Arkusz STACJA AUGUSTÓW (148)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Władysław Ślusarek * Paweł Kwecko, Izabela Bojakowska, Hanna Tomassi-Morawiec * Jerzy Król **

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk * Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska * Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu Proxima SA ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN......

Spis tre ści I. Wst ęp – ( W. Ślusarek) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – ( W. Ślusarek) ...... 4 III. Budowa geologiczna – ( W. Ślusarek) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – ( W. Ślusarek) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – ( W. Ślusarek) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – ( W. Ślusarek) ...... 12 VII. Warunki wodne – ( W. Ślusarek) ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby – (P. Kwecko) ...... 17 2. Osady – (J. Bojakowska) ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów – (J. Król) ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – ( W. Ślusarek) ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – ( W. Ślusarek) ...... 28 XII. Zabytki kultury – ( W. Ślusarek) ...... 34 XIII. Podsumowanie – (W. Ślusarek, J. Król) ...... 35 XIV. Literatura ...... 36

I. Wst ęp

Arkusz Stacja Augustów Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 opracowany został w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach (plansza A), w zakresie geochemii środowiska w Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym w Warszawie, natomiast problematyk ę składowania odpadów opracowano w Przed- si ębiorstwie Geologicznym PROXIMA Wrocław (plansza B). Map ę wraz z obja śnieniami wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja ..., 2005) na podkładzie topo- graficznym w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano mate- riały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Breitme- ier, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a dane zgrupowane s ą w nast ępuj ących war- stwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Plan- sza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Poszczególne elementy mapy opracowano na podstawie analiz materiałów archiwalnych pochodz ących z: Centralnego Archiwum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Starostwach Powiatowych w Augustowie i Sejnach oraz urz ędów gminnych. Zebrane informacje uzupełnione zostały i zweryfikowane w czasie prac terenowych. Celem mapy jest, mi ędzy innymi, przedstawienie: stanu rozpoznania i zagospodarowania złó Ŝ kopalin wraz z perspektywami i prognozami ich występowania oraz rzeczywistych i potencjalnych zagro Ŝeń środowiska przyrodniczego zwi ązanych z wyst ępowaniem złó Ŝ oraz eksploatacj ą i przeróbk ą kopalin na tle wybranych elementów hydrogeologicznych, obiektów i obszarów chronionych oraz warunków podło Ŝa budowlanego dla tworzenia optymalnych koncepcji urbanistycznych. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych Obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa-

3 dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych mapy geo środowiskowej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Stacja Augustów jest poło Ŝony mi ędzy 53 o50’ a 54 o00’ szeroko ści geograficznej północnej i mi ędzy 23 o00’ a 23 o15’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar ten nale Ŝy do województwa podlaskiego i obejmuje cz ęść po- wiatu Sejny (gmina Giby) i Augustów (miasto i gmina Augustów, gminy: Nowinka, Płaska i Sztabin). Omawiany obszar zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym J. Kondrackiego (2001) naleŜy do prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego i podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, w cało ści w obr ębie mezoregionu Równina Augustowska, stanowi ącej południow ą cz ęść makroregionu Pojezierze Litewskie (figura 1). Równina Augustowska jest sandrem granicz ącym od północy z morenami Pojezierza Wschodniosuwalskiego, od zachodu z Pojezierzem Zachodniosuwalskim, od południa za ś z Kotlin ą Biebrza ńsk ą. Powierzchni ę równiny urozmaicaj ą liczne jeziora. Przewa Ŝaj ącą cz ęść równiny zajmuje Puszcza Augustowska. Rze źba obszaru objętego arkuszem nie jest urozma- icona, tylko w północno-zachodniej cz ęś ci, w rejonie wzgórz morenowych oraz przy brzegach jezior (m. in. Białego, Studzienicznego) deniwelacje dochodz ą do kilkunastu metrów. Najwy Ŝszym, hipsometrycznie, jest rejon wymienionych powyŜej wzgórz morenowych wznosz ących si ę do około 153 m n.p.m., najni Ŝej poło Ŝone jest lustro wody w jeziorze Sajno 119,0 m n.p.m.. W morfologii dominuj ącej tu równiny sandrowej, wyró Ŝnia si ę dwa poziomy.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Stacja Augustów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora; 5 – granica pa ństwa Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko–Białoruski (84), podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie (842), makroregion Pojezierze Litewskie (842.7): mezoregiony ; Pojezierze Zachodniosuwalskie – 842.72 , Pojezierze Wschod- niosuwalskie – 842.73 , Równina Augustowska – 842.74 ; makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8), mezoregion; Pojezierze Ełckie – 842.86 Podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie (843), makroregion Nizina Północnopodlaska (843.3), mezoregiony : Kotlina Biebrza ńska – 843.32 , Wzgórza Sokólskie – 843.34

WyŜszy wyst ępuje w całej wschodniej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. NiŜszy ci ą- gnie si ę wzdłu Ŝ zachodniej granicy obszaru. Brak jest wyra źnie zarysowanych kraw ędzi mi ę- dzy poziomami, a ró Ŝnica wysoko ści mi ędzy nimi wynosi 2–4 m. Na powierzchni równiny sandrowej istnieje szereg niecek wytopiskowych ró Ŝnej wielko ści (do 2 km długości). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie mazursko-podlaskiego regionu klimatycznego i nale Ŝy do jednej z najzimniejszych dzielnic Polski, w której zaznacza si ę przewaga wpły- wów kontynentalnych. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7oC. Roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 580 mm. Znaczna część opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pokrywa śnie Ŝna pojawia si ę zazwyczaj ju Ŝ w listopadzie i znika w marcu. Okres wegetacyjny trwa około 190 dni w roku (Raport…, 2011).

5 Na omawianym obszarze brak wi ększych aglomeracji. Teren jest słabo zurbanizowany i zaludniony. Jedynym miastem jest Augustów (około 30 tys. mieszka ńców). W obszarze arkusza znajduje si ę wschodnia cz ęść miasta – dzielnice Zarzecze i Lipowiec. Do infrastruktury przemysłowej na omawianym terenie nale Ŝą zakłady przemysłu tytoniowego oraz rolno- spo Ŝywczego w Augustowie. Miejscowo ści Klonownica i Studzieniczna posiadaj ą status miejscowo ści letniskowych. Lasy Puszczy Augustowskiej zajmuj ą około 87% powierzchni arkusza i s ą jednym z najwi ększych kompleksów le śnych Polski, przewa Ŝaj ą tu lasy iglaste sosnowo-świerkowe. Grunty u Ŝytkowane rolniczo stanowi ą około 5% powierzchni terenu. Charakteryzuj ą si ę one glebami piaszczystymi, niskich klas bonitacyjnych. U Ŝytki zielone przewa Ŝaj ą nad gruntami ornymi. Obszar arkusza poło Ŝony jest w zasadzie poza wa Ŝnymi szlakami komunikacyjnymi. Przez Augustów przebiega droga krajowa nr 8 Białystok-Suwałki oraz szlak kolejowy Biały- stok-Suwałki, których trasy przebiegaj ą w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opracowano na podstawie materiałów archiwalnych Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Augustów (Krzywicki, 1995, 2002). Fundament geologiczny omawianego obszaru tworzy wyniesienie mazursko-suwalskie platformy wschodnioeuropejskiej. Rozpoznanie wiertnicze podło Ŝa podczwartorz ędowego jest znikome (najgł ębsze wiercenie w rejonie Augustowa ma 705,5 m). Prekambryjskie pod- ło Ŝe krystaliczne wyst ępuje tu na gł ęboko ści około 595 m i zbudowane jest z: gnejsów, mig- matytów i amfibolitów. Powy Ŝej le Ŝą utwory jury środkowej: mułowce, piaski, piaskowce, iłowce i margle o ł ącznej mi ąŜ szo ści 122,6 m., oraz jury górnej: piaski, piaskowce, wapienie margliste i margle o mi ąŜ szo ści 68,0 m. Ponad nimi le Ŝą osady kredy dolnej: piaski, mułowce i piaski glaukonitowe o mi ąŜ szo ści 80,0 m, a nad nimi białe margle i kreda pisz ąca kredy gór- nej (65,0 m mi ąŜ szo ści). Osady paleogenu w obr ębie omawianego arkusza rozpoznane zostały kilkoma otworami badawczymi i udokumentowane badaniami litostratygraficznymi. Strop tych utworów stwierdzono na gł ęboko ści od 125,9 do 164,0 m. S ą to osady morskie: nerytyczne – margle mułow- cowe i piaszczyste, przynale Ŝne do paleocenu dolnego oraz abyssalne – mułki i iły, eocenu górnego. W rejonie jeziora Serwy, we wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuje wyra źne wyniesienie stropu utworów paleoge ńskich (eocen), ich strop le Ŝy tu na gł ęboko ści od 124 do 132 m. Od obszaru wyniesienia powierzchnia podczwartorz ędowa obni Ŝa si ę we wszystkich

6 kierunkach. Na opisywanym obszarze nie wyst ępuj ą osady: oligocenu, miocenu i pliocenu. Jest to prawdopodobnie wynik wynurzenia obszaru Suwalszczyzny w tych okresach i braku pokrycia osadami morskimi lub skutkiem procesów denudacji zachodz ących w tym czasie. Osady czwartorz ędowe tworz ą na całym obszarze ci ągł ą pokryw ę przykrywaj ącą star- sze podło Ŝe. Stopie ń rozpoznania budowy geologicznej czwartorz ędu jest nierównomierny, najwi ęcej otworów zlokalizowanych jest w cz ęś ci południowo-zachodniej w rejonie Augu- stowa. Utwory czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez osady glacjalne i wodnolodowcowe zlodowace ń Narwi, południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich rozdzielo- nych interglacjałami augustowskim (podlaskim) i wielkim (mazowieckim) oraz przez osady rzeczne i jeziorne holocenu. Ł ączna mi ąŜ szo ść utworów czwartorz ędowych waha si ę od 125,9 do 164,0 m. Zlodowacenie Narwi reprezentowane jest przez dwa poziomy glin zwałowych oraz utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe. Utwory glacjalne, bardzo piaszczyste gliny zwało- we, le Ŝą bezpo średnio na utworach paleogenu. Poziom glin stadiału dolnego jest nieci ągły. Piaski wodnolodowcowe to piaski drobno- i średnioziarniste z domieszk ą Ŝwirów w stropie, nad nimi le Ŝą bezpo średnio mułki i iły zastoiskowe. Osady interglacjału augustowskiego – utwory jeziorne – iły, mułki i piaski pylaste, mułki warwowe oraz wodnolodowcowe i zastoiskowe, stwierdzono w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza na gł ęboko ści od 111 do 114 m. Zlodowacenia południowopolskie (Nidy, Sanu i Wilgi) – reprezentowane przez utwory zastoiskowe i gliny zwałowe (cztery poziomy) oraz utwory wodnolodowcowe, osi ągaj ą mi ąŜ- szo ść 40 m. Gliny zwałowe poszczególnych stadiałów zlodowace ń s ą piaszczyste, o zmiennej mi ąŜ szo ści. Gliny te tworz ą ci ągłe pokrywy na obszarze całego arkusza. Utwory zastoiskowe maj ą niewielkie rozprzestrzenienie i wyst ępuj ą lokalnie (otw. Ateny, Kalejty). Utwory wodnolodowcowe, wykształcone w postaci piasków drobno-, średnio- oraz ró Ŝnoziarnistych i Ŝwirów, wyst ępuj ą lokalnie, tylko w cz ęś ci północnej i wschodniej ich rozprzestrzenienie jest wi ększe. Interglacjał mazowiecki reprezentowany jest przez: piaski, mułki jeziorne i torfy. Osady zwi ązane ze zlodowaceniami środkowopolskimi (Odry i Warty) osi ągaj ą mi ąŜ- szo ść 90 m. Na obszarze arkusza rozpoznano trzy poziomy glin zwałowych. Gliny te tworz ą ci ągł ą pokryw ę na obszarze całego arkusza. Kompleks glin pod ścielony jest w cz ęś ci połu- dniowej oraz przykryty na całym omawianym obszarze piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Osady piaszczysto-Ŝwirowe wypełniaj ą, utworzone w stropie glin zwałowych, obni Ŝe- nia dolinne i stanowi ą sp ągow ą cz ęść sandru augustowskiego. Osady zlodowace ń północnopolskich (Wisły) wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni terenu. Są to gliny zwałowe ilaste, ilasto – piaszczyste lub piaszczyste stadiału środkowego oraz

7 dwa poziomy utworów piaszczysto-Ŝwirowych zwi ązanych ze stadiałem środkowym i górnym. Gliny zwałowe wyst ępuj ą głównie w południowej cz ęś ci arkusza, sporadycznie w cz ęś ci pół- nocnej i wschodniej. Ich miąŜ szo ść waha si ę od 0,5 m (nad jeziorem Serwy) do 13 m na połu- dniowym brzegu jeziora Białego. Piaski wodnolodowcowe le Ŝą ce powy Ŝej glin stadiału środ- kowego s ą ró Ŝnoziarniste, przewa Ŝnie gruboziarniste. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do około 20 m. Osady okruchowe stadiału górnego tworz ą na powierzchni terenu warstw ę o grubo ści od kilku do dwudziestu kilku metrów. Najwi ększe mi ąŜ szo ści wyst ępuj ą w cz ęś ci środkowej sandru augustowskiego. Wyst ępuj ą równie Ŝ osady moren czołowych, piaski i Ŝwiry zwi ązane z akumulacj ą wodnomorenow ą, osady form szczelinowych i kemów (figura 2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Stacja Augustów na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Mark- sa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). CZWARTORZ ĘD; Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorz ęd nierozdzielny: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach. Czwartorz ęd: plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Ci ąg drobnych form rze źby: kemy Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

8 Piaski ze Ŝwirami i piaski moreny czołowej wyst ępuj ą na południe od wsi Bryzgiel. S ą to w wi ększo ści piaski ró Ŝno – i średnioziarniste, czasem drobnoziarniste lub ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem, miejscami Ŝwir. Du Ŝa zmienno ść litologiczna tych osadów jest skutkiem zmien- nych warunków sedymentacji. W północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą osady Ŝwirowo – piaszczyste ( Ŝwiry i głazy o średnicy od 0,5 do kilkunastu cm z domieszk ą piasków ró Ŝnoziarnistych) wodnolodowcowe, miejscami wodnomorenowe. Tworz ą one najbli Ŝsz ą morenie bryzgielskiej cz ęść wy Ŝsze- go poziomu sandrowego. Na powierzchni, najdalej na południe osady te wyst ępuj ą w okolicach wsi Serwy. W północno-wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza przy- kryte s ą młodszymi piaskami. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 1,7 do 18 m. Piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem, wyst ępuj ą na zachód i wschód od jeziora Serwy. Mi ąŜ szo ść tych piasków wynosi od kilku do około 20 m. Z nich zbudowane s ą skarpy jezior Białego i Studzienicznego o wysoko- ści do 14 m. Piaski i piaski ze Ŝwirem akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą wzdłu Ŝ jezior: Białego, Studzienicznego, Sajenka, Serw, Blizno, a tak Ŝe wzdłu Ŝ doliny rzeki Blizna. S ą to formy wy- dłu Ŝone (do 1300 m), przewa Ŝnie w ąskie (kilkadziesi ąt metrów) o mi ąŜ szo ści kilku – kilkunastu metrów, zbudowane przewa Ŝnie z piasków drobno – lub średnioziarnistych, rzadko z domieszk ą Ŝwirów. Piaski i piaski ze Ŝwirem kemów wyst ępuj ą w obr ębie sandru b ądź w nieckach wytopiskowych. Na południu s ą to piaski drobno – lub średnioziarniste, na północy piaski ró Ŝno- ziarniste. Ich mi ąŜ szo ść przekracza 20 m. Najwi ększ ą form ą kemow ą jest półwysep rozdzie- lający jeziora Białe i Studzieniczne. Piaski eoliczne powstawały na przełomie plejstocenu i holocenu. Holocen jest reprezentowany przez piaski eoliczne, osady jeziorne (mułki i kreda jeziorna) oraz osady rzeczne (piaski i namuły piaszczyste), wyst ępuj ące w dolinie rzeki Blizny i strumienia Kalny. W licznych zagł ębieniach i obni Ŝeniach bezodpływowych na powierzchni sandru wyst ępuj ą torfy, namuły torfiaste i gytie. W wi ększo ści s ą to torfowiska niskie, rzadziej wysokie i przej ściowe, o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści utworów, dochodz ącej lokalnie do kilku metrów.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Stacja Augustów znajduj ą si ę trzy udokumentowane zło Ŝa pia- sków i Ŝwirów (Szuflicki i in., 2011). Charakterystyk ę gospodarcz ą złó Ŝ oraz ich klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowa- Wydobycie Przyczyny Numer bilansowe rozpoznania kopaliny zło Ŝa Wiek kompleksu nia zło Ŝa (tys. t) konfliktowo ści zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Rodzaj (tys. t) kopaliny litologiczno- zło Ŝa na surowcowego mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Bryzgiel pŜ Q 764, 4 1 C 1 N - Sb, Sd 4 B Natura 2000 2 Bryzgiel – 1 pŜ Q 79,28 C 1 G* - Sb, Sd 4 B Natura 2000 * 3 Macharce pŜ,p Q 426 C 1 Z - Sb 4 B Natura 2000 Macharce I p Q C 1 ZWB Augustów – pki Q C 1 ZWB

10 10 Zatartacze

Rubryka 3 – pŜ – piasek ze Ŝwirem, p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 7 – N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, * – faktycznie zaniechane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝa wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie doku- mentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe

Zło Ŝe piasków kwarcowych „Augustów – Zatartacze” zostało wykre ślone z Bilansu za- sobów w roku 1994 z powodu wyczerpania zasobów przemysłowych. Natomiast zło Ŝe pia- sków „Macharce I” wykre ślono w roku 2007 w zwi ązku ze zrzeczeniem si ę przez u Ŝytkowni- ka (Nadle śnictwo Płaska w śylinach) prawa do koncesji na wydobycie kopaliny, niewyeks- ploatowane zasoby zaliczono do strat w zło Ŝu (Kuczy ński, 2007). Wyst ępowanie osadów piaszczysto-Ŝwirowych na omawianym terenie zwi ązane jest głównie z akumulacj ą wodnolodowcow ą zlodowace ń północnopolskich (sandr augustowski). Są to przewa Ŝnie piaski grubo- i średnioziarniste oraz piaski ze Ŝwirem. Zło Ŝe „Bryzgiel” zostało udokumentowane w 1983 roku dla potrzeb Urz ędu Gminy w Nowince (Palczuk, 1983; Kuczy ński, 1999) i zajmuje powierzchni ę 15,2 ha. Kopalin ę stanowi piasek ze Ŝwirem, cz ęsto z domieszk ą otoczaków oraz piasek średnio- i gruboziarnisty z przewarstwieniami Ŝwiru. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 1,7 do 4,5 m i średnio wynosi 2,9 m. Nadkład zło Ŝa jest niewielki i stanowi go gleba i piasek lekko zagliniony ze Ŝwirem o średniej grubo ści 0,7 m. Zło Ŝe jest suche, udokumentowano je do gł ęboko ści 1m powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy (zawar- to ść frakcji poni Ŝej 2 mm) wynosi od 50,0 do 82,8% i średnio wynosi 61,1%, zawarto ść py- łów mineralnych od 1,1 do 4,8% średnio 3,0% oraz g ęsto ść pozorna wynosi 1,71–2,17, śred- nio 2,0 T/m 3. Udokumentowane kruszywo nadaje si ę dla potrzeb drogownictwa oraz produkcji betonu i zapraw budowlanych. W 1999 roku w obr ębie zło Ŝa „Bryzgiel” zostało udokumentowane zło Ŝe kruszywa „Bryzgiel -1” (Kuczy ński, 1999). W zwi ązku z tym zostały rozliczone zasoby oraz skorygo- wano powierzchni ę zło Ŝa „Bryzgiel”. Udokumentowanie nowego zło Ŝa miało na celu wyod- rębnienie zasobów zło Ŝa do eksploatacji tylko na działkach stanowi ących własno ść Urz ędu Gminy w Nowince. Zło Ŝe „Bryzgiel -1” zajmuje powierzchni ę 1,97 ha. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą utwory piaszczysto – Ŝwirowe. S ą to przewa Ŝnie piaski ró Ŝnoziarniste, piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 4,5 m, średnio 3,0 m. Nadkład zło Ŝa stanowi ą gleby piaszczyste i pylaste oraz piaski zaglinione o średniej grubo ści 0,2 m. Parametry jako ściowe s ą nast ę- puj ące: punkt piaskowy od 50,0 do 79,8% i średnio wynosi 64,0%, zawarto ść pyłów mineralnych od 1,5 do 4,8% średnio 2,9%. Kruszywo nadaje si ę dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Macharce” udokumentowane kart ą rejestracyjn ą dla potrzeb budownictwa zajmuje powierzchni ę 3,31 ha, (Sadowski,1991). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą tu piaski ze Ŝwirem, piaski grubo- i średnioziarniste. W nadkładzie zło Ŝa wyst ępuje gleba i zaglinione piaski o średniej grubo ści 0,6 m. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 4,2 do 8,6 m, średnio 6,8 m. Kruszywo to jest dobrze przemyte i przesortowane o zawarto ści pyłów mineralnych od 1,3 do

11 4,1%, średnio 3,0%, punkt piaskowy (zawarto ść ziaren do 2 mm) dla piasków i Ŝwirów wynosi od 56,0 do 75,0%, średnio 66,0% a dla piasków od 83,0 do 88,0%, średnio 86,5%. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Omawiane zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na ich ochron ę oraz ochron ę środowiska. Zaklasyfikowano je do klasy 4 tj. złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępu- jących i łatwo dost ępnych. Natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska zaklasyfikowano je do klasy B czyli złó Ŝ konfliktowych ze wzgl ędu na połoŜenie w granicach obszarów chronionych NATURA 2000 (tabela 1).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Stacja Augustów aktualnie nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. W czasie wizji terenowej stwierdzono prowadzenie okresowej i na niewiel- ką skal ę niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów na potrzeby lokalne w miejscowo ściach: Ateny, Kopanica, Tobołowo, Serski Las i śydowskie-Płaska. W pozostałych punktach w miejscowo ściach Bryzgiem i Podserwy widoczne s ą ślady po dawnej eksploatacji. Zło Ŝe „Zacharce” eksploatowane było w latach 1991–1994. U Ŝytkownik zło Ŝa Urz ąd Gminy w Płasce prowadził wydobycie dla potrzeb budownictwa gminnego. Po zaniechaniu eksploatacji nie dokonano rozliczenia zasobów. Wyrobisko zostało zrekultywowane, skarpy złagodzone poro śni ęte traw ą i pojedynczymi drzewami i krzewami. Eksploatacja piasku ze Ŝwirem ze zło Ŝa „Bryzgiel 1” prowadzona była od 1999 roku Po wyga śni ęciu koncesji w 2009 roku eksploatacj ę zaniechano. U Ŝytkownikiem zło Ŝa był Urz ąd Gminy w Nowince. Kruszywo było wykorzystywane dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Zasoby zło Ŝa zostały rozliczone dodatkiem do dokumentacji (Ku- czy ński, 2010). W wyrobisku poeksploatacyjnym o wymiarach 200x70x1,5-4 m nie podj ęto rekultywacji, starsza cz ęść wyrobiska zarasta traw ą i krzewami.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszary perspektywiczne wyst ępowania kopalin zlokalizowane na arkuszu Stacja Au- gustów wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Augustów (Krzywicki, 1995, 2002) oraz wizji terenowej stwierdzaj ącej punkty wyst ępowania kopaliny. Wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla kopalin okruchowych (Ŝwirowo-piaszczystych). Z powodu braku dokładniejszych opracowa ń i bada ń na obszarze arkusza nie wyznaczono obszarów prognostycznych.

12 Perspektywy wyst ępowania Ŝwirów i piasków wodnolodowcowych, miejscami wodnomorenowych (ze Ŝwirami i głazami) wyznaczono w północnej cz ęś ci arkusza w pobli Ŝu miejscowo ści Tobołowo i Kopanica. Utwory Ŝwirowo – piaszczyste wyst ępuj ą na powierzchni lub pod przykryciem piasków o grubo ści od 0,4 do 1,1 m. Ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio od 2,0 do 10,0 m. Utwory te zawieraj ą domieszk ę pyłów co świadczy, Ŝe materiał glacjalny nie został tu przemyty i wysortowany. W licznych zagł ębieniach i obni Ŝeniach bezodpływowych na powierzchni sandru wyst ępuj ą: torfy, namuły torfiaste i gytie. W wi ększo ści s ą to torfowiska niskie, rzadziej wysokie i przej ściowe, o bardzo zmiennej mi ąŜ szo ści utworów, dochodz ącej lokalnie do kilku metrów. Najwi ęcej torfowisk wysokich wyst ępuje w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru na wschód od Sajenka i na południe od Czarnego Brodu, a tak Ŝe miedzy jeziorem Kalejty a lini ą kolejow ą. Poło Ŝone s ą one w granicach obszaru chronionego krajobrazu, a tak Ŝe w obr ębie rezerwatu przyrody. Z powodu konfliktowo ści ze środowiskiem przyrodniczym, nie zostały one wł ączone do potencjalnej bazy surowcowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Stacja Augustów znajduje si ę w cz ęś ci wododziałowej pomi ędzy zlewni ą Wisły (Biebrza i jej dopływy) oraz Niemna (Czarna Ha ń- cza), oddzielonych wododziałem 1-go rz ędu (Czarnecka, 1980). Głównym naturalnym ciekiem powierzchniowym jest rzeka Blizna wypływaj ąca z jeziora Blizno, a uchodz ąca do Szczeberki – dopływu Netty. Kanał Augustowski jest budowl ą hydroin Ŝyniersk ą ł ącz ącą dorzecze Wisły i Niemna poprzez jeziora: Necko, Białe, Studzieniczne i Mikaszewo. Długo ść kanału pozostaj ącego w granicach Polski wynosi 82 km, wzdłu Ŝ którego wybudowanych zostało kilkana ście śluz, z czego w granicach arkusza zlokalizowane s ą śluzy: Przewi ęź , Swoboda i Gorczyca. W centralnej cz ęś ci arkusza w cz ęś ci wododziałowej w okolicach jeziora Serwy wyró Ŝ- nia si ę bifurkuj ącą zlewni ę tego jeziora. Wody ze zlewni jeziora Serwy zasilają szczytowy odcinek Kanału Augustowskiego, ograniczony śluzami Swoboda w dorzeczu Netty i Gorczy- ca w dorzeczu Czarnej Ha ńczy. Przy pomocy tych śluz wody jeziora Serwy mog ą by ć kiero- wane do dorzecza Wisły lub Niemna. Na dziale wodnym z bifurkuj ącą zlewni ą jeziora Serwy wyst ępuje wyra źne obni Ŝenie o kierunku południkowym, w najni Ŝszej cz ęś ci zabagnione. Jest to obszar bezodpływowy zajmuj ący powierzchni ę około 7,2 km 2. Istnienie obszarów bezodpływowych świadczy o młodoglacjalnym charakterze istniej ącej sieci hydrograficznej.

13 W obr ębie arkusza prowadzone s ą obserwacje poziomu wód w punktach wodowskazo- wych: Augustów – zlokalizowanym na Kanale Bystrym, Przewi ęź – zlokalizowanym przy śluzie mi ędzy jeziorami Studzieniczne i Białe, Sucha Rzeczka – zlokalizowanym na jeziorze Serwy przy jazie na wypływie do Kanału Augustowskiego. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą licznie jeziora pochodzenia glacjalnego. S ą to jeziora rynnowe, rynnowo-wytopiskowe i wytopiskowe, zarówno bezodpływowe jak i odpły- wowe. Wi ększo ść du Ŝych jezior to jeziora rynnowe, o wydłu Ŝonym kształcie (Blizno, Serwy, Tobołowo, Kalejty) oraz wypełniaj ące rynny przeobra Ŝone w niecki wytopiskowe (Białe, Studzieniczne) (Krzywicki, 1995, 2002). Do najwi ększych nale Ŝą jeziora: Serwy, Białe, Stu- dzieniczne, Blizno. Ł ącznie jeziora zajmuj ą 6% powierzchni arkusza. Najgł ębszym jest jezioro Busznica (46,0 m) (Choi ński, 1991). W 2009 roku w ramach monitoringu operacyjnego i diagnostycznego, przeprowadzono badania wód jeziora Białe Augustowskie. Klasyfikacja stanu ekologicznego jeziora na podstawie elementów biologicznych i fizykochemicznych wskazywała na I klas ę jako ści wód i stan ekologiczny bardzo dobry. Badana jednolita cz ęść wód jeziora osi ągała stan chemiczny dobry. Ogólny stan jednolitej cz ęś ci wód jeziora Białe Augustowskie okre ślono jako dobry (Raport..., 2011). Natomiast w latach 2005-2006 badaniami monitoringu obj ęto Kanał Bystry łącz ący jeziora Necko i Sajno oraz jezioro Serwy. Wody na Kanale Bystrym badane w 2005 roku zostały zaklasyfikowane do III klasy wód o zadawalaj ącej jako ści ze wzgl ędu na miano Coli typu kałowego. Wody jeziora Serwy badane w 2006 roku zaklasyfikowano do I klasy o bardzo dobrej jako ści (Raport… 2007).

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Augustów (Krawczyk, 2004). Zgodnie z regionalnym podziałem według jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych Polski obszar arkusza znajduje si ę w prowincji Wisły i nale Ŝy do regionu Narwi, Prego- ły i Niemna (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). Natomiast zgodnie z regionalizacj ą hydroge- ologiczn ą zwykłych wód podziemnych Polski omawiany obszar w cało ści nale Ŝy do regionu mazursko-podlaskiego nr II (Paczy ński (red.), 1995). Teren arkusza w cało ści poło Ŝony jest poza zasi ęgiem wyodr ębnionych głównych zbiorników wód podziemnych (figura 3). Omawiany obszar nie został dotychczas obj ęty opracowaniem regionalnym okre ślaj ącym zasoby dyspozycyjne wód podziemnych.

14 Region ten cechuje słabe i nierównomierne rozpoznanie zasi ęgu i warunków hydrogeologicznych zwłaszcza ni Ŝszych pi ęter wodono śnych, a tak Ŝe sp ągowych ogniw czwartorz ę- du. Na obszarze arkusza wykorzystywane s ą głównie wody podziemne czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego. Zró Ŝnicowany układ warstw przepuszczalnych i słabo przepuszczalnych w utworach czwartorz ędowych tworzy wielowarstwowy system wodono śny. W jego obr ębie wyró Ŝnione zostały dwa główne poziomy wodonośne.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Stacja Augustów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – jeziora; 4 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 217 – Pradolina rz. Biebrza, czwartorz ęd (Q)

Pierwszy od powierzchni terenu poziom wodono śny wyst ępuje na całym obszarze arkusza i stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Wszystkie uj ęcia wód podziemnych zlokalizowane na obszarze arkusza przewiercaj ą go w cz ęś ci lub w cało ści. Poziom ten zwi ązany jest z piaskami sandrowymi i fluwioglacjalnymi zlodowace ń Warty i Wisły, jego sp ąg jest urozmaicony, wyst ępuje na wysoko ści od około 100 m n.p.m. w cz ęś ci południowej do około

15 80 m n.p.m. w cz ęś ci północnej. Charakteryzuje si ę brakiem izolacji od powierzchni terenu. Lokalnie na gł ęboko ści kilkunastu metrów wyst ępuj ą wkładki glin i utworów pylastych lub ilastych, o mi ąŜszo ści do kilkunastu metrów. Zwierciadło ma charakter swobodny, lokalnie naporowo-swobodny. U Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku (1,9 m) do lokalnie kilkunastu metrów (18,0 m) pod powierzchni ą terenu. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru, w centralnej cz ęś ci arkusza, wyst ępuje w przedziale gł ęboko ści od 5 do 15 m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 10–20 m w cz ęś ci południowo-wschodniej obszaru arkusza do powy Ŝej 40 m w cz ęś ci północnej. Zasilanie poziomu wodono śnego odbywa si ę przez bezpo średni ą infiltracj ę wód opadowych. Drugi poziom wodono śny wyst ępuje w cz ęś ci zachodniej i wschodniej omawianego terenu. Zwi ązany jest on z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych zlodowace ń Odry oraz Nidy. Sp ąg tego poziomu wodono śnego wyst ępuje na wysoko ści około 30 m n.p.m. Jest dobrze izolowany od powierzchni terenu, wyst ępuje pod warstw ą glin o mi ąŜ szo ści do kilku- dziesi ęciu metrów. Zwierciadło wód o charakterze naporowym wyst ępuje na gł ęboko ści powy Ŝej 60 metrów p.p.t. Mi ąŜ szo ść poziomu wynosi od 20 do 40 m. W rejonie Augustowa i śylin jest poziomem u Ŝytkowym. Lokalnie, tylko w północno- i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza rozpoznany został poziom wodono śny zwi ązany z piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia Narwi i potencjalnie mo Ŝe w tym rejonie stanowi ć podrz ędny poziom wodono śny. Strop warstwy wodono- śnej wyst ępuje na gł ęboko ści około 150 m, a mi ąŜ szo ść dochodzi do 20 m. Parametry hydrogeologiczne i jako ść wód podziemnych tego poziomu nie s ą rozpoznane. Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o zasobach eksploatacyjnych powy Ŝej 25 m 3/h. Najwi ększe czynne uj ęcia wód podziemnych zlokalizowane s ą w obr ębie Augustowa i w miejscowo ści Serski Las. Najwi ększ ą wydajno ść 195 m 3/h przy depresji 8,6 m ma uj ęcie komunalne w Augustowie. Uj ęcie to jest eksploatowane przez Wodoci ągi i Kanalizacje Miej- skie Sp. z o.o. w Augustowie. W obr ębie arkusza poziomy wodono śne zwi ązane z utworami podczwartorz ędowymi s ą nierozpoznane. Jedynie w rejonie Augustowa stwierdzony został jurajski poziom wodonośny. Warstw ę wodono śną stanowi ą wapienie płytowe i rafowe oraz margle. Zwierciadło wód podziemnych tego poziomu wodono śnego o charakterze naporowym, wyst ępuje na gł ęboko ści około 400 m. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania hydrogeologicznego jurajski poziom wodono śny nie spełnia kryteriów poziomu u Ŝytkowego. Po granicy administracyjnej miasta Augustów wyznaczona została granica strefy ochronnej „C” uzdrowiska, której powierzchnia wynosi 13 535 ha. Dla uj ęć zlokalizowanych w obr ębie arkusza, eksploatuj ących wody podziemne dla celów komunalnych – uj ęcia w Au-

16 gustowie i Serskim Lesie oraz rozlewni wód „Augustowianka”, wyznaczone zostały strefy ochrony po średniej (ograniczone izochron ą 25 lat). Pozostałe wyst ępuj ące na obszarze arkusza uj ęcia wód podziemnych nie posiadaj ą ustanowionych, zgodnych z obowi ązującymi prze- pisami, stref ochrony po średniej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 148 – Stacja Augustów, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

17 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych zawarto ści w ci ętnych (me- (median) w glebach glebach na dian) w gle- obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 148 – bach na arku- niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Stacja Augustów szu 148 – Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Stacja Augu- stów Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–27 19 27 Cr Chrom 50 150 500 2–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–24 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 3–11 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 148 – Stacja 1) grupa A Augustów w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład As Arsen 6 obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 6 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 6 zagro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 6 obszarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – g runty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza 148 – Stacja Augustów do poszczególnych grup banizowane z wył ączeniem terenów przemys łowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

18 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem za-

19 nieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ule- ga ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicz- nych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝo- nych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanie- czyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transporto- wane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemiesz- czenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ- kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie..., 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki moni- toringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści

20 rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgama- torze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kon- genery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝy- ciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Tabela 3. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MacDonald D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

21 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Blizna, Kalety, Białego Augustowskiego, Długiego Wigierskiego, Studzienniczna, Blizenko, Busznica, Je- ziorka, Serwy i Stawu Sajenek. Białego Augustowskiego, Długiego Wigierskiego, Blizenka, Busznica, Jeziorka oraz Stawu Sajenek charakteryzują si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady pozosta- łych jezior cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pierwiastków śladowych, m.in. ołowiu, cynku, rt ęci. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jezior Blizno i Kalejty s ą porównywalne do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA są ni Ŝsze od ich dopusz- czalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy- Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Kalejty (Długie Białe Długie Studzieniczne Parametr Blizno 2010 r. Augustowskie Augustowskie Wigierskie 2002 r. 2010 r. 2011 r. 2009 r. Arsen (As) 9 45 12 7 15 Chrom (Cr) 5 7 5 4 7 Cynk (Zn) 89 127 35 47 86 Kadm (Cd) 1,0 2,1 <0,5 0,7 0,9 Mied ź (Cu) 15 12 6 7 10 Nikiel (Ni) 4 5 3 3 5 Ołów (Pb) 47 72 24 31 51 Rt ęć (Hg) 0,109 0,146 0,076 0,153 0,101 * WWA 1 1 W W A 1,774 1,678 n.o. 722 n.o. * * WWA 7 W W A 1,786 1,750 n.o. 771 n.o. PCB * * * 0,0085 0,02475 n.o. 0,00075 n.o. Staw Blizenko Busznica Jeziorko Sajenek) Serwy Sajenek 2001 r. 2002 r. 2000 r. 2007 r. 2000 r. Arsen (As) 10 15 9 8 10 Chrom (Cr) 6 5 9 6 6 Cynk (Zn) 41 29 73 95 119 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 1,0 1,4 0,9 Mied ź (Cu) 9 8 12 10 9 Nikiel (Ni) 3 3 6 6 3 Ołów (Pb) 20 3 30 49 23 Rt ęć (Hg) 0,053 0,039 0,102 0,165 0,097

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

22 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla od- powiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa by- ła umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 26 do około 53 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 39 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 20 do około 42 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 31 nGy/h.

23 148 W PROFIL ZACHODNI 148 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5986719 5982718

5979697 5984753 m m 5976737 5973729 5973805

5971864 5970864 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 24 24

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5986719 5982718

5979697 5984753 m m 5976737 5973729 5973805

5971864 5970864 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Stacja Augustów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania s ą do ść wy- równane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 25–50 nGy/h), gdy Ŝ wzdłuŜ profili dominuje jeden rodzaj osadów – sandrowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Najni Ŝsze warto ści promieniowania gamma, pomierzone w profilu wschodnim (ok. 20 nGy/h), s ą zwi ązane z namułami wyst ępuj ącymi w południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,5 do 4,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,1 do 5,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Na obszarze arkusza Stacja Augustów nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpadów, przy opracowaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk od- padów i Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozpo- rz ądzenie …, 2009). Wył ączenie bezwzgl ędne, obejmuj ące niemal cał ą powierzchni ę arkusza wynika przede wszystkim z jego poło Ŝenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska”, a tak Ŝe specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska” i s ąsiaduj ący z nim w północnej cz ęś ci arkusza obszar PLH 200004 „Ostoja Wigierska”. W obr ębie arkusza granica „Ostoi Wigierskiej” odpowiada granicy zasi ęgu Wigierskiego Parku Narodowego. Na terenach poło Ŝonych w obr ębie obszarów NATURA 2000 istniej ą dodatkowe uwarunkowania środowiskowe powoduj ące wykluczenie ich z mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk odpadów. Nale Ŝą do nich: - rozległy kompleks le śny Puszczy Augustowskiej, obejmuj ący niemal 90% obszaru arkusza; - rezerwaty przyrody: „Jezioro Kajety”, „Stara Ruda” i „Brzozowy Gr ąd”; - otoczenie jezior (w odległo ści 250 m od linii brzegowej): Serwy, Białe, Studzieniczne, Blizno, Kalejty (Długie), Tobołowo, Busznica, Sajenek, Gorczyckie, Necko;

25 - uwarunkowania geologiczne terenów poło Ŝonych poza kompleksami le śnymi. Analiza Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Stacja Augustów (Krzywicki, 1995, 2002) wykazuje, Ŝe obszary te pokrywaj ą głównie utwory holoce ń- skie, wykształcone jako: piaski eoliczne, osady jeziorne (mułki i kreda jeziorna) oraz osady rzeczne (piaski i namuły piaszczyste), wyst ępuj ące w dolinie rzeki Blizny i strumienia Kalny. W licznych zagł ębieniach i obni Ŝeniach bezodpływowych na powierzchni sandru wyst ępuj ą torfy, namuły torfiaste i gytie; - obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ące w dnach dolin cieków, w okolicach jezior i w innych obni Ŝeniach terenu: w zachodniej cz ęś ci arkusza w okolicach rzeki Blizny, na północ od Jeziora Blizno, w okolicach Jeziora Ser- wy oraz Stawu Sajenek; - doliny cieków (głównie Bliznej) i zabagnionych obniŜeń cz ęś ciowo przekształconych w zmeliorowane ł ąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m; - obszary predysponowane do powstawania osuwisk i ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007; - strefa ochrony uzdrowiskowej „C” wyznaczona zgodnie z granicami administracyjnymi miasta Augustów; - strefy ochronne uj ęć eksploatuj ących wody podziemne dla celów komunalnych – uj ęcia w Augustowie i Serskim Lesie oraz rozlewni wód „Augustowianka”. Poza zasi ęgiem obszarów Natura 2000 bezwzgl ędnie wył ączone z waloryzacji zostały niewielkie powierzchniowo tereny zabudowy miejskiej i infrastruktury wschodniej cz ęś ci Augustowa, wraz z osiedlem Lipowiec (południowo-zachodnia cz ęść arkusza) oraz rejon wyst ępowania torfów koło Chapowa. Ze wzgl ędu na istnienie wymienionych obszarów stanowi ących bezwzgl ędne wył ącze- nia, przede wszystkim jednak z uwagi na unikalne warto ści przyrodniczo-krajobrazowe Poje- zierza Augustowskiego, w granicach arkusza nie ma mo Ŝliwo ści przedstawienia warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów, jako obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi. Najbli Ŝsze tereny, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zostały wyznaczone na wschód od omawianego obszaru, w granicach arkuszy: Augustów i Wo źna Wie ś. Arkusze te b ędą udost ępnione od- biorcy w jednym czasie.

26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Stacja Augustów opracowano na podstawie map topograficznych i geologicznej w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami (Krzy- wicki, 1995, 2002).Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Z analizy wył ączono: obszar Wi- gierskiego Parku Narodowego, obszary le śne, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz obszary udokumentowanych złó Ŝ i terenów miejskich o zwartej zabudowie. Poniewa Ŝ prawie 90% terenu arkusza pokrywaj ą lasy Puszczy Augustowskiej, analiz ę podło Ŝa budowlanego przeprowadzono jedynie na niewielkich obszarach w północno-zachodniej, wschodniej i po- łudniowej cz ęś ci arkusza. Na powierzchni omawianego arkusza wyst ępuj ą jedynie utwory czwartorz ędowe (holocenu i plejstocenu). Dominuj ą plejstoce ńskie osady stadiału górnego zlodowacenia Wisły, tworz ące grub ą pokryw ę od kilku do dwudziestu kilku m. Stanowi ą one podło Ŝe budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą piaszczysto- Ŝwirowe osady sandru. Wody gruntowe zalegaj ą tu na gł ęboko ściach wi ększych ni Ŝ 2 m. W północno -zachodniej cz ęś ci arkusza, na północ od jezior Blizno i Blizienko na powierzchni odsłaniaj ą si ę wodnolodowcowe, miejscami wodnomorenowe, średniozag ęszczone Ŝwiry i ró Ŝnoziarniste piaski (materiał nie został tu przemyty i wysortowany). W serii tej miejscami zaznacza si ę wyra źnie przewaga frakcji Ŝwirowej. We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na wschód i zachód od północnych brzegów jeziora Serwy wyst ępuj ą wodnolodowcowe, średniozag ęszczone i zag ęszczone ró Ŝnoziarniste piaski z niewielk ą domieszk ą Ŝwirów. Natomiast przy południowych brzegach tego jeziora oraz w okolicy jezior Białe, Studziennicze i Sajenki wyst ępuj ą zag ęszczone, dobrze wysorto- wane, drobnoziarniste piaski zawieraj ące tylko miejscami niewielkie ilo ści drobnych Ŝwirów. Nieskonsolidowane gliny morenowe a tak Ŝe piaski gliniaste o konsystencji od półzwar- tej do twardoplastycznej wyst ępuj ą w postaci niewielkich cienkich płatów le Ŝą cych na Ŝwi- rach i piaskach wodnolodowcowych i wodnomorenowych, w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w okolicach miejscowo ści Krusznik. Podło Ŝe budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą tak Ŝe średnio- zag ęszczone i zag ęszczone ró Ŝnoziarniste piaski i piaski ze Ŝwirami wzniesie ń moreny czo- łowej, akumulacji szczelinowej i kemów, o ile zbocza ich wykazuj ą nachylenie mniejsze ni Ŝ 12%. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza na południe od wsi Bryzgiel dominuj ą wzgórza moreny czołowej, utwory akumulacji szczelinowej wyst ępuj ą głównie w okolicy jeziora Ser- wy i przy południowo-zachodnich brzegach jeziora Białego, natomiast wzgórza kemowe pomi ędzy jeziorami Białym i Studzienicznym.

27 Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo obejmują obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne, grunty sypkie lu źne). Pokrywaj ą si ę one z obszarami płytkiego wyst ępo- wania wód gruntowych do gł ęboko ści 2,0 m. W całym szeregu obni Ŝeń i zagł ębie ń na powierzchni sandru przewa Ŝaj ą zdecydowanie torfy. W podło Ŝu ich cz ęsto wyst ępuj ą gytie, jedynie przy brzegach jezior utworami pod ście- laj ącymi torfy s ą mułki jeziorne (jezioro Studzieniczne i Blizno). Do terenów gdzie wyst ępuj ą warunki znacznie utrudniaj ące budownictwo nale Ŝą te Ŝ zagł ębienia bezodpływowe wypełnione namułami torfiastymi (rejon Suchej Rzeczki i jezior: Długiego i Gorzyckiego), dno dolinne strumienia Kalny, gdzie wyst ępuj ą namuły piaszczyste oraz obszary wydmowe w rejonie Str ękowizny. Obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych wyst ępuj ą przede wszystkim nad Jeziorem Białym (Pływaj ący Ogon, Wojciech i Le śniczówka Białe) i przy po- łudniowo-wschodnim brzegu jeziora Blizno (Grabowski (red.), 2007). Analiza budowy geologicznej obszaru arkusza wskazuje na brak przejawów procesów glacitektonicznych. Jedyn ą przesłank ą wskazuj ącą na to, Ŝe wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci osady morenowe s ą zaburzone glacitektonicznie jest łukowaty układ moren bryzgielskich. S ą to jednak niewystarczaj ące dowody by jednoznacznie stwierdzi ć, Ŝe w rejonie tym wyst ępo- wały procesy glacitektoniczne. Projektowanie i budowa obiektów budowlanych na wyró Ŝnio- nych obszarach o warunkach niekorzystnych wymaga wykonania bada ń geologiczno- in Ŝynierskich przedstawionych w formie dokumentacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Stacja Augustów nie wyst ępuj ą gleby chronione (klasy bonitacyjnej I-IVa). Grunty u Ŝytkowane rolniczo stanowi ą około 5% powierzchni mapy. S ą to gleby piaszczyste, niskiej klasy bonitacyjnej. U Ŝytki zielone przewa Ŝaj ą nad gruntami ornymi. Na terenie arkusza obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w dnach dolin cieków wodnych, w okolicach jezior i innych obni Ŝeniach terenu: w zachodniej cz ęś ci arkusza w okolicach rzeki Blizny, na północ od Jeziora Blizno, w okolicach Jeziora Serwy oraz w okolicach Stawu Sajenek. Około 87% powierzchni arkusza zajmuj ą lasy Puszczy Augustowskiej, na terenie której utworzono w 1998 roku Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszcza i Jeziora Augustowskie”. Utworzenie tego obszaru miało na celu ochron ę i zachowanie jednego z najwi ększych i najcenniejszych pod wzgl ędem przyrodniczym kompleksu le śnego Puszczy Augustowskiej oraz warto ści kulturowych i historycznych Kanału Augustowskiego.

28 Natomiast północna cz ęść arkusza, a zarazem północna cz ęść Puszczy Augustowskiej znajduje si ę w obr ębie jednego z najwi ększych parków narodowych w Polsce – Wigierskiego Parku Narodowego utworzonego w 1989 roku na obszarze 14988 hektarów. Na obszarze Par- ku znajduj ą si ę 42 jeziora, najwi ększe, najgł ębsze (73 m) i najatrakcyjniejsze dla odwiedzaj ą- cych Park jest jezioro Wigry zajmuj ące jego centraln ą cz ęść . Szata ro ślinna, to głównie zbiorowiska le śne z dominuj ącymi świerkami i sosn ą oraz domieszk ą d ębu, modrzewia, brzozy, olszy i jesionu. Wyst ępuje tu 800 gatunków ro ślin naczyniowych. Świat zwierz ęcy to: jelenie, łosie, sarny, borsuki, dziki, kuny, zaj ące, bobry. śyje tu równie Ŝ około 80 gatunków ptaków, w tym tak rzadkie jak: orzeł bielik, orlik krzykliwy, kania, myszołów, rybołów, bocian czarny, kormoran. Bogaty jest tak Ŝe świat owadów, w śród ryb, oprócz gatunków pospolitych wyst ępuje rzadka ju Ŝ sieja i sielawa. Wokół Parku wyznaczono granic ę strefy ochronnej (otuli- ny) Parku Narodowego. Puszcz ę Augustowsk ą porastaj ą w wi ększo ści bory – zbiorowiska ro ślinne z drzewami iglastymi (Sokołowski, 1996). Do cz ęś ciej tu spotykanych nale Ŝy: bór świe Ŝy, z borówk ą brusznic ą w runie; na bardziej wilgotnych glebach – bór czernicowy; w miejscach bagiennych – bór łochyniowy. Na glebach torfowych wyst ępuje bór świerkowy torfowcowy. Dosy ć cz ę- sto spotka ć mo Ŝna sosnowo – świerkowy bór mieszany. W warstwie krzewów dominuje lesz- czyna, a domieszk ę stanowi ą: wiciokrzew suchodrzew, kruszyna, trzmielina, wawrzynek wil- czełyko. Na całym obszarze puszczy wyró Ŝniaj ą si ę wysepki gr ądów, obejmuj ących wieloga- tunkowe lasy liściaste. W zatorfionych dolinach rzek i strumieni spotyka si ę lasy ł ęgowe, mi ędzy innymi ł ęg jesionowo-olszowy i świerkowo-olszowy. Nieodł ącznym elementem naturalnego środowiska Puszczy Augustowskiej jest bogaty świat zwierz ąt. Spo śród ssaków mo Ŝemy zobaczy ć: łosie, dziki, sarny, jelenie, wilki, lisy, borsuki, jenoty, wydry, norki, kuny, łasice, gronostaje, rysie. Najliczniej reprezentowane s ą gryzonie: bobry europejskie, wiewiórki, smu Ŝki, pilchowate, pi Ŝmaki ameryka ńskie. Puszcza Augustowska i tereny do niej przylegaj ące, z licznymi jeziorami, torfowiskami to prawdziwy ptasi raj. Kilka gatunków ma tu granicę wyst ępowania np.: krzy Ŝodziób świer- kowy, dro ździk, sowa uralska. Bory i lasy zamieszkuj ą: bocian czarny, jastrz ąb, krogulec, myszołów, kruk, orlik, kania ruda, jarz ąbek, cietrzew, głuszec, sikora, dzi ęcioły, słowik szary, świstunka zielonawa, sowy. Zbiorniki wodne i szuwary opanowały: łab ędź, Ŝuraw, łyska, czapla, kormoran czarny, perkoz zausznik i inne. Na terenach Puszczy Augustowskiej Ŝyją: bocian biały, trznadel, szpak, kos, dzierzba, myszołów, makol ągwa, sowa, dziwonia, sroka, jaskółka, czajka, derkacz i wiele innych ptaków. Gady reprezentuj ą: Ŝmija zygzakowata, zaskroniec, padalec, jaszczurka Ŝyworódka i zwinka, Ŝółw błotny; a płazy: traszka, ropucha szara, Ŝaba trawna, huczek ziemny.

29 W augustowskich rzekach i jeziorach wyst ępuje wiele gatunków ryb tj.: sieja, sielawa, stynka, sandacz, jazgarz, ja ź, oko ń, leszcz, lin, w ęgorz, ukleja, szczupak, pło ć, kara ś, karp, pstr ąg potokowy. Niektóre jeziora zostały wzbogacone o amura i tołpyg ę. Na terenie omawianego arkusza utworzone zostały trzy rezerwaty przyrody: „Jezioro Kalejty”- krajobrazowy, powołany w 1980 roku, na powierzchni 740,67 ha w celu zachowania warto ści przyrodniczych jeziora oraz swoistych cech krajobrazu, „Brzozowy Gr ąd”- florystyczny, powołany w 1963 roku, na powierzchni 0,08 ha dla ochrony stanowiska obuwika pospolitego i „Stara Ruda” – krajobrazowy, utworzony w 1980 roku, na powierzchni 83,15 ha dla zachowania źródlisk rzeki Rudawki i fragmentu borów torfowcowych. Ustanowionych zostało 21 pomników przyrody Ŝywej (tabela 5). S ą to zarówno pojedyncze drzewa, jak i sku- piska drzew, w szczególno ści te wiekowe i okazałych rozmiarów. W śród drzew pomniko- wych dominuj ą d ęby szypułkowe, sosny pospolite i zwyczajne, lipy drobnolistne, jałowce pospolite, wierzba biała, wi ąz pospolity i modrzew europejski (Ochrona..., 2010). Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 1 R Augustów Augustów 1980 K – “Jezioro Kalejty” augustowski (740,7) Augustów Fl – „Brzozowy Gr ąd” 2 R Studzieniczna 1963 augustowki (0,08) Augustów K – „ Stara Ruda” 3 R Sajenek 1980 augustowski (83,15) Nowinka 4 P Ateny 2001 PŜ – 2 d ęby szypułkowe augustowski Nowinka 5 P Podnowinka 1980 PŜ – 2 sosny pospolite augustowski Nowinka 6 P Nowinka 1978 PŜ – 3 sosny pospolite augustowski Nowinka 7 P Nowinka 1978 PŜ – 3 d ęby szypułkowe augustowski Płaska 8 P Płaska 1996 PŜ – 2 d ęby szypułkowe augustowski Płaska 9 P Płaska 1993 PŜ – klon pospolity augustowski Płaska 10 P Płaska 1996 PŜ – 8 lip drobnolistnych augustowski Płaska 11 P śyliny 1996 PŜ – jałowiec pospolity augustowski Płaska PŜ – jałowiec pospolity – 12 P Przewi ęź 1952 augustowski 50 sztuk Płaska 13 P śyliny 1986 PŜ – 2 świerki pospolite augustowski Płaska 14 P śyliny 1996 PŜ – 3 lipy drobnolistne augustowski Płaska 15 P śyliny 1996 PŜ – jałowiec pospolity augustowski

30 1 2 3 4 5 6 16 P Augustów Augustów 1993 PŜ – sosna pospolita augustowski Augustów 17 P Augustów 1998 PŜ – sosna zwyczajna augustowski Augustów 18 P Augustów 1986 PŜ – wierzba biała augustowski Augustów PŜ – sosna zwyczajna - 19 P Przewi ęź 1998 augustowski 16 sztuk Augustów 20 P Studzieniczna 1952 PŜ – jesion wyniosły augustowski Augustów 21 P Studzieniczna 1952 PŜ – d ąb szypułkowy augustowski Augustów 22 P Sajenek 1998 PŜ – sosna zwyczajna augustowski Augustów 23 P Sajenek 1993 PŜ – wi ąz pospolity augustowski Augustów 24 P Osowy Gr ąd 1955 PŜ – modrzew europejski augustowski

Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny; K – krajobrazowy - rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej;

Poło Ŝenie arkusza Stacja Augustów na tle systemów Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Poland przedstawia figura 5 (Liro, 1998). Cały obszar arkusza, znajduje si ę w biocentrum obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – (16M) Obszaru Suwal- skiego. Obszar ten, jest terenem pagórków pojeziornych, sandrów i den dolinnych. Głównymi typami siedlisk s ą: gr ąd subkontynentalny odmiany subborealnej, subkontynentalny bór so- snowy, bór wilgotny, bór bagienny, bór mieszany, bór świerkowy, świerczyna na torfie, ols, łęg olszowo-jesionowy, torfowisko wysokie, torfowisko przej ściowe, torfowisko niskie. Za- chowane s ą zbiorowiska: naturalne, półnaturalne i rzadkie synantropijne. Zgodnie z Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000 na obszarze arkusza Stacja Au- gustów wyznaczono specjalny obszar ochrony siedlisk i obszar specjalnej ochrony ptaków. Teren omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie: PLH 200004 – Ostoja Wigierska, PLH 200005 – Ostoja Augustowska specjalnym obszarze ochrony siedlisk i PLB 200002 – Puszcza Augustowska jako obszar specjalnej ochrony ptaków (tabela 6). Ostoja ptasia „Puszcza Augustowska” (PLB 200002), której celem jest ochrona pod wzgl ędem przyrodniczym zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej obejmuje kompleks le śny Puszczy Augustowskiej. Pokrywaj ą go urozmaicone drzewostany (około 90% powierzchni), które w wielu fragmentach zachowały naturalny charakter. Dominuj ą tu bory, wśród których szczególn ą uwag ę zwracaj ą dobrze zachowane bory: wilgotne i bagienne. Wy- st ępuje tu co najmniej 40 gatunków ptaków. W północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje fragment siedliskowej „Ostoi Wigierskiej” (PLH 200004). Jest to obszar w granicach Wigierskiego Parku Narodowego. Obszar obejmuje je-

31 zioro Wigry wraz z całym zespołem jezior go otaczających. W obr ęb obszaru wł ączone s ą równie Ŝ pobliskie lasy, stanowi ące północn ą cz ęść Puszczy Augustowskiej, tak Ŝe fragment doliny Czarnej Ha ńczy i tereny rolnicze.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Stacja Augustów na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 16 M – Obszar Suwalski, 26 M – Obszar Biebrza ński. 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Korytarz Rospudy. 3 – jeziora; 4 – granica pa ństwa

Prawie cały opisywany obszar obejmuj ący arkusz mapy znajduje si ę w obszarze siedliskowej „Ostoi Augustowskiej” (PLH 200005). Celem utworzenia obszaru jest ochrona naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, siedlisk przyrodniczych, a tak Ŝe zagro Ŝonych gatun- ków i ich siedlisk. Stwierdzono tu wyst ępowanie jedenastu siedlisk przyrodniczych, tj. mi ę- dzy innymi: bory i lasy bagienne, naturalne dystroficzne zbiorniki wodne, torfowiska wysokie z ro ślinno ści ą torfotwórcz ą, torfowiska przejściowe i trz ęsawiska. Obszar jest ostoj ą takich zagro Ŝonych ssaków jak ry ś, wilk, wydra i bóbr. Przez obszar arkusza przebiega fragment mi ędzynarodowej trasy rowerowej Euro Velo R-11, z Grecji przez Macedoni ę, Słowacj ę, Polsk ę, Litw ę, Łotw ę, Estoni ę, Finlandi ę do Nor- wegii.

32 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru Obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 augustowski Augustów, Nowinka, Puszcza Augustowska Płaska, Sztabin 1 J PLB 200002 E 23°13 ′ 38 ″ N 53°58 ′40 ″ 134 378 PL345 podlaskie (P) sejne ński Giby augustowski Augustów, Nowinka, Ostoja Augustowska Płaska, Sztabin 2 K PLH 200005 E 23°9′57 ″ N 53°45′58 ″ 105 766 PL345 podlaskie (S) sejne ński Giby

33 33 augustowski Nowinka Ostoja Wigierska 3 K PLH 200004 E 23°10 ′ N 54°10 ′ 15 085 PL345 podlaskie (S) sejne ński Giby

Rubryka 2: J – obszar OSO zawieraj ący w sobie obszar SOO (specjalny obszar ochrony siedlisk), K – obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO (obszar specjalnej ochrony ptaków) Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie , P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: PL345 – region Suwalski

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Stacja Augustów znajduje si ę niewiele zabytków kultury (Rejestr, 2010), co zwi ązane jest z wyst ępowaniem du Ŝego kompleksu le śnego, jakim jest Puszcza Au- gustowska. Jedynym miastem, które cz ęś ciowo wyst ępuje w obr ębie arkusza w jego południowo- zachodniej cz ęś ci jest Augustów. Osada została zało Ŝona z inicjatywy Zygmunta Augusta i otrzymała prawa miejskie w 1557 roku, na prawie magdeburskim. Wiele przywilejów i ulg podatkowych przysługuj ących miastu, spowodowało jego szybki rozwój. W mie ście zacho- wało si ę wiele zabytkowych obiektów. W granicach obszaru arkusza w obr ębie Augustowa do rejestru zabytków zostały wpisane: zespół dawnego Oficerskiego Yacht Clubu Rzeczypo- spolitej z lat 1934–1936, w skład którego wchodzi murowany modernistyczny budynek Yacht Clubu, s ąsiaduj ąca z nim drewniana portiernia oraz modernistyczny budynek przystani. Za obiekt zabytkowy uznany jest równie Ŝ dom turystyczny (Hotel „Hetman”), murowany z 1937-38 roku oraz dworzec kolejowy z ko ńca XIX wieku. Jednym z najwi ększych zabytków Ziemi Augustowskiej jest zespół Kanału Augustow- skiego z lat 20 i 30 tych XIX wieku poło Ŝony na pograniczu Polski i Białorusi. Jest to kanał Ŝeglowny, podziałowy, który ł ączy dorzecze Wisły i Niemna. Wykorzystuje on obni Ŝenie rynnowe, uformowane w wyniku zlodowacenia bałtyckiego, tworz ące pasmo jezior augustowskich oraz doliny rzek – Netty i Czarnej Ha ńczy. Wi ąŜą c tereny o urokliwym krajobra- zie, porosłe dorodnym drzewostanem Puszczy Augustowskiej, spełnia on znakomicie funkcje rekreacyjno – turystyczne. Ma 102 km długo ści, z czego 80 km jest po stronie polskiej, w tym aŜ 77,5 km w stanie pełnej spławno ści. Daje to drugie, po Kanale Elbl ąskim, miejsce w kraju. Trwaj ą starania o udro Ŝnienie całej trasy i otwarcie rejsów do Grodna. Kanał jest nie tylko unikatowym obiektem z powodu swej zabytkowej warto ści, ale tak- Ŝe z uwagi na zró Ŝnicowane i niepowtarzalne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Obiekt ten budzi du Ŝe zainteresowanie w śród turystów. Trwaj ą starania nad przekształceniem Kanału Augustowskiego w park kulturowy i wpisanie na list ę światowego dziedzictwa. W Studzienicznej znajduje si ę zabytkowy zespół ko ścioła parafialnego pod wezwaniem Matki Boskiej Szkaplerznej, w skład którego wchodzi ko ściół drewniany z I połowy XIX wieku z drewnian ą dzwonnic ą z tego samego wieku oraz kaplica murowana z II połowy XIX wieku. W miejscowo ści tej znajduje si ę równie Ŝ Sanktuarium Maryjne – miejsce kultu Ma- ryjnego zwi ązane z obrazem słyn ącym łaskami i studzienk ą z cudown ą wod ą. Renesansowa kaplica w formie rotundy została zbudowana w 1872 roku, na wyspie poł ączonej grobl ą z lądem. Znajduje si ę tu równie Ŝ zabytkowy rzymsko-katolicki cmentarz parafialny.

34 W miejscowo ści Monkinie znajduje si ę obiekt architektury sakralnej. Jest to drewniany ko ściół parafialny rzymsko-katolicki pw. Matki Boskiej Anielskiej z pocz ątku XX wieku. W czasie I wojny światowej w Puszczy Augustowskiej wybudowano le śną kolejk ę w ą- skotorow ą o szeroko ści toru 600 mm do transportu drewna z wyr ębu. W 1989 roku w ąskoto- rówka zako ńczyła przewozy, a w 1991 roku została wpisana do rejestru zabytków (od Pło- ciczna do szosy Augustów-Sejny) jako jedna z najdłuŜej pracuj ących kolejek le śnych w Pol- sce. W latach 2000-2001 wyremontowano 10-kilometrowy odcinek z Płociczna do Krusznik, który funkcjonuje jako Wigierska Kolej W ąskotorowa, wo Ŝą ca turystów wzdłu Ŝ jeziora Wi- gry, przy południowym jej brzegu. Jest cennym zabytkiem techniki oraz jedn ą z nielicznych całorocznych atrakcji turystycznych regionu, (WKW przebiega cz ęś ciowo przez teren arkusza w miejscowo ściach Krusznik i Bryzgiem). Teren obj ęty arkuszem Stacja Augustów był w przeszło ści widowni ą wielu wydarze ń historycznych m.in. w 1812 r. mieszka ńcy tych ziem byli świadkami marszu wojsk napoleo ń- skich na Moskw ę. W okresie powstania listopadowego 1830 r. rejon ten był obj ęty działania- mi partyzanckimi, natomiast w okresie powstania styczniowego mieszka ńcy tych terenów brali udział w walkach powsta ńczych gdzie na Uroczysku „Powsta ńce” pozostał pomnik. W miejscowo ściach Klonownica i Serwy znajduj ą si ę pomniki upami ętniaj ące zbrodnie z pierwszej i drugiej wojny światowej. Na terenie arkusza znajduj ą si ę zabytkowe cmentarze wojenne z I – szej (Macharce) i II – giej wojny światowej (Serski Las).

XIII. Podsumowanie

Niniejsze opracowanie w sposób kompleksowy przedstawia stan rozpoznania i eksploatacji oraz perspektywy zagospodarowania złó Ŝ kopalin na tle elementów środowiska przyrodniczego, ochrony przyrody i zabytków kultury obszaru arkusza Stacja Augustów. Teren mapy poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci województwa podlaskiego. Jest to obszar równinny, o wysokim poziomie zalesienia (Puszcza Augustowska) z licznymi jeziorami. Na badanym obszarze brak wi ększych miast, wyst ępuje tu niski stopie ń zaludnienia i uprzemy- słowienia. Dominuj ącą rol ę pełni tu turystyka i le śnictwo. W obr ębie arkusza wyst ępuj ą 3 małe zło Ŝa kopalin okruchowych (dwa zaniechane i jedno niezagospodarowane), s ą to głównie utwory Ŝwirowo-piaszczyste. Wyst ępowanie tych osadów na omawianym terenie zwi ązane jest głównie z akumulacj ą wodnolodowcow ą zlodowace ń północnopolskich. Na omawianym terenie wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla kopalin okruchowych Ŝwirowo – piaszczystych. Znajduj ące si ę na terenie arkusza torfowiska, ze wzgl ędu na

35 konfliktowo ść z ochron ą środowiska nie zostały uj ęte w potencjalnej bazie zasobowej tej kopaliny. Wyst ępuj ą tu liczne oczka wytopiskowe i jeziora pochodzenia glacjalnego. Do najwi ęk- szych mo Ŝna zaliczy ć: Serwy, Białe Augustowskie, Studzieniczne, Blizno. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje w utworach czwartorz ędowych i zwi ązany jest z piaskami sandrowymi i fluwioglacjalnymi zlodowacenia Warty i Wisły. Podło Ŝe budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowi ą głównie piaszczysto-Ŝwirowe osady sandru i moren czołowych. Natomiast podło Ŝe o warunkach niekorzystnych na omawianym obszarze to przede wszystkim grunty organiczne torf i namuły. Wśród rozpatrywanych gruntów w przewadze wyst ępuj ą grunty o warunkach korzystnych pod zabudow ę. Badany obszar posiada du Ŝe walory przyrodnicze i turystyczne. W znacznym stopniu (ok. 85%) obszar arkusza zajmowany jest przez Puszcz ę Augustowsk ą, w obr ębie której utworzony został Obszar Chronionego Krajobrazu ”Puszcza i Jeziora Augustowskie”. W północnej cz ęś ci arkusza znajduje si ę Wigierski Park Narodowy. Na terenie arkusza utworzone zostały 3 rezerwaty przyrody i 21 pomników przyrody. Ochronie prawnej podlega: specjalny obszar ochrony Siedlisk Natura 2000 o nazwie Ostoja Wigierska (PLH 200004), Ostoja Augustowska (PLH 200005) oraz obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Augustowska (PLB 200002). Na terenie arkusza nie wyznaczono obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Ze wzgl ędu na uwarunkowania środowiskowe oraz budow ę geologiczn ą, tereny te znajduj ą si ę w obszarze wył ączonym bezwzgl ędnie z lokalizacji tego typu inwestycji. Walory przyrodnicze i krajobrazowe Puszczy Augustowskiej i wyj ątkowy stan środowi- ska naturalnego zapewnia temu obszarowi doskonałe warunki dla rozwoju ró Ŝnorodnych form: turystyki, rekreacji i wypoczynku.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1): 37–43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35.

36 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol., 44 (1): 75–77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution, 128:391– 400. BREITMEIER B., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski wraz z obja śnieniami w skali 1:50 000 arkusz Stacja Augustów (148). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHOI ŃSKI A., 1991 – Katalog jezior Polski. Cz. 2. Pojezierze Mazurskie. UAM, Pozna ń. CZARNECKA H., (red.), 1980 – Podział hydrograficzny Polski 1 : 200 000, Instytut Mete- orologii i Gospodarki Wodnej Warszawa. Wydawnictwa Geologiczne. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER K. M. AND PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs In the environment. In: PAHs and re- lated compouns. Springer-Verlag Berlin Heidelberg: 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000., 2005 – Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny. Warszawa. KLECZKOWSKI A., (red)., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KRAWCZYK J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja – Augustów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 1995 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sta- cja Augustów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

37 KRZYWICKI T., 2002 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Augustów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bryzgiel –1 „ wraz z dodatkiem nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bryzgiel”, gm Nowinka, pow. Augustów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Macharce I” w kat. C 1 w zwi ązku z wygaszaniem koncesji na wydobywanie kruszywa naturalnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 2010 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C 1, zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bryzgiel-1”, gm. Nowinka, pow. Augustów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126 (3-4): 363– 383. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci. Total Environ, 339 (1-3): 153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20–31. MARKS L., BER A., G ĄGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution, 125, (1-4): 201–230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411–428.

38 MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil, and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2-3): 189–209. Ochrona przyrody w województwie podlaskim. Wojewódzki Konserwator Przyrody Podla- skiego Urz ędu Wojewódzkiego w Białymstoku, 2010. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PALCZUK B., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bryzgiel” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb gminnego drogownictwa i budownictwa. woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contami- nant metal dispersion processes. Environmental Pollution, 157 (5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2004-2006. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, 2007, WIO Ś, Białystok. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2009-2010. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, 2011, WIO Ś, Białystok. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 101–113. Rejestr zabytków województwa podlaskiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Bia- łymstoku, 2010. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 67–86.

39 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Macharce” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego, miejscowo ść Macharce, gm. Płaska, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, & Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SOKOŁOWSKI A., 1996 – Przyroda Województwa Suwalskiego. Nakładem Urz ędu Woje- wódzkiego w Suwałkach. STANISZEWSKA Z., 1967 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Augustów-Zatartacze”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

40 SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management, 9 (1): 75–87.