Karadeniz Teknik Üniversitesi * Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali Yüksek Lisans Programi Xx. Yüzyil
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI XX. YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİNDE TRABZON’DA GAYRİMÜSLİMLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Dilek KANTARCI OCAK - 2019 TRABZON KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS PROGRAMI XX. YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİNDE TRABZON’DA GAYRİMÜSLİMLER YÜKSEK LİSANS TEZİ Dilek KANTARCI Tez Danışmanı: Prof. Dr. Melek ÖKSÜZ OCAK - 2019 TRABZON BİLDİRİM Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca KTÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Yazım Kılavuzu’na uygun olarak hazırlanan bu Çalışmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını aksinin ortaya çıkması durumunda her tür yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum. Dilek KANTARCI 28.01.2019 IV ÖNSÖZ Bu çalışmada 1900-1925 yılları arasında Trabzon’da yaşayan Rum ve Ermenilerin şehrin sosyal, ekonomik ve kültürel yapısına etkileri araştırılmıştır. Bu sürecin içinde yer alan Ermeni sevk ve iskânı konusunda birçok araştırma yapılmış fakat bu araştırmalar daha çok siyasi boyutta kalmış sevk ve iskân hareketinin sosyo ekonomik boyuttaki etkileri yeterli düzeyde araştırılmamıştır. 1916-1918 Rus İşgal Dönemi ile ilgili yapılan çalışmalarda azınlık konusundan ziyade muhaceret konusu üzerine odaklanılmıştır. Bu çalışmanın amacı, XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Trabzon şehrinde yaşayan Rum ve Ermeni topluluklarının şehrin siyasi, idari, ticari, sanatsal ve zanaatsal yapısı içerisindeki yerlerini ortaya koymaktır. Bu tarih aralığında yer alan Sevk ve İskan, Rus İşgali, Muhaceret dönemleri ayrıntılı olarak işlenmiş; Mübadele Dönemi ise kısaca irdeleniştir. Böylece Trabzon’daki Rum ve Ermeni varlığı dönemsel olarak değil geniş bir perspektifte değerlendirilmiştir. Öncelikle tez çalışmamın konusunun seçimi ve tezin yazımı esnasında beni kısıtlamayıp isteklerimi göz önünde bulundurarak bana yardımcı olan tez danışmanım Prof. Dr. Melek ÖKSÜZ’e teşekkürlerimi sunarım. Araştırmam esnasında elindeki kaynakları benden esirgemeyen, önerdiği kitaplarla çalışmamda büyük katkısı olan Öğretim Görevlisi Veysel USTA’ ya, bu zorlu süreçte tüm enerjimi çalışmama yoğunlaştırmam sebebiyle ilgimi üzerlerinden geçici de olsa eksik ettiğim biricik oğullarım Poyraz Efe KANTARCI ve Kuzey Rüzgâr KANTARCI’ ya, sevgili eşim Mehmet KANTARCI’ ya teşekkür ederim. Kaynak eksiğimi gidermek için farklı şehirlerdeki kütüphanelerde seferber olan tüm öğrencilerime de teşekkürü bir borç bilirim. Ocak, 2019 Dilek KANTARCI V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .............................................................................................................................................. V İÇİNDEKİLER .............................................................................................................................. VI ÖZET ............................................................................................................................................... IX ABSTRACT ...................................................................................................................................... X TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................................... XI KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................................... XIII GİRİŞ ............................................................................................................................................. 1-5 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TRABZON’DA GAYRİMÜSLİMLER ................................................................................. 6-34 1.1. Trabzon’da Gayrimüslim Nüfus ............................................................................................. 6 1.2. Trabzon’da Rumlar ............................................................................................................... 15 1.3. Trabzon’da Ermeniler ........................................................................................................... 19 1.4. XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Trabzon’da İdari Görevde Bulunan Gayrimüslimler ........... 25 İKİNCİ BÖLÜM 2. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SÜRECİNDE TRABZON’DA GAYRİMÜSLİMLER ...... 35-59 2.1. Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon ....................................................................................... 35 2.2. Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’da Ermeniler ................................................................. 37 2.2.1. Ermenilerin Bağımsızlığa Yönelmesi ......................................................................... 39 2.2.2. Ermeni Çetelerinin Müslümanlara Yönelik Şiddet Hareketleri .................................. 40 2.3. Trabzon’da Sevk ve İskan Kanunu’nun Uygulanması ......................................................... 42 2.3.1. Trabzon’daki Ermenilerin Sevk ve İskânı .................................................................. 47 2.3.2. Trabzon’daki Rumların Sevk ve İskanı ...................................................................... 50 2.4. Sevk ve İskân Uygulamasından Dönen Gayrimüslimler ...................................................... 54 VI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. RUS İŞGALİ VE MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE TRABZON ............................... 60-91 3.1. Trabzon’un Ruslar Tarafından İşgali .................................................................................... 60 3.1.1. Muhaceret ................................................................................................................... 68 3.1.2. Rus İşgalinin Trabzon’un Fiziki ve Kültürel Yapısına Etkileri ................................. 74 3.1.3. Rus İşgalinin Sona Ermesi ......................................................................................... 82 3.2. Milli Mücadele Dönemi’nde Trabzon .................................................................................. 88 3.2.1. Mondros Hükümlerinin Uygulanması ........................................................................ 89 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. TRABZON’DA RUM VE ERMENİLERİN ŞEHRİN SOSYO-KÜLTÜREL VE EKONOMİK YAPISINA ETKİSİ ................................................................................... 92-163 4.1. Trabzon’da Eğitim ................................................................................................................ 92 4.1.1. Müslümanların Eğitimi ............................................................................................... 92 4.1.2. Trabzon’da Gayrimüslimlerin Eğitimi ........................................................................ 96 4.1.2.1. Trabzon Vilayetindeki Rum Okulları ............................................................ 98 4.1.2.2. Trabzon Vilayetindeki Ermeni Okulları ...................................................... 101 4.2. Trabzon’da Basın ................................................................................................................ 103 4.2.1. Matbaa ...................................................................................................................... 104 4.2.1.1. Müslümanlara Ait Matbaalar ....................................................................... 104 4.2.1.2. Gayrimüslimlere Ait Matbaalar ................................................................... 105 4.2.2. Trabzon’da Basılan Gazete, Dergi ve Mecmualar .................................................... 106 4.2.2.1. Müslümanların Çıkardığı Gazete, Dergi ve Mecmualar .............................. 106 4.2.2.2. Trabzon’da Gayrimüslimlerin Çıkardığı Gazete, Dergi ve Mecmualar ................................................................................................... 111 4.3. Sağlık .................................................................................................................................. 113 4.4. Sanat-Kültür........................................................................................................................ 121 4.4.1. Musiki ve Opera ........................................................................................................ 121 4.4.2. Sinema ...................................................................................................................... 122 4.4.3. Tiyatro ....................................................................................................................... 124 4.4.4. Fotoğrafçılık .............................................................................................................. 130 4.4.5. Spor ........................................................................................................................... 131 4.5. Ticaret ve Sanayi ................................................................................................................ 132 4.6. Gayrimüslim Esnaf ............................................................................................................. 148 4.6.1. Kuyumculuk .............................................................................................................. 148 VII 4.6.2. Bakırcılık ve Demircilik ........................................................................................... 151 4.6.3. Şarap İmalatı ............................................................................................................. 154 4.6.4. Terzilik ...................................................................................................................... 157 4.6.5. Marangozluk, Gemi ve Kayık Yapımı .....................................................................