 1 djelovalo ne samo to što su se partizani neprimjetno približili gradu i zauzeli skoro cijelu varoš naspram tvrđave i logora već i to što su taj poduhvat izveli partizani s Kozare za koje se još uvijek smatralo da se nikad neće oporaviti od poraza zadobijenog u Operaciji “Kozara” početkom ljeta 1942. Starogradiškim ustašama nije bilo lako da povjeruju da su im sinovi, braća i rođaci onih koje su ubijali, od Stare Gradiške do Jasenovca, oko Lipika i Slavonske Požege, u stanju nanijeti ozbiljne vojne gubitke. Pripadnici 3. bojne 1. UOZ bili su svjesni da ih je od potpunog poraza u Bosanskoj Gradiški spasio dolazak njemačke oklopne jedinice iz Slavonije. Pripadnici 3. bojne 1. UOZ i ustaška milicija iz Bosanske Gradiške 1. januara 1944, odmah nakon potiskivanja partizana iz grada, započeli su hapšenje i ubijanje stanovnika Bosanske Gradiške. Svjedočenja savremenika i očevidaca ukazuju na to da su hapšenja uglavnom vršili pripadnici lokalne ustaške milicije, dok su likvidacije vršili pripadnici 3. bojne 1. UOZ pod komandom satnika Stje- pana Bosaka, osim pojedinih ubistava koje su izvršili pripadnici lokalne ustaške milicije. Nakon rata zabilježena su svjedočenja nekoliko osoba koje su izbjegle da budu ubijene 1. januara 1944. u Bosanskoj Gradiški. Riječ je o osobama koje su takođe ustaše uhapsile s namjerom da ih likvidiraju. Svi oni su dovedeni na mjesto zločina nakon što je glavnina žrtava već bila pobijena. Neki od njih posmatrali su pojedinačna ubistva nakon dovođenja na mjesto zločina. Preživjeli uhapšenici svjedočili su o približnom broju likvidiranih osoba, o identitetima pojedinih žrtava, o identitima pojedinih zločinaca kao i o načinu na koji su spašeni smrti. Zahvaljujući svjedočenjima desetak svjedoka i očevidaca mogu- će je zaključiti da su ustaše toga dana u Bosanskoj Gradiški ubili najmanje 60 osoba, pri čemu je 47 osoba ubijeno na trgu ispred mosta na Savi gdje su vršena strijeljanja i vješanja građana dok je 13 mještana ubijeno na ulici ili u njihovim kućama u gradu. U tim svjedočenjima navedeni su poimenični podaci za 44 osobe koje su ubijene toga dana u Bosanskoj Gradiški pri čemu se navode imena 31 osobe ubijene na gubilištu pokraj mosta dok je 13 žrtava ubijeno u drugim dijelovima grada. Izdvaja se stradanje petočlane ukrajinske porodice Hnip s obzirom na to da je cijela porodica, uključujući troje djece, ubijena u njihovoj kući. Trojica obješenih muškaraca na trgu pokraj mosta bili su zatočenici logora Stara Gradiška. Postoje tvrdnje da su toga dana u Bosanskoj Gradiški ubijene i dvije djevojke, koje su bile sestre, stanovnice Donjih Bogićevaca u kotaru Nova Gradiška. Za njih se takođe može pretpostaviti da su ubijene na gubilištu pokraj mosta. Budući da izvor navodi imena ubijenih sestara iz Donjih Bogićevaca to

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 147 povećava broj poimenice poznatih žrtava ubijenih na gubilištu kod mosta na 33, a ukupan broj poimenice poznatih žrtava na 46.46 Većina ubijenih bili su stanovnici Bosanske Gradiške, osim nekolicine žrtava iz okolnih sela i trojice

46 Poimenice poznate žrtve: Bogdan Sladojević (1900); Radmila Bogosavac (1904), Milenko Mandić (1922), njegova majka Slavka Mandić (1897), Nikola Slijepčević (1912), Božo Popović, Desanka Bamburać (1922), njena sestra Mirjana Bamburać (1923), Ristan Kević (1894), njegova majka Milka Kević (1870), Hasanbegović (?), Branko Gavranović (1906), Božo Pavić (1888), Olga Timarac (1924), Boško Cvjetković, Bosa Radić (1905), njene kćeri Dara Radić (1930) i Jele- na Radić (1929), Ignjatije Subotić (1903), njegova supruga Krista Subotić (1905), njihove kćer- ke Božana Subotić (1926) i Bogdana Subotić (1924), Dragan Radivojac (1927), Savo Radivojac (1895), Bogoljub Jagodić (1927), Bogdan Srna (1923), Branka Trojan (1920), Nada Bralić (1915), Nebojša Bralić (1940), Vaso Hnip (1889), Anka Hnip (1914), i njihova djeca Aleksandar Hnip (1934), Orginija Hnip (1937), Nikola Hnip (1939), Slavko Kesić (1894), Prkić (?), Zaim Glavaš (1914), Delić (?), Meho Ćatić (1906). Sve navedene žrtve bili su stanovnici Bosanske Gradiške. Petorica posljednjih nisu ubijeni kod mosta na Savi već u Obradovcima i Tekiji. Ristan Kević i njegova majka Milka ubijeni su u njihovoj kući u gradu, kao i Milka Alvar te petoro članova ukrajinske porodice Hnip. Donji Bogićevci: Anka Stanojević (1912), Draga Stanojević (1919). Cerovljani: Đuro Ljubojević (1919). Đuro Ljubojević je bio činovnik seoske opštine Cerovljani. Može se pretpostaviti da je živio u Bosanskoj Gradiški, a ne u Cerovljanima, koji su bili pod partizanskom kontrolom, s obzirom na to da je bio lojalan vlastima NDH. Trojica logoraša iz Stare Gradiške obješeni u Bosanskoj Gradiški: Mile Milašinović (1880) iz Kukunjevca kod Lipika, Dušan Knežević (1920) iz Gornjih Jutrogošta kod Prijedora i Rade Kodžić (nepoznato). Godišta žrtava navedena su uglavnom na osnovu popisa žrtava Drugog svjetskog rata iz 1964. čiji rezultati su dostupni u bazi podataka MŽG iz Beograda. Za tri žrtve muslimanske nacionalnosti nedostaju potpuni poimenični podaci. Za žrtvu koja se prezivala Hasanbegović navodi se da je bila sudski činovnik rodom iz Dervente. Izvori u kojima se navode poimenični podaci o žrtvama: AS, G-2, KIP, k. 4, 113/1944, Zapisnik od 13.3.1944. sastavljen u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu: Izjava Milana Rakasa iz Bistrice; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 316, Zapisnik o preslušanju svjedoka Vase Čičića rađen kod Gradske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Bosanska Gradiška (dalje: GKRZ) dne 30.5.1945; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 315, Zapisnik o preslušanju drugarice Antonić Dušanke rađen kod GKRZ za Bosansku Gradišku dne 23.5.1945; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 308, Zapisnik sastavljen dne 4.11.1946. pred GKRZ u Bosanskoj Gradiški: Izjava Katice Sladojević iz Banja Luke; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 314, Zapisnik o preslušanju Otilije Hruby rađen kod GKRZ za grad Bosansku Gradišku dne 23.5.1945; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 311, Zapisnik sastavljen kod Opštinskog NOO u Bosanskoj Gradiški 18.5.1945: Izjava trgovca Smaila Hamzića iz Bosanske Gradiške; HDA, 306, ZKRZ, k. 140, GUZ-989/47, Kotarski narodni odbor u Okučanima, dne 24.3.1947, Predmet: Stanojević Draga i Anka iz Donjih Bogićevaca oglašavaju se mrtvim. O stradanju ukrajinske porodice Knip vidjeti: Mirko Kragulj, “Ustaški zločin poslije napada brigade na Bosansku Gradišku”, Jedanaesta krajiška (kozaračka) brigada. Zbornik sjećanja, (ur. Miloš Šurlan), Beograd, 1987, str. 276. Za imena trojice zatočenika logora Stara Gradiška koji su 1.1.1944. obješeni u Bosanskoj Gradiški vidjeti: Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 858: Izvod

148 TRAGOVI, god. 2, br. 1 zatočenika logora Stara Gradiška. Pored dvije žrtve iz Donjih Bogićevaca i jedne žrtve iz Cerovljana, čiji su identiteti poznati, na glavnom gubilištu ubijena su i dva muškarca iz Laminaca čiji identiteti nisu poznati. Kada je riječ o etničkoj strukturi, među 42 poimenice poznate žrtave 32 su bile srpske, pet muslimanske i pet ukrajinske nacionalnosti. Od pet žrtava muslimanske nacionalnosti četiri su ubijene u prigradskim naseljima, a jedna najvjerovatnije na gubilištu kod mosta. Svih pet žrtava ukrajinske nacionalnosti ubijene su u njihovoj porodičnoj kući. Od 32 poimenice poznate žrtve srpske nacionalnosti najmanje 26 ubijeno je na glavnom gubilištu, četiri na drugim lokacijama u gradu, a za dvije žrtve iz Donjih Bogićevaca može se opravdano pretpostaviti da su takođe ubijene na gubilištu pokraj mosta. Među 42 poimenice poznatih žrtava 24 su bile muškog pola, a 18 ženskog pola. Među njima je bilo petoro djece. U masakru u Bosanskoj Gradiški ubijeni su svi članovi nekoliko porodica pri čemu se izdvajaju ubistva petočlane porodice Hnip i četveročlane porodice Subotić. Izjava Vase Čičića od 30. maja 1945. predstavlja najdragocjenije svjedo- čenje o zločinu u Bosanskoj Gradiški 1. januara 1944. Čičić je posvjedočio da su ustaše toga dana vješanjem ili strijeljanjem ubili 47 osoba pokraj mosta na Savi. On je svojim kolima bio primoran prevesti leševe svih žrtava s gubilišta do zgrade redarstvene postaje, a sutradan do masovne grobnice na periferiji grada. Tokom prevoženja prebrojao je žrtve. Čičić je tvrdio da je nakon što je sproveden do lokacije na kojoj su vršene likvidacije, ispred mosta vidio “27 mrtvih ljudskih tjelesa bilo da vise na banderama bilo da ubijeni u lokvi krvi leže”. “Meni je bilo naređeno da svojim kolima te mrtve vozim kod policijske stanice. Ja sam tada među ubijenim prepoznao gospođu Slavku Mandić i njenog 20-godišnjeg sina Milenka, koji su ležali mrtvi jedno pored drugog. Čuo sam da su oni [bili] obješeni i to prvo sin, pa onda majka. Vidio sam kako visi na bande- ri Nikola Slijepčević, sudski glasnik Sreskog suda u Bosanskoj Gradiški. Nadalje su ležali mrtvi Ignjatije Subotić, opančar iz Bosanske Gradiške, i njegova žena Krista sa dvije kćeri, imena im ne znam, a bile su djevojke po zanimanju frizer-

iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine; Z.[vonko] T.[kalec], “Ustaški zločini u konclogorima neće biti zaboravljeni”, Naprijed. Or- gan Centralnog komiteta KP Hrvatske, II, 47, [Petrova gora], 13.4.1944, str. 3; Zvonko Tkalec, “Stara Gradiška”, Dokumenti ustaškog terora. Koncentracioni logori, [Petrova gora, VI] 1944, str. 73. Članci Zvonka Tkalca predstavljaju najranije objavljene narativne izvore o iskustvu zatočenika logora Stara Gradiška. List Naprijed i publikacija Dokumenti ustaškog terora. Koncentracioni logori, štampani su 1944. u partizanskoj štampariji na lokaciji Crna lokva na Petrovoj gori.)

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 149 ke.” Nakon što se Čičić udaljio s prvim tovarom leševa čuli su se “grozni jauci žrtava” prilikom strijeljanja iz mitraljeza. Kada se vratio na trgo kod mosta Či- čić je odvezao još jedan tovar leševa, ovoga puta 20 tijela žrtava koje su dijelom ubijene vješanjem, a dijelom strijeljanjem. Stravu koju je posmatrao Čičić je sa- žeo u jednu rečenicu: “Ja sam bio izvan sebe i sve mi je to kao jedan užasan san i danas kada o tome govorim, uopće ne mogu da shvatim da je to bila stvarnost i da to ljudi uopće mogu činiti.”47 Milan Rakas, stanovnik Bosanske Gradiške, potvrdio je da su ustaše objesili Milenka Mandića pred njegovom majkom “koja je od bola za svojim sinom jedincom kidala sa sebe haljine i kopala zemlju noga- ma i rukama sva izbezumljena”.48 Stanovnica Bosanske Gradiške, Katica Slado- jević, toga dana uhapšena je zajedno sa suprugom Bogdanom od strane ustaša pod vođstvom Joze Katušića. Nakon što su dovedeni na trg kod mosta vidjela je kako je ustaški logornik Zvonko Sukić ubio Radmilu Bogosavac iz puške. Među obješenima na banderama prepoznala je pojedine sugrađane. Katica Sladojević i njena sugrađanka Mileva Čičić puštene su nakon kraćeg vremena: Mileva jer joj je muž bio u domobranima, a Katica vjerovatno zato što je bila Hrvatica. Katičin suprug Bogdan nakon njenog odlaska ubijen je kod mosta na Savi.49 Ustaše na čelu s Jozom Katušićem i Zvonkom Sukićem 1. januara 1944. uhapsili su i šestočlanu porodicu Grgić iz Gradiške. Uhapšenici su takođe sprovedeni do mosta na Savi, o čemu je svjedočio preživjeli Stevan Grgić. Nje- govo svjedočenje dragocjeno je jer govori o tome da je na gubilište na kome je prethodno vršeno ubijanje bilo dovedeno oko 200 uhapšenika koji su pošteđe- ni likvidacije zahvaljujući intervenciji nepoznatog domobranskog oﬁcira. “Na tom mjestu ugledali smo 30 do 40 lica pobijenih, a nas živih bilo je oko 200. Na intervenciju nekoliko domobranskih oﬁcira nas nisu strijeljali već su nas strpa- li u zatvor. U zatvoru su nas zlostavljali i poslije osam dana pustili su nas kući.”50

47 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 316, Zapisnik o preslušanju svjedoka Vase Čičića rađen kod GKRZ Bosanska Gradiška dne 30.5.1945. 48 AS, G-2, KIP, k. 4, 113/1944, Zapisnik od 13.3.1944. sastavljen u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu: Izjava Milana Rakasa iz Bistrice. 49 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 308, Zapisnik sastavljen dne 4.11.1946. pred GKRZ u Bosanskoj Gradiški: Izjava Katice Sladojević iz Banja Luke. 50 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 308, Zapisnik o saslušanju svedoka Grgić Stevana izvršenom na dan 25.9.1945. u 1. rejonskom povereništvu ZKRZ u Beogradu. Svjedok je nekoliko dana nakon što je pušten kući ponovo uhapšen i potom deportovan na prinudni rad u Njemačku. Nakon rata kod kuće nije nikoga zatekao jer su njegovi ukućani i najbliži srodnici pobijeni od strane ustaša septembra 1944.

150 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Svjedočenje Stevana Grgića značajno je jer ukazuje na približan broj uhapše- nih građana i zbog informacije o poštedi većine uhapšenika. Budući da drugi izvori navode da je u spečavanju ustaša da pobiju sve uhapšenike glavnu ulogu odigrao nepoznati njemački oficir, nije potpuno izvjesno koliko je pouzdana Grgićeva tvrdnja o presudnoj ulozi nekoliko domobranskih oficira u spašavanju većine uhapšenika. Naime, Vaso Čičić je u poslijeratnom svjedočenju iznio tvrdnju da je likvidiranje građana ispred mosta “prekinuto od strane Nijema- ca”. On tvrdi da je neimenovani njemački komandant u činu kapetana sve vrijeme bio u gradu kada su vršene javne likvidacije ispred mosta, ali da isprva nije intervenisao. Čičić pretpostavlja da je ubijanje prekinuto na intervenciju “Nijemaca” zbog toga što je isuviše eskaliralo odnosno zbog toga što im njegova masovnost i brutalnost nije bila prihvatljiva.51 Budući da raspolažemo sa svje- dočenjem u kome se navodi da je “njemački komandant” i sutradan spriječio ubijanje 65 uhapšenika, čini se da je uloga nepoznatog njemačkog komandanta bila presudna u spašavanju velikog broja uhapšenih građana. Međutim, to ne isključuje mogućnost sličnog djelovanja pojedinih domobranskih oficira. Osim toga, upamćeno je da je “na intervenciju nekoliko uticajnih mještana, Hrvata, spašeno streljanja nekoliko građana, među njima i djeca Stojana Radića, Pre- drag i Nenad”.52 Otilija Hruby, stanovnica Bosanske Gradiške, svjedočila je kako je 1. januara 1944. u ulici u kojoj je živjela vidjela povorku građana srpske nacionalnosti koje su ustaše sprovodili prema mostu, a koji su iz nepoznatog razloga pošteđe- ni likvidacije. “Ispred svoje kuće vidjela sam povorku oko 30 ljudi, žena i djece, koji su očajno izgledali, nepotpuno obučeni, onako kako su ih kod kuće zatekli. Na čelu povorke bio je ustaša Zvonko Sukić i druge ustaše logoraši (iz logora Stara Gradiška, nap. aut.) koje ne poznajem po imenu. Ovi očajnici koje su vodili molili su Sukića da makar spasi djecu ako već oni moraju pogubiti glave.” Svjedokinja napominje da su ovi ljudi iz nepoznatog razloga odvedeni s gubili- šta u redarstveni zatvor odakle su bili pušteni.53 Ovo kazivanje kompatibilno je s tvrdnjama o intervenciji nepoznatog oficira.

51 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 316, Zapisnik o preslušanju svjedoka Vase Čičića rađen kod GKRZ Bosanska Gradiška dne 30.5.1945. 52 Mirko Kragulj, “Ustaški zločin poslije napada brigade na Bosansku Gradišku“, Jedanaesta krajiš- ka (kozaračka) brigada. Zbornik sjećanja, (ur. Miloš Šurlan), Beograd, 1987, str. 277. 53 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 314, Zapisnik o preslušanju Otilije Hruby rađen kod GKRZ za grad Bosansku Gradišku dne 23.5.1945.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 151 Milan Rakas, načelnik opštine Bistrica u kotaru Bosanska Gradiška, svjedočio je u izbjeglištvu u Beogradu, dva mjeseca nakon masovnog zločina u Bosanskoj Gradiški, da su ustaše pod komandom Stjepana Bosaka 1. januara 1944. pokraj mosta na Savi ubili 45 osoba srpske nacionalnosti što predstavlja potvrdu navoda Vase Čičića o približnom broju ubijenih na toj lokaciji (47). Ra- kasovo svjedočenje važno je kao prvo zabilježeno svjedočenje nekog stanovnika Bosanske Gradiške o zločinu 1. januara 1944, pogotovo jer je to svjedočenje kompatibilno s navodima svjedoka i očevidaca zabilježenim neposredno nakon rata. Rakasovo svjedočenje dopunjava tvrdnje o poštedi dijela uhapšenika koji su prvog dana dovedeni na gubilište, o čemu je svjedočio Stevan Grgić. Rakas je iznio tvrdnju da su hapšenja sprovedena i 2. januara 1944, kada su ustaše uhapsili 65 građana srpske nacionalnosti koje su takođe dotjerali do mosta s namjerom da ih pobiju. “Međutim, nemački komandant oﬁcir i politički ustaški logornik u Bosanskoj Gradiški Vlašić Miroslav intervenisali su kod ustaškog logornika u Staroj Gradiški Stjepana Bosaka da se ovih 65 Srba ne likvidira vešanjem i streljanjem nego da se povede istraga i strijeljaju oni od Srba koji se pronađu krivim. Među ovih 65 pokupljenih i dovedenih na Savu radi likvidi- ranja nalazio sam se i ja.” Nakon što je Bosak “konačno popustio” uhapšenici su zatvoreni u “policijskom zatvoru” u zgradi kotarske oblasti. Potom je nad uhapšenicima sprovedena istraga od strane agenata Župske redarstvene oblasti Velike župe Livac — Zapolje iz Nove Gradiške. Istraga je utvrdila navodnu povezanost šestorice uhapšenika “sa partizanskim upadom”, koji su sprovedeni u logor Sisak. Sedam dana nakon internacije šestorica interniraca puštena su na slobodu.54 Kao što je navedeno, 1. januara 1944. u Bosanskoj Gradiški ubistva nisu vr- šena samo na trgu pokraj savskog mosta. Nekoliko svjedoka i savremenika, gra- đana Bosanske Gradiške, svjedočili su neposredno nakon rata da su vidjeli kako ustaše u drugim djelovima grada ubijaju pojedine osobe srpske i muslimanske nacionalnosti. Smail Hamzić svjedočio je kako je vidio da trojica ustaša, među kojima je prepoznao Danu Uremovića, bivšeg gostioničara, i Ivana Penčića, osobu bez stalnog zanimanja, kako na ulici ubijaju Slavka Kesića. Ubice su Kesića opkolili, bacili na zemlju i ispalili mu dva metka u glavu iz puške. Hamzić je tvrdio da je čuo od savremenika da su toga dana od strane ustaša ubijena još

54 AS, G-2, KIP, k. 4, 113/1944, Zapisnik od 13.3.1944. sastavljen u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu: Izjava Milana Rakasa iz Bistrice. (Ekavica je u originalu.)

152 TRAGOVI, god. 2, br. 1 trojica Muslimana u prigradskom naselju Obradovac, dok je Meho Ćatić ubijen pred džamijom u mahali Tekija. Meho Ćatić je 1942. uhapšen kao pripadnik Domobranstva zbog naklonosti prema partizanima. Nakon hapšenja u Banja Luci upućen je u logor Stara Gradiška gdje je boravio osam mjeseci. Prema svjedočenju njegove supruge, Ćatić je mučen u logoru. Njegovo hapšenje i ubistvo 1. januara 1944. ustaše su pravdali time što je Ćatić prilikom prodora 11. krajiške brigade u grad činio određene usluge partizanima.55 Kao što je napomenuto, leševe 47 građana ubijenih kod mosta prevezao je svojim kolima Vaso Čičić do zgrade redarstvene postaje. Leševi su istovareni u jednoj štali pokraj zgrade redarstva. Narednog dana Čičić je dobio naređenje da leševe preveze na periferiju (“u rupu na Urije izvan grada”). “Prije nego što su lješevi odveženi na pokapanje morali su biti do gola svučeni. Lješeve su svlači- li drugi Srbi koji su bili zatvoreni u policijskom zatvoru. Tu je čak bilo i bližih rođaka pobijenih. Tako su Pero Radivojac i Jovo Jagodić našli među ubijenim svoje sinove... Tu je bilo ubijenih mladih djevojaka u cvijetu mladosti. Sjećam se da je ustaša Aziz Zvirac... plesnuo po butini jednu mladu ubijenu djevojku: ‘Ni mrtvoj joj oprostio ne bi...’ Na onome placu gdje je strijeljanje i vješanje vršeno bilo [je] toliko krvi da je bilo tragova [krvi još] dugo vremena.”56 Vaso Čičić je svjedočio da su se na trgu gdje je vršeno masovno ubijanje građana nalazile “dvije [ili] tri čete ustaša iz logora Stara Gradiška sa svojim oﬁcirima”. To je direktna potvrda učešća pripadnika 3. bojne 1. UOZ u zločinu u Bosanskoj Gradiški. Milan Rakas je naveo da je Stjepan Bosak, zapovjednik 3. bojne i upravnik logora u Staroj Gradiški naredio hapšenje građana srpske nacionalnosti i njihovu likvidaciju. “To je bila odmazda za upad partizana u Bosansku Gradišku.” Rakas je tvrdio da su se pored pripadnika 3. bojne u ubijanju uhapšenih građana istakli i pojedini pripadnici ustaške milicije iz Bo- sanske Gradiške, “među kojima se isticao kao vođa Jozo Katušić, mesar, zatim Dane Uremović, gostioničar, Mata Terzić, trgovac marvom”. Njihova imena kao nosilaca terora i ubica navode i drugi očevici i savremenici čija svjedočenja su zabilježena 1945. Rakas je istakao da je pored Bosaka “glavni krivac” za masakr u Bosanskoj Gradiški bio Zvonko Sukić, student i ustaški logornik za kotar

55 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 311, Zapisnik sastavljen kod Opštinskog NOO u Bosanskoj Gradiški 18.5.1945: Izjava trgovca Smaila Hamzića iz Bosanske Gradiške; AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 311, Zapisnik sastavljen dne 19.6.1945. pred GKRZ u Bosanskoj Gradiški: Izjava Hatidže Ćatić. 56 AJ, 110, DKRZ, k. 499, str. 316, Zapisnik o preslušanju svjedoka Vase Čičića rađen kod GKRZ Bosanska Gradiška dne 30.5.1945.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 153 Bosanska Gradiška, inače nećak Markana Mostarčića, kotarskog predstojnika, koji je uz Mostarčića bio odgovoran i za mnoge prethodne zločine u kotaru. Dokumentacija DKRZ iz 1945. potvrđuje zapovednu odgovornost Stjepana Bo- saka. U toj dokumentaciji navodi se tvrdnja da su u ubijanju građana Bosanske Gradiške učestvovali i pripadnici 12. satnije Željezničke bojne Ustaške vojnice iz Jablanca pod komandom nekog Arapovića.57 Nije izvjesno koliko je to tačan podatak. Postoji vjerovatnoća da je riječ o nedovoljno preciznom podatku odnosno da je riječ o 12. satniji 3. bojne 1. UOZ koja je imala sjedište u Jablancu, gdje se nalazila ekonomija logora Stara Gradiška i logora Jasenovac. U izvješta- ju Logorskog komiteta KPH Stara Gradiška s početka septembra1944. navodi se da se u “ubijanju i vješanju žiteljstva” Bosanske Gradiške 1. januara 1944. istakao poručnik Ante Merdžo, zapovjednik 9. satnije 3. bojne 1. UOZ. Ta satnija imala je sjedište na Vojnovića salašu kod Gređana gdje se nalazila ekonomija logora Stara Gradiška. U istom izvještaju navodi se da se “u vješanju žiteljstva” Bosanske Gradiške istakao i poručnik Ante Ćenan.58 Prema priznanju neka- dašnjeg vodnika logorske satnije 3. bojne 1. UOZ Ante Primorca, u ubijanju građana Bosanske Gradiške učestvovali su satnik Stjepan Bosak, poručnik Mirko Runjaš, poručnik Jozo Vuković i zastavnik Nikola Gagro.59 Ne treba isključiti mogućnost da je u zločinu u Bosanskoj Gradiški uče- stvovao i dio ljudstva 10. satnije 3. bojne 1. UOZ s obzirom na to da je zapovjednik te satnije, poručnik Marinko Polić kasnije odlikovan zbog istaknute uloge u borbi u Bosanskoj Gradiški 1. januara 1944.60 Partizanski i poslijeratni izvori ukazuju na to da je dio ljudstva 10. satnije početkom 1944. bio stacioniran u Bosanskoj Gradiški u sastavu gradskog garnizona.61

57 AJ, 110, DKRZ, k. 499, s. 327, Izvještaj Komande mjesta Bosanska Gradiška Komandi kozarač- kog područja, 22.10.1944. 58 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 59 HDA, 1561, SDS, k. 53, 013.2.18, Sudski predmet Ante Primorca, str. 5: Zapisnik o saslušanju okrivljenog Ante Primorca sastavljen 30.3.1955. u prostorijama Okružnog istražnog otsjeka u Mostaru. 60 Ivo Goldstein, n.d., str. 471. 61 AJ, 110, DKRZ, k. 499, s. 325, Izvještaj Sreskog Narodnog odbora Bosanska Gradiška ZKRZ Sarajevo, 20.9.1945; HDA, 1561, SDS, k. 52, 013.2.15, “Ured III UNS-a i Ustaška obrana”, str. 155.

154 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Zločini u logoru Stara Gradiška od 1. januara do 4. februara 1944.

Početak 1944. u logoru Stara Gradiška obilježen je masovnim likvidacijama logoraša komunističke orijentacije kao i zatočenika srpske i jevrejske nacionalnosti. Preživjeli zatočenik Zvonko Tkalec, koji je razmijenjen nedugo nakon događaja o kojima je riječ, zapisao je aprila 1944. da je krajem decembra 1943. i tokom januara 1944. u “logoru za Hrvate”, odnosno u dijelu logora Stara Gra- diška u kome su bili zatočeni logoraši pretežno hrvatske nacionalnosti, ubijeno “više od 50 muškaraca i 20 žena”.62 Nije u potpunosti jasno da li je Tkalec u navedeni broj ubijenih logoraša uračunao i ubijene zatočenike srpske i jevrejske nacionalnosti, odnosno da li je u broj od preko 70 ubijenih uračunao sve žrtve bez obzira na nacionalnost. Budući da su poznati identiteti svih političkih zatočenica koje su ubijene tokom januara i u prvim danima februara 1944, a među kojima nije bilo zatočenica hrvatske nacionalnosti, niti postoje dokazi da je u tom razdoblju ubijena bilo koja politička zatočenica hrvatske nacionalnosti, moguće je pretpostaviti da se broj od preko 70 ubijenih logoraša odnosi na zatočenike svih nacionalnosti. Ovaj zaključak čini se validnim pogotovo jer Tkalec navodi broj od 20 ubijenih zatočenica, misleći na političke zatoče- nice, a broj poimenice identiﬁkovanih ubijenih zatočenica iznosi 22. Ipak, to nije konačan broj ubijenih logorašica u tom razdoblju budući da jedan izvor navodi da je 26. januara 1944. izvršeno strijeljanje nepoznatog broja zatočenih prostitutki, o čemu će biti više riječi u nastavku. Minimalan broj zatočenika i zatočenica ubijenih između 1. januara i 4. februara 1944. iznosio je između 70 i 80. Ukoliko je broj ubijenih prostitutki bio dvocifren onda je ukupan broj ubijenih bio iznad 80. Nema sumnje da su likvidacije tokom januara 1944. bile posljedica bijesa upravnika logora Stjepana Bosaka i drugih oﬁcira 3. bojne 1. UOZ zbog velikih gubitaka 3. bojne prilikom napada 11. krajiške brigade NOVJ na Bosansku Gradišku posljednjeg dana 1943. i prvog dana 1944. godine. Nekoliko desetina ranjenih ustaša prebačeno je u ustašku bolnicu u logoru Stara Gradiška što je dodatno povećalo bijes ustaša u logoru. Kontinuirano ubijanje logoraša zapo-

62 Z.[vonko] T.[kalec], “Ustaški zločini u konclogorima neće biti zaboravljeni”, Naprijed. Organ Centralnog komiteta KP Hrvatske, II, 47, [Petrova gora], 13.4.1944, str. 3.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 155 čelo je 1. januara 1944. i trajalo je do početka februara. U izvještaju Logorskog komiteta KPH iz sredine 1944. navodi se da je od toga dana počelo “odvođe- nje i klanje” zatočenika i zatočenica u grupama od pet do deset osoba. Prvog dana 1944. godine, u vrijeme trajanja borbi u Bosanskoj Gradiški, u logoru su ubijeni Mirko Sirotić (1922), komunista i radnik hrvatske nacionalnosti iz Zagreba, rodom Istranin, i Milan Freund (1904), Jevrejin rodom iz Đulovca kod Daruvara. Istog dana, predveče, iz logora su izvedena trojica zatočenika srpske nacionalnosti: Mile Milašinović (1880) iz Kukunjevca kod Lipika, Dušan Knežević (1920) iz Gornjih Jutrogošta kod Prijedora i Rade Kodžić, za kojeg nije moguće utvrditi godište i mjesto rođenja te su “obješeni u Bosanskoj Gradiški na trgu pod ﬁrmom zarobljenih partizana iako su u logoru proveli po dvije godine bez ikakvih dodira s vanjskim svijetom”.63 Preživjeli zatočenik Nikola Kuhada svjedočio je 1945. da su ustaše sljedeće noći, odnosno u noći 2. na 3. januara, iz muškog dijela logora izveli 25 zatočenika “koji su odvedeni u podrum ustaške bolnice i tamo svi odreda pobijeni”. Svjedok ne navodi imena žrtava niti spominje njihovu nacionalnost. Kuhada navodi da su u ubijanju zatočenika učestvovali vodnik Nikola Gagro, poručnik Tihomir Kordić, bojnik Jakov Džal i satnik Stjepan Bosak.64 U izvještaju Logorskog komiteta KPH s početka septembra 1944. navode se podaci o narednim zločinima nad logorašima. Prema tom izvoru, upravnik logora Stjepan Bosak 4. januara lično je ubio zatočenike Radovana-Radu Baumanna, Jevrejina iz Varaždina, i Mihajla-Miška Kasuna (1920), zatočenika hrvatske nacionalnosti iz Zagreba. Identitet logoraša Baumanna nije posve jasan s obzirom na to da postoji mogućnost da je njegovo ime bilo Toni. Preži-

63 Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine; HDA, 306, ZKRZ, k. 226, Zh 9411–9415, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu: Izjava Nikole Kuhade iz Pušće, 23.5.1945; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 69–70, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu: Izjava Nikole Kuhade iz Pušće, 23.5.1945; HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1293/45, Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 38–41: Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; Zvonko Tkalec, “Stara Gradiška”, Dokumenti ustaškog terora. Koncen- tracioni logori, [Petrova gora, VI] 1944, str. 73. 64 HDA, 306, ZKRZ, k. 226, Zh 9411–9415, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu: Izjava Nikole Kuhade iz Pušće, 23.5.1945; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 69-70, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu: Izjava Nikole Kuhade iz Pušće, 23.5.1945.

156 TRAGOVI, god. 2, br. 1 vjeli logoraš Đorđe Miliša tvrdio je da je zatočenik Toni Bauman, muzičar po zanimanju, koji je “dolazio u zapovjedništvo da svira prigodom raznih veseli- ca”, ubijen zbog toga što mu je jedna ustašica iz logora izjavila ljubav i kazala da mu želi pomoći. Mihajlo Kasun, kako navodi citirani izvještaj Logorskog komiteta KPH iz sredine 1944, prethodno je bio agent Ustaške nadzorne službe. Uhapšen je zbog toga što je navodno bio osumnjičen kao “špijun neke strane države”. Kasun je tokom 1943, kada je vladao nešto podnošljiviji režim u logoru, stekao povjerenje tadašnjeg upravnika logora Nikole Gadžića i postao je pisar u političkom odsjeku logora. “Na tome položaju imao je priliku upoznati sva mračna zlodjela koja obtužuju pojedine obranaše. Odlaskom Gadžića Ka- sun je odmah pao u nemilost i uskoro zaklan da bi sa njim bile zakopane tajne koje on, kao zatočenik, nije smio znati.” Izvještaj Logorskog komiteta KPH navodi da “od te večeri bilo je svaku večer odvlačenja zatočenika i zatočenica u ‘smrtonosni otsjek’ na mučenje”. Leševi žrtava su nakon mučenja i ubijanja žrtava u kancelarijama uprave logora bacani u Savu, neposredno pokraj zidina logora. Tih dana ubijen je i Hilmija Cikota (1909), komunistički simpatizer muslimanske nacionalnosti, rodom iz Banja Luke.65 Preživjeli zatočenik Sado Koen zapisao je 1945. da je ubijanje logoraša početkom januara 1944. bilo svojevrsna odmazda za ustaške gubitke u Bosanskoj Gradiški. Prema njegovim tvrdnjama, nekoliko dana nakon okončanja borbi u Bosanskoj Gradiški, što se može hronološki povezati s 4. januarom 1944, ustaše su započeli masovnu likvidaciju zatočenika muškog dijela logora. “Svaku večer su dolazili u prosto- rije zatočenika i prozivali su po 25 — 30 ljudi. Odvodili su ih u nepovrat. Tako je to trajalo oko 15 dana, većinom su tada odvodili Srbe.”66 Ako su tačni podaci koje je naveo Sado Koen, ustaše su januara 1944. u logoru ubili između 375 i 450 muških zatočenika. Budući da se u drugim dostupnim izvorima, napose u dva izvještaja Logorskog komiteta KPH iz 1944, ne navode tako velike brojke stradalih, Koenova tvrdnja ne čini se prihvatljivom. Preživjeli logoraš Jakov Finci svjedočio je 1945. da su masovne likvidacije srpskih zatočenika u muš- kom dijelu logora počele oko 10. januara 1944. Iako taj podatak najvjerovatnije

65 HDA, 1220, CK SKH, 1941 – 1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška“, IX 1944; Đorđe Miliša, n.d., str. 270. (Godišta i mjesta rođenja četvorice ubijenih logoraša navedeni su prema: Jelka Smreka, Đorđe Mihovilović, Poimenični popis žrtava koncentracionog logora Jasenovac 1941. – 1945., Jasenovac, 2007.) 66 Sećanja Jevreja na logor Jasenovac, (ur. Dušan Sindik), Beograd, 1972, str. 175.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 157 nije hronološki najtačniji, Fincijevo svjedočenje je pouzdanije od Koenovog svjedočenja. Jakov Finci navodi da su odvođenja zatočenika iz ćelija Muškog logora trajala “dva tjedna”, što se poklapa s tvrdnjama Sade Koena. “Desetak dana iza toga počeli su odvažati logoraše na likvidiranje, te su jednoga dana odveli 10 Srba (među njima sudiju iz Banja Luke Pašagić Obrada), a drugi dan tri Srbina i tako redom kroz dva tjedna. Odvodili su ih vjerovatno u kulu na likvidiranje... Osim toga je u samici ubijen Voja Petković, činovnik, bivši igrač [nogometaš] sarajevske Slavije.”67 Naredno masovno ubistvo u Muškom logoru, o kome govore izvori, dogodilo se 31. januara 1944. kada su ubijena šestorica logoraša. Poznat je identitet samo jednog od šestorice ubijenih. U pitanju je bivši logornik Nijaz Salihodžić (1918) iz Bihaća, komunista muslimanske nacionalnosti. On je ubijen neposredno nakon što je bojnik Jakov Džal, njegov zemljak i predratni poznanik, ta- dašnji upravitelj Ureda III Ustaške nadzorne službe, napustio logor i otputovao u Zagreb. Salihodžić i petorica zatočenika odvedeni su u kancelariju sigurnosne službe, gdje su mučeni, nakon čega su prebačeni u jednu samicu u kuli, gdje su ubijeni sjekirama. Izvor navodi da se Salihodžić hrabro držao pred dželatima.68 Između 17. januara i 2. februara ustaše su ubili 22 zatočenice iz Ženskog logora koje su bile internirane zbog etničkog porijekla. Među njima bilo je 15 Srpkinja i sedam Jevrejki. Zatočenice su u vrijeme spavanja hvatane i odvo- đene iz skupnih soba u samice gdje su masakrirane. Najveći dio zatočenica u tom navratu ubijen je u ćeliji br. 18. U međuvremenu, 26. januara “streljali su javno prostitutke”. Nije poznat broj ubijenih prostitutki. Ustaše su najprije 17. januara odveli četiri zatočenice iz Ženskog logora “negdje u samice i drugu noć su ih zaklali”. Devetnaestog januara ustaše su odvele još šest zatočenica. “Našli su izgovor da su gledale za grobarima kad su [grobari] zaklane nosili [iz logora]. Istu su ih noć zaklali.” Dvadeset devetog ili 30. januara iz Ženskog logora odvedeno je još šest zatočenica. Njih je snašla ista sudbina kao i deset prethodno odvedenih zatočenica. U noći između 1. i 2. februara ustašama su u goste došli “neki Nijemci”. “[P]o običaju su se svi napili i čime će pijanka završiti nego

67 HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1293/45, Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Za- pisnici svjedoka, str. 38–41: Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva. 68 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944.

158 TRAGOVI, god. 2, br. 1 klanjem. Istu noć su odveli šest drugarica, izabrali samo mlade i lijepe. Pro- lazili su kroz ćelije i prebirali... silovali su ih, a kasnije [su] ih zaklali.” Prema podacima zatočenice koja je 18. marta 1944. puštena iz logora i zamijenjena, u zločinu su učestvovali vodnik Ivo Vuković i vodnik Mirko Runjaš i ustašice Maja Buždon i Božica Obradović dok je inicijator zločina bio upravnik logora Stjepan Bosak. Pravo ime vodnika Vukovića bilo je Jozo. Isti izvor navodi da je u to vrijeme u Muškom logoru ubijeno 38 zatočenika bez preciziranja datuma zločina i navođenja identiteta žrtava.69 Učešće vodnika Runjaša i Vukovića u silovanju i ubijanju zatočenica potvrđuje izvještaj Logorskog komiteta KPH

69 HDA, 1220, CK SKH, k. 408, I/2-30b: Prepis izvještaja Danice Centralnom komitetu KPH, [III- IV 1944.] Ovaj neobjavljeni izvor nastao je najvjerovatnije krajem marta 1944, nakon što je 18.3.1944. zatočenica Danica (nisam uspio ustanoviti njeno prezime) puštena iz logora i potom zamijenjena. Prepis sadrži šest kucanih stranica teksta pri čemu nedostaju prve dvije stranice. U do- pisu Okružnog suda u Mostaru od 24.9.1956. navodi se da je izvorni dokument ustupljen sudu iz Arhiva CK SKH kao dio dokumentacije u okviru sudskog predmeta za ustašu Antu Primorca, bivšeg pripadnika 3. bojne 1. UOZ, kome je te godine suđeno u Mostaru. U dokumentu se navode imena 21 žrtve ubijene od 17.1. do 2.2.1944: Gina Garić ([1922], Banja Luka), Matilda Al- tarac, Sarika Alkalaj [1924, Sarajevo], Viola Fleischer [1920, Sarajevo], Jozeﬁna Ledecki [1870, Bačka Palanka], Olga Steiner [1894, Kutina], Blanka Lederer [1889, Slavonski Brod], Milena Rebrić [Bijeljina], Vukica Milanović [1925, Tenja], Đurđica Lacković, Milena Teoklavić, Milica Krasnić [1919, Budimci], Bosiljka Stupar ([1924], Banja Luka), Dragica Đekić ([1922], Vin- kovci), Bosiljka Đekić ([1919], Vinkovci), Vida Kolarević, Bosa Kapor [1913, Krnete (Laktaši)], Mara Kapor [1920, Krnete (Laktaši)], Bosa Nikolić, Margita Demeter [Zagreb], Ljubica Tukerić [1923, Banja Luka]. Podaci u uglastim zagradama navedeni su na osnovu baze podataka JUSP Jasenovac. (Jelka Smreka, Đorđe Mihovilović, Poimenični popis žrtava koncentracionog logora Jasenovac 1941. – 1945., Jasenovac, 2007.) Imena i prezimena pojedinih žrtava pogrešno su navedena u izvoru (Šorica /treba: Sarika/ Alkalaj, Olga Itemer /treba: Steiner/, Margita Kemila /treba: Demeter/, Ljubica Tukezić /treba: Tukerić/). U bazi podataka JUSP Jasenovac nedostaju podaci za žrtve: Matilda Altarac, Milena Teoklavić, Vida Kolarević. Prezime Milene Teoklavić najvjerovatnije nije autentično. U bazi podataka JUSP Jasenovac navode se podaci za tri osobe koje su nosile ime Bosa Nikolić, ali najvjerovatnije nijedna od njih ne odgovara Bosi Nikolić koja je 1944. ubijena u logoru Stara Gradiška. Prezimena Đurđice Lacković (umjesto: Zorkić) i Margite Demeter (umjesto: Itemer) navedena su na osnovu sljedećeg izvora: Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine. Taj izvor među žrtvama iz Ženskog logora ubijenim u navedenom razdoblju navodi i ime Radunke Radovanović. Njeno ime nije navedeno u izvje- štaju bivše zatočenice Danice niti je potvrđeno u bazi podataka JUSP Jasenovac. Budući da se u izvještaju bivše zatočenice Danice navodi da su u navedenom razdoblju ubijene 22 zatočenice, pri čemu se daju podaci za 21 žrtvu, postoji velika vjerovatnoća da ime Radunke Radovanović treba dodati spisku žrtava zločina sprovedenih u tom razdoblju.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 159 s početka septembra 1944. Taj izvor navodi da su njih dvojica, zajedno sa zastavnikom Josipom Sudarevićem (ili Sudarom), “išli svako veče u nastam- be zatočenica u kuli od jedne do druge, koja im se svidjela, odvlačili su ih u politički otsjek, tamo ih silovali i nakon silovanja boli ih nožem i mučili na najstrahovitiji način dok ne bi izdahnule. Tako se pronašao jedan šos u starim krpama koji je bio naprijed oko spolnog organa na 26 mjesta prorezan nožem, te sav zamrljan od krvi. Taj su šos dobili zatočenici među starim krpama za čišćenje kovinotokarskih strojeva.”70 Silovanja zatočenica potvrđuje izvještaj Logorskog komiteta KPH iz sredine 1944. “Žene su najprije upotrebljavane za orgijanja na najbrutalniji način, silovane, a zatim, kao vrhunac sadizma, zaklane i bacane u Savu ili zakopane izvan logorskih zidina... Na izbor žena za ubijanje uticala je njihova ﬁzička ljepota. Među ubijenim ženama... nalazile su se najljepše između 800 žena u logoru.” Izvor potvrđuje da su silovanja vršena “za vrijeme pijanki” koje je Bosak priređivao kako bi se “dodvorio Nijemcima”.71 Budući da je na osnovu svjedočenja Ljube Miloša poznato da su Luburić i Miloš krajem 1943. i početkom 1944, upravo u vrijeme kada je Miloš po sopstvenom priznanju boravio u Staroj Gradiški, uspostavili saradnju sa SS majorom Frit- zom Bekelom za kojeg Miloš tvrdi da je u to vrijeme najmanje jednom boravio u logoru Stara Gradiška, postoji određena vjerovatnoća da je upravo major Bekel prisustvovao ili možda učestvovao u navedenom silovanju zatočenica.72 Indicije o učešću u silovanju zatočenica odnose se i na Maksa Luburića i Ljubu Miloša s obzirom na to da se Miloš u tom razdoblju “stalno nastanio u logoru” te da je Luburić u istom razdoblju “počeo često dolaziti” u logor.73 Likvidaciju zatočenica januara 1944. potvrdila je 1945. preživjela logora- šica Rozika Sinko. Ona je krajem 1943. premještena iz dijela Ženskog logora u kome su bile zatočene uglavnom Hrvatice u kulu u kojoj su bile zatočene uglavnom Srpkinje i u manjem broju Jevrejke. Uslovi boravka zatočenica srpske nacionalnosti tokom gotovo cijelog razdoblja postojanja logora bili su teži

70 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 71 Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858, 860: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine. 72 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 45. 73 Antun Miletić, n.d., II, dok. 359, str. 857–858: Izvod iz opisa nepoznatog logoraša o stanju u logoru Jasenovac – Stara Gradiška do kraja 1944. godine.

160 TRAGOVI, god. 2, br. 1 u odnosu na uslove boravka zatočenica hrvatske nacionalnosti. “Te drugarice su uglavnom bile izgladnjele i izmorene od teškog poljskog rada kojeg su ljeti i u jesen obavljale pa kako sada u zimi za njih nije bilo posla bile su zabavljene čehanjem perja, i kako to po naziranju naših tlačitelja nije bio dovoljno težak rad... počeli su sukcesivno [s] likvidiranjem tih drugarica. Danomice su ulazili u odjeljenje zloglasni ustaški satnik Bosak sa još jednim meni nepoznatim ustašom, pa ustašica Nada Luburić, neka ustašica Maja [Buždon] i ustašica Božica [Obradović], pravoslavka. Oni su izabirali žrtve i dali ih zaklati ili dotući u samici, a i sami su prednjačili u klanju. Vidjela sam jednom kako je ustašica Maja naredila jednoj iznemogloj drugarici da se digne, a kad se ova od slabosti i bolesti nije mogla podignuti, zadavila ju je rukama.”74 Prema podacima Logorskog komiteta KPH “glavni organizator mrcvare- nja i klanja zatočenika i zatočenica” u tom razdoblju bio je nadporučnik Ante Ćenan, zapovjednik sigurnosne službe u logoru. “Imenovani je dolazio svako jutro zasukanih rukava, s dugačkom sabljom, sav poškropljen krvlju. Mrlje od krvi morao je čistiti njegov posilni Despot Gojko, komu je svako jutro govorio, ako i kome progovori koju riječ o tome, da će ga zaklati.” Isti izvor navodi da je Ćenanov “glavni pomagač” bio zastavnik Mate Vasilj, pomoćnik zapovjednika 9. satnije 3. bojne 1. UOZ.75 Preživjeli logoraš Marijan Kustorin ostavio je karakteristično svjedočenje o zločinima u logoru tokom januara 1944: “Kakav je režim u logoru vladao najbolje proizilazi iz činjenice da su se [Mirko] Runjaš i [Jozo] Stojčić u brijačnici javno hvalisali tko spretnije ubija zatočenike i koji je način najeﬁkasniji, nadmetali su se koji je od njih [dvojice] našao okrutniji način za ubijanje i rezanje grkljana.”76 Prema podacima Logorskog komiteta KPH, početkom aprila 1944, u logoru Stara Gradiška bile su zatočene 2.354 osobe od toga 1.508 muškaraca i 846 žena. Izvor navodi i etničku strukturu zatočenika: 1.645 Hrvata (1.232 muškar- ca i 413 žena), 444 Srba (96 muškaraca i 348 žena) i 265 Jevreja (180 muškara-

74 HDA, 306, ZKRZ, k. 211, Zh 7563, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ: Izjava Rozike Sinko, Zagreb, 22.5.1945; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 100, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ: Izjava Rozike Sinko, Zagreb, 22.5.1945; AJ, 110, DKRZ, k. 499, s. 333, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ: Izjava Rozike Sinko, Zagreb, 22.5.1945. 75 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 76 HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1600, Zapisnik od 6.6.1945. sastavljen u ZKRZ: Izjava Marijana Kustorina.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 161 ca i 85 žena).77 Izvor ne razdvaja muslimane od katolika (Hrvata) stoga ostaje nepoznat broj Muslimana/Bošnjaka koji su u tom razdoblju bili zatočeni u logoru. Preciznost podataka ukazuje na njihovu autentičnost. Dakle, značajno je napomenuti da je broj zatočenih Hrvata i Muslimana/Bošnjaka početkom 1944. u logoru Stara Gradiška iznosio 70%, pri čemu se navedeni procenat najvećim dijelom odnosi na zatočene Hrvate. Stara Gradiška, za razliku od Jasenovca, u tom razdoblju primarno nije bila logor za internaciju Srba, kao što je to bila tokom 1942. Pogotovo ne za dugoročnu internaciju i izolaciju Srba. Početkom 1944. Stara Gradiška primarno je bila logor za internaciju i izolaciju antifašistički opredijeljenih Hrvata. Zbog te činjenice srpski mještani susjednog sela Uskoci 6. januara 1944. nisu internirani u logor već su pobijeni u svome selu. Zbog istog razloga mještani srpskog sela Šumetlica nakon internacije u Staru Gradišku 25. januara 1944. nisu duže zadržani u logoru već su ubrzo potom pobijeni. Primarna namjena logora u tom razdoblju jedan je od razloga zbog čega se najveći dio ubijenih logoraša januara 1944. odnosio na osobe srpske nacionalnosti. Drugi razlog pretežnog ubijanja srpskih logoraša u tom razdoblju odnosio se na kontekst pojačanih sukoba 3. bojne 1. UOZ s partizanima koji su i dalje u ustaškoj percepciji posmatrani prvenstveno kao pokret srpskih odmetnika.

Masovni zločin u Uskocima 6. januara 1944.

Najmasovniji zločin koji su počinili pripadnici 3. bojne 1. UOZ u kratkom razdoblju koje je predmet ovog članka, počinjen je nad stanovnicima sela Uskoci 6. januara 1944. kada su ubijene najmanje 154 osobe. Uskoci su malo selo udaljeno dva kilometra od Stare Gradiške, uzvodno na rijeci Savi. Prema popisu iz 1931. u selu su živjela 304 stanovnika. Budući da je broj mještana kontinuirano opadao možemo zaključiti da je 1941. iznosio oko 300. Prema popisu iz 1910. u selu je živjelo 63,6% Srba i 34,2% Hrvata.78 Opravdano se može pretpostaviti da je nacionalna struktura ostala ista ili približna sve do 1941. Selo je početkom rata imalo oko 50 kuća, od toga oko 40 srpskih i dese-

77 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-34/2296, Prepis izvještaja Logorskog komiteta KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH, IV 1944. 78 Narodnosni i vjerski sastav stanovništva Hrvatske, 1880 – 1991: po naseljima, (pr. Jakov Gelo i dr.), I–V, Zagreb, 1998, str. III/1897.

162 TRAGOVI, god. 2, br. 1 tak hrvatskih. Nije poznato koliko je u selu živjelo stanovnika početkom 1944, ali može se pretpostaviti da se dio mještana srpske nacionalnosti iselio nakon uspostavljanja NDH. Ipak, većina mještana srpske nacionalnosti nastavila je živjeti u selu i nakon što je krajem 1941. u okviru Jasenovačke grupe logora u bivšoj kaznionici u tvrđavi Stara Gradiška osnovan ustaški logor. O stradanju stanovnika Uskoka sačuvano je dovoljno izvora koji omogu- ćavaju detaljnu rekonstrukciju događaja, kada je riječ o počiniocima, žrtvama i okolnostima zločina. Najstariji sačuvani izvori o masakru u Uskocima nastali su nekoliko nedjelja nakon zločina. Riječ je o dva izvora ustaškog porijekla, pri čemu je prvi izvor nastao 22. januara 1944, a drugi 1. februara 1944. Najstarije zabilježeno svjedočenje mještana Uskoka koji su uspjeli pobjeći iz sela tokom masakra zabilježeno je 29. januara 1944, dakle 23 dana nakon zločina. To je ujedno najstariji narativni izvor o masakru. U izveštaju 3. oružničke pukovnije Hrvatskog oružništva (formacija koja je od sredine 1942. djelovala u okviru Ustaške vojnice) navodi se da je 6. januara 1944. “oko 21.30 sati nepoznati broj partizana... pokušao napad na logor [Stara Gradiška], ali su odbijeni”. Izvor navodi da je logorska posada imala gubitke od četvorice poginulih i šestorice ranjenih ustaša. “Ovom prilikom je poginulo i dosta seljaka iz ovoga sela [Uskoka], a ostalo je odvedeno u sabirni logor u Staru Gradišku, a selo je uništeno pošto su bili u vezi sa partizanima. Imovina je zaplienjena.”79 Tvrdnje navedene u izvještaju najvećim dijelom su lažne. Navođenje neistinitih tvrdnji u izvještaju motivisano je prikrivanjem ustaškog zločina nad stanovništvom Uskoka jer nije postojalo nikakvo opravdanje za zločin. Ne postoje istorijski izvori koji bi potvrdili da se u Uskocima 6. januara 1944. pojavila neka partizanska jedinica ili grupa koja je iz Uskoka pokušala napasti ustašku posadu u logoru Stara Gradiška. Sačuvana dokumentacija partizanskih štabova i obavještajne službe ne navodi bilo kakav pokret bilo koje partizanske jedinice ili grupe prema Staroj Gradiški toga dana, prethodnog dana ili narednih dana. Pripadnici Posavskog partizanskog odreda pokušali su da izvrše napad na ustaše u logoru Stara Gradiška 31. decembra 1943, ali najdalje su dospjeli do Donje Varoši koja je udaljena nekoliko kilometara od logora.

79 HDA, 1515, Župske redarstvene oblasti (dalje: ŽRO), k. 4, Oružničko krilno zapovjedničtvo Nova Gradiška 3. oružničke pukovnije Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška, 22.1.1944, Predmet: Doglasno izvješće za vrieme od 8. do 22.1.1944.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 163 Izvori ne bilježe pohode partizanskih snaga na tom području u danima koji su uslijedili nakon borbi za Bosansku Gradišku. Podatak o ustaškim gubicima prilikom navodnog napada na Uskoke i Staru Gradišku takođe je izmišljen u cilju opravdavanja masovnog zločina nad stanovnicima Uskoka. Navod o pogibiji većeg broja mještana takođe je lažan s obzirom na to da nijedan mještanin nije poginuo u izmišljenoj borbi između partizana i ustaša. Svi relevantni izvori ukazuju na to da je smrtno stradanje mještana bilo rezultat direktnog terora ustaša nad stanovnicima sela. Ne postoje relevantni dokazi na osnovu kojih bi se moglo ustvrditi da je neko od mještana interniran u logor. Napro- tiv, svi relevantni izvori navode da su seljani ubijani na licu mjesta: u kućama, dvorištima ili na cesti. Pripadnici 3. bojne 1. UOZ iskazali su jasnu namjeru da pobiju sve mještane srpske nacionalnosti u samom selu. Isto tako, ne postoje dokazi koji bi potkrijepili očiglednu neistinu o tome da su srpski stanovnici Uskoka održavali vezu s partizanima. Tako nešto bilo je nemoguće s obzirom na to da je u selu stalno bio smješten dio 10. satnije 3. bojne 1. UOZ. Svi neisti- niti navodi izmišljeni su kako bi se opravdao zločin. Naredni izvor ustaškog porijekla nastao je 1. februara 1944. Riječ je o izvještaju nepoznatog ustaškog funkcionera iz Nove Gradiške predsjedniku Hrvatskog državnog sabora Ivanu Došenu. U izvještaju se navodi da je pravoslavno selo Uskoci “pobijeno” 8. januara 1944, odnosno da je “pobijeno cijelo selo i da je tek nekim uspjelo pobjeći”. Ako zanemarimo očiglednu grešku u navođenju datuma zločina, kao i neke tendenciozne, netačne i trivijalne navode, ovaj izvor pruža važne detalje o zločinu koji nisu navođeni u sjećanjima preživjelih mještana. “Vele mi da su tom prigodom pobijena i dva brata domobrana, dok se treći nalazi u Osieku kao dom.[obranski] poručnik... Sestra od one trojice domobrana da se je spasila pukim slučajem, i ona veli: ‘Kad su nas u noći probudili zapovjedili su nam da svi posjedamo i kad smo svi posjeli povadili su pištolje. Na to su moja braća stala vikati: Mi smo domobrani. Nu oni su odgovorili: Mi smo ustaše. I postreljali su ove sve u kući.’ Ova viest širi se cielom srednjom Slavonijom što vrlo loše djeluje na pravoslavni element.“80

80 HDA, 211, Hrvatski državni sabor, k. 5, Predsjednički spisi, br. 5/1944, dne 4.2.1944: Izvješće od I.I[I]. U dokumentaciji predsjednika Hrvatskog državnog sabora sačuvan je izvještaj nepoznatog ustaškog funkcionera naslovljen kao “Izvješće od I.I.” Analizom sadržaja izvora nije teško za- ključiti da je u navođenju datuma došlo do slučajne omaške i da je dokument nastao 1.2.1944. Izvještaj je zaprimljen u spisima predsjednika Sabora 4.2.1944. U toj dokumentaciji sačuvani

164 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Izvor ne navodi ime svjedokinje niti prezime njene porodice. Njeno ime bilo je Vukosava Borčić i imala je 21 godinu kada je izvršen masakr nad njenim ukućanima, rođacima i susjedima. O njenom iskustvu i svjedočenju o zločinu detaljnije ću govoriti u nastavku teksta. Najstarije svjedočenje preživjelih mještana Uskoka, kao što je navedeno, zabiljeleženo je već 29. januara 1944. Riječ je o zajedničkom svjedočenju trojice mještana koji su se krajem januara uspjeli domoći Beograda. Trojica svjedoka su ustvrdila da su srpski mještani do januara 1942, kada je osnovan logor u tvrđavi Stara Gradiška, živjeli u miru i da ih niko nije progo- nio. Okolnosti su se promijenile onda kada je obližnja Stara Gradiška postala jedno od dva najznačajnija uporišta 1. UOZ. Mještani srpske nacionalnosti najprije su početkom 1942. bili prinuđeni da prihvate rimokatoličku vjeru. Predstavnici ustaške vlasti u opštini Stara Gradiška i kotaru Nova Gradiška pri- jetili su mještanima da će “plivati Savom” ukoliko ne promijene vjeru. “Poslije toga naše selo bilo je mirno i nitko nas nije napadao sve do meseca decembra 1943.” kada je u selu izvršena masovna pljačka. Ipak, mještani su bili svjesni što se događa s zatočenicima obližnjeg logora, odnosno znali su da ustaše vrše masovne likvidacije logoraša. Štaviše, mnogi logoraši prolazili su kroz Uskoke na putu za gubilište u šumi Međustrugovi, prema selu Jablancu. Pojedini mještani Uskoka potvrdili su 1944. u izbjeglištvu da su vidjeli mjesto gdje se nalazila jedna od masovnih grobnica u Međustrugovima. Mještani Uskoka znali su i da ustaše zakopavaju ubijene logoraše i u neposrednoj blizini logora. “Ubijali su pojedine manje grupe i njihove leševe zakopavali odmah pokraj logora, a zemljište preoravali. Bilo je više slučajeva da su seoski psi razvlačili delove ljudskih telesa jer su bili previše plitko zakopani.”81

su izvornik izvještaja pisan rukom na 18 listova istrgnutih iz bilježnice manjeg formata, potpisan nečitkim nadimkom, te prepis originala kucan na pisaćoj mašini i ovjeren pečatom kojim su ovjeravani i drugi dokumenti zaprimljeni u saborskoj pisarnici. Osim o zločinu u Uskocima u izvještaju se govori i o nekim drugim događajima na području Velike župe Livac – Zapolje. Sljedeća konstatacija anonimnog informatora o počiniocima zločina u Uskocima apsolutno je neprihvatljiva jer je riječ o proizvoljnoj i neutemeljenoj tvrdnji koja je u kontradikciji ne samo s drugim sačuvanim izvorima već i s prethodnim navodima u istom izvoru: “Moje osobno mišljenje je da to nikako nisu bili ustaše i kad bi se provela istraga možda bi se ustanovilo da su to bili ili četnici ili partizani jer je poznato da jednima i drugima vrlo loše ide pa bi na taj način htjeli prisiliti lojalno pravoslavno žiteljstvo da ono primi njihove prorijeđene redove.” 81 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944. (Ekavica je navedena u originalu.)

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 165 Nije lako objasniti zbog čega je većina srpskih stanovnika Uskoka ostala živjeti u selu sve do početka 1944. iako su znali da ustaše u logorima vrše nemilosrdno istrebljenje njihovih sunarodnika i drugih civila. Štaviše, znali su da su ustaše, odnosno pripadnici 1. UOZ aprila i maja 1942. internirali cjeloku- pno srpsko stanovništvo Mlake, Jasenovca i Uštice, pri čemu su mnogi stanovnici ta tri posavska sela, napose žene i djeca internirani u logor Stara Gradiška, kao što su znali da su mještani srpskog sela Jablanac, smještenog uzvodno na Savi, aprila 1942. prešli na Kozaru kako bi izbjegli internaciju u logore. Nema sumnje da je život pokraj ustaškog logora bio život u konstantnom strahu. Isto tako, nije lako odgovoriti na pitanje zbog čega ustaše iz starogradiškog logora nisu internirali Srbe iz Uskoka (kao ni Srbe iz obližnjih hrvatskih sela Donji Varoš i Novi Varoš, gdje je živjelo nekoliko srpskih porodica) s obzirom na to da su ustaše iz jasenovačkog logora aprila i maja 1942. internirali sve Srbe iz Mlake, Jasenovca, Uštice, Tanca i Puske, a kasnije i iz najbližih srpskih sela u Banijskom Trokutu, a tokom i nakon Operacije “Kozara” i iz svih naselja u kotaru Bosanska Dubica, uključujući i većinu stanovnika Jablanca koje su pohvatali na Kozari. Zbog čega tada ili kasnije nisu internirani Srbi iz Uskoka iako su živjeli mnogo bliže logoru Jasenovac V nego što su Srbi iz Puske ili Mlake živjeli blizu logora Jasenovac III? Smatram da najjednostavniji i najtačniji odgovor glasi: Zbog toga što pripadnici 1. UOZ do početka 1944. nisu dobili naređenje da izvrše internaciju Srba iz Uskoka. Takvo naređenje nije uslijedilo prvenstveno zbog toga jer su rukovodioci Ustaške obrane, napose Maks Luburić – bez čijeg saznanja i odobrenja se jedno takvo naređenje nije moglo dogoditi, pri čemu su slična naređenja često bila stvar njegove procjene – nisu smatrali da će partizani pokušati da se približe Uskocima pri čemu bi se pojedini srpski mještani mogli pokazati kao njihovi saradnici. Osim toga, starogradiške ustaše su s razlogom pretpostavljali da je Srbima iz Uskoka namijenjena ista sudbina koja je snašla Srbe iz okoline jasenovačkog logora: internacija i istrebljenje. Samo se čekao trenutak kada će uslijediti naređenje za upad u selo i likvidaciju srpskih mještana. U prilog jednoj takvoj pretpostavci govori činjenica da starogradiške ustaše sve do likvidacije logora, odnosno sve do likvidacije srpskih logoraša i preseljenja ostalih logoraša u Jasenovac i Lepoglavu, nisu odustali od internacije i likvidacije srpskog stanovništva u selima koja gravitiraju Staroj Gradiš- ki. Novembra 1944. pohvatani su, privremeno internirani i pobijeni Srbi iz Donje Varoši i Nove Varoši, a isto je u nekoliko navrata tokom 1944. učinjeno

166 TRAGOVI, god. 2, br. 1 s dijelom srpskih stanovnika velikih srpskih sela Gređani i Čovac, smještenih između Stare Gradiške i Okučana, posljednji put takođe novembra 1944. Na- vedene internacije krajem 1944. koincidiraju s internacijama preostalih Srba u dijelu kotara Novska koji nije bio pod kontrolom partizana (Bročice, Novska, Paklenica) koji su takođe pohapšeni, internirani i ubijeni, ali u logoru Jaseno- vac. Navedeni događaji nisu bili spontani i izolovani već je riječ o osmišljenim aktivnostima kojima prethode naređenja vrha Ustaške obrane. Iako srpski stanovnici Donje Varoši i Nove Varoši nisu predstavljali bilo kakvu sigurnosnu prijetnju logoru Stara Gradiška, pogotovo jer se njihova internacija i likvidacija dogodila u vrijeme kada je logor već bio preseljen, Ustaška obrana nije odustala od njihove likvidacije. Nimalo ne sumnjam da je Ustaškoj obrani i njenom zapovjedniku glavna intencija od početka bila da snage pod njihovom komandom interniraju i pobiju što više Srba, naročito na onim prostorima koji su bili pod neposrednom kontrolom 1. UOZ kao formacije Ustaške obrane. Dakle, Srbe iz Uskoka prije ili kasnije snašla bi ista sudbina. Oni jednostavno nisu imali realnu mogućnost da prežive osim slučajno kao pojedinci. Ono po čemu je “dizanje” Uskoka donekle drugačije od “dizanja” Srba iz sela oko Jasenovca jeste to što Uskočani nisu internirani već su pobijeni u svome selu. Prije 6. januara 1944. u Staru Gradišku interniran je svega jedan mještanin. Bio je to Miloš Steve Klisić, rođen 1900, ubijen u logoru Stara Gradiška 5. juna 1942. Međutim, u Uskocima su se 1943. još uvjek rađala srpska djeca. Život je odmicao u sjeni logora u nadi da se neće dogoditi najgore. Te godine rođeno je najmanje troje srpske djece, koja su ubijena u masakru 6. januara 1944.82 Ljubo Miloš, jedan od najistaknutijih operativaca Ustaške obrane, na saslušanju pred jugoslovenskim organima 1947. iznio je tvrdnju da je “dizanje” Srba iz Uskoka “izvršila 3. bojna sa čelu sa zapovjednikom Stjepanom Bosa- kom“. “Dizanje je izvršeno po nalogu pukovnika Jakova Džala koji je tada bio upravitelj Ureda III [UNS] i Ustaške obrane.” Ovo je direktna potvrda da satnik

82 AS, G-2, KIP k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944; AJ, 179, Savezna komisija za popis žrtava rata (dalje: SKPŽR), k. 500, Popis žrtava rata 1941 – 1945, k. 2324, SR Hrvatska, Srez Osijek, Opština Nova Gradiška, Mesto Uskoci: Popisao Bajić Stevo, [XI 1964.] Vuruna, Klisić i Šućur navode da su među žrtvama bili neimenovano osmomjesečno dijete Đorđa i Danice Šućur, neimenovano dvomjesečno dijete Nikole i Danice Borčić i neimenovano osmomjesečno dijete Mladena i Ljube Zorić. Spiskovi žrtava sela Uskoci iz 1946. i 1964. navode imena ubijenih beba: Mile Đorđa Šućur, Nada Nikole Borčić i Đorđe Mladena Zorić.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 167 Bosak nije samoinicijativno naredio likvidaciju Srba iz Uskoka. Budući da je Ljubo Miloš početkom januara 1944. boravio u Staroj Gradiški i da je riječ o jednom od najistaknutijih operativaca Ustaške obrane, koji je učestvovao u sličnim “čišćenjima” srpskog stanovništva u okolini Jasenovca u proljeće 1942, nameće se logična pretpostavka da je i on bio jedan od onih koji su donijeli odluku o izvršenju zločina. U nastavku izjave Miloš je naveo da mu “nije točno poznata sudbina koja je zatekla dignute Srbe, ali mislim da su poslani u Njemačku na rad”, što nije prihvatljiva tvrdnja.83 Ljubo Miloš je kao istaknuti oﬁcir Ustaške obrane morao znati da je u Uskocima izvršen masakr nad mje- štanima srpske nacionalnosti. Kao i u slučaju internacije Srba iz Mlake, Jasenovca i Uštice, aprila i maja 1942, pripadnici 1. UOZ inscenirali su napad na Uskoke od strane partizana i navodnu pogibiju nekoliko ustaša kako bi opravdali zločin nad mještanima. Prema sjećanju trojice preživjelih mještana, zabilježenom krajem januara 1944, pripadnici 3. bojne 1. UOZ 6. januara 1944. “tačno u 10 sati uveče kada smo... spremali se na počinak, a neki već i spavali” otvorili su vatru na srpske kuće u selu. “Napadajem na naše selo komandovao je sam upravitelj logora Bosak... Bacili su osim toga na naše kuće mine i ručne granate, kao da se radi o nekoj borbi s nama. Međutim, mi smo se nalazili s našim porodicama u kuća- ma, potpuno goloruki... Ustaše su na njegovu zapovest dotrčali do naših kuća i pucali kroz prozore... Zatim su provalili u same kuće, izvodili narod i ubijali ga pred kućama.”84 Inscenaciju partizanskog napada na Uskoke potvrđuje izvještaj Logorskog komiteta KPH iz septembra 1944. “Uoči pravoslavnog Božića inscenirali su napad partizana na selo Uskoke, te su poubijali žiteljstvo koje nije moglo pobjeći u šumu. Napad su izvršili na selo Uskoke zato jer nisu imali slijedeći dan što dati jesti ustašama, te pod izgovorom, da žiteljstvo hrani i sakriva partizane, provalili u sela, počeli ubijati nevine ljude te odmah na kolima počeli odvoziti hranu da je imaju za sutra za ustaše... Za pokriće pred svijetom, da su partizani napali selo Uskoke, te da su imali borbu s njima, ubili su svojih sedam ustaša, koji su tobože poginuli u borbi. Iste su sutradan uz najveću ceremoniju sahra-

83 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 44; HDA, 1561, SDS, k. 52, 013.2.15, Elaborat Uprave državne bezbednosti: “Ured III UNS-a i Ustaška obrana”, str. 63. 84 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944.

168 TRAGOVI, god. 2, br. 1 nili na ustaškom groblju kod crkve u selu Uskocima.”85 Tvrdnja o pljački hrane kao glavnom motivu napada na Uskoke i zločina nad njegovim stanovnicima čini se naivnom, iako ustaše nimalo slučajno nisu odlučili da napad bude izveden upravo na Badnje veče jer su očekivali da su pravoslavni seljaci, ma koliko bili osiromašeni zbog ratnih prilika, pripremili tradicionalno obilne obroke za Božić. Da su ustaše bili motivisani prvenstveno pljačkom hrane, mogli su to učiniti i bez ubijanja, kao što su učinili nedugo prije toga, tokom decembra 1943. Ukoliko su uklanjanjem mještana željeli prikriti masovnu pljačku mogli su to učiniti internacijom mještana u logor. Ubijanje svih mještana srpske nacionalnosti na licu mjesta govori o jasnoj namjeri istrebljenja. Podatak o ubijanju sedmorice ustaša iz prethodno navedenog izvora nije lako prihvatiti bez zadrške, ne zbog nepouzdanosti izvora već zbog činjenice da je takva praksa bila vrlo neuobičajena, pogotovo jer su prilikom internacije Srba iz Mlake, Jasenovca i Uštice i inscenacije partizanskog napada na ta tri mjesta pripadnici 1. UOZ podmetnuli tijela ubijenih logoraša kao navodne leševe poginulih ustaša. Navedeni podatak donekle se uklapa u navod iz iz- vještaja 3. oružničke pukovnije o navodnoj pogibiji četvorice ustaša prilikom navodnog partizanskog napada na Uskoke. Inscenaciju partizanskog napada na Uskoke (“ustaše iz logora inscenirali su napad”) potvrdila su dvojica neka- dašnjih zatočenika logora Stara Gradiška u izjavama iz 1956.86 Prema tvrdnjama trojice mještana Uskoka koji su preživjeli masakr, ukupan broj mještana koji su se uspjeli sakriti ili pobjeći iz sela prilikom upada ustaša iznosio je 28 ili 29. Zabilježena su svjedočenja petoro mještana srpske nacionalnosti koji su uspjeli pobjeći iz sela tokom upada ustaša i dvoje mje- štana hrvatske nacionalnosti koji su pružili podatke o pojedinim počiniocima zločina. Trojica mještana Uskoka koji su u izjavi od 29. januara 1944. prvi svjedo- čili o zločinu, opisali su kako su preživjeli zločin. Stevan Vuruna spasio se tako što se sakrio u štalu ispod poda. Ustaše su mu te večeri ubili suprugu Angelinu i kćerku Zorku. Nikoli Šućuru ustaše su najprije ubili suprugu Anu i kćerku

85 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 86 HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 82–83: Zapisnik o saslušanju svjedoka dr Miroslava Medura, Zagreb, 11.4.1956; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 60–61: Zapisnik o saslušanju svjedoka Šime Klaića, Zagreb, 13.4.1956.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 169 Katu. “Mene su ustaše izveli iz kuće, zapovedili mi da potrbuške legnem na zemlju, a zatim mi je jedan ustaša pucao iz revolvera u zatiljak. Ispalio je dva hica, ali me nije ubio, već samo ranio. Ustaša je mislio da sam mrtav pa je oti- šao, a ja sam se digao i pobegao.”87 Miloš Klisić, treći svjedok koji je svjedočio 1944, u izjavi iz 1945. bio je nešto detaljniji. Klisić je naveo da su ustaše došle pred njegovu kuću i zatražili da izađe van nakon čega se s troje djece sakrio na tavan. Kada su ustaše zaprijetili da će baciti bombu na kuću, “tada je moja žena Bara (36) izašla iz kuće sa djetetom Anom (3), koju su zapitali: ‘Gdje ti je čovjek?’, našto je moja žena odgovorila da je u vojsci i da je ona Hrvatica, našto su joj odgovorili da je kučka i da laže, zatim je jedan viknuo [zastavniku Ivanu] Jukiću, a potom se je čuo plotun pušaka, te su moja žena i dijete tada strijeljani”. Miloš Klisić, njegove dvije kćerke i mali sin, uspjeli su domoći se Okučana odakle su posredstvom njemačke vojske prebačeni u Beograd.88 Vukosava Borčić svjedočila je 1945. o stradanju njene porodice te o tome kako je preživjela strijeljanje. Ustaše su nakon upada u selo istjerali iz kuće osmoro članova porodice Steve Borčića, Vukosavinog oca. Među njima su bila dvojica Stevinih sinova koji su bili u domobranstvu, čiju smrt konstatuje izvještač predsjednika Hrvatskog državnog Sabora u pismu od 1. februara 1944. Treći Stevin sin Joco, domobranski poručnik, boravio je tada u Osijeku. “Nas osmero postrojili su pred vrata naše kuće, punili puške, a zatim su nas odveli na nasip Save, tu nam komandovali da sjednemo. Kada smo svi posjedali ova trojica ustaša ispalili su po jedan metak na moja dva starija brata, a zatim odmah pucali na mene, ali me nisu pogodili, već sam se pravila da sam pogođena i mrtva i tako sam vidjela da su predamnom ubili moju mater, oca, snaju, njeno dijete staro tri mjeseca i mlađeg brata.” Nakon što je tri sata ležala među leševima svojih ukućana na nasipu, Vukosava Borčić pobjegla je u Novu Varoš kod rođaka. Odatle se prebacila u Okučane. Nakon dvije nedjelje njen stariji brat, domobranski oﬁcir, odveo ju je u Osijek.89 Jedna od rijetkih porodica koja

87 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944. 88 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime Općinske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Stara Gradiška (dalje: OKRZ Stara Gradiška): Izjava Miloša Klisića iz Uskoka; Filip Škiljan, “Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata”, Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009, str. 55. 89 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 27.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara

170 TRAGOVI, god. 2, br. 1 se u potpunosti spasila bijegom bila je porodica Jovana Klisića. Kada su ustaše zalupali na vrata kuće Jovana Klisića on, njegova supruga i njihovo troje djece pobjegli su na stražnja vrata. “Ja sam se sa svojom ženom i troje djece spasio samo zbog toga što sam imao dvoja vrata na kući.” Klisići su “goli i bosi” po sni- jegu i blatu pobjegli u Gređane. “Ovom prilikom su mojoj ženi Jeleni i kćerki Milki promrzle noge zbog čega su bile bolnici u Novoj Gradiški na liječenju tri mjeseca.”90 Osamnaestogodišnji mladić Pero Šućur pod nepoznatim okolnostima uspio je preživjeti ubistvo članova svoje porodice. Naime, iste večeri kada i ostali Uskočani ubijeni su Perin otac, djed, baka i četrnaestogodišnja sestra. Pero je uspio pobjeći u susjedno hrvatsko selo Gornji Varoš gdje se sklonio kod Mate Jandrića, “koji ga je kod svoje kuće zadržao i slobodio da se ne treba bojati jer da je u prošlosti sa njegovim ocem bio dobar i skupa su radili, ali je on o tom bjekstvu obavjestio ustaše, našto su sljedećeg dana, tj. 7. siječnja doletjela dva ustaška vodnika, od kojih sam prepoznao Jukić Ivana”, svjedočio je 1945. mještanin Gornje Varoši Vinko Simić. Ustaše su odvele Peru Šućura vezanog prema savskom nasipu gdje su ga ubili i bacili u Savu. Zločin je na nepoznat način preživjela Perina sestra Draga. Ona je 1964. potvrdila da su ustaše ubili petoro članova njene porodice.91 Stevan Vuruna, Miloš Klisić i Nikola Šućur, koji su 29. januara 1944. svjedočili o masakru u Uskocima, naveli su numerički podatak o 133 žrtve zločina pri čemu su naveli poimenične podatke za 112 žrtava. To je ujedno i najstariji, iako nepotpun spisak žrtava. Naredni spisak žrtava masakra nastao je 22. novembra 1946. u okviru popisa žrtava fašističkog terora koji je 1946. organizovala ZKRZ. Taj spisak sadrži poimenične podatke za 123 žrtve za koje se navodi da su ubijene 6. januara 1944. Budući da se u spisku navodi ime jedne žrtve (Miloš Klisić) koja je stradala 1942, broj popisanih žrtava januarskog masakra u tom spisku iznosi 122. Najpotpuniji spisak žrtava januarskog masakra nastao je krajem 1964. u okviru saveznog popisa žrtava Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Taj spisak sadrži 139 imena žrtava ubijenih toga dana i ime jedne

Gradiška: Izjava Vukosave Borčić iz Uskoka. 90 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 27.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Jovana Klisića iz Uskoka. 91 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 28.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Vinka Simića iz Gornjeg Varoša; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941–1945, k. 2324, SR Hrvatska, Srez Osijek, Opština Nova Gradiška, Mesto Uskoci: Popisao Bajić Stevo, [XI 1964.]

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 171 žrtve ubijene sutradan u Uskocima. Za svaku žrtvu naveden je izvor, odnosno podaci o kazivaču koji je posvjedočio o identitetu žrtve.92 Nijedan od tri spiska nije potpun. U spisku iz 1946. navedeno je 13 žrtava koje nisu evidentirane u najpotpunijem spisku, odnosno u spisku iz 1964, od kojih su četiri imena potvrđena u spisku iz 1944. U spisku iz 1944. navedena je jedna žrtva koja nije imenovana u dva mlađa spiska. To ukupno čini 154 žrtave masakra 6. januara 1944. Kada je riječ o godištima žrtava, najmanje je pouzdan najstariji spisak, što je naizgled paradoksalno. Međutim, to nije neobično s obzirom na to da su samo trojica mještana bili izvor podataka za najstariji spisak. Uostalom, to je razlog zbog čega je najstariji spisak najmanje potpun. Poimenične podatke za spisak iz 1964. pružilo je dvadesetak mještana. Spisak žrtava iz 1964. pruža podatke koji nisu zabilježeni u drugim izvorima. Naime, u tom izvoru navodi se da su u Uskocima 6 — 7. januara 1944. ubijene 134 osobe srpske nacionalnosti i šest osoba hrvatske nacionalnosti. Među njima bile su tri Hrvatice udate za Srbe, jedna Hrvatica koja je imala stalno mjesto prebivališta u Podgracima u Potkozarju i Ivo Poparić (1932) i njegov brat Joco (1940), sinovi Hrvata Nikole Poparića, koji su ubijeni zajedno s njihovom majkom Ljubom koja je bila srpske nacionalnosti. Nikola Poparić ili je umro prije tog događaja ili u to vrijeme nije živio u Uskocima. U spisku iz 1946. navodi se ime jedne žrtve hrvatske nacionalnosti koja nije evidenti- rana u spisku iz 1964. To ukupno čini 147 žrtava srpske nacionalnosti i sedam žrtava hrvatske nacionalnosti.93 Prema podacima do kojih sam došao tokom istraživanja, u masakru u Uskocima ubijeno je 40 djece, 70 žena i 44 muškarca. Najstarija žrtva, Joco Stojanović, rođen je 1851. Najmlađa žrtva, Nada Borčić, rođena je novembra 1943. Među ubijenima bilo je 29 bračnih parova. Pojedine porodice istrebljene su u potpunosti, poput porodica Petra Zorića, Milana Radišića, Ilije Šućura,

92 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka, Beograd, 29.1.1944; HDA, 306, ZKRZ, k. 46, GUZ-2624/45, Popis žrtava lišenih života, Mjesto Uskoci, Kotar Okučani, Okrug Daruvar, 22.11.1946; AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941–1945, k. 2324, SR Hrvatska, Srez Osijek, Opština Nova Gradiška, Mesto Uskoci: Popisao Bajić Stevo, [XI 1964.] 93 AJ, 179, SKPŽR, k. 500, Popis žrtava rata 1941–1945, k. 2324, SR Hrvatska, Srez Osijek, Op- ština Nova Gradiška, Mesto Uskoci: Popisao Bajić Stevo, [XI 1964.]; HDA, 306, ZKRZ, k. 46, GUZ-2624/45, Popis žrtava lišenih života, Mjesto Uskoci, Kotar Okučani, Okrug Daruvar, 22.11.1946.

172 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Joce Šućura, Ilije Vinčića, Jovana Vinčića, Mile Eškerice i Jovana Eškerice. Najbrojnija potpuno istrebljena porodica bila je porodica Petra Zorića. Ubijeni su Petar Zorić (1881) i njegova supruga, četvorica njihovih sinova koji su bili oženjeni i imali djecu – ukupno 18 članova porodice. Prema tvrdnjama Luke Čupića, mještanina hrvatske nacionalnosti koji je tokom masakra boravio u selu, ustaše su nakon ubijanja pobacali u Savu tijela pobijenih žena i djece dok su tijela pobijenih muškaraca “kod kuće Zorića u jednu veliku jamu pokopali”. Mještanin Miloš Klisić, koji je uspio izbjeći iz sela prilikom upada ustaša, tvrdio je 1946. da je doznao da se u selu nalaze zapravo dvije masovne grobnice žrtava masakra, jedna smještena iza kuće Petra Zorića, “u kojoj navodno imade sedam lješeva članova njegove porodice”, i druga smještena iza kuće Jose Borčića, “u kojoj je navodno pokopano 27 muš- karaca”. Miloš Klisić je potvrdio navod Luke Čupića da su leševi žena i djece pobacani u Savu.94 Nije mi poznato da li je nakon 1946. vršena ekshumacija ostataka žrtava iz dvije masovne grobnice u Uskocima. Očevidac Luka Čupić, kao i preživjeli oštećenici čija su poslijeratna svjedočenja dostupna u dokumentaciji ZKRZ naveli su da su kuće pobijenih Uskočana potpno opljačkane od strane pripadnika 3. bojne 1. UOZ. Ivan Sabljak, vjerovatni autor izvještaja Logorskog komiteta KPH o stanju u logoru Stara Gradiška, i logoraš od marta 1942. do septembra 1944, naveo je da su ustaše u Uskocima opljačkali “oko 28.000 kg kukuruza, oko 700 kg masti, oko 100 kg meda, 100 — 150 komada rogate marve, te ostalu pokretnu imovinu”. “Nakon uspjelog pothvata u selu Uskoci, zapovjednici satova i ostali, slavili su nekoliko dana i noći pićem i jelom opljačkanim u Uskocima. S kuća i gospo- darskih zgrada koje nisu trebali za stanovanje svojih obitelji, skinuli su crijep i prozore, a docnije i građu i odnijeli u logor.”95 Nakon zločina ustaše su zapalili devet srpskih kuća.96 U izvještaju logorskog komiteta KPH iz septembra 1944. navodi se da su “glavni organizatori” napada na Uskoke bili satnik Stjepan Bosak, zapovjednik

94 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Luke Čupića iz Uskoka; HDA, 306, ZKRZ, k. 91, GUZ-2552/46, Zapisnik sastavljen 19.5.1946. na licu mjesta u Staroj Gradiški u Mjesnom NOO: Izjava Miloša Klisića iz Uskoka. 95 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. 96 AS, G-2, KIP, k. 19, 76/1944: Izjava Stevana Vurune, Miloša Klisića i Nikole Šućura iz Uskoka,

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 173 logora Stara Gradiška i zapovjednik 3. bojne 1. UOZ, poručnik Ante Ćenan, zapovjednik sigurnosne službe u logoru (ili “smrtonosnog otsjeka”, kako tu službu naziva Ivan Sabljak, sekretar Logorskog komiteta KPH), poručnik Marinko Polić, zapovjednik 10. satnije 3. bojne, natporučnik Nikola-Nine Kaić, zapovjednik 12. satnije 3. bojne, i poručnik Josip-Jozo Stojčić, šef “upravnog odsjeka” logora Stara Gradiška. Isti izvor navodi da se zapovjednik 9. satnije 3. bojne, poručnik Ante Merdžo, “istakao kod navale na selo Uskoke”.97 Luka Čupić, mještanin Uskoka hrvatske nacionalnosti, koji je poznavao određen broj ustaških oficira iz logora, prepoznao je neke od oficira i podoficira 3. bojne za koje je tvrdio da su “ova ubistva i klanja učinili”. Među njima naveo je nat- poručnika Nikolu Kaića, vodnika Nikolu Gagru, poručnika Stjepana Buntića i zastavnika Nedjeljka Arapovića.98 Preživjeli logoraš Barnaba Bodon svjedočio je nakon rata da su se pripadnici stražarske satnije nakon masakra u Uskocima u logor vratili blatnjavi i krvavi i da su se potom ponapijali. Svjedok je među njima prepoznao poručnika Nikolu Gadžića i vodnika Antu Primorca.99 Nekoli- ko svjedoka i savremenika naveli su da su među starogradiškim ustašama koji su 6. januara 1944. ubijali u selu prepoznali ustašu Ivana Jukića. Isti ustaša je sutradan ubio mladića Peru Šućura koji je prethodne večeri uspio pobjeći u Gornji Varoš. Dokumentacija ZKRZ za Jukića navodi samo to da je bio rodom iz Posušja i da je 1944. imao oko 30 godina.100

Beograd, 29.1.1944; HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Miloša Klisića iz Uskoka. 97 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944. (Učešće Marinka Polića u zločinu nad stanovnicima Uskoka potvrđuje sljedeći izvor: HDA, 1591, SDS, dos. br. SDS2-83401 (Polić Marinko), str. 32: Elaborat istražitelja UDB-e Nede Bartulovića o Marinku Poliću, “Krvavi put jednog ratnog zločinca”, Split, 1.2.1956.) 98 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Luke Čupića iz Uskoka. 99 HDA, 1561, SDS, k. 53, 013.2.18, Sudski predmet Ante Primorca, str. 26–27: Zapisnik o sasluša- nju Barnabe Bodona sastavljen 14.4.1955. u prostorijama Opunomoćstva UDB Slavonski Brod. 100 HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Luke Čupića iz Uskoka; HDA, 306, ZKRZ, k. 309, Zh 19247–19257, Zapisnik od 26.8.1945. spisan u ime OKRZ Stara Gradiška: Izjava Marije Margaletić iz Uskoka.

174 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Internacija mještana Šumetlice u logor Stara Gradiška 25. januara 1944.

Šumetlica je pretežno srpsko selo sjeverno od Nove Gradiške. Selo je 1941. imalo oko 600 stanovnika. Broj mještana konstantno je opadao tokom rata, prvenstveno zbog odlaska dijela stanovnika početkom rata, zbog pritiska i straha od ustaša, i internacije nekoliko desetina mještana u logor Sisak tokom 1943, odakle su neki internirani na prinudni rad u Njemačku, a neki su pušte- ni nakon čega su potražili utočište daleko od sela. U selu je početkom 1944. ži- vjelo oko 350 stanovnika. Selo je izolovano od srpskih sela u zapadnom dijelu novogradiškog kotara. Šumetlicu od srpskih sela u pakračkom kotaru (Zabrđe) i srpskih sela na istočnim padinama Psunja u požeškom kotaru, odnosno od sela pod kontrolom partizana, odvajalo je prostranstvo planine Psunj koje je obraslo gustom šumom. Budući da su u šumama Psunja od kraja 1941. jedini gospodari bili partizani koje su stanovnici Šumetlice gledali kao zaštitnike, pogotovo jer je određen broj mladića iz sela prišao partizanima, tokom 1942 — 1943. selo je percipirano kao propartizansko mjesto. Od septembra 1943. kada je u selo došla 18. slavonska brigada NOVJ, gdje se zadržala nekoliko dana, u Šumetlici je uspostavljena seoska straža koja je imala zadatak da spriječi upade ustaša iz Cernika, koji su povremeno pljačkali u selu i hvatali mještane koje su odvodili u zatvor u Novu Gradišku.101 Mještani Šumetlice iskusili su teror i prije 17. januara 1944. kada je selo spaljeno, a velik broj mještana uhvaćen i potom sproveden u logor. Tokom 1942. uhapšeno je i internirano nekoliko mještana, a najmanje dvojica mje- štana ubijena su od strane ustaša u blizini sela. Dotad najmasovniji zločin nad mještanima dogodio se 13. marta 1943. kada su pripadnici Ustaške vojnice, koji su bili stacionirani u Cerniku, došli u selo preobučeni u partizane, uhvatili i odveli na strijeljanje sedmoricu mještana. Strijeljanje je preživio seoski knez Stevan Ugrešić. Ista grupa ustaša u noći 16 — 17. marta 1943. zaklala je Steva- na Ugrešića.102 Potom su ustaše krajem 1943. u nekoliko navrata vršili upade

101 Milan Ugrešić, U obrani života. Selo Šumetlica u NOB 1941 – 1945, Nova Gradiška, 1981, str. 55–57. 102 HDA, 1515, ŽRO, k. 4, Oružnička postaja Nova Gradiška Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška, 14.3.1943, Predmet: Strieljanje seljana u mjestu Šumetlica; HDA, 1515, ŽRO, k. 4, Oružnička postaja Nova Gradiška Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška, 14.4.1943,

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 175 u selo. Tokom svakog upada uhvatili bi nekog od mještana i sproveli bi ga u zatvor Župske redarstvene oblasti u Novoj Gradiški gdje su uhapšenici držani kao taoci. Tokom decembra 1943. na željezničkoj pruzi između Novske i Nove Gradiške ustaše su izvršili tri vješanja. Među obješenima bilo je devetoro mještana Šumetlice.103 Može se realno pretpostaviti da su ustaške vlasti osmislile hapšenje i interniranje stanovnika Šumetlice kako bi se partizani osujetili da koriste selo kao utočište i kako bi se mještani onemogućili da pomažu partizanima u hrani i ljudstvu. Budući da su kolektivne internacije srpskih sela u kotaru Nova Gradiška u ustaške logore prestale nakon ljeta 1942. i da je internacija mještana Šumetlice i spaljivanje sela 17. januara 1944. prvi takav slučaj nakon 1942, može se pretpostaviti da je to učinjeno uz pristanak njemačkog vojnog štaba u Novoj Gradiški, pogotovo s obzirom na činjenicu da su u napadu na selo i hvatanju mještana učestvovale i snage SS-policije. Njemačkoj vojnoj sili bilo je u interesu da što eﬁkasnije onemogući partizane da vrše diverzantske akcije na pruzi Zagreb–Zemun i da napadaju na manja ustaško-domobranska uporišta u blizini pruge. Jedan takav napad 7. januara 1944. izvršila je 18. slavonska brigada NOVJ nedaleko od Cernika, sukobivši se s ustaško-njemačkim snagama u Cerničkoj Šagovini.104

Predmet: Ugrešić Stevan selski knez iz Šumetlice po nepoznatim partizanima zaklan; AS, G-2, KIP, k. 19, Izjava Mladena Vučetića iz Šumetlice, Beograd, 20.10.1943; HDA, 306, ZKRZ, k. 373, Zh 27548–27552, Zapisnik od 12.4.1946. spisan od strane Kotarske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Novoj Gradiški (dalje: KKRZ Nova Gradiška): Izjava Milana Ugrešića iz Šumetlice; Milan Ugrešić, n.d., str. 54–55. Nema sumnje da su oba zločina izvršili ustaše preobučeni u partizane. To potvrđuju svjedo- čenja Mladena Vučetića i Milana Ugrešića. Milan Ugrešić, sin ubijenog seoskog kneza Stevana Ugrešića, prepoznao je nekoliko ustaša koji su upali u njihovu porodičnu kuću i ubili njegovog oca. U dva dokumenta Župske redarstvene oblasti Nova Gradiška namjerno je navedena neistina o formacijskoj pripadnosti počinilaca zločina. U izvještaju od 14.3.1943. navedena su imena žrtava: Dušan Ugrešić (32), Slavko Miličević (32), Đuro Uzelac (17), Milan Uzelac (16), Ostoja Vučetić (44). U svjedočenju Mladena Vučetića iz 1943. i u knjizi Milana Ugrešića iz 1981. navodi se da je tada strijeljan i Mile Miličević (29) i da je u sukobu s ustašama poginuo partizan Bogdan Rakas koji nije bio mještanin i koji se zatekao u selu u momentu upada usta- ša. 103 HDA, 1491, OZNA, 3.1.2., Mjesečni, polumjesečni i tjedni izvještaji POC-a, Pomoćni obavje- štajni centar za Slavoniju Glavnom obavještajnom centru Hrvatske, 30.12.1943, Predmet: Sedmodnevni izvještaj za vrijeme 18 – 25.12.1943, str. 15 (199); Milan Ugrešić, n.d., str. 55–56. 104 Zbornik NOR-a, V/23, Beograd, 1958, dok. 26, str. 88-89: Izvještaj štaba 12. slavonske divizije štabu 6. korpusa NOV i PO Jugoslavije, 8.1.1944; Građa za historiju Narodnooslobodilačkog po-

176 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ubrzo potom uslijedio je napad ustaških i njemačkih snaga na Šumetlicu. O tom događaju sačuvano je nekoliko recentnih izvora. “Dne 17. siječnja 1944. oko 8 sati njemačka vojska, vojnici SS trupa i ustaše došli su u selo Šumetlica udaljeno od Nove Gradiške 7 km sjeverozapadno i iz istog sela žiteljstvo koje je zatečeno kod svojih kuća uzeli su sobom i dopremili u Novu Gradišku na župsko redarstvo. Pri iseljavanju žitelja iz Šumetlice njemačka vojska popalila je sve kuće kojom je prilikom izgorjelo dosta životnih namirnica jer seljaci nisu uspjeli da sve sobom ponesu. Prilikom dolaska vojske u selo Šumetlica, sva odrasla djeca i mlađi ljudi razbježali su se iz sela u šumu dok su žene, starci i djeca dopremljeni u Novu Gradišku i kamo će biti smješteni nije za sada poznato. Stoka koja je zatečena u selu Šumetlici pohranjena je u Cerniku u stajama grofa Kulmera do daljne odredbe.”105 O napadu na selo i hvatanju mještana svjedočile su 1946. tri mještanke koje su uspjele pobjeći prilikom sprovođenja za Novu Gradišku. “Dne 17. januara 1944. godine oko 8 sati ujutro selo Šumetlicu opsjelo je oko 200 njemačkih vojnika, dočim je oko 200 ustaša ušlo u selo i tu naredili da se svi pakujemo jer da će sve izseliti na drugo mjesto jer da partizani u to mjesto dolaze. Tom prilikom naredili su nam da u kola tovarimo svu posteljinu i živežne namirni- ce jer da će nam to na mjestu gdje budemo preselili trebati. Ove ustaše su po kućama pokupili sav narod i oko 11 sati, kada je natovar kola bio gotov, tada su skupa sa stokom uhapsili i u Novu Gradišku odveli 112 osoba od kojih je 15 osoba uz put pobjeglo, tako da je 97 osoba sprovedeno za Novu Gradišku, koje su stavili u zatvor kotarskog suda, gdje su ostali 8 dana, a zatim su odpremljeni za logor Jasenovac, koji su iste godine u logoru pobijeni... Ovog istog dana po odvođenju pomenutih osoba selo je od strane ustaša zapaljeno na taj način što su u kuće unosili slamu i palili, bacali upaljive bombe u kuće, tako da nijedna kuća ili štala nije ostala, nego je sve do temelja uništeno.”106

kreta u Slavoniji, X, Slavonski Brod, 1984, dok. 39, str. 110: Izvještaj štaba 12. slavonske divizije štabu 6. korpusa NOV i PO Jugoslavije, 8.1.1944. 105 HDA, 1515, ŽRO, k. 4, Oružnička postaja Nova Gradiška Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška: Dnevno izvješće, 18.1.1944. “17.1. u 8.00 sati, njemačke SS trupe i ustaške postrojbe sve žiteljstvo sela Šumetljica koje se zateklo kod svojih kuća dopratili u Novu Gradišku u zatvor župsko redarstvene oblasti, a selo spalili radi održavanja veze sa partizanima.” (HDA, 1515, ŽRO, k. 4, Oružničko krilno zapo- vjedničtvo Nova Gradiška 3. oružničke pukovnije Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška, 22.1.1944, Predmet: Doglasno izvješće za vrieme od 8. do 22.1.1944.) 106 HDA, 306, ZKRZ, k. 372, Zh 27433–27438, Zapisnik od 13.4.1946. spisan od strane KKRZ u

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 177 Prilikom upada ustaša i njemačkih vojnih policajaca u Šumetlicu, prema tvrdnjama preživjelih mještana, oko 200 seljana uspjelo je pobjeći u šumu. Izbjegli mještani do okončanja rata živjeli su u novosagrađenim drvenim barakama u teško pristupačnom području planine Psunj, obraslom gustom šumom.107 Nije poznato koje ustaške i njemačke jedinice su učestvovale u internaciji mještana Šumetlice. Izvori NDH iz aprila 1944. navode da je u Novoj Gradiš- ki bila stacionirana 18. bojna Ustaške vojnice.108 U dva citirana dokumenta Župske redarstvene oblasti Nova Gradiška navodi se da su u hvatanju mještana Šumetlice, njihovom sprovođenju u Novu Gradišku i paljenju sela, zajedno s neimenovanom ustaškom jedinicom učestvovale i “SS trupe”. Vjerovatno je ri- ječ o nepoznatoj jedinici SS-policije koja je bila popunjena iz redova slavonskih Nijemaca. Prema podacima ZKRZ, internaciju Šumetličana organizovali su pripadnici 14. zdruga Ustaške vojnice pod komandom dopukovnika Vladimira Iliga, odnosno satnija pod komandom zastavnika Ivana Usmijanija. Kata Mili- čević (39) i Ana Marić (51) iskrale su se iz kolone u Cerniku, 17. januara, a Mara Ugrešić (26) pobjegla je sutradan iz Nove Gradiške gdje je bila privremeno internirana. One su 1946. svjedočile da su kao učesnike internacije prepoznale pojedine ustaše iz Cernika i Giletinaca među kojima i Ferdu Filipovića, ustaš- kog tabornika iz Cernika.109 Pojedini stanovnici Cernika, hrvatske nacionalnosti, pomogli su bjeguncima iz kolone da se sakriju od ustaša. Katu Miličević je nakon bjekstva iz kolone primio i sakrio Andrija Trupinić, a Makso Ordanić pomogao joj je da se vrati u Šumetlicu.110 Zagrebačka folkloristkinja i istoričarka pučke književnosti Divna Zečević zabilježila je 1987. u Cerniku kazivanja nekoliko mještana hrvatske nacionalnosti o njihovom učešću u spašavanju Šumetličana 17. januara 1944. Ljubica Marić rođ. Sokić (1933) svjedočila je da su dvije žene iz Šumetli- ce koje su se zvale Mara i Dara (vjerovatno je riječ o ženama iz porodice Teslić)

Novoj Gradiški: Izjave Kate Miličević, Ane Marić i Mare Ugrešić iz Šumetlice. 107 HDA, 306, ZKRZ, k. 375, Zh 27789, Zapisnik od 11.4.1946. spisan od strane KKRZ u Novoj Gradiški: Izjava Nikole Miličevića iz Šumetlice; Milan Ugrešić, n.d., str. 75–80. 108 HDA, 1515, ŽRO, k. 4, Oružnička postaja Nova Gradiška Župskoj redarstvenoj oblasti Nova Gradiška, 10.4.1944, Predmet: Borba ustaša i partizana kod sela Šumetlice. 109 HDA, 306, ZKRZ, k. 372, Zh 27433–27438, Zapisnik od 13.4.1946. spisan od strane KKRZ u Novoj Gradiški: Izjave Kate Miličević, Ane Marić i Mare Ugrešić iz Šumetlice. 110 Milan Ugrešić, n.d., str. 75.

178 TRAGOVI, god. 2, br. 1 utekle iz kolone u dvorište njene porodice i da su njena majka i tetka nahrani- le i obukle odbjegle žene. Mara i Dara ponovo su uhvaćene istog dana prilikom pokušaja da iz Cernika pobjegnu partizanima na Psunj. Internirane su u logor odakle se nisu vratile. Kolona pohvatanih Šumetličana sprovedena je u Novu Gradišku. Šumetličani su zatvoreni u dvorištu porušene pravoslavne crkve na otvorenom iako je bilo zimsko doba. Prije nego što su uhapšenici premješteni u zatvor Župske redarstvene oblasti pojedini građani hrvatske nacionalnosti uspjeli su izmoliti da im se ustupe uhapšena djeca. “Na ovaj način je spaše- no desetoro djece.” Cerničanke Anka Živković (1899) i njena kćerka Branka (1922) odlučile su spasiti dječaka Milana Marića. Hrvatska obitelj Živković bila je u prijateljskim odnosima s Milanovim ocem Brankom koji je uspio pobjeći u šumu. Branka Živković otišla je u Novu Gradišku i dovela sa sobom dječaka Milana Marića koji je narednih godinu dana živio u njihovoj porodici.111 Mještani Šumetlice su u zatvoru u Novoj Gradiški boravili do 25. januara 1944. kada su internirani u logor. U istoriograﬁji je navođena tvrdnja da su Šumetličani internirani u logor Jasenovac.112 Nije poznat nijedan izvor iz 1944. koji bi potvrdio da su Šumetličani internirani u logor Jasenovac. S druge strane, jedan dokument partizanske provenijencije nastao dva mjeseca nakon internacije ukazuje da su Šumetličani internirani u logor Stara Gradiška. Dosad u istoriograﬁji nije razmatrana dilema o mjestu stradanja stanovnika Šumetlice. Moje istraživanje ukazuje da su oni stradali kao zatočenici logora Stara Gra- diška, poput većine srpskih stanovnika kotara Nova Gradiška, koje su tokom rata internirali ustaše. Relativno mali broj srpskih zatočenika u logoru Stara Gradiška početkom aprila 1944. (96 muškaraca i 348 žena) kao da ukazuje da su Šumetličani zaista pobijeni prije tog razdoblja.

111 Arhiv Srba u Hrvatskoj (Zagreb), Divna Zečević, k. 2, inv. br. 62, Divna Zečević, “Usmena kazivanja o ratnom stradanju i žrtvama Jasenovca snimljena u Cerniku kraj Nove Gradiške 7.6.1987.”; Milan Ugrešić, n.d., str. 75–76. 112 Filip Škiljan, “Genocid nad Srbima, Romima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata“, Tokovi istorije, 3/2009, Beograd, 2009, str. 56–57. Škiljan se poziva na svjedočenje Kate Miličević iz 1946. u kome se navodi da su mještani stradali kao žrtve logora Jasenovac. (HDA, 306, ZKRZ, k. 372, Zh 27433–27438.) Publicista Milan Ugrešić napisao je u seoskoj hronici da su mještani internirani u logor Jasenovac gdje su stradali. (Milan Ugrešić, n.d., str. 76.) Međutim, Kata Miličević i Milan Ugrešić nisu naveli izvor koji bi potkrijepio njihovu tvrdnju. Jasenovac je tada, a naročito nakon rata, važio za sinonim stradanja inter- niranog srpskog stanovništva i stoga je Stara Gradiška ponekad zanemarivana kao mjesto stradanja.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 179 Spisak uhapšenih stanovnika Šumetlice, koji je priložen uz izjave tri stanovnice Šumetlice koje su uspjele izbjeći odvođenje u logor, navodi imena 111 mještana koji su 17. januara 1944. uhapšeni i svrstani u kolonu koja je krenula prema Novoj Gradiški. U spisku se navode imena 95 stanovnika Šumetlice koji su ubijeni u neimenovanom logoru. Među njima je bilo 30 muškaraca, 59 žena i šestoto djece. Dvije najstarije uhapšene i internirane osobe imale su 80 godina. Navedeni numerički podaci uklapaju se u tvrdnju Kate Miličević da je toga dana u Šumetlici uhapšeno 112 mještana, pri čemu je 15 uspjelo uteći iz kolone na putu za Novu Gradišku. Svjedokinja navodi da je u Novu Gradišku dovedeno ukupno 97 Šumetličana. Budući da nema podataka da je iko od mještana pre- živio odvođenje u logor, koje je uslijedilo osam dana nakon hapšenja i spro- vođenja u Novu Gradišku, može se pretpostaviti da dvoje mještana sa spiska, vjerovatno mlađe dobi, nisu internirani u logor.113 Postoji još jedan spisak uhapšenih i interniranih mještana Šumetlice, nastao dva mjeseca nakon odvođenja Šumetličana u logor. U nepotpunom spisku od 270 interniranih stanovnika 25 sela u kotaru Nova Gradiška, koji je 27. marta 1944. Kotarski komitet KPH Nova Gradiška uputio Okružnom komitetu KPH Nova Gradiška, navedena su imena 102 stanovnika Šumetlice koji su uhapšeni i internirani 17. januara 1944. Taj izvor sadrži podatke o mjestu internacije uhapšenih mještana. Osim toga, taj izvor dopunjuje i koriguje podatke iz 1946. koji su navedeni u svjedočenjima tri mještanke u kojima se ističe da su Šume- tličani iz Nove Gradiške deportovani u logor Jasenovac. Spisak iz 1944. za svaku interniranu osobu navodi mjesto zatočenja početkom 1944. Najveći broj mje- štana u tom razdoblju bio je zatočen zapravo u logoru Stara Gradiška – ukupno 88 mještana. Prema tom izvoru, nijedan stanovnik Šumetlice nije interniran u logor Jasenovac januara 1944.114 Ostalih 14 mještana krajem marta 1944, kada je nastao dokument, bili su zatočeni ili su se nalazili na ograničenoj slobodi u Novoj Gradiški. Niko od 88 mještana za koje izvor navodi da su internirani u logor Stara Gradiška nije preživio rat. Iako je riječ o nepotpunom spisku, taj izvor demantuje da su mještani Šumetlice 25. januara 1944. internirani u logor Jasenovac i ukazuje da su oni stradali kao zatočenici logora Stara Gradiška.

113 HDA, 306, ZKRZ, k. 372, Zh 27433-27438, Spisak uhapšenih, interniranih i ubijenih mještana Šumetlice, 13.4.1946. 114 HDA, 1838, Okružni komitet KPH Nova Gradiška, k. 1, KP-138/3241, Kotarski komitet KPH Nova Gradiška Okružnom komitetu KPH Nova Gradiška, “Popis odvedenih i zarobljenih drugova i drugarica po bandi”, 27.3.1944.

180 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Nije poznat približan datum likvidacije mještana s obzirom na to da izvori ne navode takvu informaciju, između ostalog i zato što niko od interniranih mještana nije preživio. Ne znamo da li su Šumetličani pobijeni u istim okolnostima, odnosno da li su svi ubijeni istog dana na istoj lokaciji. Budući da niko od njih nije preživio postoji određena vjerovatnoća da su likvidirani u istim okolnostima. U svjedočenjima preživjelih zatočenika logora Stara Gradiška ne navode se sjećanja na boravak Šumetličana u logoru. Kako bi se još jednom otklonila pretpostavka o stradanju Šumetličana u logoru Jaseno- vac napominjem da ni preživjeli jasenovački zatočenici ne pominju boravak Šumetličana u logoru Jasenovac. Sve to navodi na pretpostavku da su Šumetli- čani bili vrlo kratko zatočeni u logoru Stara Gradiška, možda svega nekoliko dana ili čak kraće. Budući da se u tom razdoblju likvidacije tako brojnih grupa nisu vršile unutar zidina logora, pogotovo ne u jednom danu, može se pretpostaviti da su Šumetličani nedugo nakon dolaska u logor odvedeni i pobijeni izvan logora. Pretpostavljam da šume između Uskoka i Jablanca kriju i masovnu grobnicu ili grobove mještana Šumetlice. Kako onda objasniti činjenicu da je Kotarski komitet KPH Nova Gradiška, 27. marta 1944, podrazumijevao da su mještani Šumetlice još uvijek živi u logoru? Korišćeni izvori ne pružaju odgovor na to pitanje. Moguće je da Kotarski komitet nije imao podatke o tome da su Šumetličani već likvidirani. Ustaše su nastavili s upadima u Šumetlicu i nakon 17. januara. U dva bliska navrata, 20. i 26. januara, ustaše i njemački vojni policajci upali su u selo, “s namjerom da pokupe ostatak stoke i hrane”. U ta dva navrata ustaše su u selu uhvatili osmoro mještana. Izvor ne navodi identitete uhapšenika niti ukazuje na to da li je neko od njih odveden u logor.115 Jedan nešto mlađi izvor navodi da je 20. januara prilikom ponovljenog upada u Šumetlici ubijen starac Dane Miličević (74) koji zbog bolesti i starosti nije uspio pobjeći u šumu. Ustaše su toga dana uhapsili mještanina Milu Uzelca koji je nakon desetak dana interniran u logor Sisak odakle je odveden na prinudni rad u Njemačku, gdje je boravio do okončanja rata.116

115 HDA, 1491, OZNA, 3.1.2., Mjesečni, polumjesečni i tjedni izvještaji POC-a, Pomoćni obavje- štajni centar za Slavoniju Glavnom obavještajnom centru Hrvatske, 9. 2.1944, Predmet: Sedmodnevni izvještaj za vrijeme 22 – 29.1.1944, str. 26 (307). 116 HDA, 306, ZKRZ, k. 375, Zh 27789, Zapisnik od 11.4.1946. spisan od strane KKRZ u Novoj Gradiški: Izjava Nikole Miličevića iz Šumetlice.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 181 Oﬁciri 3. bojne 1. UOZ odgovorni za masovne zločine na području Stare Gradiške i Bosanske Gradiške početkom 1944.

Izvori pružaju vrlo oskudne biografske podatke za većinu oficira 1. UOZ koji su krajem 1943. i početkom 1944. bili angažovani u okviru 3. bojne 1. UOZ. Ne znamo čak osnovne biografske podatke za satnika Stjepana Bosaka, tadašnjeg zapovjednika 3. bojne i upravnika logora. Međutim, postoji nekoliko izuzeta- ka. O poručniku Marinku Poliću, za razliku od ostalih oficira 3. bojne 1. UOZ, sačuvano je dosta poslijeratnih izvora na osnovu kojih je moguće makar dijelom rekonstruisati njegovu biografiju. Polićeva ličnost nametnula se kao ilu- stracija mladog ustaškog “revolucionara” koji je zdušno učestvovao u sprovo- đenju politike koju je osmislilo ustaško rukovodstvo. Zbog toga sam Polićevoj ličnosti posvetio nešto veću pažnju. Isto tako, korišćeni izvori omogućavaju rekonstrukciju biografija Joze Stojčića, posljednjeg upravnika logora Stara Gradiška, koji je početkom 1944. igrao istaknutu ulogu u sprovođenju zločina nad logorašima, i Ante Ćenana koji je od kraja 1943. do kraja 1944. imao važnu ulogu u mučenju i likvidacijama logoraša. Sva trojica učestovali su u zločinima i nad stanovnicima okolnih naselja u razdoblju koje je predmet ovog rada. Nije poznato kada i gdje je rođen Stjepan Bosak. Prije rata živio je u nekom od gradova u sjeveroistočnoj Bosni, a porijeklom je vjerovatno iz Hrvatskog zagorja. Izvori se razlikuju ne samo kod navođenja mjesta u kome je živio prije rata (Tuzla, Brčko, Gračanica, Teslić) već i kod navođenja njegove profesije (mehaničar, vozač, trgovac stokom). Bosak je stekao reputaciju masovnog ubice i nemilosrdnog zločinca relativno kasno, tek početkom 1944, za razliku od većine ostalih oficira 3. bojne 1. UOZ, koji su bili pod njegovom komandom u tom razdoblju i koji su sudjelovali u najmasovnijoj kampanji istrebljenja u Jasenovcu i Staroj Gradiški tokom 1942. Iako je u logoru Stara Gradiška proveo relativno kratko razdoblje, oko pola godine, preživjeli logoraši pamtili su strah i teror koji su zavladali nakon Bosakovog postavljanja za upravnika logora. Navedena reputacija odnosila se prije svega na saznanja zatočenika logora Stara Gradiška. Međutim, Bosak je i ranije bio odgovoran za masovne zločine. Naime, tokom 1942. angažovan je kao oficir u operativnim jedinicama 1. UOZ koje su imale sjedište u Lipiku i Pakracu odakle su kretale u krvave pohode po srpskim selima na širem području Psunja pod izlikom borbe protiv partiza-

182 TRAGOVI, god. 2, br. 1 na. Dio snaga pod Bosakovom komadom u ljeto 1942. smješten je u ustaško uporište u Španovici kod Pakraca odakle su “zdrugovci” zajedno s lokalnim ustašama vršili upade u okolna srpska sela. Primjera radi, prema podacima ZKRZ iz 1946, ljudstvo pod Bosakovom komandom odgovorno je za ubistvo 63 i internaciju pet stanovnika Donje Šumetlice kod Pakraca, u septembru 1942. Kao jedan od najistaknutijih operativnih oﬁcira 1. UOZ, Bosak je krajem 1942. upućen u Travnik, a odatle u Hercegovinu kao zapovjednik Samokretne (motorizovane) satnije 1. domobranske dobrovoljačke pukovnije u čiji sastav je prebačen znatan dio ljudstva 3. bojne 1. UOZ. Nakon učešća u borbama protiv snaga NOVJ u jugozapadnoj Bosni i sjevernoj Hercegovini, napose u borbama za Livno krajem 1942, Bosak je negdje u prvoj polovini 1943. vraćen u Posavinu i postavljen za zapovjednika 3. bojne 1. UOZ čije sjedište je premješteno u Staru Gradišku. Početkom decembra 1943. postavljen je za upravnika logora Stara Gradiška pri čemu je zadržao komandu nad 3. bojnom. Nakon preuzimanja uprave nad logorom Bosak je odabrao grupu saradnika iz redova oﬁcira Ustaške obrane koji su se prethodnih godina istakli u muče- nju i ubijanju logoraša, napose u Jasenovcu. Njima je omogućio da “mogu zadovoljiti svoje sadističke prohtjeve koliko i kako hoće”, kako se navodi u jednom od izvještaja Logorskog komiteta KPH iz 1944. Kao upravnik logora i zapovjednik 3. bojne najodgovorniji je za zločine koji su se dogodili u logoru Stara Gradiška i okolini od novembra 1943. do aprila 1944. U izvještajima Logorskog komiteta KPH opisan je kao glavni inicijator terora u logoru, a u izjavama preživjelih logoraša navodi se njegova agresivnost i konstantno ispoljavanje sklonosti ka brutalnom nasilju. Lično je učestvovao u ubijanju i mučenju logoraša, a moguće je pretpostaviti da je učestvovao i u silovanju za- točenica. Vodnik Ante Primorac, pripadnik 3. bojne, tvrdio je u istrazi iz 1955. da je Bosak učestvovao u ubijanju građana Bosanske Gradiške 1. januara 1944. Bosak je skončao na bizaran način. Ubio ga je poručnik 1. UOZ Josip Tomić u Bosanskoj Dubici u noći 12 — 13. aprila 1944. tokom jedne pijanke.117

117 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944; HDA, 306, ZKRZ, k. 185, Zh 5202, Odluka o utvrđivanju zločina okupatora i njihovih pomagača, Zločinac: Bosak Stjepan; HDA, 306, ZKRZ, k. 380, Zh 28497, Odluka o utvrđivanju zločina okupatora i njihovih pomagača, Zločinac: Bosak Stjepan; HDA, 306, ZKRZ, k. 380, Zh 28497– 28510, Zapisnik od 12.11.1946. spisan u ime Kotarske komisije za utvrđivanje ratnih zločina Pakrac: Izjava Cvije Sužnjevića iz Donje Šumetlice; HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 183 Poručnik Ante Ćenan krajem 1943. postavljen je za zapovjednika sigurnosne službe u logoru Stara Gradiška. O njegovoj ličnosti dosad je vrlo malo pisano i ona je ostala gotovo nepoznata iako je Ćenan igrao važnu ulogu u logoru. Navođeni izvori ukazuju da je lično učestvovao u ubijanju građana Bo- sanske Gradiške 1. januara 1944. i da je bio jedan od oficira koji su prednjačili u mučenju i ubijanju zatočenika logora Stara Gradiška tokom januara 1944. te da je igrao istaknutu ulogu u stradanju mještana Uskoka 6. januara 1944. Ćenan je rođen 1903. u Rujanima kod Livna. Preživjeli logoraši pamtili su da je na uniformi nosio oznaku pripadnika predratne ustaške emigracije. Nije poznato kada je napustio Kraljevinu Jugoslaviju. Obreo se u redovima ustaške emigracije u Italiji najkasnije februara 1935. Tokom boravka u Italiji bio je interniran na Liparskim otocima. Kao povratnik iz emigracije, u proljeće 1941. raspoređen je u Poglavnikovu tjelesnu bojnu čije jezgro su činili upravo bivši emigranti. Postoje indicije da je učestvovao u pokolju srpskog civilnog stanovništva u Drakuliću, Šargovcu, Motikama i Rakovcu pokraj Banja Luke. Naime, Ćenan je 1942. bio pripadnik 2. bojne Poglavnikovog tjelesnog sdruga i živio je u Banja Luci. Poznato je da je dio Poglavnikove tjelesne bojne decembra 1941. prebačen u Banja Luku nakon čega je formirana 2. Poglavnikova tjelesna bojna. Učešće te jedinice u pokolju u navedenim selima u okolini Banja Luke 7. februara 1942. potvrdio je dušobrižnik (vojni sveštenik) 2. Po- glavnikove tjelesne bojne, fra Miroslav Filipović, koji je bio jedan od glavnih organizatora i neposredan učesnik u zločinu. On je u izjavi pred istražiteljima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, u Zagrebu 1945, naveo da je ta jedinica izvršila zločin u navedenim selima. Filipović je naveo imena nekih oficira i podoficira 2. Poglavnikove tjelesne bojne koji su se najviše istakli u zločinu. Među njima navodi i “zastavnika Ćeivana, koji je također sudjelovao u pokolju“. Postoji velika vjerovatnoća da je zastavnik Ćeivan zapravo zastavnik Ante Ćenan s obzirom na to da je Ćenan tada zaista imao čin zastavnika i da ne postoje saznanja o zastavniku te bojne koji se prezivao Ćeivan. Očigledno je Ćenanovo prezime greškom uneseno u zapisnik kao Ćeivan. Natporučnik Ćenan postavljen je početkom 1943. za zapovjednika sigurnosne službe u logoru Stara Gradiška. Sigurnosna

Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 30; HDA, 1561, SDS, k. 53, 013.2.18, Sudski predmet Ante Primorca, str. 5: Zapisnik o saslušanju okrivljenog Ante Primorca sastavljen 30.3.1955. u prostorijama Okružnog istražnog otsjeka u Mostaru; Ivo Goldstein, n.d., str. 443–444.

184 TRAGOVI, god. 2, br. 1 služba vršila je “unutarnje osiguranje logora i kontrolu nad svim ulazima”. Ćenan je na tom položaju ostao “sve do samoga kraja”. Ljubo Miloš potvrđuje da je Ćenan “učestvovao u pojedinačnim i masovnim likvidacijama”. Izjave preživjelih logoraša hrvatske nacionalnosti navode da je Ćenan kao pomoćnik upravnika logora Joze Stojčića bio jedan od glavnih organizatora likvidacije preostalih logoraša srpske nacionalnosti, septembra i oktobra 1944. Ostao je u logoru sve do 23. aprila 1945. Preživjeli logoraš Đorđe Miliša zapisao je kratku karakteristiku Ante Ćenana: “Jako opasan i vrlo krvoločan.” Njegova dalja sudbina nije poznata.118 Vodnik Mirko Runjaš, koji je igrao istaknutu ulogu u mučenju i ubijanju logoraša i silovanju logorašica u Staroj Gradiški, januara 1944, i koji je učestvo- vao u ubijanju građana Bosanske Gradiške 1. januara 1944, jedini je istaknuti oﬁcir 1. UOZ koji je bio rodom s novogradiškog područja. Angažovan je u Jasenovačkoj grupi logora krajem 1941. kada je navodno učestvovao u likvidaciji logora Jasenovac I (Krapje) kada je pobijen velik broj zatočenika. Naredne godine premješten je u logor Stara Gradiška gdje je postao nadstojnik “gospo- darskog odsjeka”. Jedan je od dužnosnika s najdužim stažom u logoru Stara Gradiška. Prema tvrdnjama preživjelog logoraša Dragutina Škrgatića, Mirko Runjaš je krajem decembra 1942, u vrijeme kada je upravnik logora bio Miro- slav Filipović-Majstorović, zajedno s Majstorovićem i ustašom Jozom Vukovi- ćem učestvovao u ubijanju većeg broja žena i djece u kuli. Prema istom izvoru, Mirko Runjaš se zajedno s poručnicima Ćenanom i Gagrom istakao u ubijanju preostalih starogradiških logoraša srpske nacionalnosti u septembru i oktobru 1944. Preživjeli logoraš Đorđe Miliša potvrdio je da je Runjaš krajem septembra 1944. imao istaknutu ulogu u ubijanju srpskih logoraša. Nakon likvidacije logora Stara Gradiška premješten je u logor Lepoglava. Postoje tvrdnje da je

118 Vojni arhiv (Beograd), Nezavisna Država Hrvatska, k. 114, f. 7, d. 1/5, Matični list: Ante Ćenan, [1942.]; HDA, 306, ZKRZ, k. 271, Zh 14542, Zapisnik sastavljen po ZKRZ u prostorijama Vojnog suda Komande grada Zagreba, 29.6.1945: Izjava Miroslava Filipovića; HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 84, 96–97; HDA, 1561, SDS, k. 52, 013.2.15, “Ured III UNS-a i Ustaška obrana”, str. 63; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 127–130: Zapisnik od 26.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Dragutina Škrgatića; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 139–140, Zapisnik od 29.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Za- grebu]: Izjava Vinka Zadraveca; Čedomil Huber, Bio sam zatočenik logora Jasenovac, Jasenovac, 1977, str. 35; Đorđe Miliša, U mučilištu-paklu Jasenovac, Zagreb, 1945, str. 212, 231.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 185 uspio pobjeći u inostranstvo, ali i tvrdnje da su ga uhvatile jugoslovenske vlasti na kraju rata.119 O ličnosti poručnika Josipa-Joze Stojčića, za kojeg izvori navode da je igrao istaknutu ulogu u stradanju mještana Uskoka 6. januara 1944. i mučenju i likvidaciji zatočenika logora Stara Gradiška tokom januara 1944, vrlo malo je pisano, pogotovo u naučnoj istoriograﬁji, i ona je ostala slabo poznata, iako je Stojčić bio jedan od zapovjednika logora Stara Gradiška. Jozo Stojčić rođen je 1920. u Domanovićima kod Čapljine. Kao student Medicinskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu stupio je u Ustašku obranu krajem 1941. Početkom 1942. postavljen je na dužnost u “upravnom odsjeku” u Zapovjedništvu sabirnih logora u Jasenovcu. Iako je Stojčić nakon rata u istrazi pred jugoslovenskim organima tvrdio da se u logoru Jasenovac uglavnom bavio cenzurom pošte i da je oko godinu dana odsustvovao iz logora zbog bolesti, bivši logoraš Jakob Danon opisao je Stojčića kao “batinaša, strijeljača u logoru i koljača“. Preživjeli logoraš Tomo Krkač svjedočio je da je gledao kako su u ljeto 1942. Stojčić i tadašnji upravnik logora Jasenovac Miroslav Filipović-Majstorović iz zabave maljevima ubijali Rome u krugu logora. Početkom oktobra 1943. Stojčić je prekomandovan u logor Stara Gradiška gdje je postao šef “upravnog odsjeka“. U drugoj polovini 1944. postavljen je za upravnika logora Stara Gradiška. Preživjeli za- točenik starogradiškog logora Đorđe Miliša okarakterisao je Stojčića sljedećim riječima: “Vrlo opasan. Drugi Ljubo Miloš.” U jesen 1944, prilikom likvidacije logora Stara Gradiška, pod rukovodstvom poručnika Stojčića i njegovog pomoćnika poručnika Ćenana ubijeno je više stotina logoraša, uglavnom srpske nacionalnosti. Đorđe Miliša je u uspomenama na logor iz 1945. naveo da je Stojčić 23. septembra 1944. naredio likvidaciju preostalih Srba u logoru i da je lično učestvovao u njihovom ubijanju. Nakon likvidacije logora Stara Gradiška Stojčić je premješten u logor Jasenovac. Prema tvrdnjama preživjelog logoraša Milana Duzemlića, Hrvata iz Drenovog Boka kod Jasenovca, Stojčić je decembra 1944. zajedno s Maksom Luburićem i Ljubom Milošem silovao devetnaestogodišnju zatočenicu Maricu Lončarević, Hrvaticu iz Plesma kod Jasenovca, koja je nakon toga ubijena. Prema tvrdnjama Jakoba Danona, Stoj- čić je bio jedan od oﬁcira odgovornih za ubijanje jasenovačkih logoraša u Sisku

119 HDA, 306, ZKRZ, k. 140, GUZ-2331/45, Odluka o utvrđivanju zločina okupatora i njihovih pomagača, Zločinac: Runjaš Mirko; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 127–130: Zapisnik od 26.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagre- bu]: Izjava Dragutina Škrgatića; Đorđe Miliša, n.d., str. 226–227; Ivo Goldstein, n.d., str. 447.

186 TRAGOVI, god. 2, br. 1 početkom maja 1945. Uhvaćen je od strane Jugoslovenske armije sredinom maja 1945. Može se pretpostaviti da je osuđen na smrt.120 Vodnik Nikola Gagro, učesnik u ubijanju zatočenika logora Stara Gradiš- ka, mještana Bosanske Gradiške i Uskoka u januaru 1944, jedan je od mnogih oﬁcira 1. UOZ koji su prije 1941. bili anonimusi s društvene margine, o čijem predratnom životu ne znamo ništa ili skoro ništa, i o čijoj sudbini nakon 1944. takođe ne znamo ništa. Nikola Gagro je bio rodom iz Međugorja kod Mostara. Nije poznato kada je rođen i što mu je bilo zanimanje u civilstvu. Sekretar Logorskog komiteta KPH Ivan Sabljak, koji je dvije i po godine posmatrao Gagru u logoru, pisao je u septembru 1944. da je Gagro dobio čin zastavnika zbog učešća u “klanju i mrcvarenju zatočenika tokom 1944. premda se ne zna ni potpisati”. Gagro je postao podoﬁcir Ustaške obrane najkasnije krajem 1941. kada je premješten u novoosnovani logor Stara Gradiška. U logoru je bio šef istražnog odjela i glavni mučitelj zatočenika nad kojima je nastavljena policijska istraga i nakon upućivanja u logor. To se naročito odnosilo na komuniste i antifašistički orijentisane građanske intelektualce hrvatske nacionalnosti. Nekoliko kredibilnih svjedoka koji su bili zatočenici logora Stara Gradiška svjedočili su o Nikoli Gagri kao o brutalnom mučitelju i beskrupuloznom ubici, pri čemu se izdvaja svjedočenje književnika i novinara Ilije Jakovljevića.

120 HDA, 306, ZKRZ, k. 140, Zapisnik sačinjen u Zagrebu dne 11.6.1945. pred referentom ZKRZ: Izjava Joze Stojčića; HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 44; HDA, 306, ZKRZ, k. 5, GUZ-1293/45, Zapisnik od 19.5.1945. sastavljen u ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Jakova Fincija iz Sarajeva; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 127–130, Zapisnik od 26.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagrebu]: Izja- va Dragutina Škrgatića; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 139–140, Zapisnik od 29.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagrebu]: Izja- va Vinka Zadraveca; HDA, 306, ZKRZ, k. 231, Zh 9947–10126, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu 26.5.1945: Izjava Jakoba Danona; AJ, 110, DKRZ, k. 739, str. 205, Zapisnik sastavljen pred ZKRZ u Zagrebu 5.6.1945: Izjava Tome Krkača iz Jakovlja; Antun Miletić, Kon- centracioni logor Jasenovac 1941 – 1945. Dokumenta, III, Beograd, 1987, dok. 223, str. 495: Izjava Milana Duzemlića od 18.5.1945; Đorđe Miliša, n.d., str. 212, 226–227. Lakonska konstatacija publiciste Igora Vukića o Jozi Stojčiću, navedena na osnovu zapisnika o saslušanju Stojčića od 11.6.1945: “Negirao je svoje sudjelovanje u bilo kakvom zločinu”, predstavlja dobru ilustraciju selektivnog pristupa istorijskim izvorima, odnosno namjernog ignorisanja izvora o masovnim zločinima i umanjivanja i negiranja masovnih zločina u Jasenovačkoj grupi logora, koji su vrlo karakteristični za tog autora. (Igor Vukić, Radni logor Jasenovac, Zagreb, 2018, str. 228.)

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 187 Preživjeli logoraš Đorđe Miliša svrstao ga je među “najteže krvnike – ubice – koljače” u starogradiškom logoru. Nikola Gagro je bio operativac Ustaške obrane s najdužim stažom u tom logoru. Ubijao je i mučio zatočenike od osnivanja do likvidacije logora. Tokom 1944, nakon učešća u zločinima koji su predmet ovog rada, vodnik Gagro se pasivizirao, o čemu je svjedočio Đorđe Miliša: “Neko se kratko vrijeme posve povukao. Govorilo se da je poludio. Međutim, za posljednje likvidacije ponovo je iskrsao u punom svom krvničko-ubilačkom liku, pače još strašniji.” Prema tvrdnjama preživjelog zatočenika Dragutina Škrgatića, Gagro je septembra i oktobra 1944, uoči likvidacije logora, učestvo- vao u ubijanju preostalih logoraša srpske nacionalnosti kojih je bilo nekoliko stotina. Riječ je o masovnom zločinu koji Đorđe Miliša naziva “posljednjom likvidacijom”. Dalja sudbina Nikole Gagre nije poznata.121 Natporučnik Nikola-Nina Kaić, za kojeg izvori navode da je igrao istaknutu ulogu u stradanju stanovnika Uskoka, stupio je u Ustašku obranu najvjerovatnije krajem 1941. Tokom 1942. bio je zapovjednik logorske ekonomije u Dubravama pokraj Bosanske Gradiške. Naredne godine postavljen je za zapovjednika 12. satnije 3. bojne 1. UOZ koja je osiguravala područje na lijevoj obali Save od Jablanca do Stare Gradiške, uključujući i logorsku ekonomiju u Jablancu. Krajem 1943. i tokom 1944. u ekonomiji u Jablancu pobijen je veći broj logoraša. Nakon premještanja dijela zatočenika logora Stara Gradiška u logor Lepoglava, od jeseni 1944. boravio je u Lepoglavi i dalje kao zapovjednik 12. satnije dok ga nije smijenio Luburić i na njegovo mjesto postavio poručnika Antu Merdžu. Njegova dalja sudbina nije poznata.122 Poručnik Ante Merdžo, rodom iz okoline Mostara, u drugoj polovini 1943. postavljen je za zapovjednika 9. satnije 3. bojne 1. UOZ. Navođeni izvori ukazuju da je lično učestvovao u ubijanju građana Bosanske Gradiške i da se “istakao prilikom navale na selo Uskoke” januara 1944. Početkom 1945. pre-

121 HDA, 1220, CK SKH, 1941–1945, KP-42/2895, Prepis izvještaja rukovodstva KPH u logoru Stara Gradiška Centralnom komitetu KPH: “Stanje u logoru Stara Gradiška”, IX 1944; Ilija Jakovljević, Konclogor na Savi, Zagreb, 1999, str. 38–42, 68–70, 166–168; Đorđe Miliša, n.d., str. 197–199; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 127–130: Zapisnik od 26.5.1945. sastavljen u kancelariji ZKRZ [u Zagrebu]: Izjava Dragutina Škrgatića; Đorđe Mihovilović, Ćelija smrti, Jasenovac, 2013, str. 25; Ivo Goldstein, n.d., str. 460–462. 122 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 100.

188 TRAGOVI, god. 2, br. 1 mješten je za zapovjednika 12. (teško-strojničke) satnije 3. bojne 1. UOZ koja je vršila osiguranje logora Lepoglava. Navodno je poginuo prilikom odstupanja maja 1945. u okolini Velike Gorice.123 Poručnik Marinko Polić rođen je 1923. u Konjskom kod Klisa u zaleđu Splita. Njegov otac Ivan, rodom iz obližnjeg Gizdavca, bio je trgovac i gostio- ničar u Gizdavcu. Podaci Službe državne sigurnosti navode da je Ivan Polić važio za pristalicu prorežimske Jugoslovenske narodne stranke. Nakon što je Ivan navodno počinio dvostruko ubistvo i završio u ludnici, Marinko i njegove majka i sestra preselili su u Derventu gdje je Marinko izučio tipograf- ski zanat. U Derventi je kao stariji maloljetnik pristupio ilegalnoj ustaškoj organizaciji. Isti izvor navodi da je Polić u ljeto 1941. uzeo učešća u ubijanju osoba srpske i jevrejske nacionalnosti u Derventi, kao i u gušenju ustanka na području Vučjaka, pri čemu se navodno istakao u mučenju i masakriranju žrtava (“o ovome postoje brojne izjave”). Tada je imao samo 18 godina. Prema istom izvoru, Polić je početkom 1942. pozvan u Zagreb odakle je navodno upućen na kurs u Njemačku, gdje je ostao šest mjeseci. Nakon povratka u NDH upućen je u logor Jasenovac. Prema tvrdnjama preživjelih logoraša Josipa Ribolija i Đorđa Miliše, Polić je u ljeto 1942. učestvovao je u masovnim likvidacijama u logoru i na stratištu u Donjoj Gradini. Riboli ga je svrstao među najagilnije “masovne koljače u Gradini” tvrdeći da je Polić u istom razdoblju bio jedan od najaktivnijih izvršilaca strijeljanja logoraša na “nastupima” u logoru. Miliša je svrstao Polića među 13 najznačajnijih zločinaca u logoru Jasenovac tokom 1942. nazvavši ga “koljač u Gradini”, potvrdivši da je Polić u drugoj polovini 1942. bio jedan od trojice najistaknutijih učesnika u strijeljanjima logoraša na “nastupima”. Preživjeli logoraši Jakob Danon i Risto Stjepanović, pri čemu je Danon važio za najboljeg poznavaoca represivne strukture u logoru Jasenovac, a Stjepanović je ostavio jedno od najdetaljnijih svjedočenja o boravku u logoru zabilježeno prije pojave prvih memoara preživjelih logoraša, pominjali su Polićevo ime u kontekstu zločina nad zatočenicima izolatora “III C”, svojevrsnog logora u logoru, čiji zatočenici su ubijani na posebno okrutan način – izgladnjivanjem do smrti. Prema Stjepa- noviću, Polić je zamijenio Jerka Maričića, prvog zapovjednika izolatora “III C”, pooštrivši režim u izolatoru. Veći broj preživjelih logoraša svjedočio je o

123 HDA, 1561, SDS, k. 55, 013.2.30, Elaborat Ljube Miloša, “O radu Ureda III Ustaške obrane, organizacije i stanja u ustaškim logorima (Jasenovac i drugi)”, str. 98.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 189 pojavi kanibalizma među logorašima izoliranim u “III C”. Sve ovo sugeriše da je Polić bio aktivan u logoru Jasenovac tokom kampanje najmasovnijeg istrebljenja logoraša u ljeto i jesen 1942. i da je lično učestvovao u masovnom ubijanju i da je bio odgovoran za stradanje velikog broja zatočenika. Tokom 1943, poput drugih oﬁcira 1. UOZ koji su se istakli u masovnim likvidacijama logoraša, Polić je privremeno prekomandovan u 1. dobrovoljačku domobran- sku pukovniju u čijem sastavu je ratovao protiv NOVJ u Hercegovini i jugozapadnoj Bosni. Sredinom 1943. premješten je u logor Stara Gradiška u činu zastavnika. Prilikom reorganizacije 1. UOZ u jesen 1943. postavljen je za zapovjednika 10. satnije 3. bojne u činu poručnika. Istakao se u odbrani Bosanske Gradiške prilikom napada 11. krajiške brigade NOVJ 1. januara 1944. zbog čega je odlikovan. Budući da je dio 10. satnije 3. bojne bio dio garnizona u Bosanskoj Gradiški može se pretpostaviti da su pripadnici 10. satnije učestvo- vali u ubijanju stanovnika toga grada 1. januara 1944. Tokom dislokacije dijela logoraša i dijela ljudstva 3. bojne 1. UOZ iz logora Stara Gradiška u logor Lepoglava u jesen 1944, Polić je premješten u Lepoglavu gdje je 10. satnija “služila kao pričuvna satnija, u slučaju borbe”. Polić je tada imao čin natporuč- nika. Početkom 1945. postavljen je za zapovjednika Vojnog oružništva 2. zbora OS NDH sa sjedištem u Mostaru. Učestvovao je u borbama protiv snaga NOVJ u Mostarskoj operaciji i Sarajevskoj operaciji. Ranjen je prilikom evakuacije prema Zagrebu. Kroz Sloveniju povlačio se u Luburićevoj pratnji kao jedini oﬁcir među 120 ustaša koje je Luburić odabrao za pratnju. Uhvaćen je od strane Jugoslovenske armije kod Dravograda, ali je uspio pobjeći prilikom sprovođenja u zarobljenički logor. Nakon ilegalnog povratka u Slavoniju, juna 1945, u šumama u neposrednoj blizini Stare Gradiške uspio je organizovati grupu od petnaestak ustaških odmetnika, nekadašnjih pripadnika 3. bojne 1. UOZ. Polićeva križarska grupa imala je podršku nekoliko jataka u selima Donji Varoš i Pivare. Nadolaskom zime Polić je novembra 1945. raspustio grupu. Uz pomoć jataka uspostavio je kontakt s rođacima i poznanicima ustaške orijentacije u Splitu. Polić se decembra 1945. s jednim saborcem prebacio u Split gdje je živio pod lažnim identitetom. Polić je uspostavio saradnju s jednom proustaškom grupom koja je 1946. otkrivena od strane UDB-e. On tada nije otkriven s obzirom na to da ga saradnici nisu odali i budući da je bio nepoznat u Splitu jer se prije rata bio odselio u Derventu. Na čelu proustaške grupe nalazio se Jure Primorac koji je za vrijeme rata bio aktivan u Jasenovač- koj grupi logora odakle je poznavao Polića. Primorac je nakon otkrivanja

190 TRAGOVI, god. 2, br. 1 osuđen na smrt. Nakon višemjesečnog skrivanja u Splitu Polić se krajem 1946. priključio ustaškoj odmetničkoj grupi Petra Bogića koja je djelovala na području Drniša. Zbor svađe s Bogićem, koji je odbijao navodne Polićeve prijedloge da grupa vrši ubistva, Polić se marta 1947. vratio u Split gdje je ilegalno živio do avgusta 1951. kada se prebacio u Italiju. Polić je u Splitu uspio ostvariti široku mrežu pomagača i jataka među kojima su se nalazili najmanje jedan član KPJ i sekretarica UDB-e u Splitu. Za njegov ilegalni boravak u Slavoniji i Splitu znalo je oko 130 osoba. “Svakako da je ovo porazan broj kada se tome doda da je Polić zaista jedan veliki ratni zločinac.” Ova ocjena iz eleborata UDB-e o Poliću govori o njemu kao vrlo sposobnoj i snalažljivoj osobi, ali i opasnom protivniku. Dio Polićevih jataka bio je upoznat s činjenicom da je Polić bio masovni ubica i ratni zločinac. Tokom 1954. otkrivena je njegova mreža pomagača, pri čemu je 17 lica osuđeno na vremenske kazne pred jugoslavenskim sudovima, a veći broj osoba je hapšen i nakon ispitivanja pušten i stavljen pod pasku političke policije. Polić se nije libio da zarad vlastite sigurnosti uvuče velik broj osoba u aktivnosti koje su bile strogo kažnjive. Naročito je vješto i beskrupulozno koristio pomoć nekoliko mlađih žena koje su živjele u selima u neposrednoj blizini logora Stara Gradiška, s kojima je bio u ljubavnom odnosu tokom rata. Sve one su osuđene na robiju nakon 1954. Tokom boravka u Splitu Polić je navodno uspio zapaliti jedan brod Jugoslovenske ratne mornarice. Prema podacima Službe državne sigurnosti Polić se nakon bijega u Italiju povezao s rimokatoličkim sveštenikom Krunoslavom Draganovićem. “Dobro se oblačio, obilazio po logorima, držao govore, pričao u diskusijama o svojim zvjerstvima u Jugoslaviji.” O tome da je Polić u prihvatnim logorima za jugoslovenske emigrante u Italiji otvoreno pričao da je kao ustaša ubijao u logorima, svjedočilo je nekoliko povratnika iz emigracije. Na taj način Polić je nastojao zadobiti autoritet među emigrantima. Naredne godine Polić je otišao u Njemačku gdje je navodno pristupio američ- koj vojsci. Tvrdnje Službe državne sigurnosti o njegovom učešću u Korejskom ratu nije moguće prihvatiti bez potvrde u drugim izvorima. Navodno se javio sestri pismom iz Koreje, “gdje je učestvovao u borbama kao dobrovoljac”. Polić je od 1954. živio u Kanadi pod imenom Mario Gordon. Šezdesetih godina postao je tipograf u štampariji časopisa Hrvatski glas, glasilu Hrvatske seljačke stranke za Kanadu, koje je izlazilo u Winippegu, a 1974. urednik časopisa. Na zahtjev Juraja Krnjevića 1977. smijenjen je s mjesta urednika Hrvatskog glasa navodno zbog pronevjere veće sume novaca i podržavanja terorističkih akcija

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 191 dijela hrvatske emigracije. Umro je 1991. u Vancouveru u Kanadi.124 Marinko Polić je do kraja ostao uvjereni ustaša. U tekstovima koje je objavio u emigraciji nema ni najmanjeg žaljenja zbog vlastitog učešća u sprovođenju masovnih zločina nad civilima i logorašima. Niti u njima ima govora o vlastitim saznanji- ma o masovnom stradanju i patnji zatočenika logora Jasenovac i Stara Gradiš- ka. Kao dosljedan ustaša prihvatio je politiku masovnog istrebljenja i etnički motivisanih zločina, odnosno politiku genocida. Štaviše, lično je učestvovao u nemilosrdnom istrebljenju logoraša u Jasenovačkoj grupi logora. Mrzio je Srbe i komuniste bez zadrške. Bio je zbunjen i nesrećan zbog činjenice da je velika većina njegovih zemljaka i sunarodnika iz Dalmacije podržala partizane. Iako je mnogo toga zamjerao Luburiću, prije svega kada je riječ o Luburićevom drakonskom kažnjavanju pojedinih nižih oﬁcira 1. UOZ, ostao mu je lojalan i u najtežim okolnostima rasula i odstupanja Oružanih snaga NDH maja 1945. Nakon rata nikad nije progovorio o Luburićevoj odgovornosti za zločine u logorima, iako je bio jedan od najistaknutijih Luburićevih kritičara u emigraciji. O Polićevoj ideološkoj dosljednosti svjedoči i činjenica da je kćerke vaspitao u ustaškom ideološkom duhu.125

124 HDA, 1591, SDS, dos. br. SDS2-83401 (Polić Marinko), str. 45: “Podaci [o Marinku Poliću]”, Split, 26.11.1954; HDA, 1591, SDS, dos. br. SDS2-83401 (Polić Marinko), str. 29–44: Elaborat istražitelja UDB-e Nede Bartulovića o Marinku Poliću, “Krvavi put jednog ratnog zločinca”, Split, 1.2.1956; HDA, 1591, SDS, dos. br. SDS2-83401 (Polić Marinko), str. 58: Informacija o Marinku Poliću, Zagreb, 31.1.1977; HDA, 306, ZKRZ, k. 234, Zh 10207–10208, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu 28.5.1945: Izjava Josipa Ribolija; HDA, 306, ZKRZ, k. 231, Zh 9947–10126, Zapisnik sastavljen u kancelariji ZKRZ u Zagrebu 26.5.1945: Izjava Jakoba Danona; HDA, 421, JT SRH, k. 123, Optužnica protiv Ante Pavelića – Zapisnici svjedoka, str. 107-117: Zapisnik sastavljen dne 5.7.1945. pred ZKRZ u Sarajevu: Izjava Riste Stjepanovića; Marinko Polić, “Od Mostara do Bleiburga”, Hrvatski glas, XXXVII–XXXVIII, 30–48, Winnipeg, 31.7.1965–15.10.1966; Đorđe Miliša, n.d., str. 64, 126; Ivo Goldstein, n.d., str. 470–471. 125 U nekrologu Marinku Poliću u zvaničnom glasilu ustaške emigracije, u kome se on iz nepoznatog razloga imenuje kao Marijan, objavljene su riječi njegove kćeri izrečene na očevoj sahrani: “[N]eka znaju da ako on nije više živ da smo mi njegove dvije kćeri žive koje imamo tvrdu bosansku, ustašku, hrvatsku krv Marijana Polića. Mi ćemo nastaviti njegov put i djelo i cilj – Nezavisnu Državu Hrvatsku.” (“Marijan Polić”, Nezavisna Država Hrvatska, XXX, 12. (368.), Toronto, XII 1991, str. 10.)

192 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Zaključak

Povratak Vjekoslava-Maksa Luburića na čelo Ustaške obrane, organizacije koja je vršila nadzor nad ustaškim logorima, koincidira s novom plimom terora u Jasenovačkoj grupi logora u koju je spadao i logor Stara Gradiška. Prvi ustaški obrambeni zdrug, vojno-policijska formacija Ustaške obrane, u jesen 1943, doživio je reorganizaciju. Zdrug je organizovan u tri bojne koje su bile organizovane u četiri satnije. Logor Stara Gradiška i najbliža okolna naselja bili su pod kontrolom 3. bojne 1. UOZ. Na čelu 3. bojne u jesen 1943. postavljen je satnik Stjepan Bosak. Ubrzo nakon postavljanja na mjesto zapovjednika 3. bojne, Bosak je postavljen i za upravnika logora Stara Gradiška. Nakon Bosakovog dolaska na mjesto upravnika logora zaveden je strožiji režim u logoru i otpočela su ponovne masovne likvidacije logoraša. Krajem decembra 1943. izgladnjivanjem je ubijeno stotinjak logoraša, uglavnom žena i djece. Partizani su 31. decembra 1943. u Bosanskoj Gradiški napali Bosakovu bojnu. Bojna je pretrpjela gubitke od oko 40 poginulih i 60 ranjenih pripadnika. Nakon što su partizani potisnuti iz Bosanske Gradiške satnik Bosak je naredio hvatanje i likvidaciju građana srpske nacionalnosti. Toga dana u Bosanskoj Gradiški ubijeno je najmanje 60 osoba, uglavnom stanovnika toga grada. Istog dana započele su grupne likvidacije u obližnjem logoru. Od 1. januara do 4. februara 1944. u logoru Stara Gradiška ubijeno je oko 80 logoraša. Šestog januara 1944. pripadnici 3. bojne 1. UOZ izvršili su napad na pretežno srpsko selo Uskoci, pobivši najmanje 154 osobe među kojima je bilo 110 žena i djece. Odluku o likvidaciji mirnih stanovnika Uskoka donio je vrh Ustaške obrane koji je tih dana boravio u logoru. Dvadeset i petog januara 1944. u logor Stara Gradiška internirano je 95 stanovnika srpskog sela Šumetlica kod Nove Gra- diške, koji su ubrzo nakon toga likvidirani. Među njima je bilo 65 žena i djece. Navedeni masovni zločini odigrali su se u kratkom razdoblju i bili su usko povezani s povratkom Maksa Luburića na čelo Ustaške obrane i postavljanjem njemu odanih oﬁcira na važne pozicije u logoru Stara Gradiška i u 3. bojni 1. UOZ. Detaljna rekonstrukcija navedenih masovnih zločina i strukture odgovorne za zločine omogućavaju stvaranje potpunije slike o prošlosti logora Stara Gradiška, koja je slabije poznata od prošlosti logora Jasenovac.

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 193 Izvori i literatura

Neobjavljeni izvori: – Huber, Čedomil, Bio sam zatočenik logora Jasenovac, Jasenovac, 1977. Hrvatski državni arhiv (Zagreb) – Jakovljević, Ilija, Konclogor na Savi, Zagreb, – 211, Hrvatski državni sabor 1999. – 306, Zemaljska komisija za utvrđivanje – Jedanaesta krajiška (kozaračka) brigada. zločina okupatora i njihovih pomagača Zbornik sjećanja, (ur. Miloš Šurlan), Beo- – 421, Javno tužilaštvo Socijalističke Repu- grad, 1987. blike Hrvatske – Kućan, Maja, “Jedino moje i ostali!” Pisma iz – 487, Ministarstvo oružanih snaga Nezavi- logora, Jasenovac, 2010. sne Države Hrvatske – Miletić, Antun, Koncentracioni logor – 1220, Centralni komitet Saveza komunista Jasenovac 1941 — 1945. Dokumenta, II — III, Hrvatske Beograd, 1986 — 1987. – 1491, ozna – Miliša, Đorđe, U mučilištu-paklu Jasenovac, – 1515, Župske redarstvene oblasti Zagreb, 1945. – 1561, Služba državne sigurnosti – Sećanja Jevreja na logor Jasenovac, (ur. – 1809, Oblasni komitet Komunističke Dušan Sindik), Beograd, 1972. partije Hrvatske za Slavoniju – Smreka, Jelka; Mihovilović, Đorđe, Poi- – 1838, Okružni komitet kph Nova Gradiška menični popis žrtava koncentracionog logora Jasenovac 1941. — 1945., Jasenovac, 2007. Arhiv Srba u Hrvatskoj (Zagreb) – Zbornik dokumenata i podataka o Narodno- – Divna Zečević oslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, iv/20, Beograd, 1960. Arhiv Jugoslavije (Beograd) – 110, Državna komisija za utvrđivanje Radovi, studije, monograﬁje: zločina okupatora i njihovih pomagača – 179, Savezna komisija za popis žrtava rata – Dimitrijević, Bojan, Ustaška vojska Nezavi- sne Države Hrvatske 1941 — 1945, Beograd, Arhiv Srbije (Beograd) 2016. – G-2, Komesarijat za izbeglice i preseljenike – Goldstein, Ivo, Jasenovac, Zagreb — Jase- novac, 2018. Vojni arhiv (Beograd) – Lukač, Dušan, “Bosanska Gradiška i – Nezavisna Država Hrvatska okolina u Drugom svjetskom ratu”, Istorija Bosanske Gradiške i njene okoline od najsta- Objavljeni izvori: rijih vremena do 1985, (ur. Rade Mihaljčić), Bosanska Gradiška, 2008. – Dedijer, Vladimir; Miletić, Antun, – Mihovilović, Đorđe, Ćelija smrti, Jasenovac, Proterivanje Srba sa ognjišta 1941 — 1944. 2013. Svedočanstva, Beograd, 1989. – Milinović, Đuro; Karasijević, Drago, – Dokumenti ustaškog terora. Koncentracioni Jedanaesta krajiška nou brigada, Bosanska logori, [Petrova gora], 1944. Gradiška, 1982. – Građa za historiju Narodnooslobodilačkog – Odić, Slavko; Komarica, Slavko, Zašto pokreta u Slavoniji, X, Slavonski Brod, 1984. Jasenovac nije oslobođen, Beograd, 2005.

194 TRAGOVI, god. 2, br. 1 – Škiljan, Filip, “Genocid nad Srbima, Ro- Novine: mima i Židovima u kotaru Nova Gradiška tijekom Drugog svjetskog rata”, Tokovi – Naprijed, Petrova gora, 1944. istorije, 3/2009, Beograd, 2009. – Ugrešić, Milan, U obrani života. Selo Šume- tlica u NOB 1941 — 1945, Nova Gradiška, 1981.

milan radanović The Crimes of 3rd Battalion of the 1st Ustasha Defense Division in the Area of Stara Gradiška and Bosanska Gradiška in Late 1943 and Early 1944

Summary

The return of Vjekoslav-Max Luburić to the head of the Ustasha Defense, the organization that supervised Ustasha concentration camps, coincides with a new tide of terror in the Jasenovac group of camps, which included the Stara Gradiška concentration camp. In the autumn of 1943, the First Ustasha Defense Division (Zdrug, 1st UDD), the military-police formation of the Ustasha Defense, experienced a reorganization. Zdrug was organized in three battalions that were organized in four companies. The Stara Gradiška concentration camp and the nearest surrounding settlements were under the control of the 3rd Battalion 1st UDD. In the fall of 1943, Captain Stjepan Bosak was installed at the head of the 3rd Battalion. Soon after he was installed as the 3rd Battalion commander, Bosak was also appointed for the commander of the Stara Gradiška concentration camp. After he became the camp commander, a more stringent regime in the camp was enrolled and the massive liquidation of the prisoners began. At the end of December 1943, hundreds of inmates, mainly women and children, were killed by starvation. On December 31, 1943, Parti- sans attacked Bosak's Battalion in Bosanska Gradiška. The Battalion sufered losses of about 40 dead and 60 wounded members. After the Partisans were pushed from Bosanska Gradiška, Bosak ordered the capture and liquidation of the local Serbian population. At least

milan radanović Zločini 3. bojne 1. ustaškog obrambenog zdruga 195 60 people, mostly residents of that city, were killed in Bosanska Gradiška on that day. On the same day, group liquidations started in a nearby Stara Gradiška concentration camp. From January 1 to Febru- ary 4, 1944, about 80 inmates were killed in the Stara Gradiška camp. On January 6, 1944, members of the 3rd Battalion of the 1st UDD attacked the predominantly Serbian village of Uskoci, killing at least 154 people, including 110 women and children. The decision on the liquidation of peaceful inhabitants of Uskoci had been made at the top of the Ustasha Defense, who stayed in the camp in that period. On January 25, 1944, 95 inhabitants of the Serbian village of Šumetli- ca near Nova Gradiška were interned in the Stara Gradiška concentration camp, and were liquidated soon upon their arrival. Among them there were 65 women and children. The aforementioned mass crimes took place in a short period of time and were closely connected with the return of Maks Luburić to the head of the Ustasha Defense, and his appointment of loyal ofcers on important positions in the Stara Gradiška and in the 3rd Battalion 1st UDD. A detailed reconstruction of the mentioned crimes and the structures responsible for the crimes make it possible to create a more complete picture of the history of Stara Gradiška concentration camp, which is still under-researched in comparison to the Jasenovac concentration camp.

KEY WORDS: Stara Gradiška concentration camp, Jasenovac concentration camp, Bosanska Gradiška, Uskoci, Šumetlica, ustashas, ustasha’s crimes, 1st Ustasha Defend Division, Vjekoslav-Maks Luburić, Stjepan Bosak, Ivan Sabljak.

196 TRAGOVI, god. 2, br. 1 / rasprava

pregledni članak udk: 930(497.5-69)(049.3) / primljeno: 24. ožujka 2019. Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji Drage Roksandića MATKO GLOBAČNIK

U članku se analiziraju ogledi tiskani u knjizi Historiograﬁja u tranziciji Drage Roksandića. Izlažu se razmatranja uz njezine metodološke i sadržajne iskorake s jedne strane, a s druge uvidi u njezino djelomično uklapanje i u dalje prevladavaju- ća “tranzicijska” obilježja hrvatske historiograﬁje. Na kraju su predloženi mogući i poželjni pristupi kontroverznim i osjetljivim temama suvremene hrvatske povijesti putem kojih bi se mogli ostvariti daljnji iskoraci u njihovu istraživanju.

KLJUČNE RIJEČI: Drago Roksandić, hrvatska historiograﬁja, tranzicija, moderna i suvremena hrvatska povijest, Srbi u Hrvatskoj

ao bivši student, sadašnji doktorand i dugogodišnji suradnik profesora KDrage Roksandića te član Centra za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, kojega je on utemeljio i dugi niz godina vodio, autor ovih redaka zahvalan je na ponuđenoj prilici da podijeli svoja razmatranja uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji. Radi se o zbirci raznovrsnih ogleda pisanih u vremenskom rasponu od nekoliko desetljeća, koje je dobar dio profesionalnih povjesničara imao prilike čitati i upotrebljavati, ali će se s nekima takoreći i prvi put susresti jer, s obzirom na raznovrsnost tema u zbirci, zasigurno svi nisu padali u polje njihova profesionalnog istraživanja. Zbog toga je sasvim prirodno zaključiti da bi u stručnom osvrtu koji slijedi bilo nezahvalno upuštati se u analizu održivosti pojedinih interpretacija, faktografskih točnosti ili svjetonazorskih dosljednosti u ovoj poticajnoj knjizi. Njezina narav, zajedno s dugotrajnijim iskustvom suradnje s profesorom Roksandićem i, možda najvažnije, istraživanjem tema kojima se bave istraživači u okviru Centra, a koji je bio suorganizator predstavljanja knjige, potiče autora ovih redaka u jednome drugom pravcu. Naime, ovaj će osvrt

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 199 pokušati ukratko rasvijetliti autorovu metodologiju i ostvarene ali i buduće moguće pristupe u istraživanju tema koje su izložene u navedenoj knjizi, a koje su ponajviše prostorno i vremenski usmjerene na modernu i suvremenu hrvatsku povijest.

Historiograﬁja obilježena hrvatskim iskustvom tranzicije

Svaki će bolji poznavatelj znanstvenog opusa profesora Drage Roksandića već u njegovim prvim značajnijim historiografskim ostvarenjima1 nepogre- šivo prepoznati prevladavajući utjecaj metodološkog pristupa škole Anala, a posebice obilježja njezine druge generacije. Ponajprije se pri tome misli na strukturalizam pod kojim se shvaća stvaranje modela socijalnih struktura kojima temelj čini ekonomska analiza dopunjena demografskim, kulturnim, mentalnim i psihoanalitičkim podacima,2 zatim funkcionalizam koji obuhva- ća istraživanje interakcije i međuovisnosti ekonomija, društava i civilizacija (économies, sociétés, civilisations) te, možda i najvažnije, serijalnu analizu (analyse sérielle), odnosno na egzaktnim matematičkim metodama utemeljeno istraživanje trendova u demografskim i ekonomskim promjenama.3 U korisnost ove potonje, iako doduše ne u dugome trajanju (longue durée), autor ovih redaka imao se prilike uvjeriti na primjeru koji se ne bi mogao opisati kao istraživački primamljiv, ali je u mnogo aspekata poučan, pa tako i sa stajališta interkulturnog dijaloga i ljudske empatije. Radi se o izradi baze podataka svih evidentiranih žrtava kotara Glina i Vrginmost, od početka 1941. do kraja siječ- nja 1942. godine, pod vodstvom profesora Drage Roksandića, koji je dugo vre-

1 Tu posebice mislim na (Roksandić, 1988), ali i na druge radove poput njegova magistarskog rada (Roksandić, 1982), tiskanog kao posebne studije pod naslovom “Bune u Senju i Primor- skoj krajini (1719–1722)”. Za cjelovitu bibliografiju radova profesora Drage Roksandića do 2007. godine vidi (Petrić, 2008), a za noviju biografiju vidi (Petrić, 2018). 2 O zalaganju za istraživanje ovih potonjih, u historiografiji na hrvatskoj (ali i svjetskoj) razini, poprilično zanemarenih aspekata (mentalnih i psiholoških) u povijesti vidi (Roksandić, 2018l: 224). 3 (Harsgor, 1978: 3–5). Dakako, ne treba zanemariti niti druge utjecaje, pozitivne ili negativne, na Dragu Roksandića kao profesionalnog povjesničara, poput marksizma (doduše, u verziji škole Praxis) ili nove kulturne historije, ali niti to da su i oni, naravno, samostalno utjecali na sâmu školu Anala.

200 TRAGOVI, god. 2, br. 1 mena zagovarao stvaranje digitalne baze ratnih i poratnih žrtava. Privremeni rezultati spomenute baze uključeni su u ogled “Nezavisna Država Hrvatska u kotarevima Glina i Vrginmost”, objavljen u knjizi Historiograﬁja u tranziciji.4 Ne bez razloga, upravo bremenite teme Drugoga svjetskog rata domini- raju u prvome dijelu knjige, pod naslovom “Na razmeđima prošle sadašnjosti, bliske prošlosti i suvremene povijesti”, jer s tim ratom “problematika ljudskih i građanskih prava korak po korak počinje dobivati međunarodnopravno, svjetsko pravo građanstva”.5 Kao čvrsta orijentacijska točka ovdje djeluju zaključci Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) i Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) o ravnopravnosti naroda u Jugoslaviji,6 a time i “bratstvu i jedinstvu” hrvatskog i srpskog naroda u Hrvatskoj.7 Prema njima se procjenjuju događaji iz osamdesetih i devedesetih godina 20. stoljeća, pa tako i raspad Jugoslavije koji se odvio “u sferi tabua”, odnosno osjetljivih tema, poput nacionalnog pitanja koje je komunistička elita proskribirala radi opstanka “Titove” Jugoslavije,8 zatim sukob između Hrvata i hrvatskih Srba u Domovinskome ratu9 te politika “hrvatske pomirbe” Franje Tuđmana.10 Ove teme otvaraju jedan drugi tematski kompleks u kojemu se također ogleda utjecaj analističkog strukturalizma kojima su u temelju i rezultati istraživanja kulturne historije, a koji se proteže i na sljedeća dva dijela knjige, s naslovima “Od traume do tragedije” i “Kulturne politike između politike

4 Za navedene privremene rezultate istraživanja dodatno vidi (Roksandić, 2018j: 194–196); (Globačnik, 2019: 104). Kao primjer Roksandićeva zagovaranja stvaranja digitalne baze podataka svih ratnih i poratnih žrtava vidi (Roksandić, 2018f: 95). 5 Ibid., 91. 6 Državni arhiv u Zagrebu (dalje: DAZG), HR-DAZG-853: Ivan Ribar (dalje: IR), kutija 3, br. 362, str. 1. Dakako, “istinska demokracija” koja se spominje u citiranome izvoru, a čiji se puni navod daje dalje u tekstu, s obzirom na realnost poslijeratne Jugoslavije u stisku Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), mogla je biti samo iluzija. Roksandić ističe da je sama “Titova” Jugo- slavija bila “velika povijesna iluzija, koja bez tabuiziranja nije mogla ni postojati” (Roksandić, 2018d: 77). Kako je već spomenuto, ostavljam po strani kompleksnije pitanje (što je prirodno pod upitnikom s obzirom na veliki vremenski raspon objavljivanja) konzistentnosti članaka pisanih devedesetih godina s onima nastalima kasnijih desetljeća, koji su zajedno tiskani u ovoj zbirci ogleda. 7 Roksandić, 2018h: 134. 8 Roksandić, 2018d: 77–78. 9 Roksandić, 2018c: 30–32, 37. 10 Roksandić, 2018e: 80–81.

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 201 i kulture”. Radi se, naime, o kontrastiranom prikazu strategije ustaškog pokreta i jugoslavenskog komunizma prema međunacionalnim odnosima11 te na području kulturne politike u Hrvatskoj.12 Nema nikakve dvojbe da je ustaška politika prema hrvatskim Srbima bila veliki i neizbrisivi zločin protiv čovječnosti, iako se Roksandić razumljivo odbija upuštati u banalizacije poput, primjerice, poistovjećivanja logora Jasenovca i Auschwitza u svim aspektima,13 a upozorava i na tendencije prema nepravednoj osveti u Narodnooslobodilač- kom pokretu, koje se toliko bojao i jedan Miroslav Krleža.14 U takvu su kontekstualnom okviru opisani pojedini važni događaji koji se tiču povijesti Srba u Hrvatskoj. Oni su selekcijom i rasporedom izabranih ogleda tiskanih u knjizi ponajprije prikazani kao pasivni objekti povijesnih procesa i događaja, dobrim dijelom uvjetovanih “graničnim” položajem Hrvat- ske,15 počevši od imperijalnih pretenzija diktiranih geopolitičkim interesima i vojnom strategijom16 te modernizacijom,17 a zatim, u 20. stoljeću, suprotstavljenim radikalnim ideologijama18 i najnovijim nacionalno-integracijskim procesima od Hrvatskoga proljeća do Domovinskoga rata.19 Iako takav način povijesnog prikaza ima svoje dublje povijesne korijene koji sežu upravo u razdoblje početka moderne povijesti (tzv. Sattelzeit), on je i sâm uvjetovan bipolarnom slikom u hrvatskoj politici posljednjih desetljeća, dakle, upravo trenutnim razdobljem hrvatske tranzicije. Naime, prevladavajuća binarna situacija dviju strana, sa svojim interpretacijama prošlosti u hrvatskoj politici posljednjih desetljeća preuzela je, nado- gradila ili, pak, stvorila vlastite kanone povijesnog istraživanja 20. stoljeća, koji u nekim svojim dijelovima nisu međusobno isključivi, ali na koje se

11 Roksandić, 2018h: 119–136; Roksandić, 2018j: 161–201; Roksandić, 2018k: 202–219. 12 Roksandić, 2018g: 98–118; Roksandić, 2018m: 243–261; Roksandić, 2018n: 262–280; Rok- sandić, 2018o: 281–358. Za cjelovitu knjigu o ovoj potonjoj temi kongresa u Topuskom 1944. godine vidi Roksandić i Maligec, 2016. 13 Roksandić, 2018k: 216. 14 Roksandić, 2018o: 329; Roksandić, 2018m: 280. 15 Roksandić, 2018i: 138–140; Roksandić, 2018t: 408–411. 16 Roksandić, 2018l: 220–230; Roksandić, 2018v: 437–460. 17 Roksandić, 2018u: 419–436; Roksandić, 2018z: 461–472. 18 Roksandić, 2018a: 15; Roksandić, 2018b: 20; Roksandić, 2018f: 94–95; Roksandić, 2018h: 121; Roksandić, 2018j: 161–201; Roksandić, 2018k: 202–219. 19 Roksandić, 2018c: 30–32, 35–37; Roksandić, 2018d: 75, 77; Roksandić, 2018e: 87. Usporedi i Roksandić, 1996.

202 TRAGOVI, god. 2, br. 1 koncentrira većina historiografije. U jedan kanon neizostavno spada (uvjetno rečena) progresivna tradicija kojoj su među najistaknutijim predstavnicima Josip Broz Tito i Miroslav Krleža, a u drugi, nacionalni (također uvjetno rečeno), pravaška tradicija koju reprezentativno u historiografiji zastupa u najnovije vrijeme, primjerice, Ivo Pilar. Takve kanone, čijoj isključujućoj dominaciji nije izbjegla niti Roksandićeva knjiga Historiografija u tranziciji, uvijek je vrijedno, pa i potrebno dodatno istraživati, ali je postala činjenica da su oni počeli mar- ginalizirati i iskrivljavati u prošloj zbilji prevladavajuće i time najrelevantnije aktere hrvatske povijesti 20. stoljeća. Na Prokrustovoj postelji sukobljenih ideologija u Drugome svjetskom ratu i suvremenih nacionalnih interesa danas se ocjenjuju postupci toliko različitih čimbenika poput Hrvatsko-srpske koalicije, kojoj je pripadao Frano Supilo, Jugoslavenski odbor Ante Trumbića, Samostal- na demokratska stranka Svetozara Pribićevića, međuratna Hrvatska seljačka stranka Vladka Mačeka20 i Demokratska stranka kojoj je pripadao utjecajni hrvatski političar obje polovine 20. stoljeća, a danas posve zanemareni Ivan Ribar. O ovim “glasovima” liberalne desnice i ljevice, od kojih su navedeni samo malobrojni, a koji su možda i najpozvaniji govoriti o hrvatsko-srpskim odnosima u hrvatskoj modernoj i suvremenoj povijesti,21 piše se malo i nekvalitetno, često

20 Kao presudan, ali (historiografski uzorno) nedovoljno obrađivan političar hrvatske politike 20. stoljeća, Vladko Maček i danas je predmet kontroverzi zbog svojega držanja u Travanjskom ratu 1941. godine. Usporedi o tomu (Boban, 1974: II, 413); (Krizman, 1983: 386). Za novije različite ocjene spomenute problematike usporedi (Roksandić, 2018j: 166); (Globačnik, 2019: 95–96). 21 DAZG, IR, kutija 5, br. 442, “Hrvati i Srbi u Hrvatskoj, 1944.” (Ribar, 1939). Ovdje se, nadove- zujući se na tematiku AVNOJ-a kao legitimacijskog temelja antifašističkog Narodnooslobodi- lačkog pokreta, a time i suvremene hrvatske povijesti od Drugoga svjetskog rata nadalje, može uzeti jedan (ortografski ispravljen) primjer kao ilustraciju (s obzirom na tadašnje i kasnije događaje) kompleksne tematike spomenutoga razdoblja u međunarodnom kontekstu. DAZG, IR, kutija 3, br. 362, “Koncept za plebiscit 1944/45”, str. 1: “U deklaraciji drugog zasjedanja AV- NOJ-a održanog od 29. XI. 1943. u Jajcu (…) konstatirano je: da narodi Jugoslavije s radošću pri- hvataju i pozdravljaju odluke Moskovske konferencije predstavnika vlade S.S.R.-a, V. Britanije i S.A.D.-a koje svima narodima obezbjeđuju pravo, da sami po slobodno izraženoj volji riješe pitanje svog unutarnjeg državnog uređenja, da su te odredbe od najveće važnosti i za narode Jugoslavije, koji su svojom upornom oslobodilačkom borbom pokazali svoju volju i spremnost, da svoju zajedničku otadžbinu sami izgrade na novim temeljima istinske demokracije i ravnopravnosti naroda.” Na takvim je premisama bio sagrađen i (u konačnici iznevjereni) idealizam mnogih poput Ribara, pri čemu se po strani ostavlja pitanje određene vrste samoobmane zagovornika liberalne demokracije. Vidi “Ustav će donijeti svi narodi i svi građani Jugoslavije preko Ustavotvorne skupštine i najširim demokratskim učestvovanjem u diskusiji o Ustavu”, Vjesnik (Zagreb), 29. 11. 1945., 3.

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 203 omalovažavajući ili apologetski.22 Razlog je upravo u tomu što se oni mjere prema poraženim, odnosno pobjedničkim nacionalno-integracijskim procesima 20. stoljeća, umjesto da se radi o uzajamnom odnosu u kojemu bi se i ti procesi također mjerili prema svojim zastupnicima.23 Imajući u vidu isti uzrok nerazvijenosti hrvatske historiograﬁje, koji i danas upravlja ljudskim resursima te je nesposoban ili iz različitih razloga nevoljan prepoznati kvalitetne ljudske potencijale i stvoriti održivi sustav njihove prikladne angažiranosti, a k tomu je i posve slijep za njihovu malobrojnosti i krhkost,24 ostaje samo slaba nada da će spomenute teme kritički, nepristrano te (arhivski, sadržajno i metodološki) temeljito i minuciozno u budućnosti biti istražene. Bez toga, međutim, neće biti hrvatskog društva koje bi bilo otvoreno i raznoliko te time i sposobno za kvalitetan suživot u europskoj i svjetskoj zajednici naroda. U cilju toga da srpski narod u Hrvatskoj u radovima profesora Drage Roksandića ipak ne bi bio shvaćen samo kao pasivni objekt, već i aktivni subjekt povijesnih procesa i događaja, što je postalo kontroverzna tema, šteta je što u ovu zbirku nisu uključeni neki od njegovih ogleda koji se tiču obitelji Desnica, inače dostupni u integralnom obliku u knjizi Iluzije slobode.25 “Desničini susreti” program su interdisciplinarnih znanstvenih rasprava s područja humanističkih i druš- tvenih znanosti, koji se redovito održavaju od 2005. godine, a u posljednjih deset godina Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije svake godine izdaje zbornike s održanoga znanstvenog skupa.26 Na primjeru obitelji Desnica odražava se kompleksnost situacije u kojoj su se u 20. stoljeću našli oni Srbi iz Hrvatske koji su imali znatnog utjecaja na politički i kulturni život

22 Rijetki izuzetak u tomu je Ivan Meštrović, o kojemu postoji za hrvatsku historiografiju neo- bično temeljita biografija, ali upravo zato što nije toliko cijenjen kao politička figura, već kao umjetnik u svjetskim razmjerima. Vidi (Kečkemet, 2009). 23 Jedna je od rijetkih prilika, kada se (iako često usputno) piše o marginaliziranim političarima izvan prevladavajućih kanona, priređivanje njihovih izabranih spisa za tisak. Za takve radove na primjeru Ive Tartaglie vidi (Jakir i Machiedo-Mladinić, 2013); (Jakir i Buljan, 2016). 24 Roksandić, 2018lj: 235–242. 25 U četvrtom dijelu zbirke Historiografija u tranziciji pod naslovom “(Be)smisao identiteta” (str. 365–403) uključeni su, među ostalim, ogledi o Nikoli Tommaseu (Roksandić, 2018p) i Savi Mrkalju (Roksandić, 2018r). Međutim, i povijesne ličnosti o kojima je tu riječ shvaćene su kao objekti povijesnih procesa, i to nacionalnoideologijskih, odnosno modernizacijskih. Za Iluzije slobode vidi (Roksandić, 2017b). 26 O povijesti “Desničinih susreta” vidi (Roksandić, 2008: 255–282). Za noviji, ali vrlo kratki sažetak vidi Matko Globačnik, “Desničini susreti – mjesto susreta baštine i suvremene znanosti”, @rhivi 1/2 (2017), 38..

204 TRAGOVI, god. 2, br. 1 svoje domovine. Istina, u njima je Roksandić pozivao i druge istraživače da pišu o književnim aspektima opusa Vladana Desnice ili politici unitarističkog jugoslavenstva njegova oca Uroša,27 ali je i sâm sistematski istraživao, primjerice, intelektualne i kulturnohistorijske implikacije Vladanova djelovanja.28 Ta- kođer se upustio i u obradu kontroverzne ličnosti kakav je bio Boško Desnica,29 o kojemu sačuvani izvori iz međuraća svjedoče ljubav prema Dalmaciji i brigu za njezinu baštinu u čemu je surađivao s Mihovilom Abramićem, ravnateljem Arheološkoga muzeja u Splitu.30 Boško Desnica brinuo se za dalmatinsku povi- jesnu baštinu do samoga kraja Kraljevine Jugoslavije,31 a njegovi neprimjereni postupci poslije 1938. godine i posebice u teškim okolnostima poslije fašističke okupacije 1941. godine trebali bi biti predmet daljnjih temeljitih povijesnih istraživanja.32 Sa zanemarenom i osjetljivom temom Srba u Dalmaciji tijekom 20. stoljeća, koja tek čeka svoje ozbiljne istraživače, zatvara se tematski krug ovoga osvrta. Nadovezujući se na baštinu AVNOJ-a i ZAVNOH-a, koja dominira u prvome dijelu knjige Historiograﬁja u tranziciji, može se upozoriti na to da neki izvori već u kolovozu 1941. godine svjedoče o privrženosti barem dijela dalmatinskih Srba za Narodnooslobodilački pokret čak i u područjima poput Knina.33 Time i oni postaju aktivni sudionici sudbonosnih povijesnih događaja te sudrugovi Hrvata u toj povijesnoj “kolijevci hrvatske države”, koja je, kako je dobro poznato, dala tolike žrtve za Narodnooslobodilački pokret.

27 Vidi, primjerice, (Bakić, 2015: 235–257); (Pilić, 2015: 259–283); (Buljan, 2015: 285–305). 28 Za rezultate Roksandićeva istraživanja o Vladanu Desnici vidi (Roksandić, 2011); (Roksandić, 2013); (Roksandić, 2014); (Roksandić, 2015); (Roksandić i Cvijović Javorina, 2015); (Roksandić, 2016). Ovi su ogledi, kako je rečeno, zajedno s onima o Urošu i Bošku Desnici, sakupljeni u (Roksandić, 2017b). 29 Roksandić, 2017c: 283–296. 30 Arhiv Arheološkog muzeja u Splitu (dalje: AAMST), Ostavština Mihovila Abramića (dalje: MA), “Boško Desnica Mihovilu Abramiću, s. a.” Radi se o pismu bez prvoga dijela, u kojemu Boško De- snica obavještava Abramića o neregistriranom iskopavanju groba uskočkog vođe iz 17. stoljeća, Ilije Smiljanića. 31 AAMST, MA, “Boško Desnica Mihovilu Abramiću, 5. 7. 1937.”. Vidi i, primjerice, Boško Desnica, “Dalmacija u memoarima Carla Gozzi”, Novo doba, br. 319, 25. 12. 1939., 15; Boško Desnica, “Ar- hivski pabirci”, Novo doba, br. 70, 24. 3. 1940., 7; Boško Desnica, “Zidanje Opuzena”, Novo doba, br. 307, 25. 12. 1940., 15. 32 L. Čoralić, “Desnica, Boško”, u: Hrvatski biografski leksikon, sv. III. Za kritiku ovoga članka vidi Drago Roksandić, Iluzije slobode, 200. 33 Državni arhiv u Splitu, HR-DAST-438: Pokrajinski komitet Komunističke partije Hrvatske za Dalmaciju, kutija 24, KP-24/7, kolovoz 1941.

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 205 Zaključak

Knjiga Historiografija u tranziciji, zbirka raznovrsnih ogleda koji se tiču hrvatske (rano)moderne i suvremene povijesti, povezana je utemeljenim metodo- loškim pristupom u kojemu je svoj “zanat povjesničara” (Marc Bloch) izučio profesor Drago Roksandić. Ona svjedoči o njegovoj erudiciji i sposobnosti da vjerodostojno radi kako na afirmiranim, tako i na osjetljivim te kontroverznim temama moderne i suvremene hrvatske povijesti. Iako nije, a i ne treba nužno biti oslobođena uspostavljenih kanona hrvatske historiografije ovoga “tranzicijskog” vremena, na njezinu će primjeru svaki stručnjak i zainteresi- rani čitatelj moći nepristrano vrednovati postignuća hrvatske historiografije, ali će u njoj i naći mnogo poticajnih tema, razmišljanja i tvrdnji, koje će ga, po mogućnosti, odvesti prema novim pravcima i iskoracima u njihovu daljnjem istraživanju.

Bibliograﬁja

1. Arhivski izvori 3. Literatura

1.1. Arhiv Arheološkoga muzeja, Split 3.1. Članci i poglavlja Ostavština Mihovila Abramića 1. 2. Državni arhiv, Split Bakić, D. 2015. Prilog za biograﬁju: politič- Fond 438: Pokrajinski komitet KPH za ka karijera Uroša Desnice u vremenu isku- Dalmaciju šenja (1919 — 1941), u: Drago Roksandić, 1. 3. Državni arhiv, Zagreb Ivana Cvijović Javorina (ur). Vladan Desnica Fond 853: Ivan Ribar i Split 1920. — 1945. Zbornik radova sa znanstvenog skupa Desničini susreti 2014. Centar 2. Periodika za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta @rhivi (Zagreb) u Zagrebu: Filozofski fakultet Sveučilišta u Novo doba (Split) Splitu: FF Press. Zagreb: 235—257. Vjesnik (Zagreb) Buljan, M. 2015. Uroš Desnica i Narodna radikalna stranka u Splitu 1920-ih prema splitskoj periodici, u: Drago Roksandić, Ivana Cvijović Javorina (ur). Vladan Desnica i Split 1920. — 1945. Zbornik radova sa znanstvenog skupa Desničini susreti 2014. Centar

206 TRAGOVI, god. 2, br. 1 za komparativnohistorijske i interkulturne Roksandić, D. 2011. “…pisac uvijek ima studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta upravo onoliku slobodu stvaranja koliku u Zagrebu: Filozofski fakultet Sveučilišta u sam sebi dozvoli…”. Civilna kultura Splitu: FF Press. Zagreb: 285—305. Vladana Desnice poslije 1945. godine, u: Drago Roksandić, Ivana Cvijović Javorina Harsgor, M. 1978. Total History: The Anna- (ur). Desničini susreti 2010. Zbornik radova, les School. Journal of Contemporary History, Filozofski fakultet u Zagrebu: Plejada, 2011. 13: 1—13. Zagreb: 18—30.

Petrić, H. 2008. Živjeti “Triplex Confini- Roksandić, D. 2013. Ratni dani Vladana um” – Biografija i bibliografija prof. dr. sc. Desnice, u: Drago Roksandić, Ivana Drage Roksandića. (U povodu 60. godine Cvijović Javorina (ur). Intelektualci i rat rođenja prof. dr. sc. Drage Roksandića). 1939. — 1947. Zbornik radova s međunarod- Ekonomska i ekohistorija 4: 151—231. nog skupa Desničini susreti 2012., d. II. Centar za komparativnohistorijske i Petrić, H. 2018. U povodu odlaska u miro- interkulturne studije Filozofskoga vinu – prof. dr. sc. Drago Roksandić. Radovi fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Zagreb: Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga 529—555. fakulteta Sveučilišta u Zagrebu 50: 49—57. Roksandić, D. 2014. Vladan Desnica, Pilić, Š. O agrarnom pitanju u međuratnoj intelektualac danas, u: Drago Roksandić, Dalmaciji i radovima dr. Uroša Desnice, u: Ivana Cvijović Javorina (ur). Intelektualac Drago Roksandić, Ivana Cvijović Javorina danas. Zbornik radova s međunarodnog (ur). Vladan Desnica i Split 1920. — 1945. skupa Desničini susreti 2013. Centar za Zbornik radova sa znanstvenog skupa komparativnohistorijske i interkulturne Desničini susreti 2014. Centar za kompara- studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u tivnohistorijske i interkulturne studije Fi- Zagrebu: Plejada. Zagreb: 197—209. lozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu: Filozofski fakultet Sveučilišta u Splitu: FF Roksandić, D. 2015. Vladan Desnica i Press. Zagreb: 259—283. Magazin Sjeverne Dalmacije: književnik i nemoć tradicije, u: Drago Roksandić, Ivana Roksandić, D. 1982. Bune u Senju i Primor- Cvijović Javorina (ur). Vladan Desnica i Split skoj krajini (1719 — 1722). Radovi Zavoda 1920. — 1945. Zbornik radova sa znanstve- za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta nog skupa Desničini susreti 2014.. Centar za Sveučilišta u Zagrebu 15: 33—106. komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Roksandić, D. 2008. O Vladanu Desnici i Zagrebu: Filozofski fakultet Sveučilišta u ‘Desničinim susretima’, u: Drago Roksandić, Splitu: FF Press. Zagreb: 259—283. Ivana Cvijović Javorina (ur). Desničini susreti 2005. — 2008. Zbornik radova. Filozofski Roksandić, D., I. Cvijović Javorina. 2015. fakultet u Zagrebu: Plejada. 2008. Zagreb: Splitske adrese Vladana Desnice, u: Drago 255—282. Roksandić, Ivana Cvijović Javorina (ur). Vladan Desnica i Split 1920. — 1945. Zbornik radova sa znanstvenog skupa Desničini susreti 2014. Centar za komparativnohisto-

matko globačnik Uz knjigu Historiografija u tranziciji 207 rijske i interkulturne studije Filozofskoga Roksandić, D. 2018c. O manjinskom fakulteta Sveučilišta u Zagrebu: Filozofski legitimitetu i legalitetu: Srbi u Hrvatskoj fakultet Sveučilišta u Splitu: FF Press. između lojalnosti, neposlušnosti i pobune Zagreb: 361—365. (1989. — 1990.), u: Drago Roksandić, Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno Roksandić, D. 2016. “Kud koje žure brzi društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 25—59. kraci / a vode svi u bespuće”: Vladan Desnica u Splitu od 1935. do 1941. godine, Roksandić, D. 2018d. Nacionalni sukobi u u: Drago Roksandić, Ivana Cvijović Titovoj Jugoslaviji – tabu?, u: Drago Javorina (ur). Split i Vladan Desnica 1918. Roksandić, Historiografija u tranziciji. — 1945.: Umjetničko stvaralaštvo između Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. kulture i politike. Zbornik radova sa Zagreb: 60—78. znanstvenog skupa Desničini susreti 2015.. Centar za komparativnohistorijske i Roksandić, D. 2018e. Diskursi hrvatskog interkulturne studije Filozofskoga antifašizma i izazovi povijesnog pamćenja fakulteta Sveučilišta u Zagrebu: Filozofski i zaborava, u: Drago Roksandić, Historiogra- fakultet Sveučilišta u Splitu: FF Press. fija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo Zagreb: 415—458. “Prosvjeta”. Zagreb: 79—88.

Roksandić, D. 2017c. Vladan Desnica i Roksandić, D. 2018f. Pamćenje i kultura Istorija kotarskih uskoka Boška Desnice, u: povijesnog mišljenja – baština hrvatskog Drago Roksandić, Ivana Cvijović Javorina antifašizma 1945. — 2005., u: Drago (ur). Hrvatsko-srpski/srpsko-hrvatski Roksandić, Historiografija u tranziciji. interkulturalizam danas. Zbornik radova s Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. međunarodnoga znanstvenog skupa Zagreb: 89—97. Desničini susreti 2016.. Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet, Centar za Roksandić, D. 2018g. Ustanak u Hrvatskoj komparativnohistorijske i interkulturne ljeti 1941. godine: kultura ili kulture studije: Institut za književnost i umetnost pamćenja od 1945. do 1991. godine, u: u Beogradu: FF press. Zagreb: 283—296. Drago Roksandić, Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Roksandić, D. 2018a. Historijski revizioni- Zagreb: 98—118. zam i/ili južnoslavenske historiografije poslije raspada Jugoslavije, u: Drago Roksandić, D. 2018h. “Bratstvo i jedinstvo” Roksandić, Historiografija u tranziciji. u političkom govoru jugoslavenskih Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. komunista 1919. — 1945. godine, u: Drago Zagreb: 11—16. Roksandić, Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Roksandić, D. 2018b. Povijesno sjećanje ili Zagreb: 119—136. povijesni zaborav? Prilozi raspravi o političkoj kulturi u Srbiji, u: Drago Roksandić, D. 2018i. Jugoslavenstvo prije Roksandić, Historiografija u tranziciji. stvaranja Jugoslavije, u: Drago Roksandić, Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno Zagreb: 17—24. društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 137—157.

208 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Roksandić, D. 2018j. Nezavisna Država Roksandić, D. 2018p. Nikola Tommaseo Hrvatska u kotarevima Glina i Vrginmost (1802. — 1874.) u povijesnoj perspektivi: (travanj 1941. – siječanj 1942.): prostorne i hrvatske i srpske kulturne i nacionalnoide- vremenske logike nasilja, u: Drago ologijske aproprijacije, u: Drago Roksandić, Roksandić, Historiografija u tranziciji. Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 367—378. Zagreb: 161–201. Roksandić, D. 2018r. Sava Mrkalj, Roksandić, D. 2018k. O tragediji, traumi i zagrebački eminens, u: Drago Roksandić, katarzi: Srbi u jasenovačkom logoru, 1941. Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno — 1945. godine, u: Drago Roksandić, društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 379—392. Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 202—219. Roksandić, D. 2018s. Gerasim Zelić – Homo Mediterraneus?, u: Drago Roksandić, Roksandić, D. 2018l. Prvi svjetski rat – po- Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno vijest mržnje u Jugoistočnoj Europi?, u: društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 393—403. Drago Roksandić, Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Roksandić, D. 2018t. Hrvatska i europska Zagreb: 220—230. Njemačka, s nadom, u: Drago Roksandić, Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno Roksandić, D. 2018lj. “O stanju humani- društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 407—418. stičkih znanosti u Istočnoj i Srednjoj Europi”, u: Drago Roksandić, Historiografija Roksandić, D. 2018u. Kontroverze o u tranziciji. Srpsko kulturno društvo njemačkoj kulturnoj orijentaciji u “Prosvjeta”. Zagreb: 235—242 hrvatskom narodnom preporodu: njemački jezik u hrvatskoj svakodnevici Roksandić, D. 2018m. Krležina Enciklope- (1835. — 1848.), u: Drago Roksandić, dija Jugoslavije između euroskepticizma i Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno euronormativizma, u: Drago Roksandić, društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 419—436. Historiografija u tranziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. Zagreb: 243—261. Roksandić, D. 2018v. Hrvatska vojna krajina u austrijskoj i francuskoj geostrate- Roksandić, D. 2018n. Zagrebački Filozofski giji (1780. — 1815.): usporedba, u: Drago fakultet u revolucionarnoj tranziciji (1945. Roksandić, Historiografija u tranziciji. — 1948.), u: Drago Roksandić, Historiografi- Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. ja u tranziciji. Srpsko kulturno društvo Zagreb: 437—460. “Prosvjeta”. Zagreb: 262—280. Roksandić, D. 2018z. “Prosvijećena” Roksandić, D. 2018o. Prvi kongres modernizacija i tolerancija u Habsburškoj kulturnih radnika Hrvatske (Topusko, 25. Monarhiji u 18. stoljeću: problemi pristupa — 27. lipnja 1944.): između ‘mjesta – konfliktni koncepti i kontradiktorne pamćenja’ i kritičke refleksije, u: Drago prakse, u: Drago Roksandić, Historiografija Roksandić, Historiografija u tranziciji. u tranziciji. Srpsko kulturno društvo Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. “Prosvjeta”. Zagreb: 461—472. Zagreb: 281—358.

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 209 3.2. Knjige i zbornici Roksandić, D., I. Cvijović Javorina, (ur.). 2008. Desničini susreti 2005. — 2008. Zbor- Boban, Lj. 1974. Maček i politika Hrvatske nik radova. Filozofski fakultet u Zagrebu: seljačke stranke 1928 — 1941. Iz povijesti Plejada. hrvatskog pitanja. Knjiga I—II. Školska knjiga. Zagreb. Roksandić, D., I. Cvijović Javorina, (ur.). 2011. Desničini susreti 2010. Zbornik radova. Globačnik, M. 2019. Vrijeme ideoloških Zagreb: Filozofski fakultet u Zagrebu: kolebanja. Komunistička partija Jugoslavije u Plejada. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od Travanjskog rata do napada nacističke Njemačke na Sovjet- Roksandić, D., I. Cvijović Javorina (ur.). ski Savez. Plejada: Centar za komparativno- 2013. Intelektualci i rat 1939. — 1947. historijske i interkulturne studije Zbornik radova s međunarodnog skupa Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Desničini susreti 2012. Dio II. Centar za Zagreb. komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Jakir, A., N. Machiedo-Mladinić (ur.). 2013. Zagrebu. Zagreb. Izabrani spisi Ive Tartaglie. Filozofski fakultet Sveučilišta u Splitu. Split. Roksandić, D., I. Cvijović Javorina (ur.). 2014. Intelektualac danas. Zbornik radova s Jakir, A., M. Buljan, (ur.). 2016. Ivo Tartaglia: međunarodnog skupa Desničini susreti 2013. političar i intelektualac. Zbornik radova s Centar za komparativnohistorijske i in- međunarodnog znanstvenog skupa “Ivo terkulturne studije Filozofskoga fakulteta Tartaglia i njegovo doba” održanog od 23. do Sveučilišta u Zagrebu: Plejada. Zagreb. 24. rujna 2013. godine u Splitu. Književni krug. Split. Roksandić, D., I. Cvijović Javorina, (ur.). 2015. Vladan Desnica i Split 1920. — 1945. Kečkemet, D. 2009. Život Ivana Meštrovića. Zbornik radova sa znanstvenog skupa Svezak I—II. Školska knjiga. Zagreb. Desničini susreti 2014. Zagreb: Centar za komparativnohistorijske i interkulturne Krizman, B. 1983. Ante Pavelić i ustaše. studije Filozofskoga fakulteta Sveučilišta Globus. Zagreb. u Zagrebu: Filozofski fakultet Sveučilišta u Splitu: FF Press. Zagreb. Ribar, I. 1939. Hrvatsko-srpski odnosi u prošlosti. Izdavačka zadruga politika i Roksandić, D., (ur.). 2017a. Hrvatsko-srpski/ društvo S.O.J. Beograd. srpsko-hrvatski interkulturalizam danas. Zbornik radova s međunarodnoga znanstve- Roksandić, D. 1988. Vojna Hrvatska: La nog skupa Desničini susreti 2016. Sveučilište Croatie militaire. Krajiško društvo u u Zagrebu, Filozofski fakultet, Centar za Francuskom carstvu (1809 — 1813). Knjiga komparativnohistorijske i interkulturne I—II. Školska knjiga. Zagreb. studije: Institut za književnost i umetnost Roksandić, D. 1996. Protiv rata. Prilozi u Beogradu: FF Press. Zagreb. povijesti iluzija. Prosvjeta. Zagreb. Roksandić, D., V. Filipčić Maligec. 2016. Kultura hrvatskog antifašizma. Prvi kongres

210 TRAGOVI, god. 2, br. 1 kulturnih radnika Hrvatske (Topusko, 25. — Roksandić, D. 2018. Historiograﬁja u tran- 27. lipnja 1944.). Između “mjesta pamćenja” ziciji. Srpsko kulturno društvo “Prosvjeta”. i kritičke reﬂeksije. Zagrebačka naklada: Zagreb. Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskog fakulteta 3.3. Leksikoni Sveučilišta u Zagrebu. Zagreb. Macan, T., gl. ur. 1993. Hrvatski biografski Roksandić, D. 2017b. Iluzije slobode. Ogledi leksikon. Svezak III. Jugoslavenski leksi- o Vladanu Desnici. Politička kultura. kografski zavod. Zagreb. Zagreb.

matko globačnik On Drago Roksandić’s book Historiograﬁja u tranziciji

Summary

This article analyzes the essays published in Drago Roksandić’s book Historiograﬁja u tranziciji. The author exposes his considerations concerning its breakthroughs in methodology and content on the one side, and on the other insights into its partial afnity to still dominant “transitional” characteristics of Croatian historiography. In conclusion, the author suggests possible and desirable approaches to controversial and sensitive topics of contemporary Croatian history, which could achieve further breakthroughs in future research on this matter.

KEYWORDS: Drago Roksandić, Croatian historiography, transition, modern and contemporary Croatian history, Serbs in Croatia

matko globačnik Uz knjigu Historiograﬁja u tranziciji 211

/ prikazi knjiga

PRIKAZ KNJIGE Historiograﬁja u tranziciji DRAGO ROKSANDIĆ Zagreb: SKD Prosvjeta, 2018, 564 str.

knjizi Historiografija u tranziciji sakupljeno je 26 radova eminentnog U povjesničara i dugogodišnjeg profesora na Filozofskom fakultetu u Za- grebu, dr. sc. Drage Roksandića1, koji su prvi put objavljeni u izdanjima između 1992. i 2018. godine. Iz skromnog navođenja samo najosnovnijih biografskih činjenica o autoru, u bilješci na kraju knjige (str. 535), ne proizlazi puni značaj historiografskog opusa i javnog djelovanja Drage Roksandića u proteklim de- setljećima, zato o njegovoj važnosti za našu historiografiju nadasve uvjerljivo svjedoče njegovi ovdje sakupljeni radovi koji su nastajali od početka 1990-ih godina pa do danas. Svi prilozi pojedinačno kao i knjiga u cjelini primjer su promišljenog metodološkog pristupa i najvišeg stupnja kritičke analize i refleksije iz područja humanističkih znanosti, za koje možemo reći da u područ- ju povijesnih i srodnih znanosti danas predstavljaju state of the art. Knjiga svoj znanstveni doprinos etablira na polju čak nekoliko humanističkih disciplina. Autorova dugogodišnja inovativna istraživanja rezultirala su novim uvidima koji su pored povijesnih znanosti zadužile i srodne discipline i predstavljaju poticajno štivo par excellence za nova interdisciplinarna istraživanja. U ovdje sakupljenim tekstovima vidljivo je intenzivno autorovo praćenje suvremene historiografije na mnogim područjima, što je dovelo do brojnih novih spoznaja u vlastitim istraživanjima vezano za predmetne teme. Raspon tema ovdje objavljenih priloga iznimno je širok, od onih koji su, primjerice, posvećeni kulturnoj politici, do studija o Nikoli Tommaseu, Savi Mrkalju i Gerasimu Zeliću. Mnogi radovi predstavljaju originalan doprinos “kulturnoj historiji”. Moglo bi se reći da se u, takoreći, svakom pojedinom članku otvaraju nove istraživačke teme, i svaki tekst čitatelju nudi nove spoznaje, činjenične

1 Bibliografiju radova Drage Roksandića donosi Hrvoje Petrić: U povodu odlaska u mirovinu – prof. dr. sc. Drago Roksandić”, u: Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveu- čilišta u Zagrebu 50 (2018), 49–57. te isti: “Živjeti ‘Triplex Confinium’ – Biografija i bibliografija prof. dr. sc. Drage Roksandića (U povodu 60. godine rođenja prof. dr. sc. Drage Roksandića)”, u: Ekonomska i ekohistorija 4 (2008), 151–231.

aleksandar jakir Drago Roksandić: Historiografija u tranziciji 215 ili interpretacijske, za vrlo širok spektar tema, koji seže od do sada nepoznatih ratnih biobibliografija profesora, povjesničara s Filosofičko-historičkog odjela Mudroslovnog fakulteta Sveučilišta Franje Josipa I., do promišljanja jugoslavenstva avant la lettre, tj. jugoslavenstva prije jugoslavenstva, kojemu je posvećen poticajan članak iz 2017. godine, gdje se daje fascinantan prikaz intelektualnih i duhovnih temelja ideje zajedništva južnih Slavena. U tom kontekstu valja naglasiti da bi sve historiografije na području bivše jugoslavenske države zasigurno učinile korak naprijed kad bi uvažile spoznaju Drage Roksandića, koja se nužno nameće i čitatelju ove knjige, da se ništa u modernoj povijesti sviju koji su živjeli u granicama Jugoslavije od 1918. do 1991. ne može razumjeti bez jugoslavenskog konteksta, ni uspjesi, a ni neuspjesi u civilizacijskom smislu. Članci u ovoj knjizi nisu otisnuti kronološkim redom kako su nastajali i objavljivani, već u šest tematskih poglavlja pod naslovima: “Na razmeđima prošle sadašnjosti, bliske prošlosti i suvremene povijesti”, “Od traume do tragedije”, “Kulturne politike između politike i kulture”, “(Be)smisao identiteta”, “Varijacije na hrvatsko-austro/njemačke teme” te “O onima kojih više nema”. Sam autor u svojoj “Riječ(i) na kraju. Zašto ovakav izbor” (499—503) nudi koristan putokaz za čitanje i razumijevanje članaka koji su uvršteni u knjigu. Polazeći od nijansirane raščlambe značenja i upotrebe pojma “historiografija”, autor naglašava da ova knjiga prezentira njegov izbor i “pristrano, osobno svjedoči o promjenama u poimanju, prema Marcu Blochu, “zanata povjesni- čara” u svijetu koji se stalno mijenja, ali ne nužno i napreduje, nego isto tako i nazaduje prema načelima koje sam ne prestaje propitivati.” U prvom prilogu, koji je naslovljen “Historijski revizionizam i/ili juž- noslavenske historiografije poslije raspada Jugoslavije”, Drago Roksandić konstatira da pojmu “revizionizam u historiografiji” danas “postojano manjka nužna konceptualna i napose analitička oštrina”. U svim prilozima autor zagovara kritičko propitivanje, pa i revidiranje istraživačkih i spoznajnih pa- radigmi, kad argumentirano ističe da je moderna historijska znanost proizvod europske moderne, kako u njezinim spoznajnim uporištima tako i u njezinim vrijednosnim orijentirima, a suvremeni revizionizam time globalni fenomen, s tim da se svako propitivanje zbiva u obzorju tranzicijskih procesa. Daka- ko, uočava se najrazličitija upotreba pojma revizionizma, koja u različitim kontekstima označava vrlo različite fenomene, a ništa o njemu nismo rekli kad ga koristimo samo kao etiketu. Međutim, u kontekstu postjugoslavenskih društava nameće se misao da je došlo do svojevrsnog civilizacijskog sunovrata

216 TRAGOVI, god. 2, br. 1 zbog rata i njegovih posljedica, jer je očito da nas danas govor o historijskom revizionizmu nipošto ne asocira na debatu o kritičkoj valorizaciji prošlosti. Rasprava o revizionizmu nas danas, nažalost, ne upućuje u prvom redu na itekako postojeće historiografske izazove i kompleksnosti ovog prostora, kamoli na traženje izlaza iz, kako ih je Drago Roksandić nazvao, začaranih krugova fatalističkih providencijalizama, ili na rasprave o reprodukcijskim matricama i zamkama u koje postjugoslavenske historiografije upadaju kod pokušaja “ovla- davanja prošlosti”. Napose gledajući javni prostor čini se da smo daleko od svakog trezvenog analiziranja mogućih rješenja i historiografskih iskoraka koje je u svojim radovima Drago Roksandić predlagao u vidu komparativne socijalne historije i komparatistički usmjerenih kulturnih studija, kao branama revi- zionističkom recidivizmu ili revizionističkim revivalima. I u spomenutom prilogu u ovoj knjizi autor zasigurno opravdano ističe da su ozbiljniji radovi i skupovi na temu historijskog revizionizma “prije iznimka nego pravilo”. Za Hrvatsku se doista nameće zaključak da bi bilo krajnje vrijeme da se historiografija ozbiljno pozabavi i tom temom. Nije li krajnje vrijeme da se stvori naj- širi mogući konsenzus oko toga da je svako relativiziranje ili negiranje zločina u demokratskoj državi neprihvatljivo? Naravno da na mnoga povijesna pitanja nema jednoznačnih odgovora, ali to svejedno ne bi trebalo značiti prešućiva- nje jednoznačnih laži koji se sve više množe u nazovi povijesnim raspravama u javnom prostoru, i koje se izgovaraju s ciljem rehabilitiranja u teoriji i praksi zločinačke ustaške države. Javni prostor u Hrvatskoj zagađen je poplavom revizionističke pseudo-historiografije. Jedno je poticanje dijaloga o otvorenim pitanjima i kontroverznim temama, drugo je otvoreno ili prikriveno zalaganje za rehabiltaciju NDH. Ako to ne može biti minimalni konsenzus u demokratskoj Hrvatskoj, onda je ne čeka dobra budućnost. Revizionizam takvog tipa nešto je sasvim drugo od nužnih povijesnih rasprava i kontroverzija, kojima Drago Roksandić svojim radovima daje ozbiljan prilog. Plodovi dugogodišnjeg istraživačkog iskustva, kako je u ovdje predočenim člancima Drage Roksan- dića izloženo, i način na koji nam autor uvjerljivo približava mnoge kompleksnosti od kojih je satkana povijest ovog dijela Europe, pomažu nam u razumi- jevanju brojnih tematiziranih povijesnih fenomena. Među ovdje obrađenim temama ima i onih za koje se u dijelu javnosti pokušava stvoriti predodžba da su neistražene i da se, ustvari, o njima ništa ne zna, pa se iznose neutemeljene tvrdnje, i pojedini autori, primjerice, za jasenovački logor besramno lažu da u njemu nitko nije ubijen. Znanstveno utemeljen odgovor takvim pokušajima

aleksandar jakir Drago Roksandić: Historiografija u tranziciji 217 relativiziranja, ili čak negiranja zločina, daje članak Drage Roksandića iz 2006. godine, koji je ponovno objavljen u ovoj knjizi i nosi naslov “O tragediji, traumi i katarzi: Srbi u jasenovačkom logoru, 1941. — 1945. godine”, i neopisivo je važno da se takav članak sad ponovno u ovoj knjizi objavljuje. Kao nit koja povezuje većinu ovdje sakupljenih historiografskih promi- šljanja i istraživanja, koji su svoje prvo izdanje doživjeli u znanstvenim zbornicima, časopisima i drugim publikacijama, koji su objavljeni širom Europe (u Beču, Tübingenu, Frankfurtu, Rimu, Parizu) i na cijelom prostoru bivše jugoslavenske države (u Novom Sadu, Ljubljani, Zagrebu, Beogradu, Jasenov- cu, Splitu i Puli), moglo bi se označiti bavljenje, kako se na jednom mjestu u kontekstu rasprave o političkoj kulturi navodi, raznim inačicama konkret- nohistorijskog odnosa nacionalizma i demokracije u zemljama zakašnjele ili promašene modernizacije. Nakon lektire ovdje u knjizi sakupljenih iznimno diferenciranih i koherentnih promišljanja, koja su izuzetno širokog raspona i kreću se od bavljenja problematikom historijskog revizionizma i/ili južnosla- venske historiografije poslije raspada Jugoslavije, preko promišljanja teme povijesnog pamćenja i/ili zaborava do priloga koji su posvećeni različitim fenomenima i pojedincima, nezaobilaznim za razumijevanje 19. i 20. stoljeća na ovim prostorima, čitatelj je obogaćen pregrštom novih spoznaja. Autor pažljivo iznosi svoju argumentaciju, poziva čitatelja da imaginira kontekste u kojima su tekstovi nastajali i pruža čitatelju bezbroj poticaja za razmišljanje. Ovdje predočeno iznimno bogatstvo diferenciranog i informiranog promišlja- nja različitih povijesnih fenomena čitatelju pruža spoznaje i uvide vezane za mnoge teme kojima se profesor Roksandić tijekom prošlih desetljeća u svojoj iznimno plodnoj i uspješnoj istraživačkoj karijeri bavio. Doista impresivan popis korištenih izvora i literature (navedenih na stranicama 509—531) svje- doči o dubokom poznavanju svih predmeta i diskursa o kojima ovaj istaknuti povjesničar s bogatim iskustvom voditelja nekoliko uspješnih velikih među- narodnih istraživačkih projekata u svojim radovima piše. Ovdje sakupljeni radovi snažan su pledoaje za intelektualno čestito i znanstveno utemeljeno bavljenje i najsloženijim povijesnim temama, među koje zasigurno spadaju srpsko-hrvatski odnosi, prostorne i vremenske logike nasilja u NDH, baština hrvatskog antifašizma i druge o kojima je riječ u ovoj knjizi. Zahvaljujući rezultatima istraživanja koji su predočeni u ovdje sakupljenim člancima profesora Roksandića, koji je u mnogočemu zadužio historiografiju ovih prostora, jasniji su nam mnogi povijesni fenomeni koji su nedvoj-

218 TRAGOVI, god. 2, br. 1 beno obilježili povijest ovih prostora na razmeđima prošle sadašnjosti, bliske prošlosti i suvremene povijesti, jedne povijesti koja je prouzročila mnoge traume i tragedije pojedinaca i naroda ovoga podneblja. Drago Roksandić kao povjesničar moderne epohe nikada nije bježao, niti se libio progovoriti o “tragediji ljudi moga podneblja” sukladno svojim uvjerenjima i spoznaja- ma, uvijek dajući poticaj kritičkom dijalogu i zalažući se, kako sam naglašava, za održive alternative, lokalno i globalno “kao čovjek svoje zajednice, ali i kao građanin svijeta (…) kao akter humanizacije odnosa među ljudima”. Svi njegovi tekstovi svjedoče o intelektualcu koji je dosljedno pisao “protiv rata”, koliko god to nažalost bezuspješno bilo, i o nastojanjima da se zaustavi dolazeća kataklizma. Nakon katastrofalnih učinaka politike koja je iza sebe ostavila, kako je Drago Roksandić u svom pisanju još početkom devedesetih morao s dubokom tugom konstatirati, milijune unesrećenih i raseljenih, izbjeglih i protjeranih, opljačkanih i obezvlašćenih i stotine tisuća izranja- vanih i mentalno rastrojenih, a možda i toliki broj mrtvih na svim stranama ratnih poprišta ili u svim “etničkim čistilištima”, Drago Roksandić nastavio je istraživati i objavljivati, i stvorio je u svakom pogledu izniman i impozantan historiografski opus. Knjiga Historiograﬁja u tranziciji omogućuje uvid u dio tema kojima se profesor Roksandić na prepoznatljiv i fascinantan način bavio, i nezaobilazno je djelo za razumijevanje mnogih povijesnih fenomena 19. i 20. stoljeća. Posebno mjesto pri tome zauzimaju teme gdje se analiziraju povijesne katastrofe ratova 20. stoljeća. Knjiga zasigurno neće biti samo zanimljiva i poticajna povjesničarima i znanstvenicima srodnih disciplina nego i širokom krugu čitatelja općenito zainteresiranih za historiografska pitanja na južnosla- venskom području. Upoznavanje znanstvene, ali i šire javnosti, sa rezultatima istraživanja i razmišljanjima koja se iznose u ovoj iznimno vrijednoj knjizi, čini mi se posebno bitno u pogledu historiografskog promišljanja pitanja historijskog revizionizma ali i mnogih drugih ključnih povijesnih problema – i iskreno joj želim mnogo čitatelja!

Aleksandar Jakir

aleksandar jakir Drago Roksandić: Historiograﬁja u tranziciji 219 PRIKAZ KNJIGE Historiograﬁja u tranziciji DRAGO ROKSANDIĆ Zagreb: SKD Prosvjeta, 2018, 564 str.

istoriografija u tranziciji je intelektualna autobiografija profesora Drage HRoksandića. U njoj su objedinjeni, samo na prvi pogled, heterogeni radovi koji su nastajali u vremenskom intervalu od 1992. do 2018. godine. Tekstovi o fenomenima, događajima i ličnostima koje je autor analizirao, obuhvataju vreme od sredine 18. do kraja 20. veka i širok spektar tema – od teorijskih rasprava do konkretnih studija slučaja. Način na koji su oni povezani je zapravo “nerv knjige” (da parafraziramo čuveni postulat Eisensteinove asocijativne mon- taže). Preplitanja opšteg i pojedinačnog, lokalnog i globalnog, iskustvenog i očekivanog u ovoj knjizi, ne samo da predstavljaju važan iskorak savremene istoriografije koja se bavi jugoslovenskim prostorom, već i svedočanstvo o vremenima u kojima su tekstovi nastajali, te svakako i o poziciji njihovog autora. Iako pisani kao istoriografske analize i humanističke studije za naučne časopise i stručne zbornike, mnogi od njih jasno ističu Roksandićev stav i glas, njegovu akademsku poziciju i njegov vrednosni credo. Historiografiju u tranziciji je stoga moguće percipirati i kao svojevrstan itinerer intelektualnog i životnog puta njenog autora. Ona je, kako je to napisao sam Roksandić, svedočanstvo “o promenama u poimanju zanata povjesničara u svijetu koji se konstantno menja, ali ne nužno i napreduje”. Roksandićeva knjiga je indirektno svedočanstvo o poziciji istoričara u vremenu tranzicije. Navedena igra rečima iz naslova knjige zahteva dodatna objašnjenja. Po- sebno kada se uzme u obzir da je i sam autor posvetio značajan deo zaključnog poglavlja upravo semantičkoj analizi naslovnih termina. Drago Roksandić je, kao gotovo neupitno, istakao značenje pojma istoriografija za većinu istoričara – ma koliko se (nekada i dijametralno) razlikovali njihovi pristupi, razmišljanja i način pisanja o prošlosti. O podrazumevajućem značenju pojma, po Roksan- diću, svedoči i činjenica da ga autori koji su propitivali naučnu terminologiju (Ernst Breisach, Mirjana Gross, Peter Novick) gotovo nisu ni razmatrali. U Roksandićevoj interpretaciji historiografija podrazumeva akademski okvir pisanja o prošlosti, ali ne isključuje izvesne vannaučne diskurse koji utiču na

220 TRAGOVI, god. 2, br. 1 formulisanje “politika prošlosti”. On je, na izvestan način, blizak tumačenju istoriografije, koje je ponudio Andrej Mitrović 1991. godine. U “Raspravljanju sa Klio”, Mitrović je istoriografiju razumeo kao pisanje o prošloj sadašnjosti koje uključuje metodološki određeno i izdvojeno polje istorijske nauke, ali i raznorodne humanističke, publicističke i umetničke studije i prakse. Analize prošlosti koje postoje uz prefikse para, pseudo, anti, ili kontraistoriografije, ma koliko nekada uticajne i preovlađujuće, u javnom polju nisu, međutim, sagledane kao konstitutivni deo istoriografskog diskursa. Sa terminom tranzicija, problem je znatno kompleksniji. Duže vreme on izaziva polemike i polarizuje naučnu zajednicu mnogo radikalnije, nego gotovo l’art pour l’art-tistička diskusija o pojmu istoriografija. Kako je istakao sam autor, pojam tranzicija je u naslovu knjige “autoironijski konotiran” i on ga je na nekoliko mesta sagledao iz lične perspektive. Jasno je naveo da se sa fenomenom tranzicije susreo u formativnim godinama kada je započinjao istraživanja transformacije feudalnih zajednica apsolutističkih monarhija u kapitalistička društva nacionalnih država. Nakon što je termin tranzicija reaktuelizovan posle pada socijalizma u Evropi, Roksandić mu se vratio, obogaćen iskustvom “krizologa” iz vremena 1980-ih. “Mladi brodelijanac” je u tom periodu tragao za tokovima dugog trajanja, kako bi razumeo konkretne probleme društva u kome je živeo. Krizu jugoslovenskog društva u poslednjoj deceniji njenog postojanja video je kao totalnu, kao političku, ustavnu, ekonomsku, kao “izraz dubokog nepovjerenja u vodeće slojeve poretka, koji su nerijetko ideologijskim floskulama zamračivali drame koje su se zbivale pred očima čitava društva. Tada je podcrtao i do danas smatra, da su ključni uzroci krize i raspada zemlje predstavljale razvojne razlike “od Triglava do Đevđelije”, nepostojanje nadzora nad JNA nakon smrti Josipa Broza Tita, te autističnost jugoslovenske sinteze u vremenu “svakovrsnih promjena u svijetu”. Roksandić i danas konstatuje probleme “južnoslavenske nedovršene i/ ili promašene modernizacije”, ali uvažava tumačenja koja uvode koncept više- strukih modernosti kao mnogo suptilniji i tačniji okvir za razumevanje krize osamdesetih. Zbog svega navedenog, a u kontekstu savremenih propitivanja “tranzitološkog diskursa”, njegovo razmatranje fenomena tranzicije privlači posebnu pažnju. Polemike koje su zasnovane na dekonstrukciji modernizacij- skog metodološkog okvira i odbacivanju zaključaka o navodnoj zakasnelosti i neučinkovitosti samoupravnog razvoja, očigledno su predstavljale inspira- tivno polje za Dragu Roksandića. Odatle i njegova konstatacija da je tranzicija

olga manojlović pintar Drago Roksandić: Historiografija u tranziciji 221 postala trajno stanje u kome se kapitalizam kao formacija stalne smene kriza nametnuo kao prirodno stanje bez alternative, te ironični zaključak: “Dakle, tranzicija nam je ‘sudbina’”. Pojmovi istoriografija i tranzicija su postavili okvir unutar koga je Rok- sandić sakupio 26 tekstova. U njima je razmatrao ključne fenomene koji su obeležili period socijalističke Jugoslavije, uzrokovali njen raspad i danas predstavljaju aktivne ideološke sadržaje postsocijalističkih postjugoslovenskih društava: nacionalizam, antifašizam, bratstvo i jedinstvo, kulturu pamćenja, te revizionizam. Teorijske rasprave o navedenim fenomenima je upotpunio detaljno istraženim istoriografskim studijama genocidne politike NDH prema Srbima, koje se bave ključnim temama Drugog svetskog rata – masakrima u kotarima Glina i Vrginmost i užasima ustaškog logora Jasenovac. Poseban tekst u istom poglavlju je posvetio “istoriji mržnje” u Prvom svetskom ratu. Član- cima iz oblasti studija nasilja, Roksandić je suprotstavio poglavlja u kojima se bavio temama kulturne i identitske politike. Predstavio je značajne događaje (Prvi kongres kulturnih radnika Hrvatske u Topuskom 1944. godine), projekte (Krležina Enciklopedija Jugoslavije), institucije (Zagrebački Filozofski fakultet) i paradigmatske ličnosti (Gerasim Zelić, Sava Mrkalj, Nikola Tomazeo) odslikavajući kroz njih šire društvene procese. Važan deo knjige predstavljaju tekstovi koji se bave hrvatsko-austrijsko/nemačkim temama i odnosima, dok je poslednje poglavlje autor posvetio dvojici bliskih kolega koji su napustili akademsku i životnu scenu (Reneu Lovrenčiću i Đorđu Stankoviću). Tekstove formalno objedinjuje činjenica da se dominantno bave prostorom Jugoistočne i Srednje Evrope, pri čemu je epicentar gotovo svih Roksandi- ćevih istraživanja smešten u prostor vojne krajine – Triplex Confiniuma. Kako na jednom mestu navodi Gerasima Zelića iz 1823. “Tromeđa je jošte dobro poznato ime u Iliriku, prije bivše, sirječ, ograničje Republike Mljetačke, Cesa- revine Avstrijske i turske, sile osmanske”. Upravo je to prostor koji Roksandić analizira od svojih naučnih početaka i koji sagledava u maniru istraživača longue durée-a. Sadržinski, većina radova razmatra složene srpsko-hrvatske odnose u jugoslovenskom kontekstu kroz period od gotovo tri veka. Autor ubificira prve – proto relacije u vremenu ranog modernog doba, prati ih u decenijama postajanja jugoslovenstva pre Jugoslavije, sagledava njihovo uspostavljanje kroz jugoslovenski diskurs antifašizma, ali i kroz delovanja različi- tih anti-jugoslovenskih subjekata. Suštinski, osnovno polje i centralnu temu Roksandićevih istoriografskih studija i analiza čine prostori geografske, men-

222 TRAGOVI, god. 2, br. 1 talne i identitetske liminalnosti. Bilo da se bavi pojedincima, fenomenima, ili događajima, Roksandić istražuje prostore u kojima se prepliću različiti uticaji koji stvaraju hibridne, ali u vremenima kriza radikalno isključujuće identitete. Posmatrana iz te perspektive, Roksandićeva fokusacija na srpsko-hrvatske odnose postaje mnogo jasnija, jer se sagledava kao polazna tačka za višeslojna razmatranja raznorodnih humanističkih narativa. Najzad, pitanje formulacija i jezika koje Roksandić koristi u tekstovima, je iz desosirovske perspective posebno važno. Čini se da je autor koristio termi- ne koji su predstavljali ključne subjekte političkih i ideoloških konstrukcija vremena i društva u kome je stvarao, kako bi otvorio prostor pluralnosti. Selekcija, odnosno izostanak određenih pojmova u naslovima, ali njihova (nekada do neprepoznatljivosti diskretna, a nekada mnogo jasnija) kontek- stualizacija u samim tekstovima, pokazuju oprez i suptilnost autora. U tom kontekstu, njegovi tekstovi mogu biti shvaćeni kao svojevrsne pukotine u dominantnim revizionističim istoriografskim diskursima. Kada Historiograﬁju u tranziciji analiziramo u sklopu angažmana Drage Roksandića na organizaciji i funkcionisanju višegodišnjeg projekta Desničini susreti, postaje jasno koliko je formalni izostanak određenih pojmova, zapravo omogućio njihovu suštin- sku rehabilitaciju u javnom polju. Desničini susreti su stvorili jedinstveni istorijski forum, spajajući brojne istraživače humanističkih nauka koji se bave jugoslovenskim prostorom u širokom vremenskom i tematskom rasponu. Od kada je kao mladi istraživač ušao u jugoslovensku istoriograﬁju, Rok- sandićevo je stvaralaštvo obeleženo stalnim traganjima za novim pristupima prošlosti, za drugačijim perspektivama koje bi osvetlile neprimećene slojeve istraživanih pitanja. Snažno je podržavao metodološka i teorijska obogaćiva- nja struke, predano proučavajući francuske analiste i rezultate Bielefeldske škole društvene istorije, promovišući komparativističke, te studije kulture sećanja i studije nasilja. Njegovo stvaralaštvo je obeležila intelektualna rado- znalost i otvorenost za nove metodološke perspektive, ali i stalno prisutna kritičnost, debatovanje i preispitivanje novih teorijskih pristupa i njihovih stvarnih dometa. Prhvatajući ih kao alternativne, a ne kao isključujuće, on nije izgubio poverenje u tradicionalnu istorijsku metodologiju. Iako ističući značaj postmodernističke dekonstrukcije kanonizovanih formi i stanovišta o pluralnosti istorijskih perspektiva, nikada nije relativizovao pojam istine. U tom smislu, čini nam se, nikada nije u potpunosti odbacio stav o osnovnom za- datku istorije koji je formulisao Leopold Ranke – pisati wie es eigentlich gewesen.

olga manojlović pintar Drago Roksandić: Historiograﬁja u tranziciji 223 Drago Roksandić je erudita i njegova poslednja knjiga je najbolji dokaz širine njegovog istraživačkog horizontala i istovremeno njegove duboke anali- tičnosti. U zaključnim pasusima, on se osvrnuo na poziciju istoričara u savre- menosti i konstatovao da istoričar danas “ne može biti sveznalica, a još manje prorok. Njegova je najveća šansa kritički dijalog u kojem će svojim znanjima i umijećima, potrebama i imaginacijama biti jedan od sudionika u kreiranju održivih alternativa, lokalno i globalno (...) kao akter humanizacije odnosa među ljudima”. Čini se da Historiograﬁja u tranziciji ima sve preduslove da bude “akter humanizacije odnosa među ljudima” u našoj složenoj sadašnjosti.

Olga Manojlović Pintar

224 TRAGOVI, god. 2, br. 1 osvrt Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918 — 1929 BRANKA PRPA Beograd: Clio, 2018, 414 str.

Opus u (ne)vremenu

rije nego što bilo što podrobnije napišem o ovoj knjizi, osjećam potrebu Pčestitati autorici što je odlučila objaviti onaj rukopis koji je obranila kao doktorsku disertaciju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1996. godine, prijavivši ga pod istim naslovom kao temu disertacije 1989. godine. Imajući na umu sve što se dogodilo kako sa srpskim intelektualcima tako i s Jugoslavijom i jugoslavenstvom nakon 1989. i 1996. godine, kao i što se danas zbiva te što se sve dogodilo – toliko koliko je javno poznato – u autoričinu ži- votu, knjigu se može vrednovati najmanje u tri spomenuta konteksta, onome 1989, 1996. i 2018. odnosno 2019. godine. Uostalom, takav pristup sugerira i sama Branka Prpa. Što se prvoga tiče, autorica je zapisala u “Prologu”, podnas- lovljenu “Istoričar i učesnik istorije”: “…nisam mogla zamisliti da se bavim istorijom koja će me zapljusnuti kao cunami, koja će razrušiti, opustošiti i uništiti moju suvremenost i temu mog istraživanja.” (9) Glede drugoga, pre- ciznije, vremena između 1989. i 1996. godine, njezin se kritički, neizbježno zaoštreni odnos pretvorio i u bolno kritičko propitivanje sebe same: “Profesio- nalno, uz velike napore, nisam kontaminirala sopstvenom sadašnjošću prošlo vreme koje sam istraživala i o kojem sam pisala. Bilo je to gotovo nadrealno iskustvo. Zbog toga, ovo je ratna knjiga, koja ne govori o ratu.” (10) Rukopis je odlučila objaviti 2018. godine – na stotu godišnjicu stvaranja Jugoslavije – u trenutku, u kojem je poslije svega nepreglednog i zaglušujuće kakofoničnog što se na sve strane čulo u vezi s jugoslavenskom baštinom, nužno odlučno ući u ciklus znanstveno, ali i civilizacijski održivih kritičkih reﬂeksija o Jugosla- viji i jugoslavenstvu kao prošlosti bez koje ne možemo održivo prihvatiti ni izazove budućnosti.

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 225 Čini mi se umjesnim pa čak i opravdanim spomenuti još jedan kontekst, koji je – što se mene tiče – privatni. Kolegicu Branku Prpu upoznao sam 1980. godine, u proseminaru na predmetu “Uvod u istorijske studije”, koji sam držao kao asistent na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Iako tada nije bilo neobično – premda više nije bilo nikakvo pravilo – da studij povijesti u Beogradu upisuju studenti s raznih strana Jugoslavije, ona je sasvim atipično “uplovila” u moj proseminar u najboljim mediteranskim inspiraci- jama i – nenametljivo, a neodoljivo – zasjenila svojom zrelošću, otvorenošću i srdačnošću sve svoje kolegice i kolege. Odmah mi je bilo jasno da se njezin život nikada neće svoditi na sivila prosječnosti. Dakako, nisam ni pomislio kako bi se sve život mogao poigrati s njom, ali i sa mnom i mnogima, mnogima drugima – doslovno – milijunima, koji, s jedne strane, nisu imali iluzija o razmjerima krize jugoslavenskog društva, ali, s druge strane, nisu vjerovali da bi sve ono što je civilizacijski vrijedno bilo stvoreno u 20. stoljeću, napose nakon 1945. godine moglo biti tako tragično i traumatično destruirano. Budući da se to ipak dogodilo, pitanja u vezi s temom njezine doktorske disertacije, isto tako kao i pitanja u vezi s njom i svima nama u vrijeme finis Iugoslaviae zatvaraju problemski krug. Bespredmetno je njime se baviti u bilo kakvim determinističkim vizura- ma, kao što se to danas najčešće radi. Autorica se od toga s punim pravom eksplicitno ograđuje jer kao povjesničarka istraživački nadasve drži do “režima historičnosti”, fokusirana na razdoblje koje je predmet njezine studije. Pored spomenutog “Prolog(a). Istoričar i učesnik istorije” (9—10), knjigu čine sljedeći dijelovi: “Umesto uvoda. Ko je intelektualac?” (11—16), “I Država” (17—252), “II Društvo” (253—318), “III Kultura” (319—368), “Epilog. Nasta- janje i nestajanje jednog ideala” (369—372), “Biografije srpskih intelektualaca, aktera knjige” (373—396), “Izvori i literatura” (397—404) i “Indeks imena” (405—410). Kada se ovu knjigu vrednuje kao cjelinu ili kada se analizira bilo koji njezin sastavni dio, bitno je imati na umu apostrofiranu činjenicu da autorica ni- šta nije mijenjala u rukopisu koji je prihvaćen kao doktorska disertacija 1996. godine. To je najuočljivije u poglavlju kojim se definiraju intelektualci kao akteri u povijesti jugoslavenske države od 1917/1918. do 1929. godine. Citirani autori s navodom godina izdanja prijevoda njihovih radova (Bernard-Henri Lévy /1988/, Edgar Morin /1977/, Frédéric Bon i Michel-Antoine Bournier (1977), Alvin W. Gouldner /1977/, Pierre Fougeyrollas /1977/, Karl Mannheim /1978/,

226 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Nikolaj Berđajev /1987/) te Miloslav Janićijević /1984/, od koga je preuzela distinkciju koju je napravio Theodor Geiger između “inteligencije u širem smislu ‘akademski obrazovani(h) praktičar(a)’ i inteligencije u užem smislu koju čine ‘stvaraoci i održavaoci kulturnih dobara’ (umetnici, naučnici, prona- lazači, politički, društveni i privredni novatori)” (15). Napravila je i korak dalje, ograničujući se na pojam intelektualca: “Umnost-angažovanost-kritičnost-au- tonomnost su primarne pretpostavke njegove definicije u bilo kojem društvu i u bilo kojoj naciji.” (16) Ne ulazeći u raspravu o tome koje su sve implikacije ovakva shvaćanja, činjenica je da se autorica u svom radu dosljedno trudila personalizirati svakog aktera u konkretnim, problemski definiranim kontekstima. Razumljivo da je time i nacionalna atribucija svakoga od njih u studiji istraživački de-/rekonstruirana, a da nije bila unaprijed zadana. Imajući na umu da je autoričin interes u ovoj knjizi fokusiran na nešto manje od stotinjak intelektualnih aktera – sedamdeset i četvorica su obrađena u “Biografijama srpskih intelektualaca, aktera knjige” (373—395) – nesumnjivo je uspjela u bitnome, tj. učiniti ih pojedinačno ili skupno personaliziranim akterima zbivanja, napose mnogovrsnih promjena u Kraljevstvu/Kraljevini Srba, Hvata i Slovenaca u navedenom razdoblju, neovisno o tome koliko su izravno utjecali u policy-making procesu. Pritom se nije ograničila isključivo na content-analysis individualnih tekstualnih artefakata u određenom problem- skom kontekstu. Ona ih je toliko personalizirala da se čitateljski možemo suočiti ne samo s njihovim stavovima nego i s njihovim mentalnim stanjima, imaginarijima, pragmatizmima itd. Čitajući ovu knjigu, moguće je suočavati se s pitanjem koliko su kao pojedinci ili skupine uopće bili svjesni izazova s kojima se suočavaju, kako su limitirali granice mogućeg u svojim djelovanji- ma itd., tj. kako su razumijevali sebe u odnosu na sve one “druge”, shvaćene u najširem značenju, odnosno određene kontekstom u kojem su se očitovali. S tog stajališta ova knjiga kazuje mnogo više o srpskim intelektualcima tog vremena nego što sadržaj knjige sugerira. Jedan od podnaslova u prvome dijelu “Država”, tj. “Evropska avantura srpske intelektualne grupacije (1918 — 1920)” u poglavlju “Država u nastajanju”, primjereno je naslovljen “Evropska avantura srpske intelektualne grupacije (1918 — 1920)”. Elitni srpski intelektualci desetljećima su se inače školovali u raznim europskim zemljama, od Velike Britanije do Rusije i od Njemačke do Italije. Brigom srpske vlade, mnogi su i ratne godine proveli u europskim zemljama koje su bile manje ili više pošteđene ratnih užasa. Potonji su bili

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 227 u prilici – kako u mreži Jugoslavenskog odbora tako i u drugim kontaktima s intelektualcima različitih južnoslavenskih narodnosti te u javnostima zemalja domaćina – stvoriti jasnije predodžbe o europskim horizontima unutar kojih je nužno tragati za rješenjima bitnih pitanja budućnosti Srbije i Srba te drugih južnoslavenskih naroda, odnosno svih građana države u nastajanju. Njihovi su stavovi često bili divergentni spram oﬁcijelnih stajališta srpske vlade ili Dvora. Autoričina je zasluga što je dokazala da je uvjerljivu većinu istraživanih južnoslavensko ujedinjenje bilo conditio sine qua non bilo kakve zajamčene budućnosti Srbije pa i Srba kao naroda. Primjerice, Milan Grol pisao je Triši Kacleroviću iz Ženeve, 31/13. veljače 1918: “Mi se moramo ujediniti po svaku cenu. Sve je bolje od životarenja i izumiranja u onoj apsani što bi se sutra zvalo (delimično) restorirana Srbija, za uvek izdvojena od ostalih delova koji bi se neminovno od sad morali obrnuti novom centru.” (23) Ljudi poput njih dvojice, koliko god ne bili istomišljenici, dijelili su uvjerenje da se stoga ne smije prejudicirati uređenje buduće države “i to na način koji marginalizira učešće jugoslovenskih naroda.” (24) Stoga je i Jugoslovenska demokratska liga, vraćajući se nauku Jovana Skerlića, inzistirala da su ideje o slobodi građanina, čovjeka, društva i nacije nedjeljive jedne od drugih. (29) Jovan Cvijić bio je pak mišljenja da se južnoslavenska “raznolikost može produktivno izraziti unutar jednog pluralističkog, a istovremeno i jedinstvenog kulturnog modela, odnosno sažeti i odrediti pojmom jugoslovenske civilizacije.” (30) Bio je to stav s dalekosežnim praktičnopolitičkim implikacijama: “Mnogo je bolje, dublje i lepše da se potpuno stapanje Jugoslovena izvrši stapanjem zajedničke civilizacije, putem civilizacije i ekonomskim razvitkom, no birokratskim, administra- tivnim i vojničkim načinima.” (31) Među intelektualcima u ratnoj emigraciji bilo je i onih koji su bili uvjereni republikanci, sigurni da se jugoslavensku zajednicu može stvarati samo kao republiku. Pritom se ipak mnogo više radilo o političkim imagologijama, kojima je najveća slabost bila to što su bile kreativ- ne u trenutku kada su se našle na marginama političke akcije, u trenutku koji je Josip Smodlaka deﬁnirao riječima: “Postoji samo jedno, najglavnije pitanje za sad: ustav, uređenje države, konstituanta! Ko će ući u nju?” (39) Pokušaji intelektualnih skupina da osiguraju status koji će im jamčiti adekvatnu moć pa i formalno participiranje u ustavotvornoj pa i zakonodavnoj vlasti bili su marginalizirani, a pitanje je koliko su i oni najozbiljniji među njima (npr., Jugoslavenska demokratska liga) bili u ishodištu zakašnjeli. Imajući na umu, k tome, da su i najutjecajniji pojedinci oklijevali politički se angažirati, radilo

228 TRAGOVI, god. 2, br. 1 se i o političkoj automarginalizaciji: “Nemam volje”, pisao je Jovan Cvijić, “da ulazim u sav ovaj zverinjak. Tim pre što sam naumio da se sav posvetim dizanju civilizacije u Beogradu, a naročito dizanju Univerziteta.” (41, bilj. 61) “Dizanje civilizacije” postalo je bilo bitnom preokupacijom i sviju onih koji su se posve- tili pokretanju časopisa za koje ne bi bilo primjereno reći da su ciljali postati tek public opinion makers. Misao (1919 — 1937), Srpski književni glasnik (1920 — 1941) i Nova Evropa (1920 — 1941) su oni kojima je autorica posvetila najviše pozornosti i koji su se očekivano pokazali kao “zlatni rudnik” za istraživanje problematika koje čine jezgru ove studije. Milan Ćurčin je vrativši se iz politič- ke emigracije u Beograd dao ostavku na prestižno nastavničko mjesto na Be- ogradskom univerzitetu i u Zagrebu pokrenuo Novu Evropu, časopis s jugoslavenskim i međunarodnim ambicijama, a “svoj postupak objasnio je time što je za vreme rata u Srbiji, i kasnije, izgubio ‘svaki respekt’ prema vlastima i da mu se nikako ne sviđa društvo u kojem bi imao ostati kao državni činovnik.” (42, bilj. 71) Jaša Prodanović je vjerojatno bio najbliži istini, kada je riječ o reprezen- tativnim pripadnicima intelektualne elite, sljedećom formulacijom svog stava (1919): “Nova država ima četiri puta više stanovnika, tri vere, različitu prošlost, nejednakosti u jeziku i kulturi traži ‘reviziju starih partijskih programa i velike preokrete u političkim idejama’.” (44, bilj. 78) Koliko su intelektualne autonomije uopće mogle biti jamstvo utjecaja na zbivanja u novostvorenoj državi svjedoči stav Slobodana Jovanovića da je ono što se u zemlji politički zbiva “nastavak ‘vladine diktature’ iz ratnog perioda kada je, bez ovlašćenja parlamenta, vlada prisvojila sebi pravo da izdaje naredbe”. (45) Stoga je on otvoreno bio protiv uredbe protiv komunista od 29. XII. 1920: “U stvari, to je uredba o vanrednom stanju”, “Vlada može, i bez zakon- skog ovlašćenja, ustanovljavati vanredna stanja.” (45) Radikalsko-demokratska koncentracija u suradnji s Regentom ogoljela je temeljnu problematiku konsti- tuiranja nove države kao nacionalnu, čime je intelektualni projekt zajedničke južnoslavenske države u startu suštinski devalviran, a oni srpski intelektualci koji su ga stvarali morali su se suočiti, prema mišljenju autorice, s problemima “identiteta koji se nametnuo u idejnom konceptu države-nacije”, “unutrašnjeg uređenja … u dilemi centralizam – federalizam”, “recepcije evropskih iskustava oko najoptimalnijeg oblika vladavine … izbor između monarhije i republike” i “primene svih fundamentalnih principa demokratije”. (55) Ne ulazeći na ovom mjestu u detalje autoričine analize, kojom je dokazala da akterima rasprave o spomenutim problemima uopće nije nedostajalo dobrog poznavanja distin-

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 229 ktivnih europskih liberalno-demokratskih stečevina, pitanje “jugoslovenske nacije” postajalo je sve više “kvadraturom kruga”, a skeptičniji među njima, poput Alekse Ivića, formulirali su svoju skepsu na sljedeći način: “‘Znam da nas Jugoslaven neće progutati, ali će nas napraviti apolitičnim za srpstvo.’” (61) Radikalniji među njima ostajali su zastupnici načelno imperativnih stajališta, poput Božidara Markovića, koji “smatrao je sasvim legitimnim zahtev da se na osnovu narodnog samoopredeljenja, na osnovu kojeg je izvršeno ujedinjenje, traži i unutrašnje uređenje zajedničke države”. (59) Ljubomir Stojanović bio je još eksplicitniji: “Princip dobrovoljnosti, slobode izbora i većinskog prihva- tanja projekta državnog uređenja bio je … pravo merilo ispravnosti političkih koncepcija koje su bile u opticaju.” (63—64) Sima Marković, komunist, uopće nije bio “anacionalan” u suočavanju s učincima Vidovdanskog ustava: “Vidovdanski ustav otvorio je u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca ‘hrvatsko pitanje’ i to na način koji je zemlju uveo u permanentnu političku krizu.” (65) Autorica s pravom sažima apsurd situacije stvorene Vidovdanskim ustavom, referirajući se na kritike autonomnih intelektualnih eksperata: “Kreatori Ustava … doneli su jednu kontradiktornu deﬁniciju koja nije priznala postojanje nove, jugoslovenske nacije, ali koja nije priznala ni individualitete jugoslovenskih naroda.” (66) Ovaj ogled ne pretendira biti kritičkim prikazom knjige Branke Prpe pa ovom prilikom nećemo posvećivati adekvatnu pažnju svim njezinim dijelovima. Stalo nam je predstaviti autoričin pristup i situirati ga u cjelinu njezina dosadašnjeg profesionalnog djelovanja. Da bismo u tome uspjeli, nužno je zadržati se na trećem dijelu knjige koji je posvećen kulturi (319—368). Dok je u suočavanju s problemima primjenljivosti europske liberalnodemokratske stečevine u konstituiranju jugoslavenske države autonomna stvaralačka srpska inteligencija mogla dosljedno zastupati načela na kojima je temeljila kritiku vladajuće političke prakse, uvelike je drugačije bilo s jugoslavenskim projektom kao kulturnim projektom. Nemoguće je bilo previdjeti, kako autorica kaže, “mnoštvo regionalnih kulturnih modela i uticaja počev od srednjoevropskih, preko patrijarhalnih, vizantijskih do orijentalnih i mediteranskih koji su činili, u većoj ili manjoj meri, kulturni konglomerat unutar svakog jugoslovenskog naroda i unutar jedinstvenog kulturnog prostora”. (321) Međutim, politički kontaminirani kontekst tih rasprava sveo se posvuda, ne samo među Srbima, na logiku binarnih opozicija između unutarjugoslaven- skog Istoka i Zapada kao reﬂeksa europskih binarnih opozicija. Na stranu što

230 TRAGOVI, god. 2, br. 1 se time negiralo sam smisao jugoslavenskog projekta, koji nije mogao biti ni mišljen drugačije nego ili kao interkulturni ili transkulturni. Na stranu to što je on nastao iz otpora linearno shvaćenim “zapadnim” ili “istočnim” logikama u kojima bilo koji južnoslavenski narod nije mogao biti ništa drugo nego granični slučaj u logici za koju se opredjeljuje. Jedan od izlaza mogao je biti voljni izlaz iz svih baštinjenih logika. Ljubo- mir Micić je u Zenitu (1921) klicao: “‘Mi smo goli i česti’” (322) Ili: “‘Naša jedina tradicija: Kraljević Marko i Kosovo. Tu je stala naša ‘umetnost’. To je naše ju- če-barbarsko juče, a mi ne ćemo više da smo barbari.” (322) Svetislav Stefanović je s različitim intencijama sugerirao slično ishodište: “…kult heroja, i to heroja osvetnika … pripada prošlosti … radi jednog višeg i boljeg, kulta milosrđa, sve- čovečanstva, dobre volje”. (323) Miloš Crnjanski i Marko Ristić su 1924. isticali da “(ne) postoje nepromenljive vrednosti” i da oni misle “da u Beogradu treba zidati novo, i pisati novo, bez obzira na ono što je bilo”. (322, 323) Takva uvjere- nja imala su za neke legitimacijski smisao spram “Evrope”, kao u slučaju Mirka Kosića: “…naša dosadašnja nacionalna ideologija, tradicije Dušanovog carstva (tradicije koje su u svesti naših narodnih slojeva potpuno neistorijski izrađene i održane), Kosova, pravoslavnog Slovenstva, i t.d., ne mogu nas voditi u periodu kada je završeno razračunavanje sa Azijatima, kada se okrećemo prema Evropi i treba da uđemo u nju ne više kao neka porobljena hrišćanska raja, koja ima prava na simpatije humanitaraca…” (326) Drugima je bio važniji unutarjugosla- venski smisao kulturnog prevrednovanja, kao npr. Branimiru Ćosiću: “Kakav ideal … možemo ponuditi ne samo nama, jednoj šaci idealista i zanesenjaka, već masi, građanima potonulim u bankarske i političke špekulacije, seljacima ubijenim gradom, sušom, menicama i glađu?” (323—324) Nasuprot njima, Ju- stin Popović nije bio ni izdaleka jedini koji je zagovarao sasvim oprečan pristup: “‘Ali kult se stvara opet tradicijom, ona mu pozajmljuje pravu inspiraciju; a naše je društvo toliko sirovo u svojoj nerazvijenosti i surovo u svome od Evrope preuzetom pozitivizmu, i još uz to posle oslobođenja potpuno lišeno zanosa jednog kosovskog mitosa, da je nemanje kulta ni prema čemu, i ni prema kome, postala glavna karakteristika vladajućeg mentaliteta.’” (325) Lapidar- ni autoričin zaključak s ovim raspravama u vezi vrijedi navesti u cijelosti: “… upravo će se na tom pitanju srpski intelektualci najviše i polarizovati, formirati nepomirljive tabore koji će u sferu duha braniti koncepciju kulture Zapada, ili alternirati evropsku kulturu sveslovenskom integrativnom formulom ili kul- turom Istoka. Pri tome će zadržati neke elemente stare kulturne matrice ili ući

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 231 u revolucionaran, gotovo nihilistički obračun sa svim kulturnim vrednostima koje je baštinio srpski narod”. (327) U svom “Prologu” autorica je zapisala: “… ovo je ratna knjiga, koja ne govori o ratu. Ona je prosto vanvremenska. Govori o prethodnoj istoriji i pokazuje kako će i zbog čega buduća historija nestati.” (10) “Prolog” je ključ i za “Epilog”, kada je riječ o srpskoj inteligenciji i Jugosla- viji 1918 — 1929. godine: “U šta su zapravo verovali? U jugoslavenski ideal koji bi se, s obzirom na celu lepezu mišljenja, teško mogao podvesti pod zajednički imenitelj. Upravo je u tome bio i najveći problem. Sve projektovane lične želje i mišljenja, u nešto što je bio korpus jugoslovenske države, sukobile su se ne samo s realnošću prostora čiji diverzitet je zahtevao njegovo suštinsko poznavanje i neiscrpnu toleranciju već i s uskogrudošću političkih elita koje su moć i korist proglasile pragmatičnim razlogom svoje političke prakse. (…) Nušićeve komedije, na primer, jasno su pokazivale i ukazivale na banalnost političkih aktera i njihov palanački duh koji je progutao jednu epohalnu istoriju. Jugosla- venski ideal se, posle deset godina, mogao tumačiti kao ‘ludilo’ jednog sna ili ‘mesečarenje’ nad ambisom.” (371—372) Dodao bih svemu navedenom da je autoričina interpretacija, koliko god bila strogo prostorno/vremenski kondicionirana, zapanjujuće aktualna. Iako sam veliki protivnik prezentizma u historiograﬁji jer je u biti ahistorijski te nužno gubi iz fokusa dijakronijske dinamike, očito je da u dužim trajanjima, u civilizacijskom smislu, postoje fenomeni kao što su profesionalno specijalizi- rani intelektualci, koji ipak ne gube smisao za kritičku reﬂeksiju o temeljnim problemima epohe, a oni i danas, unatoč suštinskim promjenama u njihovu statusu, i danas funkcioniraju na način koji se može usporediti s funkcionira- njem intelektualaca prije stotinjak godina.

Kolegica Branka Prpa je već godinama javno poznata osoba prije svega po svome javnom, intelektualno, politički i kulturno vrlo prepoznatljivo artiku- liranom djelovanju od početka ratnog raspada Jugoslavije do danas i to prije svega u Beogradu i Srbiji, koje nije napuštala ni u osobno najtežim situacijama. Poznata je i daleko preko njihovih granica, a prije svega u rodnom Splitu i Hr- vatskoj pa je logično što o njezinoj knjizi raspravljamo u Zagrebu, na inicijati- vu Tragova – časopisa za srpske i hrvatske teme.

232 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Izvan užih stručnih krugova manje je poznato ono što je ovom prilikom uistinu važno, a to je da je već njezin diplomski rad “Srpsko – dalmatinski magazin 1836 — 1848: Preporodne ideje Srba u Dalmaciji”, ubrzo nakon obrane na beogradskom Filozofskom fakultetu objavljen u splitskom Književnom krugu 1988. godine. Riječ je o knjizi koja je i danas nezaobilazno štivo za svakoga tko se bavi ranim fazama moderne srpske i hrvatske nacionalne integracije u Dalmaciji pa i svugdje drugdje gdje je časopis bio čitan. Kreativnim, teorijski jasno definiranim pristupom temi – ponajviše se referirajući na model Mirosla- va Hrocha – te minuciozno provedenom kvantitativnohistorijskom analizom, istražila je “preporodne ideje”, ali i identificirala agense, nacionalnointegracij- ske jezgre i mreže na način koji je i danas relevantan. Napisala je analitičko–in- terpretativnu studiju, zrelim kombiniranjem kvantitativnih i kvalitativnih metoda, koja je u toj kategoriji studija srpskih i hrvatskih “preporodnih” ustvari neprevladana. Zadržao sam se na ovoj knjizi jer je inicijalno iskustvo itekako važno za razumijevanje njezina interesa za srpske intelektualce i Jugoslaviju 1918 — 1929. godine, neovisno o tome što je u doktorskoj disertaciji riječ o drugom, bitno različitu epohalnom horizontu i što su se status intelektualaca, kao i mogućnosti djelovanja u društvenoj zbilji višestruko promijenili. U razdoblju od 2000. do 2009. godine kolegica Branka Prpa bila je direkto- rica Istorijskog arhiva grada Beograda. Bio sam u prilici upoznati se što je i kako tada radila pa mogu kao svjedok ustvrditi da je bila izvrsna ravnateljica i po tradicionalnim i po inovativnim kriterijima vrednovanja. S prvog je stajališta rigorozno reafirmirala presudnu važnost arhivističkih normi u funkcioniranju Arhiva, a s drugog je stajališta Arhiv učinila epicentrom “žive povijesti” i, napose, otpora historijskom revizionizmu. Učinila je to stvarajući radno okružje, poticajno, odgovorno, ali i ljudski, “domaćinski” prisno. Učinila je to otvarajući Arhiv za suradnju u vrsnim multimedijalnim projektima, koji su redovito finalizirani kao izložbe, izdanja, zbivanja na otvorenom, digitalne produkcije itd., angažirajući vrsne znanstvenike i umjetnike. U vremenu kada su Srbija i Beograd tražili sebe u sebi samima i u Europi i svijetu, realizirala je kapitalne projekte kao što su šestosveščani izbor primarnih izvora, bogato ilustriran, “Živeti u Beogradu” od 1837. do 1940. godine. Objavljivan je od 2003. do 2008. godine i prvorazredno je svjedočanstvo i za “povijest odozdo” i za “povijest odozgo” o tome kako je nastajao i nestajao moderni Beograd kao grad na raz- među kultura i civilizacija i kao nacionalno i multinacionalno središte. Drugi projekt, skromnog naslova a izvrsne izvedbe je “[1804 — 2004] Moderna

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 233 srpska država Hronologija” (2004) Programiravši paralelne kronološke matrice, izvedene iz logike teorija modernizacije (“politika”, “svet”, “kultura”, “ekonomija”, “društvo”). Izbor natuknica, način preplitanja obavijesti različite naravi, likovna oprema itd. čine ovo izdanje svojevrsnim vodičem kroz suvremenu srpsku historiografiju i lakmus-papirom za provjeru pouzdanosti različitih interpretacija. Vrsni stručni suradnici s njome na čelu, a u suradnji s likovno-gra- fičkom urednicom Draganom Lacmanović-Lekić, realizirali su koncepcijski, informativno i grafički uzorno izdanje. Osobno me se najviše dojmio dvosveščani projekt, enciklopedijskog formata, “Logor Banjica. Logoraši” (2009). Prvi tom sadržava sljedeće dijelove: “Reč izdavača” (7), “Uvodna studija” (“Reč uz knjige imena zatočenika logora Banjica”, “Statistika ‘Banjičkih knjiga’ – Sikca za grupni portret zatočenika logora Banjica”, “Koncentracioni logor Beograd-Banjica u okupiranom Beo- gradu – arhivska građa” (9—59) te “Knjige logora Beograd-Banjica” (Knjige I — V“) (63—708). Drugi tom sadržava “Knjige logora Beograd-Banjica” (Knjige VI — VIII“) (9—642) te “Imenski registar”, “Geografski registar”, “Skraćenice”, “Spisak retkih zanimanja”, “Izvori i literatura” i “Spisak fotografija”, ukupno 832 strane drugog toma i 23.637 registriranih zatočenika s ključnim identi- fikacijskim podacima. Život ih je izgubilo u logoru 4.286. Svaki je podatak u ova dva toma provjerljiv! Prateći bezbrojne polemike u Hrvatskoj na teme bilo kojih predratnih, ratnih i poratnih žrtava, koje rijetko kada imaju uporište u egzaktno provjerljivim kritičkim izdanjima primarnih izvora, ne mogu ne osjećati sram i ne imati osjećaj ljudske degradacije. Budući da se i Srbija u nizu posljednjih godina iznova guši u močvarama povijesnih revizionizama, izdanja poput “Logor Banjica. Logoraši” neprocjenjive su i trajne vrijednosti. Kao svojevrsni kontrapunkt, oda radosti stvaranja, kolegica Branka Prpa realizirala je u Istorijskom arhivu Beograda umjetnički uistinu avangardno koncipiranu dokumentarnu monografiju “BITEF. 40 godina novih pozorišnih tendencija. Dokumenta Beogradskog internacionalnog teatarskog festivala /1967 — 2006/” (2007), s uvodnom studijom Jovana Ćirilova. Monografija je i sama vrhunsko umjetničko ostvarenje, koje rekreirajući teatarske artefakte kao aplikacije, interpolacije itd., oživljava iskustvo BITEF-a kao čin umjetničke slobode. Ovi širi komentari na izabrane teme historiografskog stvaralaštva kolegice Branke Prpe intencionalno su napravljeni, prvo, zato da upozore da autoričino bavljenje srpskom intelektualnom kulturnom u perspektivi 19. i 20. stoljeća

234 TRAGOVI, god. 2, br. 1 ima profesionalno kompleksno utemeljenje i, drugo, da podsjeti da kreativan historičar, koji i reﬂektira i rekreira, u načelu nema problema očitovati se u ra- zličitim žanrovima i medijima, individualno ili kolektivno. Povjesničari poput nje nemaju razloga brinuti se za budućnost profesije povjesničara.

Da se vratimo na knjigu koja je primarni predmet ovog osvrta. Godine 1918. srpski, ali i hrvatski pa i drugi intelektualci, koji su se opredjeljivali za jugoslavensku zajednicu, vjerovali su da će stvaranjem Jugoslavije biti isključena mogućnost da neki eventualni sljedeći transkontinentalni, globalni konﬂikt iznova započne na njezinu “evropskom ćošku”. Međutim, iako je Drugi svjetski rat planuo na jednoj drugoj među fragilnim versajskim granicama 1939. godine, tek 27. ožujka 1941. godine u Kraljevini Jugoslaviji, napose u Beogradu, sustekli su se prvi put u izravnom srazu njemački i talijanski s britanskim i sovjetskim interesima. Povijest Drugoga svjetskog rata nakon toga više nije bila ista. Treći put, nakon pada “Berlinskog zida”, kao i mnogih drugih zidova podignutih u “hladnom ratu”, od Baltičkog do Jadranskog i Crnog mora, njež- no kolorirane revolucije pretvorile su se u jugoslavenskom slučaju u more krvi jednostavno zato što se ni unutar granica jugoslavenske zajednice, a isto tako ni izvan tih granica nije respektiralo činjenicu da je druga Jugoslavija stvorena po jezivo visokoj cijeni “odozdo” te, što je bitno, prije nego što je počeo “hlad- ni rat”. Ona je svoju opstojnost dugovala prije svega tome što se razvijala nasuprot logikama “hladnoga rata”, manje ili više uspješno se otvarajući prema objema stranama u “hladnom ratu”, odnosno prema cijelome svijetu. Dakle, neovisno o tome postoji li ili ne postoji jugoslavenska državna zajednica, postoje međusobno distinktivni, ali europski i globalno prepoznatljivi endogeni i egzogeni konteksti koje južnoslavenski i drugi susjedni narodi u srednjo-ju- goistočnom dijelu Europe dijele jedni s drugima, u biti neovisno o tome žive li u jednoj ili više država. Tim su važnije spoznaje kolegice Branke Prpe o tome kako su srpski intelektualci u desetljeću 1918 — 1929. razumijevali temeljnu problematiku opstojnosti vlastitog i drugih, srodnih naroda u vrijeme kada je svaka odluka u novostvorenoj državi imala kratkoročno i dugoročno teško sagledive pa i nesagledive implikacije. Povijesno najosvješteniji među njima očito su bili uvjereni, bar u presudnim situacijama, da je budućnost srpskog

drago roksandić Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 235 naroda u Europi bitno kondicionirana logikama odnosa s drugim južnoslaven- skim, ali i drugim susjednim narodima. Danas kada su postjugoslavenske države na bezbroj različitih načina ogra- đene jedna od druge – čak i doslovno, kao u slučaju Hrvatske i Slovenije – ili kada su geostrateški saveznici, čak i “prijatelji”, a da to nema suštinski nikakve veze sa svakodnevicama građana ove ili one države, nužno je podsjetiti se da je Jugoslavija nastala upravo zato da po tadašnjim shvaćanjima međusobno srodni južnoslavenski narodi ne bi jedni drugima bili “vojne krajine” na granicama imperija čiji su epicentri bili daleko od južnoslavenski dijeljenih prostora. Kada se pritom ima na umu da nije bilo europskih razlika koje se u to doba, kao i danas, nisu očitovale u jugoistočnoeuropskom, dakle i južnoslavenskom prostoru, jugoslavenski projekt je bio prije svega modernizacijski pokušaj da se te razlike relativiziraju pa i povijesno prevladaju kako unutar granica distinktivnih društava i nacija tako i preko granica koje su ih dijelile, odnosno povezivale. U dugome povijesnom trajanju takav projekt bio je kompatibilan s bilo kojim (pan)europskim projektom, tada pa i danas. Ključni problem je bio (i ostao) u tome što su svi južnoslavenski narodi na periferijama religij- skih/kulturnih/civilizacijskih krugova s kojima se pojedinačno, opravdano ili neopravdano – svejedno, identificiraju. Svi jugoslavenski imaginariji proistje- cali su iz hipoteze da je moguće prestati biti “evropski ćošak”, kao što to sama autorica na različite načine varira u svojoj knjizi. Na kraju, osjećam potrebu čestitati nakladniku, beogradskom Clio i njegovu uredniku, gosp. Zoranu Hamoviću, koji je knjigu objavio u izvrsnom izdanju, u seriji koja je već postala klasična kako u srpskoj historiografiji i kulturi tako i drugima, postjugoslavenskim historiografijama i kulturama, uključujući i hrvatsku. Dijelim mišljenje da je Clio sa svime što je dosad učinio i što i dalje radi, kao što to i ova knjiga dokazuje, akter promjena historiografskih situacija u Srbiji pa i izvan Srbije, ali i stanja svijesti te intelektualne kulture. Pored toga, otvoreno rečeno, u Zagrebu je poprilično uvriježen stereotip, ponekad opravdan, o beogradskoj knjižnoj grafičkoj kulturi pa i izdavačkim standardima kao slabijima od zagrebačkih. Ova je knjiga, kao i serija u kojoj je objavljena, dokaz za sasvim suprotnu tvrdnju. A to mi se u slučaju ove knjige kolegice Branke Prpe čini posebno važnim. Zaslužila je biti u matrici onoga što je u Beogradu najbolje.

Drago Roksandić

236 TRAGOVI, god. 2, br. 1 osvrt Srpski intelektualci i Jugoslavija 1918 — 1929 BRANKA PRPA Beograd: Clio, 2018, 414 str.

Misliti o Jugoslaviji

ije bilo ni lako ni jednostavno stvoriti novu državu koja u dotadašnjoj Nistoriji nije postojala, Izgraditi nove državne institucije, infrastrukturu, urediti život njenih stanovnika koji se do tada nisu poznavali, jer su živeli u različitim civilizacijskim krugovima, od osmanskog do srednjeevropskog, te usaglasiti propise, standarde i zakone, zastave i himne... Država koja je nastala 1. decembra 1918. godine još nije imala ni svoje granice, osim onih idealno zamišljenih tokom rata, nije odmah bila priznata od strane ratnih pobednica, a osporavali su je i oni koji su rat izgubili jer je nastala na teritoriji koja je nekada bila u njihovom sastavu ili su na nju, saglasno sopstvenim nacionalnim pro- gramima, polagali pravo. Iako je u svom sastavu imala dve ranije nezavisne dr- žave, kraljevine Srbiju i Crnu Goru, one su prostorno činile manje od polovine teritorije novonastale države, a i njihovih stanovnika je bilo manje od novih sunarodnika. Sa druge strane, taj manji deo države sa iskustvom višedecenij- skog nezavisnog razvoja, imao je prestiž dobijen ulogom u ratu, te prethodno organizovane državnu upravu i vojsku, sopstvenu političku i intelektualnu elitu, koje su se našle pred izazovom kako da urede novu državnu zajednicu. Upravo je ta intelektualna elita bila tema istraživanja Branke Prpe. Ko su oni bili zavisi od razumevanja tog termina. Reč je društvenom sloju koji se pod tim pojmom konstituiše i ulazi u upotrebu nakon pojavljivanja teksta J’accusse Emila Zole iz 1898. godine, kojim je on branio nepravedno optuženog francuskog kapetana Alfreda Dreyfusa; tada su njega i njegove podržavaoce Ferdinand Brunetière i Maurice Barrès nazvali intelektualcima. Iako su postojali “intelektualci pre intelektualaca” (Christophe Charle), a neki ih smeštaju u srednji vek (Jacques Le Gof), ipak se kraj 19. veka označava kao početak

ljubinka trgovčević Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 237 pojave da intelektualci, kao grupa, uzimaju za sebe pravo da brišu granice iz- među svojih profesija i javnosti, da postaju tumači “apstraktne pravde” (Julien Benda), boreći se za univerzalne vrednosti, više ideale, moralni stav ili politič- ki zahtev. Pojam se tako vezuje sa njihovom ulogom u javnosti, što ih smešta u širi društveni, odnosno politički kontekst. Time kao grupa ili pojedinci dobijaju društvenu i političku odgovornost, što se ogleda na čitavom nizu primera. Problem intelektualaca bio je odnos s politikom. Iako je 19. vek bio vek znanja, a Prvi svetski rat, između ostalog, označen kao “rat reči” u kome su sudelovali intelektualci, pa je i Konferencija mira u Parizu 1919 — 1920. godine prvi put otvorila vrata nekim intelektualcima u ulozi eksperata, njihov odnos je bio složen. Ono što ostaje neosporno je njihov nesumnjiv udeo u nastanku ideja i nacionalnih pokreta tokom 19. veka, ali kada su te ideje postale ostvarljive, ulogu su preuzimali političari. Branka Prpa posmatra intelektualce upravo u navedenom smislu, odnosno ona već u uvodu citira misao Bernarda Henryja Levyja: “Intelektualac nije čovek. To je društvena dimenzija.” To se veoma dobro uočava u istoriji modernog doba, kada javni angažman imaju ﬁzičari, lekari, književnici i drugi, koji s intelektualnom odgovornošću (u nekim slučajevima i oportunizmom) javno raspravljaju o problemima sopstvenih društava, šire prostore slobode ili nude ideje. Nauka je najviše istražila francuske i nemačke primere, ali je i u srpskom slučaju bilo slično. Ideja povezivanja, potom i ujedinjenja, Južnih Slovena je nastala u prvoj polovini 19.veka u krugovima obrazovanih ljudi na području Hrvatske, ali su je brzo prihvatili umni ljudi na drugim južnoslovenskim prostorima. Svoj zenit je dostigla na početku 20. veka a očitavala se u nizu kulturnih i političkih manifestacija, poput jugoslovenskih umetničkih izložbi, susreta književnika, studenata, zajedničkih projekata, izdavanjem publikacija na oba pisma, i dr. Osnova je bila u ideji da se slobodan razvoj svih Južnih Slovena može ostvariti samo u nezavisnoj državi, da se ujedinjenje svih Srba može izvesti samo ako se u novu državu uključe i drugi narodi, te je prirodno bilo da se jugoslovenska ideja nametnula kao ratni cilj Srbije još u jesen 1914. godine. U njenom tumačenju je aktivno učestvovala većina vrhunskih intelektualaca onovremene Srbije, a s druge strane i slovenački i hrvatski političari i intelektualci okupljeni oko Jugoslovenskog odbora. To nije bila velika grupa, jer je u Srbiji pred rat bilo oko hiljadu ljudi a fakultetskom diplomom i tek par hiljada onih koji su uslovno činili neku od elita (vojnu, političku, umetničku, ekonomsku, harizmatsku), dok se tek stotinak akademika i profesora univer-

238 TRAGOVI, god. 2, br. 1 ziteta moglo ubrojiti u intelektualnu elitu. Mnogi od njih su prešli tu nit koja je delila političare i intelektualce, jer je opšta zagriženost za politiku bila prisutna, a s druge strane jer je zemlji trebala kvaliﬁkovana elita koja bi upravljala državom. Zbog toga su oni bili korisni protagonisti i pomagači pri ostvarivanju nacionalnih ciljeva, te su ovu praksu nastavili i po završetku rata. Ova studija se upravo nastavlja na onim brojnim pitanjima koja su intelektualci pokrenuli i raspravljali još tokom Prvog svetskog rata. Kako će se ujediniti Južni Sloveni, kakvo državno uređenje će imati nova zajednica, da li Srbija treba da bude jugoslovenski Pijemont ili tek neka od kon/federalnih jedinica, kolika se samouprava može dati pojedinim, tada već konstituisanim, narodima (Srbima, Hrvatima i Slovencima), da li treba ili ne osigurati premoć Srbije s obzirom na njene zasluge u ratu, kako prevazići jezičke i verske bari- jere koji su te narode delile, da li treba praviti jednu – jugoslovensku – naciju ili ne, kako od zaostalog društva napraviti modernu evropsku i demokratsku državu – bila su samo neka od pitanja koja su se nametala. I začuđuje koliko su protagonisti ove studije, ukupno odabranih 74 intelektualca, profesora univerziteta, književnika ili naučnika, o svemu tome razmišljali i međusobno debatovali. U pitanju je veoma znalački izbor autorke ove monograﬁje koji je nametnuo samo njihov javni diskurs a ne doprinos oblastima kojima su se bavili. Pri tome nisu izabrani samo oni koju su delovali u Srbiji, već i oni sa područja Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Važno je zapaziti da je većini ovih intelektualaca posleratna delatnost bio nastavak njihovog ratnog angažmana. Osim par primera (pravnik Živojin Perić) većina ovih ličnosti je i tokom rata bila zagovornik stvaranja jugoslovenske zajednice i razlikovali su se jedino po načinu njenog ustrojstva – da li će država biti centralizovana ili decentralizovana i da li će Srbija u njoj biti hegemon ili ne. Da bi sagledala njihova mišljenja, autorka je deceniju dug i sadržinski bogat javni diskurs podelila na tri tematske celine: Država, Društvo i Kultu- ra. Oslanjajući se na brojne arhivske dokumente toga vremena pohranjene u Zagrebu i Beogradu, ličnu prepisku i štampu, Branka Prpa je uspela da uoči glavne teme i suštinu mišljenja ovih ličnosti. U prvom delu koji se odnosi na pitanje državnog ustrojstva, posebna pažnja je posvećena periodu državnog provizorijuma pre donošenja Vidovdanskog ustava. Za to vreme autorka navodi nekolika pitanja koja su se pred njima našla: pitanje identiteta, koje se svodilo na to da li će biti država-nacija (jugoslovenstvo) ili država više nacija;

ljubinka trgovčević Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 239 dilema centralizam ili federalizam; monarhija ili republika; usvajanje bazičnih demokratskih principa i institucionalnih rešenja moderne Evrope. Dilema oko državnog uređenja, iako u tom dobu često otvarana, sukobljavala se sa činjenicom da je ujedinjenje izvršeno saglasnošću krune koju je predstavljao regent Aleksandar Karađorđević i predstavnika Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Time se za većinu građana Srbije monarhistički oblik državnog uređenja teško mogao dovoditi u pitanje. Iako nisu odustajali deklarisani republikanci, poput akademika Ljubomira Stojanovića, osnivača Republikanske stranke, te Jaše Prodanovića ili Jovana Žujovića, u toj situaciji se za republiku malo šta mogli učiniti. Prpa ovu dilemu svodi u poglavlju Neborbeni republikanizam, uz analizu različitih grupa i pojedinaca koji su u republici videli primereniji oblik uređenja, onaj koji omogućava demokratiju, nasuprot monarhiji, u kojoj, kako je argumentovao Ljubomir Stojanović, pravo “vladaoca na vlast ne počiva na pristanku onih nad kojima vlada već na rođenju”. Njegovo i mišlje- nje Jovana Cvijića, iskazano još u jesen 1918. godine, bilo je da se nova država treba urediti poput Sjedinjenih Američkih Država, kao “Ujedinjene Jugoslo- venske Države”, ili, po Cvijiću, “United States of Jugoslavia”. Često se polemi- ka i razvijala oko toga kako obezbediti neku samoupravu pojedinim oblastima ili istorijskim pokrajinama. Za federaliste je princip bio jednostavan – da se omogući što više samouprave pojedinim oblastima, da centralna vlast ima mali broj nadležnosti koje su bitne za zajednički interes. Branka Prpa navodi brojne primere iz ovih rasprava; između ostalog i Ljubomir Stojanović je pisao da nova država bude tako uređena “da svako pleme u njoj ima sve ono, što bi imalo kad bi živelo u svojoj zasebnoj državi” i da Hrvati i Slovenci moraju osetiti “da su zaista svoji gospodari, a ne da su jednu upravu zamenili drugom”. Pravnički precizno Slobodan Jovanović se u seriji tekstova bavio objašnjenjem razlike između samoupravnog i federalnog principa, te savezne države, ali je ostao pri stavu da za Jugoslaviju to nije dobro rešenje. Kada se priključio diskusiji o Vidovdanskom ustavu, zalagao se za srednje rešenje – samoupravne pokrajine, koje ne bi imale samostalnost poput država. Autorka se osvrnula na još jedan značajan stav ovog poznatog pravnika povodom Vidovdanskog ustava, u kome je naglašavao da “srpstvo, hrvatstvo i slovenstvo ušli su ravnopravno u sam državni pojam”, ali da im Ustav nije dao mogućnost da se ovi narodi razvijaju u okviru svog nacionaliteta. Nasuprot njima, monarhisti su zastupali stav da je monarhija dobra radi podele vlasti i međusobne kontrole između monarha i parlamenta.

240 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ne manje žučne su bile rasprave o parlamentarizmu i mogućnosti funkcionisanja demokratije u nerazvijenom društvu. Među mnogim autorima koje je Prpa koristila, može se pomenuti i Milan Grol, koji je krizu jugoslovenskog parlamentarizma sveo na kvalitet političkih stranaka i šire javnosti i nepotpunoj primeni načela narodne participacije. Ni druga važna državna i politička pitanja nisu ostajala izvan stručne debate. Autorka dalje sledi rasprave o Obznani, kralju Aleksandru, analizira kako su se razumevala osnovna demokratska načela, slobode i prava kako pojedinca tako i kolektiva. Nisu izostavljena ni njihova gledišta o odnosima dveju najvećih nacija – Srba i Hrvata – što je politički obeležilo celu proučavanu prvu deceniju ove države. I oko imena države su vođene polemike, a jugoslovenstvo, kako Prpa navodi, bila je “najčešće upotrebljavana i zloupotrebljavana reč u političkom govoru”. Ona, između ostalih, tumači Milana Ćurčina, integralnog Jugoslovena, koji je smatrao da isticanje tri imena naroda nosi opasnost da svaki narod drugome nametne sebe, dok s druge strane navodi paradoks, koji je opazio S. Jovanović, da su se hrvatski i slovenački decentralisti izjasnili za “državni naziv u kome nije bilo ni traga od starih plemenskih imena – srpskog, hrvatskog, slovenač- kog”, a da su se srpski centralisti opredelili za “jedan državni naziv sastavljen iz tri plemenska imena”. Iako je prvi deo knjige najobimniji, autorka je analizirala ne manje zanimljive rasprave intelektualaca vođene oko problema kako urediti i organizovati društvo sastavljeno od građana koji do tada nisu živeli u istim državnim okvirima, koji su se slabo poznavali i koji su baštinili različite kulture. U delu Društvo pažljivo je ispitan odnos intelektualaca prema teškom nasleđu prošlosti karakterističnom za nerazvijena agrarna društva. Deo njih je svoj an- gažman usmerio ka rešavanju socijalnih prava kao temelja modernih društava, ukazujući na nasleđene razlike u socijalnoj strukturi unutar zemlje i suočava- njem sa činjenicom da je bilo oblasti koje su delomično industrijski razvijene do onih u kojima su još bili prisutni tragovi feudalnih odnosa. Uključivali su se i u pitanje agrarne reforme, koja je pretežno imala socijalni a ne ekonomski karakter, o čemu su raspravljali Slavko Šećerov, Milan Vlajinac, Dragiša Lapčević, i dr. Poslednji deo knjige je posvećen kulturi, koja u tek stvorenoj državi nije mogla biti zajednička, već je, zavisno od delova zemlje, sadržala elementa zapadne i istočne (osmanske) kulture. Ona se u početnim fazama jugoslovenske ideje razumevala kao kohezioni faktor između Srba, Hrvata i Slove-

ljubinka trgovčević Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 241 naca, argumentacijom o istom ili sličnim jezicima, zajedničkom književnom nasleđu, mentalitetnim sličnostima, ali ipak uz svest da su istorijom razvijene različitosti u pojedinim delovima nove države. Uzeta su u obzir i optimistička predviđanja dela javnosti da će doći do povezivanja i integrisanja različitih kulturnih tradicija i stvaranje svojevrsnog nadnacionalnog, tj. jugoslovenskog amalgama. Autorka ističe da je jedna od dilema bila da li zagovarati kulturni monizam ili kulturni pluralizam. Uverenja o mogućnostima povezivanja i integrisanja različitih kulturnih tradicija, Branka Prpa razmatra postavljanjem pitanja: “Šta uništiti, a šta ostaviti iz svog nasleđa? Kako se uskladiti sa činjenicom da je višestolećna istorija, u jednom trenutku, prestala postojati? Koje pesme pevati, šta slaviti? Kako iskazati novo vreme, a ostati na starim kulturnim odredištima?” Paralelno s ovim su se vodile rasprave o slovenskom ili evropskom karakteru buduće jugoslovenske kulture, ali su se pojavljivali i radikalniji predlozi koji su pledirali da nova jugoslovenska kultura uništava- njem postojećih tradicija startuje od nule (Ljubomir Micić). I mnoge druge važne teme, koje se i danas povremeno otvaraju u javnosti, obrađene su u ovoj knjizi. Iznenađuje da nije bilo iole značajnijeg intelektualca koji nije sa odgovornošću i znanjem mislio o državi koja je nastala i koja je njima postala nova domovina – od predsednika Akademije nauka, književnika, profesora univerziteta do teologa. Većina njih je stekla obrazovanje ili živela u evropskim gradovima, gde su usvojili neke temeljne principe parlamentarne demokratije. Pri tome, uzori su im bili u modernim evropskim državama jer su osnovano smatrali da nova država može opstati samo ukoliko se modernizuje i tako postane deo evropskog kulturnog prostora. Entuzijazam s kojim su ušli u novu zajednicu je bio pokretač većine pomenutih debata o načinima njenog uređenja, iako je većina brzo bila razočarana, što njenim ustrojstvom, što onima koji su državu vodili i nisu umeli da adekvatno odgovore na krize koje su sledile. No, uprkos ugledu i znanjima koje su nesumnjivo posedovali, većina iz ovog kruga nije iza sebe imala političku i stranačku podršku, te su njihova mišljenja retko uvažavana, iako se danas čini da bi neki od njihovih predloga, na primer o decentralizaciji, doprineli boljem funkcionisanju i stabilnosti jugoslovenske države. Ne treba zanemariti i izvesni idealizam najstrasnijih pobornika jugoslovenske ideje i njihov oslonac na teorijske modele preuzete iz nauke ili uvidom u funkcionisanje starih evropskih demokratija. Slaba po- litička kultura, nerazvijeno društvo i prevlast nacionalnih političkih partija i interesa, učinili su da je njihov glas bio mnogo tiši nego što je bio njihov ugled.

242 TRAGOVI, god. 2, br. 1 Ova knjiga posvećena dilemama oko funkcionisana države i društva koji su nastali pre jednog veka a nestali u njegovoj poslednjoj četvrtini, otvara i pitanje da li bi ta država bila uspešnija da su uvažena mišljenja nekih od pomenutih mislilaca. Odgovor na to pitanje se ne nudi, niti je to zadatak istoričara, ali se nudi obilje podataka i bogatstvo različitih mišljenja o još uvek otvorenim pitanjima ustrojstva i funkcionisanja te zajednice. Tako posmatrano, ova knjiga je značajan prilog istoriji prve jugoslovenske države, intelektualnoj istoriji tog vremena, kao i biograﬁjama ove grupe istaknutih intelektualaca. Reč je o klasičnoj i na dokumentima zasnovanoj naučnoj monograﬁji, čija je osobenost jasno artikulisanje pitanja i izvornost znalački odabranih stavova srpske intelektualne elite toga doba. U godini u kojoj se obeležava vek od ustrojstva jugoslovenske države ta osobenost će, uverena sam, dodatno privući čitaoce. Branka Prpa je učinila ogroman napor da nam predoči, analizira i osvetli sve predloge, ali i dileme, s kojima su se susretali srpski intelektualci u naporu da učine boljom državu koja je stvorena. Oslonila se na ogroman izvorni materijal, pomno je analizirala skupinu različitih ljudi s izgrađenom intelektualnom suverenošću, ali i oprečnim stavovima i iskustvom. Veština autorke ogleda se u analizi i izboru ličnosti i tema, ali i u sposobnosti sintetizovanja raznolikosti koje su proisticale iz osobenih znanja, iskustava i htenja. Time je dobijen izvanredan prilog ne samo istoriji države koja je nestala, već i o akterima ove priče.

Ljubinka Trgovčević

ljubinka trgovčević Branka Prpa: Srpski intelektualci i Jugoslavija 243 O autorima

Bora Ćosić svetskom ratu, Novi Sad, 2018. (koautorstvo s Dejanom Mikavicom i Nenadom Bora Ćosić, rođen aprila 1932., u Zagrebu, Ninkovićem). u Zvonimirovoj ulici, preko puta restorana Plavi 9. Kratko detinjstvo u Agramu, do e-mail: [email protected] 1937. 55 godina života u Beogradu, u kraljevini, republici, i na početku njenog kraja. 25 godina živi u Berlinu. 50 godina Gordana Krivokapić Jović ima kuću na vrhu rovinjskog brega. Napisao 60 knjiga, neke su i prevedene. Tri Gordana Krivokapić Jović, (Beograd, puta se ženio, ima kćer i unuku. Nikad nije 1953.), istoričarka, zaposlena u Institutu pušio ni vozio bicikl. Nije putovao izvan za noviju istoriju Srbije u Beogradu. Obja- Evrope. Nije tetoviran. vila veći broj članaka i studija te tri knjige: Srpska narodna samostalna stranka 1903 e-mail: [email protected] — 1914, Zagreb, 2000; Oklop bez viteza. O socijalnim osnovama i organizacionoj strukturi Narodne radikalne stranke u Kraljevini Dejan Djokić SHS (1918 — 1929), Beograd, 2002; Prilozi iz naučne kritike - srpska istoriografija i svet: Dejan Djokić, redovni profesor istorije na uticaj jugoslovenske krize na stranu i domaću Goldsmits koledžu (Goldsmiths) Univerzi- istoriografiju, Beograd, 2011. (koautorstvo s teta u Londonu. Autor je, između ostalog, Milom Bjelajcem). knjige “Elusive Compromise: A History of Interwar Yugoslavia” (2007) i urednik e-mail: [email protected] “Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 1918 — 1992” (2003). Branimir Janković e-mail: [email protected] Branimir Janković (1980.), znanstveni suradnik i poslijedoktorand na Odsjeku za Goran Vasin povijest Filozofskog fakulteta Sveučili- šta u Zagrebu, na kojem izvodi nastavu Goran Vasin (1981.), profesor na Filozof- na preddiplomskom, diplomskom i skom fakultetu Univerziteta u Novom doktorskom studiju. Studijski je boravio u Sadu. Autor je više naučnih radova te četiri Njemačkoj, gdje je bio gostujući znanstve- naučne monografije kao samostalni autor nik na Südost-Institutu u Regensburgu. i jedanaest naučnih monografija kao ko- Urednik je portala Historiografija.hr, za autor pri čemu se izdvajaju: Srem u Prvom koji piše i kolumnu Javna povijest. Objavio svetskom ratu. Lojalnost i preki sud, Sremska je knjigu Mijenjanje sebe same. Preobrazbe Mitrovica, 2018. (koautorstvo s Nenadom hrvatske historiografije kasnog socijalizma Ninkovićem); Prečanski Srbi u Prvom (2016), priredio knjigu Intelektualna histo-

244 TRAGOVI, god. 2, br. 1 rija (2013) te suuredio zbornike Baltazar Bogišić i njegovo doba u intelektualnohistorij- skoj perspektivi (s D. Roksandićem, 2012), Reprezentacije socijalističke Jugoslavije: preispitivanja i perspektive (s H. Granditsem i V. Ivanovićem, 2019) i druge. Dobitnik je Godišnje nagrade Društva sveučilišnih na- stavnika i drugih znanstvenika u Zagrebu mladim znanstvenicima i umjetnicima za 2012. godinu. e-mail: [email protected]

Milan Radanović

Milan Radanović, (Nova Gradiška, 1976.), istoričar, zaposlen u Arhivu Srba Hrvatske u Zagrebu. Objavio je tri knjige. e-mail: [email protected]

Matko Globačnik

Matko Globačnik (Zagreb, 1990.), član je Centra za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskog fakultetu Sveučilišta u Zagrebu i doktorand na poslijediplomskom doktorskom studiju “Moderna i suvremena hrvatska povijest u europskom i svjetskom kontekstu” na istome Fakultetu. Za uspjehe na studiju nagrađen je s više stipendija i nagrada za izvrsnost te je sudjelovao u nekoliko međunarodnih projekata. Trenutno radi na digitalizaciji Arhiva Filozofskog fakulteta u Zagrebu, a objavio je tri knjige i više radova i osvrta iz moderne i suvremene povijesti te povijesti ﬁlozoﬁje. e-mail: [email protected]

autori 245 Upute autorima

Tragovi su znanstveni/naučni časopis za u znanstveno zvanje) iz područja kojim srpske i hrvatske teme koji izlazi dvaput se rad bavi. Konačnu odluku o objavljiva- godišnje: u svibnju/maju i u studenom/ nju – na prijedlog glavnog i odgovornog novembru. Časopis je po svom karakteru urednika – donosi uredništvo. multidisciplinaran i interdisciplinaran, pa objavljuje radove iz raznih područja Zaprimanje i uređivanje radova, kao ni društvenih i humanističkih znanosti, njihovo objavljivanje se ne naplaćuju. kao što su: povijesne znanosti, političke Prihvaćeni članci se prije objavljivanja znanosti, sociologija, filozofija, lingvistika, uređuju po visokim standardima profesi- povijest umjetnosti, ekonomija, etnolo- onalizma i etike, uz aktivno sudjelovanje gija, antropologija, međunarodni odnosi, autora u tom procesu. područne studije i dr. Fokus časopisa je na srpskim i hrvatskim temama u suvreme- Slanjem rukopisa Tragovima autori (auto- nosti i prošlosti. Od autora se očekuje da rice) jamče da rukopis koji su poslali nije pri slanju rukopisa časopisu vode računa o u procesu ocjenjivanja za objavljivanje u karakteru časopisa i temama kojima se on nekom drugom časopisu ili u zborniku. bavi. Detaljniji opis profila časopisa može Ako su dijelovi rada objavljeni u okviru se pronaći u uvodniku prvog broja, objav- drugih publikacija ili su bili dio doktor- ljenom pod naslovom Čemu Tragovi?. skih disertacija, autori moraju označiti te Uz znanstvene/naučne radove (izvorne dijelove i navesti punu referencu i opseg i pregledne, te prethodna priopćenja), istovjetnosti. Autori jamče za izvornost časopis Tragovi objavljuje i studije, eseje, rada, te za poštivanje profesionalnih i polemičke osvrte, prikaze knjiga, bilješke etičkih kodeksa. Časopis zadržava pravo o znanstvenim skupovima i događajima, provjere izvornosti pomoću anti-plagija- te druge relevantne informacije u vezi s torskih softverskih programa. glavnim temama koje obrađujemo. Radovi se objavljuju na hrvatskom i srp- Radovi se dostavljaju e-mailom na adresu: skom jeziku, odnosno na onoj verziji tog [email protected]. jezika kojom su napisani. Uz znanstvene članke objavljuju se i sažeci na jeziku na Poželjno je da radovi budu sljedećih kojem je rad napisan, te na engleskom jezi- opsega: znanstveni članci koji pretendiraju ku, kao i pet ključnih riječi koje najpreci- na status izvornog znanstvenog rada od znije upućuju čitatelja u sadržaj rada. 8.000 do 11.000 riječi, pregledni članci U procesu ocjene rada pred njegovo even- od 4,000 do 6,000 riječi, osvrti i eseji od tualno objavljivanje u časopisu provodi se 5,000 do 8,000 riječi, a prikazi knjiga postupak višestrukog anonimnog recen- od 800 do 1,500 riječi. Studije mogu biti ziranja rukopisa. Recenzenti su stručnjaci i veće po opsegu. Članke treba predati u (znanstvenici s odgovarajućim izborom elektroničkom obliku, oblikovane onako

246 TRAGOVI, god. 2, br. 1 kako su formatirani objavljeni članci u Literatura se abecednim redom i bez našem časopisu. Oni trebaju sadržavati: rednih brojeva navodi na kraju članka i to 1) ime i prezime autora, naslov, sažetak na ovako: izvornom jeziku na kojem je rad napisan, pet ključnih riječi, 2) sam rad, koji je Za knjige: podijeljen – ako to autor želi – u pojedina Majski, B. (ur.). 1976. Vukovarska komuna poglavlja, pri čemu autor predlaže naslove 1945-75. Turistkomerc. Zagreb. poglavlja, 3) popis literature i izvora, 4) naslov rada te sažetak i ključne riječi Za priloge objavljene u zborniku: na engleskom jeziku, i 5) kratku bilješku Petrač B. i Zmaić K. 2003. Veličina gospo- o autoru – od najviše tri rečenice – uz koju darstva u funkciji robnosti poljoprivrednih ide i e-mail adresa autora. proizvoda, u: Štambuk, M. i Šundalić, A. (ur). Razvojne perspektive ruralnog svijeta U Tragovima koristimo fusnote, a ne end- Slavonije i Baranje. Institut društvenih note. Autori ih trebaju koristiti za navođe- znanosti Ivo Pilar. Zagreb: 195-206. nje arhivskih i internetskih izvora poput novinskih članaka ili članaka objavljenih Za članak u časopisu: na portalima, ali ne i za pune bibliografske Pejaković, T. 2016. Biološki sastav i stare- jedinice kad se radi o knjigama, člancima u nje stanovništva Vukovarsko-srijemske časopisima ili poglavljima. Te bibliografske županije 1961.-2011., Hrvatski geografski jedinice navode se u popisu literature na glasnik, 78 (1): 125-158. kraju članka. Isto se odnosi i na neobjav- ljene izvore, kao što su disertacije, pisana Za korporativni izvor: izlaganja na konferencijama ili sl. Country Report: Croatia. 2018. Economist Intelligence Unit. London. Graﬁčki prilozi (tablice, graﬁkoni i sl.) trebaju biti uključeni u sam članak, ako je Za disertacije koje nisu objavljene kao to moguće. Slike i kompliciraniji vizualni knjige: dodaci mogu biti izdvojeni u posebne Marko Petrović. 2013. Politička kultura u dokumente i poslani uz članak, s tim što u doba socijalizma. Neobjavljena disertacija, tom slučaju treba jasno označiti gdje bi ih Fakultet političkih znanosti. Zagreb. trebalo objaviti u samom članku. U slučaju uključivanja priloga iz nekog Za mrežni izvor koji ima autora: drugog izvora, autori su sami dužni osigu- Butković, F: Za izgradnju kanala Du- rati dopuštenje. nav-Sava treba nam 850 milijuna eura, Slobodna Dalmacija, 29. veljače 2016. http://www.slobodnadalmacija.hr/ Citiranje i navođenje literature novosti/hrvatska/clanak/id/303884/but- kovic-za-izgradnju-kanala-dunav-sava-tre- Reference u članku treba navoditi u za- ba-nam-850-milijuna-eura, Pristupljeno: gradama ako se radi o člancima, knjigama, 11. listopada 2016. zbornicima i neobjavljenim radovima, i to ovako: (Marković, 2016), odnosno (Mar- Pri navođenju više različitih radova istog ković i Petrović, 2016: 32), ili (Marković u autora objavljenih iste godine, koriste se – Petrović, 2016: 30). uz navođenje godine – i oznake a, b,

upute autorima 247 i sl: npr. (Marković, 2014a) i (Marković, kakav oblik diskriminacije prema drugim 2014b). Za radove koji imaju više izdanja, autorima. U člancima koji imaju dva ili a posebno ako je izdanje iz kojeg se citira više autora, odgovornost je na svim auto- objavljeno mnogo kasnije od izvorne rima da jasno razriješe međusobne odnose godine objavljivanja, navode se i godina u pogledu autorstva, prije nego što rad po- prvog izdanja i godina onog izdanja iz ko- šalju u proces odlučivanja za objavljivanje jeg autor citira: npr. Kant (1781/2012: 43). u Tragovima. Eventualni sukobi interesa Autori moraju osigurati konzistentnost moraju biti jasno naznačeni, a autori mora- pri navođenju izvora i sastavljanju popisa ju poštovati autorska prava drugih autora. literature. U popis literature uključuju Članci koji ne poštuju ta načela neće biti se samo radovi na koje se autor u članku objavljeni u ovom časopisu. referira ili ih citira, a ne i oni radovi koji su možda poslužili u procesu zaključivanja ali ih nema među referencama u članku.

Autorska prava

Autori zadržavaju autorska prava za članke objavljene u časopisu, ali svojim pristankom na objavljivanje daju časopisu pravo prvog objavljivanja u tiskanom i elektroničkom formatu. Uredništvo očekuje da se pri svakom eventualnom daljnjem objavljivanju članaka objavljenih u našem časopisu navede referenca na izvorno objavljen članak, te da se o tome prije objavljivanja informira urednika. Ča- sopis ne dopušta prenošenje većih dijelova ili cijelog članka objavljenog u Tragovima trećim osobama (ﬁzičkim i pravnim) bez eksplicitne suglasnosti autora.

Etičnost

Uredništvo Tragova primjenjuje visoke etičke i profesionalne standarde, koji uključuju nultu razinu tolerancije prema plagiranju, falsiﬁciranju, fabriciranju činjenica, namjernom pogrešnom ili manipulativnom navođenju izvora, nenavođenju izvora ili prisvajanju kao svojih tuđih ideja i zaključaka. Ne tolerira se govor mržnje ili omalovažavanje, te bilo

248 TRAGOVI, god. 2, br. 1

Kraljevina SHS / Jugoslavija / ujedinjenje / Prvi svjetski rat / međuratna Evropa / Austro-Ugarska / prečanski Srbi / Karlovačka mitropolija / nacionalno pitanje / Srpski književni glasnik / jugoslovenstvo / liberalizam / kritička svijest / Jovan M. Jovanović Pižon / obljetnica Jugoslavije / 1918 / politika povijesti / historiograﬁja / logor Stara Gradiška / logor Jasenovac / Bosanska Gradiška / ustaše / ustaški zločini / Vjekoslav-Maks Luburić / Stjepan Bosak / Ivan Sabljak / hrvatska historiograﬁja / Drago Roksandić / tranzicija / moderna i suvremena hrvatska povijest / Srbi u Hrvatskoj / Branka Prpa

ISSN 2623-8926