Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali Tarihî Arka Planiyla Pontus Meseles
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİHÎ ARKA PLANIYLA PONTUS MESELESİ VE BİR ALGI YÖNTEMİ OLARAK YABANCI BASINA YANSIMASI DOKTORA TEZİ Yüksel KÜÇÜKER NİSAN 2015 TRABZON KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI TARİHÎ ARKA PLANIYLA PONTUS MESELESİ VE BİR ALGI YÖNTEMİ OLARAK YABANCI BASINA YANSIMASI DOKTORA TEZİ Yüksel KÜÇÜKER Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ NİSAN - 2015 TRABZON ONAY Yüksel KÜÇÜKER tarafından hazırlanan Tarihî Arka Planıyla Pontus Meselesi ve Bir Algı Yöntemi Olarak Yabancı Basına Yansıması adlı bu çalışma 21/04/2015 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Mesut ÇAPA (Başkan) Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ (Danışman) Prof. Dr. M. Alaaddin YALÇINKAYA Doç. Dr. Rahmi ÇİÇEK Doç. Dr. Salim GÖKÇEN Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduklarını onaylarım. … / … / 2015 Prof. Dr. Ahmet ULUSOY Enstitü Müdürü BİLDİRİM Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada, orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her tür yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum. Yüksel KÜÇÜKER 19.03.2015 ÖNSÖZ Zaman içinde bağımsız bir devlet kurma amacının güdüldüğü noktadan, siyasî ve kültürel bir boyuta evrilen Pontus Meselesi, genellikle Millî Mücadele sürecindeki gelişmeler yönüyle öne çıkarılmaktadır. Oysa meseleyi yalnızca bu boyutuyla ele almak, onu yalnızca sıradan bir isyan vakası olarak değerlendirmek olacaktır. Hâlbuki konunun tarihî zemini irdelendiğinde, meselenin planlı bir fikrî temel üzerine bina edildiği ve sanıldığından daha eskilere uzanan bir geçmişe sahip olduğu anlaşılmaktadır. Hüküm sürdüğü uzun dönemde, hâkimiyeti altında yaşayan toplumları başarıyla idare etmiş olan Osmanlı İmparatorluğu’nda on dokuzuncu asırdan itibaren yaşanan kopuşları sorgulamak, Pontus Meselesi’nin temel hedefi olan bağımsız bir devlete sahip olma düşüncesinin anlaşılmasını da kolaylaştıracaktır. Nitekim bu süreç bir bütün halinde ortaya konulduğunda, Pontus Meselesi’nin derinliği daha da belirginleşmektedir. Öte taraftan, bu mesele her ne kadar Türkiye açısından tarihin tozlu yapraklarında kalmış bir anı olarak değerlendirilse de, Yunanistan bu konu hakkında farklı düşündüğünü her fırsatta ortaya koymaktadır. Meseleyi Türkiye’ye karşı siyasî bir tehdit aracı olarak kullanma niyetinde olan Yunanistan, Rum diasporasıyla birlikte Ermeni soykırımı iddialarının uluslararası arenada elde ettiği görece başarılardan edindiği tecrübelerden de yararlanarak, bu yolda ilerlemektedir. Buna karşın Türkiye pasif bir görüntü vermekte; Yunanistan tarafından atılan kışkırtıcı adımları kınamakla yetinmektedir. Saldırgan bir yolla siyasileştirilmeye çalışılan Pontus Meselesi’nin tarihçiler tarafından araştırılmasını özendirmek, Türkiye cephesinde bu pasif çizgiden çıkılması için atılacak en doğru adımlardan biri olacaktır. Bu bağlamda, bu çalışmanın konu hakkındaki literatüre mütevazı bir katkı sağlama amacı da bulunmaktadır. Pontus Meselesi üzerine doktora çalışması hazırlama kararı aldığım andan itibaren çok sayıda kişi ve kuruluştan tavsiye, yardım ve teşvik gördüm. Bu bağlamda çalışmanın hazırlanması sürecinde aşağıda isimlerini anacağım kişi ve kurumların katkılarının çalışmanın şekillenmesinde önemli rol oynadığını belirtmek isterim. Öncelikle mensubu olduğum Karadeniz Teknik Üniversitesi, Tarih Bölümü’nün kıymetli hocalarından olan IV danışman hocam sayın Prof. Dr. Hikmet Öksüz’ü anmalıyım. Yoğun mesaisinde bana da zaman ayırarak çalışmaya yaptığı yerinde müdahaleler ve yönlendirmeleri için kendisine müteşekkirim. Karşılaştığım her türlü problemde yardımlarını gördüğüm hocamın tecrübe ve birikimleri, bu çalışmanın tamamlanabilmesini sağlamıştır. Çalışma konusu hakkında değerli çalışmalarından ve görüşlerinden yararlandığım Prof. Dr. Mesut Çapa’ya, araştırma sürecinin yurtdışı ayağının oluşmasında bağlantılarını benim için kullanan değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Alaaddin Yalçınkaya’ya, Birmingham Üniversitesi’nde ve Londra’da yaptığım araştırmalar sırasındaki tavsiyeleri ve gösterdiği ilgiden ötürü Prof. Dr. Rhoads Murphey’e ve çalışmalarından ve fikirlerinden istifade ettiğim Doç. Dr. Rahmi Çiçek’e de şükran borçluyum. Üzerimde emeği olan bölümümüzün diğer hocalarına da katkıları sebebiyle bu vesileyle teşekkür etmek isterim. Ayrıca çalışma süreci boyunca yardım ve iyi niyetlerini esirgemeyen tüm mesai arkadaşlarımı da anmam gerekir. Çalışmanın arşiv araştırması ayağında yardımlarını gördüğüm Cumhuriyet ve Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Genelkurmay ATASE Arşivi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, Cumhurbaşkanlığı Arşivi ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi ile Londra’daki The National Archives ve Washington’da bulunan National Archives and Records Administration çalışanlarına teşekkür ederim. Çalışmaların yürütülmesinde manevî desteklerin yanı sıra maddî yardımlar da tartışılmaz öneme sahiptir. Bu bakımdan çalışmaya 8621 kod numaralı proje kapsamında maddî destek veren KTÜ Araştırma Projeleri Birimi’ne ve sağladığı Yurt Dışı Araştırma Bursu için YÖK’e teşekkürlerimi sunarım. Son olarak, dua ve destekleriyle bugünlere gelmemde büyük emekleri olan anne ve babam ile çalışmaya yaptığı katkıları ve bu süreçte gösterdiği engin sabır, anlayış ve fedakârlıkları sebebiyle eşim Derya Mumcu Küçüker’in ve yine bu süreçte ihmal ettiğim oğlum Akif Emre’nin de teşekkürden çok daha fazlasını hak ettiklerini ifade etmek isterim. Trabzon, 2015 Yüksel Küçüker V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER .................................................................................................................. VI ÖZET .................................................................................................................................. IX ABSTRACT ........................................................................................................................ X TABLOLAR LİSTESİ ...................................................................................................... XI GRAFİKLER LİSTESİ ................................................................................................... XII KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................... XIII GİRİŞ ............................................................................................................................... 1-13 BİRİNCİ BÖLÜM 1. PONTUS MESELESİ’NİN TARİHÎ ZEMİNİ .................................................. 14-70 1.1. Doğu Sorunu ............................................................................................................ 14 1.1.1. “Doğu” Neden ve Kime Göre “Sorun”dur? ........................................................ 14 1.1.2. Siyasîleştirilmiş Bir Kavram: Doğu Sorunu ........................................................ 17 1.1.3. Doğu Sorununun Milâdı Meselesi ....................................................................... 20 1.2. Rusya’nın Tehdit Olarak Ortaya Çıkışı ................................................................... 23 1.2.1. Küçük Kaynarca Antlaşması’nın Yol Açtığı Sorunlar ........................................ 27 1.2.2. Osmanlı İmparatorluğu’na Karşı Etnik Temelde Geliştirilen Bazı Projeler ....... 29 1.3. Osmanlı Millet Sistemi: İşleyişi ve Çöküşü ............................................................ 33 1.3.1. İstatistikî Veriler Işığında Osmanlı İmparatorluğu’nun Nüfus Yapısı ................ 33 1.3.2. Osmanlı Toplumlarının Teminatı: Millet Sistemi ............................................... 41 1.3.3. Trabzon Kazası’na Bağlı Yomra Nahiyesi Şer’iye Mahkemesi Kayıtlarında Gayrimüslimler ................................................................................................... 46 1.3.4. Millet Sistemi’nin İstismar Edilmesinin Doğurduğu Sorunlar ............................ 55 1.4. Fransız İhtilali Sonrasında Osmanlı Gayrimüslim Tebaasına Yönelik Tahrikler ve Çıkan İsyanlar .......................................................................................................... 59 VI İKİNCİ BÖLÜM 2. YİRMİNCİ ASRIN BAŞINDAN MONDROS MÜTAREKESİ’NE: PONTUS MESELESİ ........................................................................................................... 71-130 2.1. Pontus Meselesi’nin Siyasî Zemini ......................................................................... 71 2.2. Pontus Meselesi’nin Kurumsal Ayağı: Patrikhane .................................................. 79 2.2.1. Fener Rum Patrikhanesi’nin Etkisi ...................................................................... 81 2.2.1.1. Pontus Meselesi’nin Kilit Aktörleri: Hrisantos ve Germanos ..................... 90 2.2.1.2. Patrikhane’ye ve Rumlara Yönelik Tepkiler ve Alınan Tedbirler .............. 93 2.2.1.2.1. Keşfedilen İktisadî Silah: İslam Boykotajı ........................................... 93 2.2.1.2.2. Önlenemez Rum Göçü ve Kadük bir Mübadele Girişimi ..................... 98 2.2.1.2.2.1. Osmanlı Devleti ile Yunanistan Arasındaki Mübadele Görüşmeleri ve Bu Süreçte Yaşanan Göçler .................................................... 100 2.2.1.2.2.2. Rum Göçüne Karşı Gösterilen Tepkiler .....................................