I Ste de

lijk O — T N AB RIC — J CF

Me ­ F tabo — I AB R Rotterdam Gemeente lisme duurzame ontwikkeling van Rotterdam II

Hoe functioneren de stromen van goede- Ateliers–wordt ontwerpkracht ingezet om ren, mensen, afval, biota, energie, voedsel, te werken aan urgente lokale en regionale zoet water, zand en lucht in Rotterdam? opgaven en meerwaarde toe te voegen aan Hoe beïnvloeden deze stromen de kwaliteit ruimtelijke beleidsvorming. Ieder atelier is van leven en welke relatie bestaat er met een vrije ruimte die de IABR als culturele de ruimtelijke ontwikkelingen in de stad? organisatie biedt aan met name overheden Kan inzicht in de stofwisseling van om de eigen opgave tijdelijk te onderwer- Rotterdam ons helpen bij de ontwikkeling pen aan een intensief en gezamenlijk naar een duurzame regio? En welke kansen traject van ontwerpend onderzoek: de zijn er voor een circulaire economie? culturele ruimte als kraamkamer voor innovatie. Deze publicatie toont de resultaten van het IABR–PROJECTATELIER ROTTERDAM. Anders denken moet ook leiden tot anders De analyses, ontwikkelde strategieën en doen, de kracht van het ontwerp moet concrete ontwerpvoorstellen die worden kunnen worden ingezet voor werkelijke getoond bieden antwoorden op de eerder innovatie in de praktijk. De IABR–Ateliers, Stedelijk genoemde vragen. De resultaten bieden al jaren succesvolle katalysatoren voor niet alleen de gemeente maar ook andere innovatie in de ontwerppraktijk van onder partijen in de stad concrete handvaten om meer São Paulo en Istanbul, en door de metabolisme aan het metabolisme te (blijven) sleutelen. IABR nu ook ingezet in Nederland, leveren niet alleen nieuwe visies en plannen op. Het IABR–PROJECTATELIER Het doel van ieder IABR–Projectatelier is ROTTERDAM is een samenwerking van de om te komen tot concrete projectvoorstel- IABR en de gemeente Rotterdam, en vormt len gekoppeld aan een ‘toolbox for gover- één van de ankerpunten van IABR–2014– nance’: beleidsinstrumenten waarmee URBAN BY NATURE–. overheid en stakeholders in de praktijk verder kunnen. Met IABR–2014–URBAN BY NATURE– zet de Internationale Architectuur Biennale De resultaten van een Atelier vormen Rotterdam (IABR) haar in 2003 gestarte steeds één van de ankerpunten van de onderzoek naar onze stedelijke toekomst hoofdtentoonstelling van een biennale voort. We weten dat de verstedelijking editie. Daarna volgt de belangrijkste stap, mondiaal een enorme groeispurt door- wanneer de lokale en regionale overheden maakt en dat de manier waarop wij steden daadwerkelijk met de uitkomsten aan de maken daarmee geen gelijke tred houdt. slag gaan. We hebben dringend behoefte aan nieuwe ideeën, nieuwe kennis, nieuwe modellen De IABR–PROJECTATELIERS worden en een nieuw paradigma van wat de stad door de IABR uitgevoerd als leadpartner in eigenlijk is. Aan nieuwe technieken en het rijksprogramma Regionale en Lokale nieuwe werkwijzen, nieuwe vormen van Ontwerpdialoog van de Actie Agenda ontwikkeling, financiering, organisatie en Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp bestuur. Aan een agenda voor de stad. (AAARO) van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De opdracht Aan die agenda voor de stad wil de IABR daarbij is het stimuleren van de vroegtijdi- als culturele organisatie een bescheiden ge inzet van ontwerp en ontwerpend onder- maar eigenzinnige, bijdrage leveren. zoek op lokale en regionale opgaven. Daarom zet zij voor elke editie een aantal IABR–PROJECTATELIERS op. Met de Ste de

lijk O — T N AB RIC — J CF Stedelijk Metabolisme Stedelijk Me ­ F tabo — I AB R Rotterdam Gemeente lisme duurzame ontwikkeling van Rotterdam Steeds meer mensen leven in steeds verder het metabolisme van de havenstad van start uitdijende stadslandschappen. Gebieden ging. Naast Stadsontwikkeling en de IABR waar stad en landschap gaandeweg in elkaar waren het Planbureau voor de Leefomgeving, overvloeien. Ook Rotterdam ligt in zo’n ste- het Havenbedrijf Rotterdam en het delijk landschap, de Rijn-Schelde-Maas Rotterdam Climate Initiative vanaf het begin delta. Dat landschap strekt zich uit van actief betrokken bij het ontwerpend onder- Amsterdam tot Brussel tot Keulen. Rotterdam zoek dat in het atelier plaatsvond. Het onder- is hierin met haar haven ecologisch én eco- zoek werd uitgevoerd door FABRIC, James nomisch een centraal knooppunt. Net als alle Corner Field Operations en TNO. Dit boek andere delta’s in de wereld is onze delta in presenteert de resultaten van dat ontwer-

Voorwoord

transitie. De delta’s huisvesten het grootste pend onderzoek, zowel de ontwikkelde stra- deel van de wereldbevolking en zijn de be- tegieën als de concrete projectvoorstellen. langrijkste voedselproducenten. Maar zij zijn Het biedt daarmee een stevige aanzet voor uitermate kwetsbaar voor de gevolgen van een duurzamere stedelijke ontwikkeling van klimaatverandering. Zij staan voor een grote Rotterdam, gebaseerd op haar metabolisme. uitdaging: hoe kan verdere economische De resultaten van het Projectatelier vormen groei duurzaam worden gemaakt? een van de ankerpunten van de hoofd­ De zesde editie van de Internationale tentoonstelling van de IABR-2014-URBAN Architectuur Biennale Rotterdam, IABR– BY NATURE, die van 29 mei tot 24 augustus 2014–URBAN BY NATURE, waarvan Dirk 2014 te zien is in de Kunsthal en het Sijmons de curator is, vertrekt vanuit het Natuurhistorisch Museum Rotterdam. standpunt dat we de globale milieuproble- Daarna volgt de belangrijkste stap. Dan

Stedelijk Metabolisme Stedelijk men kunnen oplossen als we de problemen moeten de ontwikkelstrategieën, die het van de stad oplossen. Als we de structuur en Projectatelier heeft geproduceerd, daad­ de stofwisseling van de stad analyseren, werkelijk ingezet worden. Ook moet de begrijpen en leren gebruiken, kunnen we ­nieuwe benadering van stedenbouw, zoals concreet werken aan een veerkrachtigere door het Projectatelier voorgesteld, worden stad, en daarmee aan een duurzamere toe- getest door middel van implementatie van komst. We moeten leren de stad te beschou- de projecten.­ Dus in de stad zelf en samen wen als onze natuurlijke ecologie en daarom met alle stakeholders. zet IABR–2014 de relatie tussen stad en natuur op de agenda. Hoe meer we van die relatie weten, hoe meer houvast we hebben Astrid Sanson, George Brugmans, bij het ontwerpen, plannen en besturen van Directeur Stedelijke algemeen directeur onze complexe stedelijk landschappen. Kwaliteit / Binnenstad IABR Samen met de gemeente Rotterdam zette de Gemeente Rotterdam IABR daarom het iabr–Projectatelier Rotterdam op, waarmee het onderzoek naar iabr–Projectatelier Rotterdam p. 9

inhoud

Hoofdstuk 1 Stedelijke stromen voor een duurzaam stadslandschap p. 13

Hoofdstuk 2 Negen stofstromen in beeld p. 21

Hoofdstuk 3 Stedelijk Metabolisme Stedelijk Vier strategieën om stromen beter te benutten p. 79

Hoofdstuk 4 Acties, kansen, coalities en vervolg p. 129

Colofon p. 143 9

De Internationale Architectuur Biennale wordt blootgelegd en onderzocht. Er worden Rotterdam is met recht een Rotterdamse nieuwe, onverwachte relaties in de stad traditie. IABR–2014–URBAN BY NATURE is verkend die nieuwe relevante opgaven en de zesde editie in de reeks. De biennale is kansen voor Rotterdam en omgeving bieden. een innovatief podium van en voor Rotterdam Dit heeft geresulteerd in een aansprekende waar ontwerpend onderzoek nieuwe perspec- analyse van ons unieke stedelijke metabolis- tieven en kansen voor de stad schetst. me, uitmondend in een verzameling ruimte- Eerdere thema’s zoals ‘The Flood’ in 2005 en lijk-economische toekomstbeelden, ideeën ‘Making City’ in 2012 hebben bewezen dat en inzichten die ons inspireren vorm te ge- de IABR aan de basis stond van een vernieu- ven aan een duurzame en sterke toekomst wende visie op de wateropgave (Waterstad van de Rotterdamse regio. URBAN METABOLISM IABR–Projectatelier Rotterdam

2030) en de verdichtingsmogelijkheden van Stedelijk Metabolism speelt in op mondiale de stad (Rotterdammers maken stad). De trends. Trends die ook voor Rotterdam voel- biënnale is een inspiratie voor beleidsmakers baar zijn en kansen bieden. Wereldwijd zijn die op hun beurt de opgedane kennis verta- dichtbevolkte gebieden, niet toevallig vaak len naar nieuwe plannen voor de stad. gelegen in delta’s zoals de onze, op zoek naar

Stedelijk Metabolisme Stedelijk oplossingen om hun economie toekomstbe- ‘We know so little about what it really takes, stendig te maken, onder druk van mondiale how urbanization actually works.’ Dit citaat vraagstukken over schaarste van grondstof- van Pierre Bélanger, landschapsarchitect en fen, energie en voedsel, milieuproblematiek verbonden aan Harvard University’s en klimaatverandering. Delta’s zijn boven- Graduate School of Design, vat de urgentie dien sterk concurrerend als aantrekkelijke van deze biennale pakkend samen De stad leefgebieden, met modieuze labels als Eco wordt steeds meer de thuishaven voor de City, Smart City, Sustainable City of Climate meerderheid van de wereldbevolking. Die Proof City. Voor het aantrekken en behouden ontwikkeling zien we ook in Nederland en in van talent en bedrijvigheid is het cruciaal om de Rotterdamse regio. een stedelijk ‘ecosysteem’ te creëren waarin overheden, kennisinstellingen, bedrijven én Het IABR–Projectatelier Rotterdam, Urban burgers elkaar moeiteloos weten te vinden. Metabolism, over Stedelijk Metabolismeis een van de drie ateliers in het kader van De mondiale trends sturen aan op een circu- IABR–2014. De complexiteit van de stad laire economie. Dat betekent een 10 11

transformatie van de huidige lineaire econo- andere stadsverwarming) dat ontstaat door haven) is groot en daarmee kansrijk voor Rotterdam-Zuid. Zo biedt het Projectatelier mie, waar grondstoffen uiteindelijk eindigen het afvalproduct warmte op te vangen en verdienmodellen die naast de doelstellingen een verzameling ruimtelijk-economische als te vernietigen afval, naar een circulaire terug te geven aan de Rotterdammers en rond duurzaamheid en economie ook van concepten die inspiratie biedt voor de ont- economie waar terugwinning van grondstof- bedrijven in de stad. Ook levert de haven CO2 betekenis zijn voor de ruimtelijke en functio- wikkeling naar een circulair-economisch fen wordt gemaximaliseerd en waardevernie- aan het Westland. De onlosmakelijke verbon- nele transformatie van de stad. Stelt u zich systeem in een aantrekkelijke Rotterdamse tiging geminimaliseerd. Deze ontwikkeling denheid van stad, haven, Westland en rivier eens voor: een transitie naar een duurzaam regio. zal nieuwe verdienmodellen opleveren voor is veranderlijk, volop in ontwikkeling en zal circulair-economisch systeem met de haven de stad. De vanzelfsprekendheid van waar- in de toekomst alleen maar belangrijker als logistieke hub voor in- en uitvoer van Het IABR–Projectatelier is een stimulans destijging van grond, vastgoed en industrie worden. grondstoffen, recycling van afvalmaterialen, voor een grensverleggende samenwerking in een steeds uitdijende stad en haven is er gekoppeld aan een stedelijke maakindustrie. tussen alle belanghebbenden in Rotterdam niet meer. De stad zal zich ruimtelijk anders Afvalstoffen uit bijvoorbeeld riool, rivier of Dat biedt grote kansen voor nieuwe bedrij- en omgeving. Wij gaan die samenwerking gaan ontwikkelen. Het zien van kansen in afvalstromen in de stad kunnen grondstoffen vigheid en werkgelegenheid. Door innovatie graag aan met alle betrokken Rotterdammers, deze veranderende context vraagt om nader zijn voor de landbouw in de regio, het kunnen in de stad gebouwen geproduceerd ondernemers en maatschappelijke instellin- onderzoek. Westland of landbouw in de stad, maar ook of getransformeerd worden, die niet langer gen in stad en regio. Iedere partner kan voor bouwmaterialen. Dit kan onze positie alleen energie verbruiken, maar ook energie vanuit zijn eigen expertise bijdragen aan een Rotterdam is zich bewust van deze opgave. in de toekomstige grondstoffenmarkt ver- produceren, gekoppeld aan lokale energie- gezonde toekomst van Rotterdam. Bij een Ons beleid in combinatie met de vastgestel- sterken. In de verre toekomst is een link met opslag of grondstoffenproductie. sterk, aantrekkelijk en duurzaam Rotterdam de Uitvoeringsstrategie Rotterdam (juni de farmaceutische industrie reëel door te- zijn we tenslotte allemaal gebaat. 2013) geeft richting aan die opgave. In ons rugwinning van grondstoffen voor medische Dit zijn reële ontwikkelingen op relatief korte economisch beleid wordt de nadruk gelegd producten waar het riool nu vol mee zit. De termijn die ook in het IABR–Projectatelier op de toepassing van innovatieve technolo- innovatie van afvalwaterverwerking naar aan de orde komen. Ontwikkelingen die Ahmed Aboutaleb gie als sleutel tot economische en duurzame grondstoffenfabriek is in volle gang bij de effect hebben op het gebruik van de stad en Burgemeester van Rotterdam groei. De nadruk ligt op de clusters Clean partners in de afvalwaterketen. die de infrastructuur drastisch zullen veran- Tech, Medical en Food waar innovaties een deren. Op schaal 1:1 wordt bijvoorbeeld al positieve invloed hebben op een gezondere Er is veel te leren van de vele innovatieve door stad en partners geëxperimenteerd met leefomgeving in de stad. Hiermee stimuleert bedrijven in de regio. De grootschalige be- en geïnnoveerd in het concept-houses pro- de Uitvoeringsstrategie de transitie naar een drijvenclusters zoals het Westland of de ject op Heijplaat, met de bedoeling kennis te circulaire economie. haven laten zien hoe zij vanuit concurrentie- ontwikkelen op het gebied van duurzame kracht en efficiëntieverhoging toewerken stedenbouw en de ruimtelijke consequenties

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Een van de kernpunten van een circulaire naar het sluiten van hun cycli, het hergebruik daarvan. economie is om niet meer in afval te denken, van afval tot nieuwe grondstoffen. Ook gaan maar in grondstoffen. Hierdoor doen zich zij nieuwe samenwerkingsverbanden aan in De resultaten van het IABR–Projectatelier kansen voor die nieuwe investeringen uitlok- de regio om hun eigen positie te versterken leveren ons een reeks inspirerende toe- ken, nieuwe werkgelegenheid bieden die en hun toekomst zeker te stellen. Een toe- komstbeelden, ideeën, inzichten en project- specifiek in Rotterdam hun oorsprong vinden komst die breder is dan de traditionele be- voorstellen. Een innovatieve doorontwikke- en de transformatie van de stad ruimtelijk drijvensectoren. Zo verbreedt het Westland ling van het warmtenetwerk en nieuwe zullen vormgeven. Stedelijk Metabolism zich in rap tempo van voedselproducent naar perspectieven voor boulevards op Zuid zijn voegt een waardevolle invalshoek toe aan een producent die plantaardige producten twee inspirerende voorbeelden. De eerste het denken over en het vorm geven aan de levert voor onder andere de verpakkingsin- kan van grote betekenis zijn voor de transitie van de stad. dustrie en medische bedrijven. Rotterdamse regio en met de tweede kan onder andere ruimte worden geboden aan de Dit transformatieproces is al zichtbaar in de Deze drijfveren gelden voor Rotterdam na- maakindustrie in combinatie met vernieu- regio, daar waar verschillende economische tuurlijk net zo goed. De omvang van de vele wende, schone vervoersconcepten. Ze haken clusters succesvol samenwerken. Een spre- stromen door de stad (afval, warmte, sedi- aan op bestaande netwerken of bieden een kend voorbeeld is het warmtenetwerk (onder menten door de rivier of cargo door de verfrissend toekomstperspectief voor Stedelijk Metabolisme

Door de overgang van analoog naar digitaal staan we aan de vooravond van een nieuwe industriële revolutie. Voor veel producten gaat het fabricage- en distributiesysteem op de schop’. ­—Joris Laarman, ontwerper stedelijke opgaven zoals inProjectatelier Rotterdam. me, enhoe draagt ditgedachtengoed bijaanconcrete invulling van Rotterdam 2014(IABR–2014–) opstofstromen enstedelijk metabolis- ter? Wat isdevisievan deInternationale Architectuur Biennale re kwaliteit van leven indesteden, hierennu,maarook elders enla tot het stedelijke metabolisme? Hoe kunnenze bijdragen aaneen bete- de stad. Wat zijnstofstromen nuprecies, enhoe verhouden zijzich In dithoofdstuk gaanwe inopeen aantal vragen rond (stof)stromen in s s tr tad omen v Stedel ijke duurzaam sland oor een schap

-

Hoofdstuk 1 14 15

Met het begrip stedelijk metabolisme be- een enorme, maar ook concrete opgave, die Verstedelijking en dit concreet voor de stad? De stad heeft zijn schrijven we het stedelijk systeem niet in op ten minste vier manieren interessant is duurzaamheid eigen dynamiek. Aan welke knoppen kunnen kunstmatige, maar in organische termen, voor ontwerpers en planners, maar ook voor De wereldbevolking zal naar verwachting we draaien om in deze context die aantrekke- door een parallel te trekken met het mense- ondernemers, investeerders, bestuurders en groeien tot negen miljard mensen in 2050. lijke en economisch succesvolle stad te zijn, lijk lichaam. Een kernbegrip is hier dus de betrokken burgers. Opkomende economieën bouwen in snel met een goede kwaliteit van leven, niet al- stofwisseling: het metabolisme van het tempo. Leefde in 1900, iets meer dan 10 leen hier en nu, maar ook elders en later? stadslandschap. Hoe werken de ingenieuze, Hoewel in de geschiedenis steden al vaker procent van de wereldbevolking in steden, nu in elkaar grijpende stromen en systemen in zijn benaderd als een vorm van metabolisme, is dat 53 procent en in 2050 zal dit naar Urban by nature dit complexe, interactieve stedelijke sys- is stedelijk metabolisme als wetenschaps- verwachting 70 procent of meer zijn.5 Ook de Voor de IABR–2014– neemt curator Dirk teem, dat onophoudelijk werkt om in de veld dat zich richt op de stofwisseling van de gemiddelde welvaart groeit. Het gebruik van Sijmons het door geoloog en Nobelprijs­ behoeften van zijn bewoners te voorzien.1 stad na een start in de 70er jaren in de mili- natuurlijke hulpbronnen en fossiele brand- winnaar Paul Crutzen ontwikkelde idee voor Om dat stedelijk metabolisme zichtbaar te eu-ecologie in het laatste decennium pas stoffen, en gevolgen daarvan zoals de uit- het Antropoceen (“tijdperk van de mens”) als maken, komen een aantal vitale stromen aan echt aan het doorbreken. In het weten- stoot van schadelijke stoffen, en de druk op vertrekpunt. Een revolutionair nieuw denk- bod. Doorgaans gaat het hier om fysieke schapsveld van het stedelijk metabolisme de natuur, landbouwgronden en biodiversi- beeld. Crutzen besefte ineens dat er in de stromen ofwel stofstromen.2 In het laatste zijn twee richtingen te onderscheiden: teit, nemen hierdoor toe. In een tijd waarin laatste paar eeuwen teveel veranderd is om hoofdstuk zal ook een verband worden – een milieutechnische richting in de klimaatverandering een feit is, zijn er meer nog over het Holoceen te spreken als het ­gelegd met informatie- en waardestromen om traditie van industriële ecologie: hoe werkt mensen die meer willen op een kleiner wor- huidige tijdperk: het Holoceen is inmiddels deze benadering in de dagelijkse praktijk te het stedelijk metabolisme, hoe zitten ketens dend bruikbaar oppervlak, met steeds minder verlaten voor een nieuw tijdvak waarin de kunnen toepassen. Voor nu concentreren we van productie en consumptie in elkaar? Wat grondstoffen.6 mensheid als een natuurkracht op de aarde ons op goederen, mensen, afval, biota zijn de effecten daarvan op lokale economie, ingrijpt. (o.a. planten en dieren), energie, voedsel, stedelijke kwaliteit van leven en duurzaam- Tot nu toe zijn we niet in staat geweest om zoet water, lucht, zand en klei. Weliswaar heid? Denk bijvoorbeeld aan hoe grondstof- welvaart te creëren zonder negatieve uitwer- Aansluitend constateert Sijmons dat er zijn mensen en energie niet direct te be- fen en energie door de stad stromen.4 king op onze leefomgeving. De gevolgen sprake is van een nieuw tijdvak waarin het schouwen als stofstromen, maar op de keper – een sociologische richting: waartoe ervan zijn wereldwijd zichtbaar: op fysiek en niet langer productief is om mens en natuur beschouwd gaat het ook hier om materie die werkt het, welk leven maakt het mogelijk? sociaaleconomisch vlak, op alle schaal- van elkaar te scheiden omdat stad en natuur van de ene locatie naar de andere stroomt. Hoe hangen de onderdelen van het geheel niveaus, ook in onze steden. Een groeiend elkaar ruimtelijk overlappen en functioneel Daarnaast kijken we aanvullend naar bouw- samen? In welke sociale en politieke context aantal mensen in de steden wordt geconfron- op elkaar ingrijpen. In plaats van te denken materialen, vrachtverkeer, en afval. bestaat het? Zijn er verschillen tussen ge- teerd met problemen die hiermee verband in een tegenstelling tussen stedelijke sa- Afvalmanagement is bijvoorbeeld een van de drag van bepaalde groepen in de samenle- houden. Ook in Nederlandse steden. Zo menleving en natuur, kiest Sijmons ervoor de

Stedelijk Metabolisme Stedelijk grootste kostenposten van gemeentes we- ving? Met name door de opkomst van de betaalt een toenemende groep mensen al natuur juist in de mens te plaatsen, in de reldwijd.3 Deze stromen raken dus aan het smartphones komt steeds meer informatie 15% of meer van hun inkomen aan energie.7 samenleving. Hij stelt de vraag: met welke alledaagse leven van individuele stedelingen beschikbaar om bijvoorbeeld communicatie- Een groot deel van het inkomen kan dus niet nieuwe terminologie kunnen we over de stad met hun elementaire levensbehoeften. Ze en loopstromen in de stad inzichtelijk te worden aangewend voor persoonlijke ontwik- in het Antropoceen spreken? En welke nieu- komen voor een deel zelfs direct overeen met maken en daarmee inzicht in veranderende keling, zoals bijvoorbeeld opleiding of sport. we oplossingsrichtingen ontstaan er wan- wat ons lichamelijk metabolisme nodig heeft. gebruikspatronen van de stad te krijgen. Dit inkomen wordt ook niet in de lokale eco- neer we proberen niet óf de mensen óf de Ze raken evenzeer aan het functioneren van nomie geïnvesteerd. dingen centraal te stellen, maar het hele de grote stedelijke constellaties als geheel. Nog onderbelicht is de ruimtelijke invals- netwerk van relaties tussen beiden te Elk van deze stromen is onmisbaar voor het hoek: in welke vorm kunnen we door middel Een transitie naar een duurzame stedelijke beschouwen? functioneren en het welzijn van de stad. van ruimtelijk ontwerp de kenmerken en samenleving is dus cruciaal. Een wereld Maar in de komende decennia zullen deze mogelijkheden van de stofstromen het best waarin het mogelijk is welvaart te creëren Hoewel in fysieke zin de meeste stadsmuren stromen niet hetzelfde blijven onder invloed toepassen voor het stedelijk leven? Daarom met een positieve uitwerking op onze leef- al meer dan een eeuw zijn geslecht, heeft het van veranderde eisen en veranderde contex- staat deze richting centraal in IABR–2014– omgeving en leefgemeenschappen. Dit is denken over stedelijkheid lang het karakter ten. In veel gevallen zal het uiterst moeilijk Urban by nature. een enorme taak. Beslissingen en keuzes op gehad van het denken in binnenwerelden, zijn om ze met behoorlijke kwaliteit en meer lokaal en regionaal niveau kunnen hier in inclusief het kenmerkende gedrag van af- duurzaamheid te laten plaats vinden. Dit is hoge mate aan bijdragen. Maar wat betekent wenteling van problemen naar elders. 16 17

Stedelijke problemen werden bij voorkeur kunnen in technisch opzicht steeds beter stadslandschap.10 Mondiaal gaat het in de In hoofdstuk 3 en 4 wordt een doorkijkje aangepakt met een vlucht naar elders. Maar worden ontworpen en geoptimaliseerd. Ze komende decennia om vele honderden mil- gegeven naar mogelijke oplossingen. die aanpak is in toenemende mate zinloos. kunnen ook onderling meer in samenhang jarden euro’s aan investeringen in infrastruc- Als we het thema van deze biennale in acht Het menselijk leefgebied valt namelijk meer worden gebracht. Denk bijvoorbeeld aan het tuur, die goed of slecht, ad hoc of duurzaam, nemen – Urban by Nature – zullen we ook en meer samen met het stedelijk landschap, opslaan van electriciteit van zonnepanelen integraal of sectoraal en met een hoog of een voorbij de gemeentegrenzen van Rotterdam en daarbinnen moeten stedelijke problemen in de accu van auto’s Ook het ontwerp van de laag rendement kunnen worden besteed. moeten kijken en moeten zoeken naar oplos- worden opgelost.8 Steden zijn echter wel met infrastructuur zelf is hier aan de orde, zoals Keuzes die nu worden gemaakt, bepalen de singen waarbij stad en ommeland in balans elkaar verbonden door stromen. Stromen de ‘glow in the dark’-wegen van Daan toekomstige milieuprestatie van de stad. Het zijn zonder dat afwenteling plaats vindt. gaan de stad in, worden al of niet hergebruikt Roosegaarde en Heijmans, waarbij de weg- is dus belangrijk goede beslissingen te Maar hoe komen we van potentieel oneindige of opgeslagen, en gaan de stad weer uit. De randen in de avond oplichten door de aanko- nemen die ook rekening houden met zaken en ogenschijnlijk onsamenhangende stro- metafoor van het stedelijk metabolisme, mende auto’s zodat er geen kostbare verlich- als werkgelegenheid en innovatie, gebaseerd men tot een coherent idee over een metabo- maakt duidelijk dat steden weliswaar hun ting nodig is. op een nieuw en doeltreffend arsenaal aan lisme van de stad, waar bovendien op ge- problemen niet meer kunnen afwentelen, – Positieve effecten op de leefomge- ontwerpoplossingen. stuurd kan worden? In het Projectatelier maar ook niet op zichzelf staan. vingskwaliteit maximaliseren. Wie in stromen Rotterdam zijn voor de regio, stad en delen denkt, kan verbanden leggen. We kunnen Stedelijk metabolisme in van de stad uitwerkingen gemaakt in ruimte- Als belangrijkste opgaven daarbij stromen bekorten en met elkaar verbinden, Projectatelier Rotterdam lijk ontwerp die kansen benutten voor een beschouwt Sijmons: we kunnen kringlopen sluitend maken en we Kan het concept van het stedelijk metabolis- efficiënter stedelijk metabolisme, dat ook – De toegang van stadsbewoners tot kunnen de output van de ene stroom gebrui- me inderdaad helpen bij het invullen van de toegevoegde waarde creëert in het gebied. ­stromen van eerste levensbehoeften zoals ken als input voor de ander. Kennis en data opgaven waar we in steden, in dit geval Zoals eerder gezegd, is het stedelijk metabo- water, voedsel, communicatie en energie maken dat mogelijk, hoewel het volgens Rotterdam, voor staan? Het is de hamvraag lisme analoog aan het metabolisme van de verzekeren. In de snel groeiende tropische Sijmons een andere manier van kijken en die al meerdere malen is gesteld. mens, omdat het menselijk lichaam net als de steden maakt dit letterlijk het verschil tus- denken vraagt om uit de grote hoeveelheid De doelen van Rotterdam zijn duidelijk: een stad beschikt over een gelaagd systeem van sen leven en dood uit. Dergelijke urgente, data over stedelijke stromen kansen te veilige, gezonde, aantrekkelijke en econo- overlappende netwerken die stromen facili- wereldwijd spelende, stedelijke vraagstuk- destilleren. Met deze kennis en data kunnen misch succesvolle stad, die voorbereid is op teren. Denk aan het bloedvatenstelsel, het ken lijken in Nederland ver weg, maar om de we echter de milieuprestatie ofwel de effec- toekomstige uitdagingen. Dat betekent spijsverteringskanaal, het lymfestelsel, het kwaliteit en beschikbaarheid van deze voor- ten op de leefomgevingskwaliteit van stof- onder meer condities scheppen voor een zenuwstelsel of bijvoorbeeld het skelet. Het zieningen in de toekomst te kunnen blijven stromen en van productie-consumptie ke- zorgzame samenleving met oog voor elkaar. stromen van bloed, voedsel, lymfe, zenuwsig- garanderen bij wereldwijde concurrentie om tens aanzienlijk verbeteren. Een samenleving, waarin talentontwikkeling nalen en de vernieuwing van ons bottenstel- schaarsere grondstoffen, moet er ook bij ons – De ‘ruimtelijke orde’ van het en carrièrekansen worden geboden, voor sel heeft niet alleen betrekking op verschil-

Stedelijk Metabolisme Stedelijk veel gebeuren. Door diepgaande kennis van stadslandschap benutten. Deze wordt in zowel hoog- als laag opgeleide lende netwerken, maar toont ook de stedelijke stromen en slimme, op efficiën- aanzienlijke mate beïnvloed wordt door de Rotterdammers. In een leefomgeving van uiteenlopende stroomsnelheden. tie en samenspel gebaseerde ontwerpstrate- ligging van de infrastructuur, zoals mobili- hoge kwaliteit waar kansen zijn om te onder- Echter, de metafoor van het menselijk meta- gieën voor de stromen en hun infrastructuur teits- en utiliteitsnetwerken en warmtenet- nemen. De stad als brandpunt van de be- bolisme rechtstreeks op de stad projecteren kan het metabolisme van het stadsland- ten. Naast innovatie en optimalisatie van staande en nieuwe economie. Een voedings- om tot een betere leefomgevingskwaliteit te schap, zich ontwikkelen tot een waardevol bestaande netwerken of aanleg van nieuwe bodem voor innovatie ter versteviging van komen, levert niet in iedere situatie een planningsinstrument en een circulaire eco- netwerken ten behoeve van verdichting (zie onze concurrentiekracht. Maar ook om de kansrijk beeld op. De stedelijke stroombena- nomie tot wasdom laten komen. 5e IABR: Making City)9, kan het ontwerp van stad voor te bereiden op maatschappelijke dering is erg sterk, maar in plaats van deze – Samenhang tussen stedelijke stromen de stedelijke infrastructuur bewust worden urgente thema’s als een ouder wordende alleen voorstellen als één levend organisme, effectueren. Elke stroom heeft een eigen ingezet om grote stedelijke uitbreidingen te bevolking, hogere kosten voor gezondheids- een mens, is het juist interessant de stad te infrastructuur. Denk aan het elektriciteits- sturen. Waar coördinatie tussen infrastruc- zorg, klimaatverandering, en schaarser wor- gaan beschouwen als een compleet ecosys- net, waternet, warmtenet en vervoersnet. tuuraanleg en stedelijke groei nu in de prak- dende grondstoffen. De transitie van het teem met stofstromen. De efficiëntie van een Stofstromen hoeven niet persé ruimtelijk van tijk vaak ontbreekt, zal een intelligentere huidige economische model naar een meer ecosysteem is namelijk niet het gevolg van aard te zijn, maar vertegenwoordigen volgens infrastructurele planning bijdragen aan een circulaire economie, vraagt ook om struc- het feit dat er geen verspilling is maar dat er Sijmons de proceskant van het stadsland- betere ruimtelijke ordening en een beter tuurveranderingen. Kan stedelijk metabolis- altijd iets met verspilling gedaan wordt.11 schap. De afzonderlijke infrastructuren functionerend, ecologisch efficiënter me hierbij helpen? Het korte antwoord is ja. TNO heeft aanvullend onderzoek verricht 18 19

voor een aantal stofstromen in de regio Rotterdam. Met behulp van zogenaamde ‘Material Flow Analysis’ en ‘Life Cycle Analysis’ zijn de stromen van buurt- tot regionaal niveau geanalyseerd en zijn conse- quenties van de stedelijke stromen in beeld gebracht. Dit is belangrijk omdat zo een koppeling kan worden gemaakt met activitei- ten van mensen in de stad. In de volgende hoofdstukken worden de stofstromen in de stad blootgelegd, worden de effecten op de leefomgeving berekend en worden perspec- tieven en initiatieven gepresenteerd om de potentie van stedelijk metabolisme tastbaar te maken. Stedelijk Metabolisme Stedelijk

1 Sijmons D. , Urban by Nature, 9 tillie N., Aarts M., Marijnissen M., International Architectural Biënnale Stenhuijs L., Borsboom J., Rietveld E., Rotterdam, 2014. Doepel D., Visschers J., Lap S., 2 kennedy C., Pincetl S., Bunje P., The Rotterdammers maken stad, verdichten plus study of urban metabolism and its application vergroenen = duurzame stad, Mediacenter to urban planning and design. Environmental Rotterdam, 2012. Pollution 159: 1965–1973, 2010. 10 Newman P., Kenworthy J., Sustainability 3 Hoornweg D., Bhada-Tata P., and Cities: Overcoming Automobile Kennedy C., Waste Production must peak this dependancy. Washington DC Island Press, century, Nature, vol 502 p. 615, 2013. 1999. 4 barles S., Urban Metabolism of Paris and 11 Het idee dat ecosystemen in beginsel Its Region. Journal of Industrial Ecology, Vol. efficiënte en zelfvoorzienende systemen 13, Nr. 6, pp. 898-913, 2009. vertegenwoordigen moet worden 5 Global Cities Indicators Facility, Policy genuanceerd. Om elk ecosysteem in stand te snapshot no 2. collaboration with Philips, houden is een continue input van energie en Cities and Ageing, 2013. nutriënten nodig in de vorm van zonlicht en 6 tillie N., Duurzame stad, vraagt om stikstof, CO2 en zuurstof in de lucht. nieuwe synergie tussen top-down en Kringlopen in het ecosysteem zijn pas bottom-up, Toekomst van de stad. p 41., Raad ‘gesloten’ op het niveau van de biosfeer, en van de Leefomgeving en Infrastructuur, 2012. ook op deze schaal blijft de volledige 7 Gemeente Rotterdam, GIS data inkomen afhankelijkheid van energie in de vorm van en energiekosten. zonlicht. 8 G. Brugmans, J. Strien (ed), IABR–2014– URBAN BY NATURE–, IABR, 2014. 20 21

Hoofdstuk 2

Negen stofstromen in beeld ouwkunst Rotterdam

Om te onderzoeken hoe het ge- volledig beeld te krijgen zijn de

cademie van B van cademie dachtegoed van het ‘stedelijk me- stofstromen op twee schaal- tabolisme’ kan bijdragen aan een niveaus in kaart gebracht: het duurzame ontwikkeling van de stroomgebied van de Rijn en de stad zijn in Projectatelier stadsregio Rotterdam. Op beide Rotterdam negen vitale stofstro- schaalniveaus­ heeft Rotterdam men benoemd, te weten: een karakteristiek profiel. Deze Stedelijk Metabolisme Stedelijk Goederen, Mensen, Afval, Biota, profielen zijn verbonden aan actu- Energie, Voedsel, Zoet water, ele ont­wikkelingen, waardoor kan- Zand & klei en Lucht. sen ontstaan om het stedelijk sys- teem verder te verduurzamen. Een irecteur A L angen, D irecteur — Chris van Er is gekeken hoe stofstromen voorbeeld is het terugwinnen­ van lopen en hoe met behulp van stro- fosfaten, in plaats van dit te im- e stad als metabolisme onderzoeken vereist vereist onderzoeken metabolisme als e stad men de milieuprestatie, kwaliteit porteren vanuit eindige bronnen. D ntwerpend denken, dus. denken, O ntwerpend en fout. goed voorbij ‘metabolisch’ denken: cyclisch, iteratief, fuzzy, fuzzy, iteratief, cyclisch, denken: ‘metabolisch’ van leven en economische­ vitali- Per stroom levert dit verschillende teit van Rotterdam te verhogen handelingspers­ pectieven­ op die in zijn. Waar treedt verspilling op, het Projectatelier­ zijn vertaald waar kunnen mogelijke synergie- naar vier strategieën om stromen ën beter benut worden? Om een beter te benutten. 22 23

Metabolisme Rotterdam CARGO IMPORT TURNED INTO WASTE FURTHER PROCESSED AND PRODUCED EXPORT

Agricultural Products RESOURCES 417 kton -2.187 kton 2.286 kton Agricultural Products 4.890 kton

Quarrying 7.930 kton IMPORT TURNED INTO WASTE FURTHER PROCESSED AND PRODUCED EXPORT (excluding gas) 3.114 kton 4.816 kton - kton Quarrying WATER (excluding gas)

600 kton Petroleum Products Petroleum Products 1.240 kton 1.010 kton 2.850 kton

383.815 kton Sewage Water (from rain and drinking water) 195 kton 96 kton -52 kton 47 kton Textile SEMI- Textile FINISHED Petroleum Products 590 kton 23 kton -410 kton 157 kton Petroleum Products Chemical Products PRODUCTS Chemical Products 389 kton 9,0 kton -178 kton 202 kton Specic Building Materials 195 kton 87 kton -20 kton 88 kton Specic Building Materials Basic Metal Products Rain Water 691.860 kton Basic Metal Products 59 kton 0,1 kton -52 kton 7,0 kton Metal Products 42 kton 0,3 kton -24 kton 18 kton Metal Products

Electrotechnical and Electronic Products FINISHED 1,0 kton 0,7 kton -0,2 kton 0,1 kton Electrotechnical and Electronic Products PRODUCTS Machines 77 kton 0,1 kton -36 kton 41 kton Transport 100 kton 0,1 kton -87 kton 13 kton Machines Transport Furniture and Other Products 12 kton 0,4 kton -4,9 kton 2,8 kton Furniture and Other Products

366.127 kton Ground Water (from rain water)

Drinking Water 58.082 kton 58.082 kton 58.082 kton

CARGO OTHER FLOWS Cargo Transit 220.000 kton 220.000 kton Cargo Transit IMPORT TURNED INTO WASTE FURTHER PROCESSED AND PRODUCED EXPORT

ENERGY Resources 67.500 TJ Resources 14.060 kton 5.833 kton - 1 177 kton 67.500 TJ 8.250 kton Electricity Semi-Finished Products 1.470 kton 215,4 kton -736 kton 519 kton Semi-Finished Products 20.396 TJ Finished Products 190 kton 4,9 kton -128,1 kton 56,9 kton Finished Products

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Energy 157.955 TJ 179.343 TJ 68.492 TJ 47.104 TJ Energy Food Food Gas 58.727 TJ 617 kton 523 kton 646 kton 58.727 TJ Waste Waste

City District Heating 992 TJ 992 TJ Stroomschema voor water, goederen, energie, voedsel en afval door Rotterdam. De breedte van de energiestromen zijn gebaseerd op aardgasequivalenten (1 TJ = 0,0264 kton) Fuels 99.228 TJ 99.228 TJ

Meat and Fish 52 kton 52 kton - kton - kton FOOD Potatoes etc 139 kton 139 kton - kton - kton Cereal 111 kton 111 kton - kton - kton Diary 152 kton 152 kton Materiaalstroom analyse van de materiaalstroom van Rotterdam is goed voor - kton - kton Other Food 163 kton 69 kton Stadsregio Rotterdam, nul-meting 200.000 kilo materiaal per jaar (waarvan 93 - kton - kton

De regio Rotterdam heeft een veelheid aan procent direct de regio verlaat als export). WASTE 145 kton Large Waste (excl the following) 375 kton Small Waste (excl the following) materialen en energie die door de stad stro- Dit figuur toont de relatieve omvang van de 35 kton GFT 17 kton Glass men: circa 37 kiloton per persoon (meer dan verschillende fysieke stromen door de regio. 27 kton Construction and Demolition Waste 47 kton 5.000 volwassen olifanten) per jaar. Veruit Paper het grootste debiet van alle fysieke stromen is rivierwater (98 procent). De 24 25

Goederen

De doorvoer van de Rotterdamse haven van de plaatsgebonden detailhandel: consu- bedraagt jaarlijks 220 miljoen ton, een van mentenproducten worden door internetwin- de grootste doorvoeren ter wereld. De kelen meer en meer rechtstreeks thuis afge- ­regionaal-economische spin-off van de leverd waardoor winkels verdwijnen uit Rotterdamse haven is echter aanzienlijk stadsstraten.

kleiner dan nabijgelegen havens als Goederen Antwerpen, Hamburg, Le Havre of Helsinki. Het gevolg van beperkte economische spin- Hoewel de doorvoer in Rotterdam twee keer off en een kleinere rol voor de detailhandel zo groot is als die in Antwerpen, blijkt de zijn legere stadsstraten met een verminderde werkgelegenheid in Rotterdam maar economische en sociaalmaatschappelijke

Stedelijk Metabolisme Stedelijk 17 procent hoger. Gemeten naar de directe waarde. Kan dit tij gekeerd worden? Kijkend toegevoegde waarde per ton doorvoer blijkt naar de goederenstroom dringt zich de vraag die in Antwerpen ongeveer 10 procent hoger op of het mogelijk is om een klein deel van de uit te komen. De vrachtstromen door enorme goederenstroom die nu voornamelijk Rotterdam hebben dus vooral betrekking langs de stad gaat, beter te benutten voor op elders geproduceerde goederen die veelal het genereren van toegevoegde waarde in de langs de stad gaan. Daarbij komt dat in stad zelf? Nederlandse steden veel industrie die voor toegevoegde waarde kan zorgen, weg is getrokken naar landen met goedkopere arbeidskrachten.

Internationale ontwikkelingen die grote impact hebben op de fysieke kwaliteit van steden, zijn schaalvergroting in de detail- handel en het in toenemende mate overslaan 26 27

LEGEND

Container terminals Cargo hubs Shipping routes Cargo main ows Goederen—regio Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km http://www.eetbaarrotterdam.nl Sources: 28 29 Goederen—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

Harbor bussiness in central Rotterdam Container terminal N Oil and oil products Ship intensity W Oo Chemicals, biofuels and edible oils Motorway intensity Gas and power, coal and biomass Z

1:100 000 Municipality http://changeyourperspective.com/, Rotterdam, of Port Sources: en Milieu, Infrastructuur van Ministerie Rijkswaterstaat, Rotterdam, of 2013 Rotterdam verkenning Economische 30 31

Mensen

Mensen hebben vele redenen om zich te vervoer en de fiets zeker onvoldoende ont- verplaatsen. De meest voorkomende zijn wikkeld. De grootste hoeveelheid van centra ingegeven door werk, opleiding, familie en van werk en opleiding bevinden zich boven- Mensen vrienden, maar ook winkelen, recreatie, dien ten noorden van de Maas, maar ook de culturele en andere voorzieningen. werklocaties aan de zuidzijde zijn onvol- Waarschijnlijk zal een derde van de wereld- doende bereikbaar voor mensen zonder auto. bevolking in de komende decennia verhuizen Het resultaat is onder meer terug te zien in

Stedelijk Metabolisme Stedelijk van het platteland naar de stad, op zoek naar een vorm van ‘mobiliteitsarmoede’. De vraag een beter bestaan.1 De verwachting is dat is hoe de regionale en stedelijke toeganke- daardoor in 2030 ruim vijf miljard mensen in lijkheid van werk en educatie met name voor steden zullen wonen. Ondernemersvrijheid Rotterdam Zuid kan worden verbeterd? en bereikbaarheid van banen zijn onder andere belangrijk voorwaarden op weg naar dat betere bestaan.

Rotterdam heeft een goede autobereik­ baarheid. Een analyse van de ontsluitings- structuur van de stad – met behulp van de ‘space syntax’methode – laat zien dat er woon- en werkgebieden op Zuid zijn, waar fiets en OV bereikbaarheid minder vanzelf- sprekend is. Zo zijn de oost-westverbindin- 1 Saunders, D. (2011) Arrival City: The gen in Rotterdam Zuid voor het openbaar final migration and our next world. 32 33

LEGEND

Main airport connections High speed train connections City indexes top 10 Top employers Universities Data Center Backbone Network Signal Strength strong 3G+4G-weak Mensen—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km EurRail, FABEC, 2007, Euroscientist.com, studie EU parlament Sources: attractive most The world’s Global, Universum Finance, Global Colleges 4 International Eurostat, Cities, 2013\\, Innovation employers & Universities 34 35 Mensen—regio Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

Signal Strength strong 3G+4G–weak MBO N Elementory school University W O VMBO Reachable jobs within 45 min. HAVO and VWO Problematic neighborhood Z

1:100 000 http://www.portofrotterdam. http://waagsociety.github.io/mansholt/map/, Sources: http://www. http://www.planetware.com/, com/, http://changeyourperspective.com/, http://www.rotterdamseoogst.nl/home/, ah.nl/, http://www.nationsencyclopedia.com, TNO http://nl.sireh.com/co/r/rotterdam_companies/, http://www.eetbaarrotterdam.nl/, 36 37

Afval

Afval is het weggooien van eerder verwerkte 75 kilogram groente en fruit afval, dat nu grondstoffen. Omdat deze verdund of ver- – weliswaar voor de stadsverwarming – A fval vormd zijn, lijkt afval geen grondstof. Maar ­verbrand wordt. Naast organisch afval wordt schijn bedriegt. In toenemende mate is men er jaarlijks per Rotterdammer 3,4 kilo zich ervan bewust dat er grondstoffen in het ­elektronisch afval verzameld, waaronder een afval van de stad aanwezig zijn, verpakt als flink aandeel mobiele telefoons. 1 ton aan consumentenelektronica of als voedsel. Het telefoons levert 140 kilo koper, 3,14 kilo

Stedelijk Metabolisme Stedelijk kan lonen deze grondstoffen beter te benut- zilver, 300 gram goud, 130 gram palladium en ten in een circulaire economie.2 In potentie 3 gram platina op. is de stad dus ook op te vatten als een enor- me marktplaats van bruikbare grondstoffen. Doordat de technieken om grondstoffen uit Een belangrijke constatering als je bedenkt huishoudelijk afval, uit rioolwater en uit dat Europa voor veel grondstoffen afhanke- elektronica, terug te winnen sterk in ontwik- lijk is van andere continenten en dat grond- keling zijn, zijn we dus steeds vaker in staat stoffen schaarser en duurder worden door uit afval grondstoffen te winnen, ofwel mondiale groei van bevolking, toenemende ‘­upcyclen’. Net als voor recyclen geldt ook welvaart en uitputting van bronnen voor hier: het winnen van grondstoffen begint verschillende grondstoffen. Het is dus zinvol achter de voordeur. Maar de vraag is hoe we de stad te beschouwen als nieuwe ‘mijn’ voor de inrichting van onze leefomgeving daar op het winnen van essentiële grondstoffen. kunnen inrichten?

2 bastein, T., E. Roelofs, E. Rietveld, Gemiddeld gooit iedere Nederlander per jaar A. Hoogendoorn (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, TNO 530 kilo weg. Daarvan is in Rotterdam 49 tot Delft. 38 39

LEGEND

Recycling of municipal waste 90%–10% Italian waste Package glass Paper and cardboard Metal Wood A+B Wood C Clean waste Maltha Coolrec Environmental park Second hand shop Glass company A fval—regio Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km Roteb Agency, Environment European Sources: 40 41 A fval—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

Recyclation of household waste 100%–0% Metal AVR waste incinerationl Irado N Organic waste per neighborhood 1400–20 ton/year Wood waste A+B Van Gansewinkel Roteb Service W O Old paper and cardboard Wood waste C Van Gansewinkel Minerals Glass packaging Residual household waste Sita Discarded equipment Containers Sita Ecoservice Z

Coarse garden waste Van Gansewinkel NL B.V. 1:100 000 NL, Agentschap en Statistiek), Onderzoek voor (Centrum COS Sources: Roteb http://rtb.container-beheer.nl/burgerkaart.php, 42 43

Biota

Rotterdam ligt op een knoop van rivier-, plaatsvinden, zijn er flinke ‘ongebruikte’ veenweide – en duinlandschappen. Door de ruimte in de regio Rotterdam, die goed ge- B iota verstedelijking de afgelopen decennia zijn er bruikt kunnen worden om natuur kwalitatief nog weinig groene en blauwe structuren met en kwantitatief te versterken. Doordat na- elkaar verbonden. De versnippering als ook tuurontwikkeling in het verleden vaak bete- intensivering van de landbouw heeft kende dat eigenaren van de grond met tal ­bijvoorbeeld in de veenweidengebieden tot van beperkingen te maken kregen, hanteren

Stedelijk Metabolisme Stedelijk resultaat dat veel van de gemonitorde soor- bedrijven vaak een beleid dat natuurontwik- ten sterk achteruit zijn gegaan.3 De andere keling tegen gaat. Veranderende inzichten, ­landschappen laten een zelfde trend zien. met name aan de kant van milieu beschermingsorganisaties,­ laten echter zien Ruimtelijke reserveringen die bedrijven doen dat tijdelijke natuur zeer waardevol kan zijn. vanuit veiligheidsoverwegingen of met het Met andere woorden spontane natuurontwik- oog op mogelijke toekomstige uitbreidingen, keling en ruimtelijke reserveringen voor zorgen voor lege ruimtes in de Rotterdamse toekomstig gebruik hoeven elkaar niet uit te haven. Wanneer deze gebieden met rust sluiten. Sterker nog, de vraag is eerder op worden gelaten vindt er spontaan natuuront- welke manieren de ruimte die niet voor men- wikkeling plaats met interessante soorten selijke activiteit gebruikt kan worden wel als planten, amfibieën, reptielen en zoogdieren. stepping stone voor biota kan functioneren Een vergelijkbare situatie doet zich voor zonder daarmee economische belangen te rondom elektriciteitscentrales en onder dwarsbomen?

3 ottburg, F., Schouwenberg, E.,(2005) hoogspanningstracés. Omdat daar volgens Natuur in veenweidegebeid een kwestie van kiezen. Veenweide 25 x belicht, Alterra de normen geen menselijke activiteit mag Wageningen 44 45

LEGEND

Rhine delta Rhine estuary Bird migration route Habitat directive protection area Bird directive protection area Eels migration route Migrating salmon from sea to river Migrating smolts from river to sea regio B iota— Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km Rijn-Maasstroomgebied– 2001, Vismigratie Geldermalsen, ATKB Sources: Master rhine corridor, 2012, A green Stroming, op hoofdlijnen, samenvatting 179, IKSR/CIPR/ICBR no. ICOR report Fish Rhine, Plan Migratory 46 47 B iota—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda N

W O Adult sh from sea to river River gradient salt-sweet Young sh from river to sea Park and forest Wintering birds Powerline Z

Seal movement 1:100 000 Rijn- 2001, Vismigratie Geldermalsen, ATKB Sources: 2012, A Stroming, op hoofdlijnen, - samenvatting Maasstroomgebied de Statistics voor Bureau Centraal rhine corridor, green 48 49

Energie

Een Nederlands huishouden verbruikt per De jaarlijkse CO2-uitstoot in Rotterdam is nu jaar gemiddeld 466 gigajoule aan energie. ongeveer 29 megaton, waarvan meer dan De grondstoffen hiervoor komen van over 85% afkomstig is van industrie en energieop- de hele wereld: kolen uit Australië, gas uit wekking in het haven industrieel complex. E nergie Nederland en Rusland, aardolie uit Het is zowel economisch als ecologisch een Saoedi-Arabië, biobrandstof uit Brazilië en gemiste kans om warmte op deze manier te ­elektriciteit uit Duitsland. Moderne blijven verspillen. Dit is ook al onderkend ­kolencentrales hebben een rendement van door het Rotterdam Climate Initiatieve in

Stedelijk Metabolisme Stedelijk maximaal 46 procent. Dat betekent dus dat 2007, dat zich zelf een CO2 reductie opgave 54 procent van de grondstoffen geen van 50% heeft gesteld ten opzichte van 1990. ­elektriciteit wordt en vrijkomt als restproduct Als we de Kyoto-normen voor uitstoot van in de vorm van warmte en CO2. CO2 willen halen of de provinciale doelstel- lingen van Zuid-Holland willen realiseren, Indien we de restwarmte van andere industri- moeten we ingrijpen. Ook als we kijken naar ële processen hierbij optellen gaat het hier warmte is het niet waarschijnlijk dat we nog om veel restwarmte: jaarlijks meer dan twee lang warmte op deze schaal mogen lozen. Nu keer het equivalent van alle energie die op al is het bijvoorbeeld in de regio. het Nederlandse deel van de Noordzee met Kopenhagen-Malmö-Helsingborg verboden windmolens wordt opgewekt. Afhankelijk van om warmte te lozen. Met andere woorden, verschillende berekeningen en aannames een belangrijke opgave waar we voor staan gaat het om 80–160 petajoule. Veel deze bij deze stofstroom is het beter benutten van overtollige energie wordt nog niet in stads- de restproducten van energie-opwekking. verwarming gebruikt en als warmte in het oppervlaktewater geloosd. 50 51

LEGEND

European HOTspots heat surplus and demand Geothermal resources Light pollution Coal Gas Oil or gas pipeline Wind turbine park Wind energy (potential) Powerplants Global irradiation 1600 kWh/m–1000 kWh/m E nergie—regio Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z Sources: Euroheat 2012–Heat Roadmap Europe 2050, 2050, Europe Roadmap 2012–Heat Euroheat Sources: 5 50 100 km http://www.green-x.at/RS-potdb/potdb-long_term_potentials.php 52 53 E nergie—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

Powerplants Cretaceous aquifers, 1 Maasvlakte, 80 MW, E.ON 7 Pergen, 300MW. N Heat source about 2 km. deep, 2 Maasvlakte, 1052 MW, E.ON 8 Enecogen, 830 MW. W O Powerline 50% chance: 5 to <15 MW 3 AVR-Botlek, 124 MW. 9 Centrale Rotterdam, 300MW. CO emitters Trias aquifers, 4 Rijnmond Energy, 820 MW. Pipeline about 4 km. deep, 5 Galileistraat, 209 MW, E.ON Z

Windmills 50% chance: 10 to> 20 MW 6 Roca, 269 MW, E.ON. 1:100 000 NASA, Rotterdam, of Port Sources: NL Agentschap Vermeulen, Marco Studio 54 55

Voedsel

Als we het over voedsel hebben, richten we rivier Europa’ s grootste openluchtafvoer van ons in deze stroom met name op nutriënten. nutriënten. Al deze ongebruikte nutriënten In hoofdstuk 4 komen andere kanten van stromen via de Rotterdamse haven naar zee deze stroom aan de orde die aan de dagelijk- waarna ze nauwelijks terug te vinden zijn, se praktijk raken. Nutriënten zijn essentiële behalve dan als voedingsbodem voor exces- Voedsel bouwstoffen voor alles wat leeft. Een aantal sieve algengroei. van deze nutriënten, zoals fosfaten, zijn essentieel voor ons voortbestaan, maar ze Per jaar wordt in Rotterdam 582 ton fosfor zijn net als fossiele brandstoffen eindig. geloosd. De helft gaat via het riool. Minder

Stedelijk Metabolisme Stedelijk dan 2 procent daarvan wordt teruggewon- Alleen al in de landbouw wordt in Nederland nen.5 De minst optimistische schatting is dat jaarlijks 28 miljoen ton fosfaat uitgestoten in er wereldwijd nog ongeveer voor vijftig jaar de vorm van kunstmest, die nu uitspoelt naar fosfaat voorradig is. Als we deze voorraad grond- en oppervlaktewater.4 Hierdoor wor- laten uitspoelen naar zee, komt de voedsel- den deze nutriënten niet gebruikt en leiden productie op termijn onder druk te staan. De ze lokaal vaak tot vermesting, met nadelige verwachting is dat de fosfaatprijzen zullen gevolgen voor de natuur. In de hele keten stijgen. Daar kunnen we en moeten we dus van voedselproductie naar consumptie gaan iets aan veranderen. echter op veel meer plaatsen waardevolle nutriënten verloren. Tijdens de productie van ons voedsel gaat uiteindelijk ongeveer een derde van alle nutriënten verloren. Doordat 4 Smit, A. L., Curth-van Middelkoop, J. C., 5 kirsimaa, K. Internship report City Of van Dijk, W., van Reuler, H., de Buck, A. J., Rotterdam: Urban farming in Rotterdam: an het grootste gedeelte van het Noord- and van de Sanden, P. A. C. M. opportunity for sustainable phosphorus A quanti­­fi­cation of P flows in the Netherlands management? Wageningen University and through agricultural production, industrial Research Center, 2013. Europese landbouwareaal direct of indirect processing and households. Wageningen University and Research Centre, Wagenin- afwatert op de Rijn, vertegenwoordigt deze gen, 2010. 56 57

LEGEND

Fertilizer input (soil) Chlorophyl concentration Nutrient catchment and transport Nutrient sink (consumption) Waste water treatment plant Voedsel—regio Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km 58 59 Voedsel—lokaal Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

R&D, O ce Core areas Wastewater treatment plant Urban agriculture Soy and edible oils N Phosphate per neighborhood Food processing company Unilever R&D Spaanse Polder ADM Soy OIO Loders W O Agriculture Water overƒow Unilever R&D Waalhaven EBS Agri ADM Edible Oils Nutrient loss in river Wastewater pump Unilever NV Groenpoort Barendrecht EBS Agri Cargill Edible Oils Incineration plant Unilever BV Lekhaven RBT Agri Z

Merwedehaven 1:100 000 http:// http://www.portofrotterdam.com, http://waagsociety.github.io/mansholt/map, Sources: http://www. http://www.ah.nl, http://www.planetware.com, changeyourperspective.com, http://www. http://www.rotterdamseoogst.nl/home, nationsencyclopedia.com, TNO http://nl.sireh.com/co/r/rotterdam_companies, eetbaarrotterdam.nl, 60 61

Zoet water

Het stroomgebied van de Rijn is het belang- fauna, die veelal van zoetwater afhankelijk rijkste watersysteem in Noordwest-Europa. zijn. Het betekent ook een bedreiging voor de De dynamiek van de rivier, die in Rotterdam land- en tuinbouw en zelfs voor de drinkwa- ‘de Maas’ heet, zorgt al eeuwen voor veilig- terproductie van de stad. De vraag is dus hoe water Zoet heidsvraagstukken. Daarnaast is het karak- we in Rotterdam op de lange termijn de aan- ter van deze rivier aan het veranderen. De wezigheid van voldoende zoetwater kunnen Rijn was tot voor kort een gletsjerrivier, maar garanderen?

Stedelijk Metabolisme Stedelijk is in de afgelopen decennia steeds meer veranderd in een regenrivier. Dat betekent grotere pieken en dalen in de afvoer. Van een vrij constante gemiddelde afvoer van 2300 m3/sec naar 18000 m3/s bij pieken tot maar 620 m3/sec in dalen. Hierdoor neemt de kans op wateroverlast en overstromingen in Rotterdam toe.

Het gecombineerd effect van zeespiegelstij- ging, het uitdiepen van de Nieuwe Waterweg voor scheepvaart, een toenemende dynamiek in afvoer en een groeiende kans op perioden van droogte maken Rotterdam bovendien kwetsbaar voor verzilting. Dat betekent niet alleen een directe bedreiging voor flora en 62 63

LEGEND

Salt water Soil salinisation Saline and Sodic soils Annual precipitation River–outside Rhine catchment area River–Rhine catchment area Zoet water—regio Zoet Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km 64 65 Zoet water—lokaal Zoet Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

River gradient salt-sweet Secondary pumps N Fresh water basins Over ow outlet points W O Primary pumps Salination (in m. below NAP)

Z

1:100 000 66 67

Zand & klei

Rotterdam ligt op een kruispunt waar kust- momenteel ruim twintig miljoen m3 per jaar landschap en rivierlandschap elkaar ontmoe- uit de haven gebaggerd. Dat komt neer op ten en waarin de watergangen van nature een omvangrijk dagelijks transport van ondiep zijn. De dynamiek van rivier en zee ­havenbagger naar zee. hebben eeuwen geleden een relatief be- schermde toegang naar zee mogelijk ge- Waar oorspronkelijk de grootste aanvoer van maakt, maar diezelfde dynamiek zorgt nu sedimenten uit het stroomgebied van de Rijn

voor een bedreiging voor een van ’s werelds afkomstig was, is door intoming van de rivier & klei Zand grootste diepzeehavens: verzanding. tegenwoordig de Noordzee de belangrijkste leverancier van zand dat zich ophoopt in de De directe toegang van de Rotterdamse rivierbedding en havenbekkens (ongeveer

Stedelijk Metabolisme Stedelijk haven is een belangrijk concurrentievoor- 14 miljoen m3 uit zee tegenover ongeveer deel. Toch is die verbinding met zee niet 8 miljoen m3 uit de Rijn). Het verslepen van vanzelfsprekend. Sterker nog, in de geschie- zand uit de haven naar zee is een eindeloos denis van Rotterdam is de route verschillen- en kostbaar proces. Opvallend is dat vooral de malen verlegd om toegankelijk te blijven. het transport bepalend is voor deze kosten. Transport bepaalt namelijk negen van de tien Sinds de aanleg van de Nieuwe Waterweg euro die het kost om één m3 bagger te (eind negentiende eeuw) leek de route naar deponeren in zee. zee gegarandeerd, maar omdat schepen steeds meer diepgang nodig hebben, heeft De vraag is hoe lang we nog tegen de stroom de havenbedrijvigheid zich naar het westen in kunnen blijven werken en of het niet verplaatst en moet bovendien continu ge- slimmer is het natuurlijke proces van land­ baggerd worden. Om de toegangspoort tot vorming meer strategisch in te zetten? Rotterdam minimaal dertig meter diep te houden, waardoor de haven geschikt blijft voor de grootste schepen ter wereld, wordt er 68 69

LEGEND

Shallow delta and valley area Rhine river with old arms Flow directions in the Rhine delta Rhine uvial process Tidal undercurrent and surface current Coastal aggradation Coastal erosion Sediment deposit area

1 Ameland 12,7 mln m 2 Terschelling 2 mln m 3 Vlieland 3 mln m 4 Texel 30 mln m 5 Noord-Holland 42 mln m 6 Rijnland 1 6 mln m 7 Deland 20 mln m 8 Maasvlakte 10 mln m 8 Voorne 0,8 mln m 10 Goeree 3 mln m 11 Shouwen 8 mln m 12 Walcheren 16 mln m Zand & klei—regio Zand Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km 70 71 Zand & klei—lokaal Zand Stedelijk Metabolisme Stedelijk

legenda

Sea depth (-2 m. / -20m.) BNPO Golfpark Rotterdam Goeree (20 million m† N Disposal route Top Europoort Parkstad coastal protection) W O Sediment dump site routes Oeverbos Geluidswal Carnisselande Voorne (0.85 million m† Ship road Plas van Heenvliet RMO coastal protection) 0m. / 5m. Broekpolder Del‰and/21 (3.2 million m† Z Sources: http://www.ahn.nl, http://www.portofrotterdam.com, http://www.portofrotterdam.com, http://www.ahn.nl, Sources: Zones land subsidence Geluidswal Heerlijkheid coastal protection) 1:100 000 http://www.rijksbegroting.nl 72 73

Lucht

Een aangenaam klimaat in de stad wordt voor te doen. Evenals in andere grote steden zijn een belangrijk deel bepaald door het stromen in Rotterdam een aantal gebieden waar het

van lucht (wind), warmte en luchtverontreini- aantal gezonde levensjaren van bewoners ucht ging. Het wordt steeds duidelijker dat dit lager is dan gemiddeld als gevolg van lucht- L laatste aspect van directe invloed is als het vervuiling, met name door intensief autover- gaat om de gezondheid. De belangrijkste keer. Zo laten monitoringsgegevens uit het veroorzakers van luchtverontreiniging door Nationaal Samenwerkingsprogramma fijnstof op Europese schaal zijn de industrie, Luchtkwaliteit zien dat er ook in Rotterdam het autoverkeer en de landbouw. Elke bron een aantal hardnekkige knelpunten zijn.

Stedelijk Metabolisme Stedelijk heeft een eigen verspreidingspatroon. De goede autobereikbaarheid van de Industrie in een cirkel rondom de bron, vaak Rotterdamse binnenstad heeft dus ook min- bij steden. Autoverkeer langs verkeersaders der positieve kanten. Een kaart met de uit- door en tussen steden. En landbouw in agra- stoot van NOx onthult deze minder voelbare, rische gebieden buiten de stad. De hoogste maar ingrijpende invloed van autoverkeer op gemiddelde concentraties fijn stof in de stadslucht. In deze kaart tekenen zich Noordwest-Europa zijn te vinden centraal duidelijk de belangrijkste verkeersaders af, Engeland en het Ruhrgebied. Boven water die in verschillende gevallen samen vallen zorgt de scheepvaart voor een flinke uitstoot met relatief dichtbevolkte stadsstraten van van fijnstof. Op een fijnstofkaart van Europa Rotterdam. De vraag is dan ook hoe we de zijn de scheepvaartroutes dan ook duidelijk bereikbaarheid van Rotterdam anders zou- zichtbaar. den kunnen organiseren zodat we de lucht- kwaliteit van de stad positief beïnvloeden. De invloed van de haven op het gebied van luchtvervuiling is in de afgelopen decennia flink afgenomen. Desondanks is er nog veel 74 75

LEGEND

500 largest NOx emitters Europe 500 largest SO emitters Europe Life expectancy Fine dust–road trac Fine dust–domestic shipping Fine dust–international shipping ucht—regio L Stedelijk Metabolisme Stedelijk

N

W O

Z

5 50 100 km 76 77 ucht—lokaal L Stedelijk Metabolisme Stedelijk

SO N NOx W O Fine dust NO2 in μg/m (>50–25) Fine dust in μg/m (>40.0–16.0) Z 1:100 000 Stedelijk Metabolisme

Zonder die handige pakketjes gas, olie en kolen uit de ondergrond kunnen we energie alleen nog aan de oppervlakte halen. Vanwege de ‘lage energiedichtheid’ vraagt dat om een radicale ommezwaai in de ruimtelijke ordening en ontwikkeling van de gebouwde omgeving. — Andy van den Dobbelsteen, Hoogleraar klimaatontwerp en duurzaamheid, TU Delft 78 van destad. K een meer duurzameontwikkeling metabolisme’ kanbijdragen aan gedachtegoed van het ‘stedelijk Rotterdam isonderzocht hoe het In het IABR–Projectatelier 79 een duurzame stad door ontwerp van het metabolisme van graal onderdeel worden bijhet stedelijke stofstromen een inte- er danook voor dat studies van mondjesmaat gebeurt, enpleiten leren dat dit tot nutoe nog maar om s VIER S ennedy et.al1 te benutten tr signa TR omen beter - ATE GIEËN op dekwaliteit van leven. tieve enmeer positieve effecten lijk metabolisme met mindernega kunnen bijdragen aaneen stede- hoe verschillende strategieën sten van het atelier enlaat zien hoofdstuk gaat inop deuitkom- IABR–Projectatelier opgepakt. Dit ners. D architecten, ingenieurs enplan- eze handschoen isinhet

-

Hoofdstuk 3 80

Immers, verschillende studies hebben aan- principes om de duurzaamheid van materi- getoond dat steden veel mogelijkheden aalgebruik in productie- en consumptieke- hebben om hun stofstromen efficiënter te tens te verbeteren (Ellen McArthur maken met minder negatieve gevolgen voor Foundation, 2012). duurzaamheid. Bijvoorbeeld een analyse van stofstromen in Amsterdam2 liet zien dat In het ontwerpend onderzoek dat plaats vond vanuit het oogpunt van milieukwaliteit en in het Projectatelier Rotterdam is zowel duurzaamheid, de stedelijke stofstromen gekeken naar verschillende ontwerpstrate- goederen, bouwmaterialen, voedsel, en elek- gieën die de stromen in samenhang kunnen triciteitsproductie in die stad het meest verbeteren, als strategieën gericht op effici- relevant zijn. Vanwege de mainportfunctie ëntere productie-consumptie ketens. van Rotterdam speelt hier onder andere, ook het vervoer van goederen, grondstoffen en Dit heeft geresulteerd in vier principes die in halffabricaten een belangrijke rol en kan ruimtelijk ontwerp toegepast worden, name- verduurzaming daarvan een bijdrage leveren lijk verspilling tegengaan door het katalyse- aan verbetering van de lokale leefkwaliteit ren van hoogwaardige stromen, het kanalise- en milieubelasting. ren van reststromen, het terugwinnen van grondstoffen en het reduceren van vervoers- Ruimtelijk ontwerp en produc- bewegingen. Vertaald naar de Rotterdamse tie-consumptie ketens situatie gaat het concreet om de ruimtelijke Bij het verbeteren van het stedelijk metabo- ontwerpstrategieën: Catalyzing Re- lisme kunnen verschillende strategieën Industrialisation, Channeling (Energy) gevolgd worden, waarbij grofweg twee bena- Waste, Collecting Resources en Creating deringswijzen zijn te onderscheiden: Biotopes. Bij de eerste benaderingswijze maakt men gebruik van de geografische nabijheid van materiaal- en andere stromen en wordt be- wust gezocht naar synergie tussen verschil- lende stromen door deze lokaal te koppelen Vier strategieën of meer tussen stromen uit te wisselen.

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Ruimtelijk ontwerp kan hier in belangrijke mate aan bijdragen door de randvoorwaarden te scheppen om stromen te combineren en in samenhang te verbeteren. Bij de tweede benaderingswijze richt men zich op het anders inrichten van materiaal- stromen in productie-consumptieketens die onderdeel zijn van het stedelijk metabolisme. Rotterdam is een enorme wirwar van ketens, zoals de water, goederen of energieketen, die niet los van elkaar gezien kunnen worden maar wel stuk voor stuk geoptimaliseerd kunnen worden. In de literatuur over de transitie naar een circulaire economie wor- 1 kennedy C., Pincetl S., Bunjue, P., The 2 Verstraeten-Jochemsen, J. , Rover, V. en study of urban metabolism and its applications de Vos-Effting, S., Kennis Investerings Project den “re-use, redesign, innovation and substi- to urban planning and design. IIn: Stedelijke Ketens – Verkenning naar een Environmental Pollution 159, pp. 1965–1973, methode om de footprint van een stad te tution” hierbij doorgaans gezien als leidende 2011 bepalen. TNO, Utrecht, 2013. 83 STRATEGIE e stad draait op draait e stad Vier strategieën Stedelijk Metabolisme Stedelijk 1 an Willem van der Schans, Wageningen Universiteit Universiteit der Schans, Wageningen ­ — J an Willem van eze ingrediënten worden mede door mede worden ingrediënten eze D kringlopen in plaats van de rechtlijnige de rechtlijnige van in plaats kringlopen groeit op goede grond, water en nutriënten. en nutriënten. water grond, op goede groeit productieketens uit het industriële tijdperk. uit het productieketens ns voedsel O ns voedsel eten. mensen en moeten stad gaan denken vanuit gesloten organische organische gesloten vanuit gaan denken stad verstedelijking steeds schaarser, tenzij we als als we tenzij schaarser, steeds verstedelijking terug te brengen in de stad… D in de stad… brengen te terug manier om het circulaire denken denken circulaire is DE manier om het Voedsel Collecting resources Het winnen van grondstoffen uit afval en voedsel 84 85

AWZI Harnaschpolder F

B F

AWZI Nieuwe Waterweg

C A

Van Ganzewinkel minerals D AWZI Kralingseveer

AWZI De Grote Lucht Sita Ecoservice AWZI Dokhaven Avr afvalverwerking

Van Ganzewinkel Sita D AWZI Hoogvliet Stedelijk Metabolisme Stedelijk A Collecting resources—strategie 1 resources—strategie Collecting

Op regionale schaal kunnen grondstoffen grondstoffen. En e-waste kan grootschalig Collecting resources—regio worden gewonnen door nutriënten uit zee te worden ingezameld en verwerkt. Het winnen van grondstoffen uit halen door in nutriëntrijke gebieden schelp- dieren of zeewier te verbouwen. In de tuin- afval en voedsel bouwgebieden, West- en Oostland liggen kansen voor de productie van biobased Phosphates from manure wash out with ground water 86 87 and end up in the big rivers The Greenports are not only producing food products, but also medicine and bio-materials River

Agriculture

Biomaterial Seaweed (kelps) in large Cascading aquafarming rings captures the nutrients and grows up to half a meter per day A A

Bio-based materials can be used Fish Shelter in building construction and renovation, and can be easily 200m recycled afterwards Windturbine Kelp Production

The seaweed is harvested and B refined in the Rotterdam harbour into a range of products

Biomass Refinery

Stedelijk Metabolisme Stedelijk C

Aquafarming Alleen al in de landbouw gaat jaarlijks in Bio-based grondstoffen

D 1 resources—strategie Collecting Nederland 28 miljoen ton fosfaat verloren. In de agrarische sector worden steeds meer Maar in de hele keten van voedselproductie Nearshore Transport ontdekkingen gedaan dat planten ook voor naar consumptie gaan op veel meer plaatsen niet-voedsel toepassingen geschikt zijn. Het waardevolle nutriënten verloren. Uiteindelijk project bio-based grondstoffen koppelt de spoelen de meeste nutriënten naar zee, productie van organische grondstoffen in het waarna ze nauwelijks terug te vinden zijn. Westland en het Oostland aan nieuwe opko- Door op grotere schaal bestaande en geplan- mende bio-based productie van bijvoorbeeld de offshore (energie)infrastructuur aan te plastics, geneesmiddelen en cosmetica. Dit wenden om naast energie ook nutriënten te is een transformatieproces wat naast recy- winnen uit zeewater met behulp van aqua cling en upcycling essentieel is om in onze farming kan dit verlies in de toekomst worden toekomstige grondstoffen behoefte te kun- teruggewonnen. nen blijven voorzien. 88 89

Protein Collective G Oude Noorden

Protein Collective G Het Kasteel

E

Protein Collective G Katendrecht E

Protein Collective Beverwaard Protein Collective G G Carnisse

Protein Collective G De Hey

Protein Collective Stedelijk Metabolisme Stedelijk G Hordijkerveld Protein Collective G Zuidwijk Collecting resources—strategie 1 resources—strategie Collecting

Grondstoffen winnen uit de stad is in hoge onderdeel van de dagelijkse boodschappen Collecting resources—stad mate afhankelijk van het gescheiden inzame- te laten zijn. Ook gebouwen zijn een voor- Het winnen van grondstoffen uit len van afval. Gescheiden inzameling is beeld van accumulatie van stofstromen. vooral succesvol als het mensen makkelijk Grootschalige duurzame renovatie in plaats afval en voedsel wordt gemaakt om het te doen, bijvoorbeeld van sloop en nieuwbouw kan belangrijke door groente- en fruit-afval door de goot- voordelen bieden vanuit het oogpunt van steen te spoelen en e-waste inzameling stedelijk metabolisme. Human faeces is rich of phosphates, a key part of articifial fertilizer, required 90 91 for our food production

A garborator can shred kitchen waste, so it can be transported through the sewage system

Kitchen Garborator

Toilet

At the sewage water treatment plant, phosphates can be substracted...

Unused rainwater pipes can ... and finally is transported be used to grow larvae, which to the greenhouse industry can serve as animal food in through it’s canal system urban farming projects Local Food Market

Sewage Treatment Plant

E

Canals Proteine Tanks

Urban Farming Unused Rainwater Pipe

Stedelijk Metabolisme Stedelijk F G Collecting resources—strategie 1 resources—strategie Collecting

Proteïne collectieven te beginnen met het oprichten van vve-achti- Fosfaten terugwinnen Door woningen zo te ontwerpen dat het ge proteïne-collectieven die voorzien in de Net als voor zeldzame metalen geld ook voor aantrekkelijker wordt om gescheiden afval in eigen proteïne behoefte zijn plekken in fosfaten dat de voorraad eindig is. Het is te leveren – bijvoorbeeld met behulp van Rotterdam waar een gescheiden riolerings- daarom belangrijk met behulp van bewezen stortkokers en garburators – is het mogelijk systeem is aangelegd dat de gf-fractie kan technieken fosfaat terug te winnen in de vijf de gf-fractie van ons huisvuil te gebruiken transporteren naar een plek in de wijk waar rioolwaterzuiveringen van de regio om insecten mee te kweken die dienen als de proteïne geproduceerd en gebruikt kan Rotterdam. bron van proteïnen. Aangewezen plekken om worden voor bijvoorbeeld urban farming. People can pick 92 93 Effecten up their online order, or bring Everybody has back old products unused electronics lying around the house RENOVATION FOOD CONSUMPTION IN THE The supermarket becomes an exchange ROTTERDAM REGION point for old and new products Less use scarce 100% resources 90%

80% Limiting CO

emissions 70% Unused Appliances 60% Decreasing congestion 50% within the ring 40%

30%

20%

10% Extra added economical 0%

value Food consumption Climate change due to Limiting CO
emissions air pollution Potatoes, vegetables and fruit Dairy Cereal Meat and ­sh Extra jobs and employment

Etsy Labs Effect van het woningrenovatie op zes relevante thema’s

Marktplaats Academie EMISSIONS CO PER KG FOOD 10 9 8

) 7 g 6 5

Neighbourhood Supermarket CO  ( k 4 3 2 1 0 Meat and sh Insects Dairy Cereal Potatoes, vegetables and fruit

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Insecten zijn een alternatieve eiwitbron, en stoten ongeveer 2/3 minder CO2 per kilo uit dan vlees en vis

Reststoffen-supermarkt De supermarkt als spil in een lokaal fijnmazig Effect uitstaat van CO2 in de productie van voedsel en laagdrempelig netwerk vertegenwoordigt Alternatieven voor eiwitten drastisch worden teruggedrongen. Met name 1 resources—strategie Collecting eveneens een schakel in de inzamelings- en uit vis en vlees in de bouwindustrie wordt van oudsher veel verhandelingsketen van reststoffen, waar je afval gecreëerd: bouw en verpakkingsmateri- statiegeld voor je oude smart phone en ande- In de productie van voedsel is veel milieu- alen als plastic, hout en beton. Maar nog re vormen van waardevol afval kan krijgen. Zo winst te behalen. We eten ongeveer 510 kg belangrijker is de energie die we gebruiken hoeft de voedselleverancier van de lokale voedsel per persoon per jaar. Vlees en vis voor warmte en elektriciteit in de gebouwde supermarkt niet leeg terug naar het distribu- zijn daar maar ongeveer 5 procent van. omgeving, omdat deze een veel grotere im- tiecentrum, maar worden er herbruikbare Tegelijkertijd is deze 5 procent wel verant- pact op ons milieu heeft. Als de bouwsector grondstoffen geladen die vanuit het distribu- woordelijk voor ongeveer 50 procent van alle in Nederland de ambitie zou formuleren om tiecentrum weer in grotere hoeveelheden CO2-emissies vanuit voedsel. Door te kiezen de helft van de woningen in Rotterdam te naar recyclecentra in de haven gebracht voor alternatieve eiwitbronnen zoals bijvoor- renoveren, zou dit leiden tot aanzienlijke kunnen worden. beeld eiwitten uit insecten (larven) kan de voordelen voor het milieu. 95 STRATEGIE us als we kijken naar onze naar onze kijken we us als Vier strategieën — Minister Schultz van Haegen Haegen Schultz van ­­ — Minister Stedelijk Metabolisme Stedelijk

natuur en haar dynamiek. natuur 2 steden, moeten we altijd rekening met de met rekening altijd we moeten steden, onze steden, ook onze economie kan niet kan niet economie onze ook steden, onze om te wonen. D wonen. om te voedsel te verbouwen. We beschermen onze onze beschermen We verbouwen. te voedsel Zonder Natuur kunnen we niet veilig leven in leven veilig niet kunnen we Natuur Zonder aan steden, het aantrekkelijke plaatsen maakt plaatsen aantrekkelijke het aan steden, natuurlijke erfgoed, omdat het waarde toevoegt toevoegt waarde het omdat erfgoed, natuurlijke gedijen zonder. Wij vertrouwen op de natuur om op de natuur Wij vertrouwen zonder. gedijen CREATING BIOTOPES Verbetering van stadsnatuur door lokaal gebruik van zoetwater, zand en klei Stedelijk Metabolisme gebruik van zoet water, zand &klei Verbetering van stadsnatuur door lokaal CREATING BIOTOPES—regio F

B A G 96 G B pen van dehaven versterkt deinstroom van verzanding, detweede verzilting. Het uitdie- sen diedestatus quobedreigen. D vraagstukken ook voor twee andere proces- zee enrivierzorgt behalve voor veiligheids- Rotterdam ligt ineen delta.D 97 C H C B H D e dynamiekvan H D e eerste is nieuwe natuur. sen, ontstaan kansenvoor ontwikkeling van de vormende kracht van geologische proces- strategische plekken gebruik te maken van nu eenmaal onmisbaar voor destad. D zout water indroge perioden, enzoetwater is B G C oor op

Creating Biotopes—strategie 2 98 99

Fresh water supply The 160 meter wide corridor underneath the powerlines can be used for ecology and recreation Water Storage Pump Private Storage By storing rainwater from the city in the outskirts, Infiltration salt intrusion can be Zone countered in dry periods

Peak Storage City C Peat River

Seasonal Storage

D Pump

Agriculture B

C A

Ecologische verbindingszones Rotterdam ligt op een strategische knoop Waterlandschappen van rivier- en kustlandschappen. Op dit Het huidige credo voor water in de stad – moment zijn er weinig groene en blauwe infiltreren-bergen-afvoeren – wat gericht is

Stedelijk Metabolisme Stedelijk structuren die volledig met elkaar verbonden op overschotten moet worden herzien. In zijn zodat 71 van de 100 gemonitorde duin- plaats van water weg te gooien in tijden van landschapsoorten en 18 van 28 van de gemo- overvloed kan het ook worden opgespaard

nitorde soorten uit het veenweidengebied buiten de stad voor droge perioden. Door 2 B iotopes—strategie Creating achteruitgang vertonen. regenwater via waterpleinen en bestaande De ruimtelijke reserveringen die bedrijven (historische) watergangen naar opslagplek- doen vanuit veiligheidsoverwegingen of met ken rondom Rotterdam te bergen, kan in het oog op mogelijke toekomstige uitbreidin- droge perioden het water terug worden ge- gen, zorgen er voor dat veel lege ruimte in de haald en het stedelijk groen van zoetwater haven op slot zit. Dat geldt ook voor de 160 worden voorzien zodat onomkeerbare verzil- meter brede zones onder hoogspanning ting wordt voorkomen. De nieuwe bergings- tracés. Maar deze restruimte zou ook kunnen gebieden krijgen tevens een recreatieve en functioneren als stepping stone voor biota ecologische waarde. De natte natuur die hier door het ontwerp van deze zones als een ontstaat kan behalve recreatief ook als pro- ecologische verbindingszone, ofwel een ductielandschap van bijvoorbeeld biomassa Ecologische Energie Netwerk. worden gebruikt. 100 101

Harbour park H Merwehaven

Harbour park H Rijnhaven Waterfront park G Stormpolder

Harbour park Waterfront park H Maashaven G De Veranda

Waterfront park G Pernisse Waterkant Waterfront park G Donckse Griend

Harbour park Harbour park HEemhaven H Waalhaven Stedelijk Metabolisme Stedelijk iotopes—strategie 2 B iotopes—strategie Creating

Sedimentatie wordt gezien als afval dat kost om 1 m3 uit te baggeren. Het lokaal CREATING BIOTOPES—stad havenactiviteiten in de weg zit. Jaarlijks gebruik van havenslib zou 7 euro per wordt daarom ruim 20 miljoen m3 uit de ha- 1 m3 kunnen besparen. Verbetering van stadsnatuur door lokaal ven gebaggerd, wat neer komt op een dage- lijks transport van havenbagger naar zee. gebruik van zoet water, zand & klei Dit transport bepaalt 9 van de 10 euro die het 102 103 Effecten

Instead of continuous dredging, sediments are trapped behind Om het probleem van verzilting aan te vangen in seizoensberging, is voor de droge small dikes to create ecological floodplains pakken moeten we het huidige credo voor zomers het equivalent van ongeveer 16 uur waterbeheer in de stad – infiltreren-bergen- regen opgeslagen. Behalve functioneel afvoeren – los laten. In plaats van overtollig hebben de nieuwe bergingsgebieden water zo snel mogelijk naar rivier en zee af te bovendien een recreatieve en ecologische Landmining voeren, kunnen we het ook buiten de stad waarde.

New Dike Old Harbour opslaan, zodat in droge perioden het stedelijk groen vanuit deze buffer van zoet Dynamic Floodplains An olivine dike outside the Second water wordt voorzien en verzilting wordt Water Park Maasvlakte captures both CO2 and sediments, creating perfect conditions voorkomen. Door 1% van alle neerslag op te for oysters cultivation and for fish to reproduce

NIeuwe Waterweg Sedimentation

G

Sediments

Sedimentation of underused harbour Maasvlakte 2 slips creates opportunities for an ecological waterfront H

Olivine Dike

Oyster Banks Zelf groeiende Maasvlakte Op zee kunnen sedimentstromen met een gerichte ingreep worden gebruikt om veilig- heid en ruimte voor voedselproductie en op DRINKING WATER termijn ook nieuwe havenactiviteiten te laten SEASONAL STORAGE Stedelijk Metabolisme Stedelijk ontstaan. Achter een nieuwe (olivijn)dijk F vindt hier een gecombineerd proces van natuurlijke landaanwinning en oesterteelt RAIN WATER SYSTEM

plaats. Het resultaat over 30 jaar: een natuur- 2 B iotopes—strategie Creating lijk gegroeide nieuwe Maasvlakte. Havenbekkens INFILTRATION IN SOIL, SURFACE WATER LAKES AND RIVERS Sedimentatie-oevers en Als we in plaats van het continu afvoeren van landfarming bagger op strategische plaatsen ongebruikte RAIN AND SNOW Op strategische plaatsen kan havenslib ook havenbekkens laten dichtslibben ontstaan NORTH SEA lokaal worden gebruikt om bestaande steile nieuwe biotopen die belangrijke schakels

dijkoevers te ‘verzachten’. Direct achter de vormen voor onder andere migrerende vissen. MIXED SEWAGE RWZI dijk, kunnen gebieden ingericht worden voor Maar het verzanden van havenbekkens is landfarming. Terwijl bagger in dit proces zich niet alleen goed voor vissen het levert ook gestaag ontwikkelt tot bruikbare landbouw- kansen voor het gebruik van havenbekkens bouwgrond, kan in de tussentijd dynamische als ecologisch parklandschap met een recre- natuur ontstaan. atieve waarde. STRATEGIE

élanger—landschapsarchitect Vier strategieën Stedelijk Metabolisme Stedelijk — Pierre B — Pierre

verstedelijking echt werkt. echt verstedelijking 3 wat er werkelijk nodig is, hoe nodig er werkelijk wat We weten eigenlijk zo weinig van van weinig eigenlijk zo weten We

CHANNELING (ENERGY) WASTE Gebruik van bijproducten van energiewinning 106 107

Stadsverwarming E Den Haag Stadsverwarming E Zoetermeer

Greenport B Oostland

Greenport B Westland CCS C CO2-HUB Rotterdam

Powerplants E.ON & GDF SUEZ A Tweede Maasvlakte

Harbour Stadsverwarming A Europoort E Rotterdam

Harbour Harbour A Botlek A Pernis Stedelijk Metabolisme Stedelijk

Ecologische verbinding IJsselmonde nergy) Waste—strategie 3 Waste—strategie Channeling ( E nergy)

Om de verspilling van warmte en CO2 te de CO2-uitstoot en energieverbruik. Een CHANNELING (ENERGY) WASTE—regio verminderen, is het belangrijk om beter ge- andere maatregel om de CO2-uitstoot te bruik te maken van de bijproducten van de verminderen, is de uitbreiding van het Gebruik van bijproducten van productie van elektriciteit.3 Uitbreiding van ­CO2-netwerk dat de uitstoot van energie­ het bestaande net naar een warmtenet op de centrales opvangt en levert aan de tuinbouw energiewinning schaal van de Zuidvleugel van de Randstad of opslaat in de ondergrond. 3 de Rotterdamse Energie Aanpak Hoofdstuk 4. zal leiden tot aanzienlijke vermindering van Planning REAP gaat hier dieper op in zien Geothermal wells both 108 109 provide heat energy in winter and buffer industrial heat in summer Capturing the CO2 from emissions The OCAP pipeline brings the CO2 takes a lot of energy, but is gas to greenhouse industries, where Industry serves as a it is used to grow plants faster continous source of heat technically already possible A energy

CO2 Capture B

Regional Heat Network B Greenhouses

The geothermal sources also function as a heat hub, distributing various temperatures among local heat cascading networks OCAP pipeline

Geothermal Energy Sources

Rotterdam has the potential to become a main player in the future European CO2 trade market

CO2 Treatment & Storage Geothermal Energy Grid

By pumping pressured CO2 Shipping into Northsea gas fields, their Transport E revenues can be increased

Offshore Pipeline C

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Northsea Gas Platform

Warmtenetwerk + geothermie D De introductie van een warmtenetwerk op de schaal van de Zuidvleugel maakt de afzon- Organic Carbondioxide for zogenaamde Carbon Capture Storage (CCS). derlijke productie van warmte bij veel bedrij- Assimilation of Plants Daarvoor kunnen de vele lege gas- en olie- 3 Waste—stratgie Channeling ( E nergy) ven en huishoudens overbodig. Dit levert niet Het verbinden van vraag en aanbod van CO2 velden in de Noordzeebodem worden aange- alleen een enorme besparing aan energiege- is al gestart. Het Organic Carbondioxide for sproken die relatief gemakkelijk met leidin- bruik maar ook een flinke reductie in CO2 Assimilation of Plants project (OCAP) ver- gen vanuit Rotterdam kunnen worden emissies. Door het warmtenetwerk te koppe- bindt CO2 productie uit de haven aan CO2 bereikt. Naast opslag op de plek waar CO2 len aan geothermie ontstaat een zeer stabiel vragers in kassengebieden door een in on- vandaan kwam betekent het ‘vullen’ van lege netwerk, dat zowel centraal als decentraal bruik geraakte gasleiding door het groen gasvelden ook dat de opbrengst van de be- kan worden ontwikkeld, maar wordt ook situ- hart. Doordat het aanbod aan CO2 de vraag staande velden wordt vergroot doordat ze ering van Rotterdam in een unieke zone van overstijgt is een belangrijke uitbreiding van met meer druk leeg kunnen worden geperst. geothermie optimaal benut. het project de opslag van CO2 in de bodem, 110 111

Heat Hub F Spaanse Polder

Heat Hub HeatHub F Schiedam F Tidemanplein

Heat Hub F Noordereiland

Heat Hub F Museumpark

Heat Hub F Laan op Zuid

Heat Hub F RDM Campus Heat Hub F Sluisjesdijk

Heat Hub Heat Hub Hillesluis FZuidplein F Stedelijk Metabolisme Stedelijk Heat Hub F Zorgboulevard Heat Hub F Slinge nergy) Waste—strategie 3 Waste—strategie Channeling ( E nergy)

De uiteenlopende vraag en de aanwezigheid Daarnaast kan Rotterdam haar duurzaam- CHANNELING (ENERGY) WASTE—stad van geothermie biedt kansen voor een warm- heidsambities invullen door meer duurzame tenetwerk dat gestabiliseerd wordt met een energiebronnen in de energiemix6 zoals Gebruik van bijproducten van grid van heat-hubs. Er wordt toegewerkt naar wind- en zonne-energie op te nemen. een smart grid voor warmte en koude met 4 Rotterdam is een succesvolle pilotstad in REAP-model, toegepast in de Merwe- energiewinning het EU Celsius Cities project. www.celsiuscity. Vierhavens; TU Delft: Faculteit Bouwkunde eu 6 Carney, S. & Shackley, S. (2009). ‘The meerdere aanbieders en afnemers.4 Ook kun- 5 dobbelsteen, A. van den, Tillie, N., greenhouse gas regional inventory project Fremouw, M., Wisse, K., Doepel, D., Genten, L., (GRIP): designing and employing a regional Dorst, M. van, Hobma, F. & Daamen, T. (2011). greenhouse gas measurement tool for nen er temperatuureilanden of warmtezones REAP2 - Rotterdamse EnergieAanpak & stakeholder use’, Energy Policy vol. 37, pp. -Planning 2: technische, ruimtelijke, sociale, 4293–4302. worden gemaakt5 afhankelijk van de behoefte. juridische en strategische uitwerking van het 112 113 Effecten Defrozen Bike Path

Heavy Industry HEAT NETWORK CO- NETWORK Avoided emissions compared to total Avoided emissions compared to total

New Housing by extension to all households by CO capture at coal power plants Heat Exchange 1.276 3.773 hectares of forest hectares of forest

Pre-war Housing

Greenhouses Office Buildings

= 50 hectares of forest = 50 hectares of forest = CO-emissions from gas usage by all households in the city region = CO-emissions from electricity usage by all households in the city region F Geothermic Energy HEAT NETWORK CO NETWORK

Less use scarce Less use scarce resources resources

Limiting CO Limiting CO

emissions emissions

Decreasing Decreasing congestion congestion

within the ring within the ring Stedelijk Metabolisme Stedelijk

Extra added Extra added economical economical

value value Limiting Limiting

air pollution air pollution Heat hubs Extra jobs and Extra jobs and Heat-hubs zijn de koppelstukken tussen employment employment nergy) Waste—stratgie 3 Waste—stratgie Channeling ( E nergy)

restwarmte uit haven en geothermie op en energiebronnen van meer duurzame potentieel relatieve het toont Dit figuur (c) TNO economische een milieueffecten. verschillende voor warmtebronnen 2 en 4 km. Deze hubs regelen tevens de cascadering van de diverse warmtevragen in Effectbeoordeling de directe omgeving. Dat betekent een uit- Een warmtenetwerk op het schaalniveau van de 70% en 80% minder CO2 uitgestoten. Net breiding van de technische voorziening die de Zuidvleugel voorziet veel bedrijven en zoveel als is opgeslagen in 5000 hectare bos. nu op Zuid reeds is voorzien. De heat-hub huishoudens van warmte en vermijdt daar- Het biedt in potentie ook de mogelijkheid nieuwe stijl heeft immers ook een publieke mee gasverbruik waardoor CO2-emissies relatief goedkope energie aan te bieden functie waarbij tal van gebruiken mogelijk verminderen. Door de helft van de huishou- waardoor ook mensen met een laag inkomen zijn, van uitkijktoren tot jaarrond, publieke dens, in Rotterdam op een warmtenet aan te meer draagkracht kunnen krijgen door een plekken en wijksport. sluiten wordt voor de woningbouw al tussen lagere energie rekening. 115 STRATEGIE ouwkunst Rotterdam cademie van B van cademie Vier strategieën Stedelijk Metabolisme Stedelijk 4 irecteur A L angen— D irecteur — Chris van e stad als metabolisme onderzoeken vereist vereist onderzoeken metabolisme als e stad D ntwerpend denken, dus. denken, O ntwerpend en fout. goed voorbij ‘metabolisch’ denken: cyclisch, iteratief, fuzzy, fuzzy, iteratief, cyclisch, denken: ‘metabolisch’ CATALYZING REINDUSTRIALIZATION Kwaliteitsimpuls voor goederen- en mensenstromen en luchtkwaliteit Stedelijk Metabolisme mensenstromen en luchtkwaliteit K C waliteitsimpuls voor goederen- en ATAL YZING REIN DUS TRIALIZAT ION—regio A Westland Greenport Hub 116 is een voor de handliggendepartner van flexibele maakindustrie. D plek voor nieuwe, schone, kleinschaligeen kunnen groeien tot delogische vestigings van toegevoegde waarde, zou Rotterdam uit stroom beter te benutten voor het genereren D 117 oor een kleindeel van deenormegoederen­ eze maak­­ industrie industrie - A bij­­ liteit bevorderen. O verknopen. Verbetering van het regionaal machines enproducten digitaal met elkaarte programma ‘Industrie4.0’omfabrieken, V-netwerk zal bovendien depersonenmobi- Greenport Hub voorbeeld het reeds succesvolle D uitse

Catalyzing Reindustrialization—strategie 4 The regional Lightrail 118 119 connects the cities and the greenports

In the Plant Laboratory scientists work out new biobased resources

Expertise Offices

Greenhouses

Experience Center Stedelijk Metabolisme Stedelijk

Regional Lightrail Regionale OV-ring + kennis-assen Door op regionale schaal de ontbrekende schakel te ontwerpen in het bestaande ­OV-netwerk ontstaat een lightrail ring. Deze

ingreep maakt een robuuste mensenstroom The Development Zone is 4 Reindustrialization—strategie Catalyzing mogelijk. Door de zone rondom de Delftse designated for new innovative industries A Schie en de verbinding tussen Westland en Oostland als ontwikkelingsruimte voor ken- nis en innovatie in te richten, ontstaan twee kennisassen die via de lightrail ring verbon- den zijn en waarmee kennis uit Rotterdam aan de al aanwezige kunde in het Westland en Oostland gekoppeld wordt. Cargo hub Spaanse Polder 120 121

Cargo Hub Spaanse Polder E People Hub Central Business district D

B C

C C C cargo hub FEIJENOORD E Harbour Boulevard Brielselaan City Boulevard people hub F Putselaan D RDM CAMPUS

City Boulevard Pleinweg G City Boulevard G Strevelsweg People Hub B Zuidplein D people hub ZUIDPLEIN

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Data Boulevard Pandrecht Data Campus H Data Boulevard Waalhaven H Zuidwijk Cargo Hub Waalhaven E Catalyzing Reindustrialization—strategie 4 Reindustrialization—strategie Catalyzing

Een logische plek voor nieuwe bedrijvigheid mensen worden gebracht in plaats van an- CATALYZING REINDUSTRIALIZATION—stad is Rotterdam Zuid. De gaten die vallen in het dersom. Omdat in Rotterdam zowel vracht- stedelijk weefsel door het verdwijnen van verkeer over de weg als over het water een Kwaliteitsimpuls voor goederen- en detailhandel kunnen met nieuwe vormen van grote rol spelen, kan het optimaliseren van maakindustrie en ambacht worden opgevuld. de logistiek ook grote economische en eco- mensenstromen en luchtkwaliteit Door een drietal bestaande stadsboulevards logische voordelen opleveren. te re-industrialiseren kan hier werk naar 122 123

Rooftop Sports Park Cargo Hubs are strategically located between the highways and the river’s edges

Open-air Market

Distribution Center

Water Transport

Pick-up Point

Transfer Hub

E-Loop voor mensen en vracht Om het gemotoriseerde vrachtverkeer dat nu dwars door de binnenstad rijdt te reduceren, wordt deze stroom met het ontwerp van een

Stedelijk Metabolisme Stedelijk nieuwe binnenring – de e-loop – afgevangen. Drie cargo hubs, in Spaansepolder, bij het Feijenoordstadion en in de Waalhaven, maken de verbinding tussen e-loop, snelwegnetwerk en water. Op deze plekken wordt lading overgeladen op een fijnmazig distributienetwerk van boten, fietsen,

elektrische bestelwagens, cargo lockers en 4 Reindustrialization—strategie Catalyzing pick-up points. Maar de e-loop is niet alleen een E ruggengraat voor goederen. People hubs ter hoogte van het centraal station, Zuidplein en de RDM-campus zorgen er voor dat ook mensen intensief van deze ring voor kleinschalig elektrisch vervoer gebruik zullen maken. 124 125

The City Boulevard is always crowded with busy entrepreneurs and wairy tourists

Industry in Plinths

Streetlife

Small Businesses

Shared-space Street

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Re-industrialization boulevards Door de kans te grijpen die de vertrekkende detailhandel achterlaat en gebruik te maken van de capaciteit in het stedelijk weefsel ontstaat ruimte voor een gemengd stedelijk milieu. Met ontwerpen voor wijzigingen in zowel het straatprofiel – naar shared space

streets – als in het bestemmingsplan – 4 Reindustrialization—strategie Catalyzing functiemenging van eerste twee bouwlagen- H worden drie stadsboulevards voor re- industrialisatie klaar gemaakt: Een Havenboulevard (Brielselaan), een Stadsboulevard (Pleinweg–Strevelsweg) en een Databoulevard (Slinge). Denk daarbij aan 3D printen, dataverwerking, innovatie in opslag etc. Effecten 126 127

Rotterdam kan inspelen op de ingrijpende CARGO HUBS verandering van onze economie door een deel van de enorme vrachtstroom die door de stad gaat in te zetten voor de ontwikkeling Less use scarce resources van kleinschalige en schone industrieën en

ambachten. De introductie van dit Limiting CO binnenstedelijke logistieke systeem met emissions cargo hubs om deze ontwikkeling te Decreasing faciliteren heeft behalve economische en congestion within the ring maatschappelijke voordelen vooral positieve effecten op ons verkeer, en daarmee op ons energieverbruik, en de uitstoot van broeikasgassen. Als al het (vracht)verkeer Extra added naar de binnenstad via dit netwerk loopt, economical

value levert dat bovendien ecologische voordelen Limiting op. Het resultaat is een flinke reductie in het air pollution gebruik van grondstoffen, het verminderen van CO2 emissies, het verbeteren van de Extra jobs and luchtkwaliteit, een toename van de employment werkgelegenheid, meer omzet per inwoner en minder filedruk. Effect van cargo hubs op zes relevante thema’s

Stedelijk Metabolisme Stedelijk +2%

-8% Climate change due +10% -8% to CO emissions -11% -5%

Jobs and Turnover and economic Causing trac Air pollution Causing resource employment value added congestion in the city region scarcity Catalyzing Reindustrialization—strategie 4 Reindustrialization—strategie Catalyzing 25.000 2.500 3.500 €140,- 170.000 250 car fuel tanks hectares of forest carbon extra jobs in logistics per inhabitant extra less cargo rides in million cigarettes equivalent sequestration turnover the morning

Effect van introductie logistiek netwerk met Cargo Hubs Resultaten, lopende acties en vervolg Hoofdstuk 4 Hoofdstuk Stedelijk Metabolisme Stedelijk — Professor Patricia McCarney—Global Cities Indicators Facility Cities Indicators McCarney—Global Patricia — Professor maakt het makkelijker om van elkaar te leren. leren. elkaar te om van makkelijker maakt het dan 1200 indicatoren, slechts 6 daarvan waren waren 6 daarvan slechts dan 1200 indicatoren,

In zeven steden gebruikte men gezamenlijk meer men gezamenlijk gebruikte steden In zeven Het IABR–Projectatelier waarin de negen stofstromen zijn onderzocht, gelijk aan elkaar. Standaardisering van indicatoren indicatoren van Standaardisering gelijk aan elkaar. geeft inspiratie voor de Rotterdamse stadsontwikkeling. Het opbouwen van een circulaire economie in deze regio met een hoge kwaliteit van leven, is daar onderdeel van. Dry bulk Sales Biogas Compost Semi- nished products Supermarkets Energy Biomass Shops Food processing Green Wood Other

Food wholesale WASTE Compost location Supermarkets Compost plant Garden / park organic Indaver Finished products Purchase department Fresh food distribution Fermentation location AH distributie Fodder Aldi distributie Harbor Household / Company waste ‘Wet’ organic waste Biogas Primary production C1000 distributie Consumers Jumbo distribitie Warmth Electricity Phosphates logistic terminals Food bank AVR Rozenburg Lidl distributie Residual household Nitrates Arable land Crops Veiling Bleiswijk Incineration heat Veiling Westland Street (pick-up point) Phosphates Paper / cardboard Vegetables Waste Roteb Nitrates Green house Restaurants Fruits Package glass CO¡ Containers Fodder Roteb Dairy Organic Cattle farm GarboratorGarborator Proteins Algae photofermentative Meat biomass FOOD Proteins Urban agriculture Eco-ferm Clothes / shoes Distributors Fish Fresh food exchange Marine food production Farm shops Small chemicals Harbor Seaweed Nutrients Neighbourhood exchange logistic terminals Open markets International food export Usable furniture Environmental Park Sita Waalhaven Roteb Van Gansewinkel International food import-export Equipment Irado Van Dalen Wood

Plastics

Metals Dry bulk export to: U.K., Germany, Norway Brazil, Argentina, U.S.A., Ukraine Dry bulk terminals imported waste Canada, South Africa, Columbia, Dry bulk Residual household China Australia, Norway, China, others agribulk Turkey iron ore & scrap Sweden coal OCAP ROAD Germany others CCS

Import Wet bulk export to: U.K., U.S.A., Singapore, others CO¡ Hub Wet bulk Export Russia, Saudi Arabia, Egypt, U.K., Pipelines Wet bulk export to: Germany, Antwerp, Vlissingen Norway, Singapore, U.S.A., Malaysia, crude oil Indonesia,others mineral oil others

Producer industry harbor CARGO Tank terminals city harbor hinterland Container export to: Europe, America, Asia, others Europe, Africa, America, Asia Roll on Roll oœ dismanting> sorting> recycling Empty depot Recovery & re nery industry harbor city harbor Unpolluted dredge Relocate De Slufter Container terminals hinterland Hollands Diep Consumers IJsseloog Waste Public Manufacturer Dredging Store industry harbor Private city harbor BP hinterland Kuwait Petroleum Europoort Dewatering Ripening Landfarming Koch HC partnership Rain water ExxonMobil Shell In ltration Cement, road material Argos Oil Greenhouse gas Brabantse Wal Process Chemical Evaporation Haringvliet Standic Ouddorp SAND + Euro Tank Heat temperature cascading system: Drinking water treatment Ossendrecht Immobilization Thermal Vopak industry: 120° C Huijbergen Water inlet Halsteren Haan Oil district heat system: 70° C Dordrecht Stedelijk Metabolisme Stedelijk ENERGY crude oil WATER Biesbosch SEDIMENTS spa, swimming pool: 50-40° C Sand separation FuelFuel industry industry Consumers biomass Fuels defreezing streets, aquaculture: 30° C Sea water Aquifer Waste water Building material Brick, gravel etc. Sewage system Sand mining Sand coal electricity network Acidi cation Coastal protection PowerPower plant Electricity Eutrophication Construction Peat Compost River water Waste water treatment plant cooling water Nutrient rich water Clay Dike improvement

Electricity Waste natural gas Heat plant Heat city district heating Nutrient extraction

Nutrients

Solar energy Wind energy Geothermic sources sources Heat energy buœers

IMPORT PRODUCTION CONSUMPTION WASTE EXPORT

Start / End Route Cargo Food Activity, situation or phase New route Water Waste Spatial activity Energy Sand + Sediments 132 133

Dit hoofdstuk gaat in op de vraag welke Een nieuw stedelijk metabolisme behouden. Ook tussen ketens kan uitgewis- door de maatregelen veroorzaakt wordt, initiatieven en activiteiten op het gebied van voor Rotterdam seld worden: zo kan CO2 uit de energieketen staat gelijk aan 750 miljoen euro. De CO2- stofstromen nu al daaraan bijdragen en waar Ontwerpen aan de stad vanuit het stedelijk en nutriënten uit de waterketen bijvoorbeeld emissies worden teruggedrongen met een mogelijk nog meer kansen liggen op basis metabolisme vraagt om het schakelen tussen gebruikt worden als grondstof in de kwart en de luchtverontreiniging zelfs met van de uitkomsten van het IABR–Project­ verschillende schaalniveaus, tussen strate- voedselketen. een derde, dit laatste als gevolg van een atelier. Daarnaast kunnen een aantal rand- gie en ruimtelijk ontwerp, tussen stofstroom nieuw vervoerssysteem. Ook de omvang van voorwaarden in hoge mate bijdragen aan het en bijbehorende infrastructuur. In plaats van De vier strategieën hebben met name effect de verkeersstromen op belangrijke knoop- realiseren van een circulaire economie en hier te sleutelen aan stroomoptimalisaties of op de energiebalans van de stad. Alle maat- punten in de binnenstad gaat volgens de een duurzamer stedelijk metabolisme. Denk daar aan afvalreductie, wordt in alle ontwerp- regelen hebben invloed op het energiever- modellen terug met een kwart. Tot slot dra- aan diepgaande kennis van hoe stofstromen voorstellen een nieuw, integraal perspectief bruik: cargo hubs reduceren de consumptie gen alle projecten bij aan het verminderen in elkaar steken en wat hun effecten zijn, het uitgewerkt waarin economische, ecologische van benzine en diesel, duurzame renovatie van grondstofschaarste, met name door uitwisselen van kennis en informatie door en ruimtelijke diversificatie gekoppeld wordt vermindert het gasverbruik in woningen, minder verbruik van fossiele energie voor middel van (open)data, en verbeelding van aan een integrale lezing van stad, natuur en duurzame energieopwekking zorgt voor meer warmte, elektriciteit of motorbrandstoffen.

1,2

1 Import Consumption Production Export 200000 180000 0,8 160000 Renovatie 140000 0,6 120000

J

Duurzame warmte T 100000 80000 0,4 Duurzame electriciteit 60000 40000 0,2 Logistieke centra 20000 0 Voor Before After Before After 0 Before After Before After

Electricity Fossil gas Heat Fuels van files van Banen en Banen CO 2 -emissies in de stadsregio Het veroorzaken veroorzaken Het werkgelegenheid Stedelijk Metabolisme Stedelijk grondstofschaarste Het veroorzaken van van veroorzaken Het Luchtverontreiniging economische waarde Omzet en toegevoegde en toegevoegde Omzet Klimaatverandering door Klimaatverandering

stofstromen en hun effecten om kansen en landschap. De vier voorgestelde strategieën lokale productie van elektriciteit en een Lopende acties en vervolg mogelijke synergieën bloot te leggen. Voor in hoofdstuk 3 geven richting aan een nieuw warmtenet vermindert de vraag naar gas. We beginnen in de stad Rotterdam niet bij de gemeente is de IABR–2014–URBAN BY stedelijk metabolisme voor de stad, maar wat nul. Het IABR–Projectatelier laat vele kan- NATURE–, ook een gelegenheid om een levert dat nou op? TNO heeft de effecten van Het gecombineerd effect van de vier strate- sen en mogelijkheden zien, die aansluiten bij podium te bieden en waar mogelijk ideeën, de voorstellen doorgerekend. gieën is ook zichtbaar op het gebied van de ambities van betrokken partijen in de initiatieven en activiteiten te verbinden. Een grondstofschaarste, CO2-emissies, lokale stad. Deze variëren van afvalverwerkingsbe- eerste bijeenkomst met lokale partners op Effect luchtkwaliteit en filedruk. Daarbij kunnen drijven tot ICT-bedrijven, en van start-ups 25 juni 2014 geeft hiervoor het startschot. Door de stromen in samenhang in schema te ogenschijnlijk kleine veranderingen in stro- van bewoners tot het werk van ontwerpbu- Innovaties, nieuwe werkrelaties, nieuwe tekenen, ontstaat inzicht in mogelijke plek- men veel effect hebben: in totaal zorgen de reaus zoals verenigd in de Rotterdamse verdienmodellen en onverwachte coalities ken waar ketens gesloten kunnen worden. Zo maatregelen voor 1% meer werkgelegenheid Metabolisten. Lopende initiatieven in de moeten vorm gaan geven aan een toekomst kan restwarmte uit de industrie dienen als en dat betekent toch al snel 6000 banen stad geven ons allen een goede uitgangspo- waarin duurzamere stofstromen meer toege- input voor geothermische energiebronnen, erbij: hetzelfde als een gemiddelde multina- sitie om vervolgstappen te zetten. voegde waarde in de stad creëren. zodat die ook na dertig jaar hun functie tional. Anderhalf procent meer omzet die Een aantal kansrijke stromen waarin 134 135

meerdere thema’s samenkomen, worden kort waarvan de consument zelf mede het resul- Energieaanpak Planning3 toegepast. Hierbij meerdere aanbieders en afnemers van warm- toegelicht. Wat gebeurt er al? Waar liggen taat bepaalt. Hier wordt een omvangrijke gaat het om drie stappen: te en koude een rol spelen. Omdat dit ook kansen en uitdagingen en welke partijen markt voor het MKB voorzien met een groot een afstemmingsvraagstuk is, zijn data om pakken dit op? Hierbij is de milieuprestatie werkgelegenheidspotentieel, zeker ook voor 1. Reductie van de vraag naar energie; slim te kunnen bijsturen dan cruciaal. Een van stofstromen, het effect van de stromen lager- en middelbaar opgeleiden. Als tweede 2 Uitwisseling van reststromen; voorbeeld waarbij dat nu al gebeurt is de op de kwaliteit van onze leefomgeving, een is er de toepassing van digitale technologie 3. duurzaam opwekken. ‘Heat Hub’5, een soort warmteschakel tussen belangrijke richtlijn. Hoe kunnen we deze in bij de productie van industriële high- de nieuwe warmteweg en het bestaande positieve zin beïnvloeden met belangheb- tech-producten (3D-printing, sensoring, Efficiënt inzetten van fossiele energie kan warmtenet, waar onder andere opslag van benden in de stad? nanotech, robotics, internet of things, etc). dan op termijn minder of wellicht vermeden restwarmte wordt ingezet om een optimale Deze twee sporen kunnen elkaar wederzijds worden. Alle stappen kennen omvangrijke efficiëntie van het warmtenet te bereiken. Goederen beïnvloeden en versterken. Denk hierbij aan programma’s met acties variërend van Ook ‘de Rotterdam’, het multifunctionele Het produceren en vervoeren van goederen ketensamenwerking en uitwisseling tussen bio-raffinage, elektrische mobiliteit tot isola- gebouw op de Wilhelminapier, maakt gebruik heeft plaatselijk een grote negatieve uitwer- denkers & doeners, zoals al op de RDM tie van woningen. We richten ons nu alleen van innovatieve uitwisseling van restwarmte. king op de kwaliteit van onze leefomgeving. Campus gebeurt waar maakindustrie en op restwarmte. Naast de genoemde acties op stedelijk ni- Zoals in hoofdstuk 2 werd getoond, passeren innovatie samengaan. Het is ook een kans Het warmtenet in de binnenstad van veau voor warmtekoudevoorzieningen, zijn veel goederen Rotterdam zonder veel extra’s om werkgelegenheid voor mensen met ver- Rotterdam dateert van 1949. Op weg naar ook het Warmtebureau Zuid Holland en haar aan de stad toe te voegen. Echter, dit kan schillende opleidingen te vergroten. een duurzame toekomstige warmtekoude- partners op provinciaal niveau hierin actief. veranderen: de verwachting is dat massapro- In het vorige hoofdstuk zijn een aantal inte- voorziening met verder gebruik van rest- ductie stapsgewijs steeds meer plaats zal ressante ruimtelijke aanknopingspunten te warmte, zijn de afgelopen jaren belangrijke Voedsel maken voor lokaal geproduceerde goederen vinden om deze ontwikkeling in de stad te stappen gezet zoals de oprichting van het Resultaten uit onderzoek laten zien dat de voor de lokale markt in de nabijheid van de versterken. De e-loop alsook de re-industria- Warmtebedrijf Rotterdam, de inmiddels effecten van de stroom voedsel op de kwali- eindgebruikers. Het zogenaamde digital lization boulevards sluiten bijvoorbeeld aangelegde Nieuwe Warmteweg (26 km) en teit van de leefomgeving relatief groot zijn.6 manufacturing, waaronder 3D-printing, is direct aan op een fijnmazig milieuvriendelijk de reeds gestarte uitvoer van een zelfde De stroom voedsel is in de regio Rotterdam hierbij veelbelovend. 3D-Printers worden vervoersnetwerk en leegkomende (leeg- leiding over Noord. Inmiddels zijn er nu heel divers. Kenmerkend voor Rotterdam is namelijk steeds goedkoper en kunnen ver- staande) panden. ongeveer 60.000 woningequivalenten dat de vertegenwoordigers van de hele voed- nieuwende producten creëren. Andere voor- In Rotterdam is de Stichting platform digital aangesloten. selketen vlakbij aanwezig zijn: van het delen zijn de geringere materiaalkosten manufacturing opgericht die actief is in dit De gemeente Rotterdam en haar private Westland en de haven tot en met de stads- omdat er minder restafval is, lagere marke- veld. partners zijn al enige jaren bezig met het boeren. Bij alle onderdelen van de voedsel- ting- en transactie kosten door social media, verder uitbreiden en verdichten van het keten wordt geïnnoveerd. Dat heeft nu al

Stedelijk Metabolisme Stedelijk lagere vervoerskosten en snelle levering Energie warmtenet. Zowel in de industrie, in de ge- zichtbaar effect op de productie en con- door de nabijheid van de eindgebruikers. De overgang naar een duurzaam energiesys- bouwde omgeving als in de regio. De ambitie sumptie van voedsel in de stad. Zo worden in Ook de betrokkenheid van de consumenten teem is een belangrijk onderdeel in elk ste- van belangrijke stakeholders4 is om in de de bassins van het voormalige zwemparadijs bij het eindproduct wordt vergroot. delijk metabolisme omdat de transitie naar komende 10 jaar nog eens 50.000 extra Tropicana op kleine schaal oesterzwammen Er zijn al ideeën om 3D-printing te koppelen een duurzamer energiesysteem sterk kan woningequivalenten aan te sluiten, met een gekweekt van koffiedrab. Een ander voor- aan de circulaire economie: door afvalstoffen bijdragen aan lagere CO2 uitstoot, verbeter- doorgroei naar mogelijk 150.000 in 2030; beeld zijn de stadsboeren van ‘Uit je eigen en restmaterialen te verzamelen en te ver- de luchtkwaliteit, en leveringszekerheid en ongeveer de helft van de Rotterdamse wo- stad’. Zij werken met het zogenoemde werken tot grondstof voor 3D-printers. Het betaalbaarheid van energie op de lange ningvoorraad. Een uitdaging hierbij is het Aquaponic systeem: uitwerpselen van vissen verwerken van restmaterialen tot 3D-poeders termijn. Het is echter ook een omvangrijke aansluiten van bestaande gebouwen op het worden in een kweekvijver door micro-orga- kan een interessante activiteit zijn voor de in opgave. Het Rotterdam Climate Initiative2 warmtenet in plaats van continuering van het nismen omgezet in nutriënten voor water- de stad Rotterdam en in de regio gevestigde bevordert deze transitie en werkt hierin gebruik van aardgas. planten, die op hun beurt het water zuiveren. chemische bedrijven. samen met diverse partners. Naast het kli- Daarnaast worden bestaande bronnen ver- Dit soort kleinschalige businesscases wor- McKinsey1 onderscheidt twee ontwikkelin- maatbestendig maken van de stad voor 2025 duurzaamd en op termijn nieuwe duurzame den geoptimaliseerd en uit de hobbysfeer gen in digital manufacturing. Als eerste de is het doel om 50% CO2 reductie te realiseren bronnen, zoals geothermie, biomassa en gehaald, waarmee ze doorontwikkeld worden digitale productie van relatief eenvoudige voor 2025 ten opzichte van 1990. In de zonnewarmte, toegevoegd. Dit vraagt om een voor commerciële bedrijfsconcepten. gebruiksvoorwerpen voor de lokale markt, Gemeente Rotterdam wordt de Rotterdamse smart grid voor warmtekoudenetten waarbij Tenslotte is tijdens de laatste coalitie 136 137

periode het aantal stadslandbouwprojecten samenhang in dit soort initiatieven van be- naar een meer duurzame afvalwaterketen in hebben voor de ecosysteemdiensten bena- van één naar meer dan 100 gegroeid. lang is en dat afhankelijk van de situatie kan de toekomst, onderzoeken. Stoffen als fos- dering, onder meer voor de economische Van een hele andere orde is de ontwikkeling worden gesteld dat buurt en wijkniveau8 een faat en op termijn nitraat, cellulose, plastics effecten van ecosysteemdiensten (TEEB, the van een Grondstoffenbibliotheek in de kas- goede maat is waarin dit zou kunnen plaats en wellicht hormonen, kunnen centraal her- Economics of Ecosystems and Biodiversity). sen en tuinbouwwereld van het Westland. vinden. Een vervolgvraag vanuit deze invals- wonnen worden en een financiële drager Hierbij wordt de stad als ecosysteem gezien, Van de circa 2000 gewassen die daar worden hoek is dan hoe ziet de tuinstad van de 21e vormen voor het systeem. Decentraal kan op waarbij kwantitatieve onderbouwing van de gekweekt, wordt onderzocht welke grond- eeuw eruit? schaal van de woning of een woonblok bio- directe relatie met bijvoorbeeld gezondheid stoffen erin zitten. Grondstoffen die vervol- gas gewonnen worden of kunnen eiwitten en economie een belangrijke rol speelt. In gens niet alleen voor voedsel gebruikt wor- Afvalwaterketen worden gekweekt op basis van collectieve Rotterdam is dit in diverse EU workshops den, maar voor een breed scala aan andere Verschillende stromen van het stedelijk GFT-inzameling. Het zijn praktische oplos- onderzocht.10 Ook het Ministerie van producten zoals verpakkingsmateriaal, lok- metabolisme komen samen in de afvalwater- singen en innovaties die realistisch zijn voor Economische Zaken heeft voor een aantal stoffen voor insectenbestrijding, medicijnen keten zoals voedsel en zoet water. concrete business plannen in woningbouw, steden dit recent in beeld laten brengen. en kleurstoffen voor Sikkens verffabriek. Als De Rotterdamse afvalwaterketen is de afge- herontwikkeling en gebiedsontwikkelingen. Meetgegevens zien hierbij cruciaal. we al deze grondstoffen zo dicht bij de stad lopen decennia succesvol geoptimaliseerd in Een vervolgvraag is of dit iets kan betekenen produceren, biedt dat voor heel veel onder- een systeem dat zo efficiënt en zo snel moge- voor de bestaande wijken. Voor de kwaliteit van leven in de stad is het nemers nieuwe kansen! lijk afval verwerkt, gefinancierd door afval- belangrijk dit verder uit te diepen. Op basis stoffenheffingen en belastingen. Een geolie- Effecten van stromen op de van onderzoek en workshops in Rotterdam11 Een eerder genoemde uitwisseling met ande- de, maar kostbare machine die schaarser leefomgeving worden een drietal vervolgstappen re stromen in de stad is dat het Westland al wordende en eindige grondstoffen wegspoelt De effecten van de stromen op de kwaliteit voorgesteld: gebruik maakt van de restwarmte en de CO2 of geleidt naar de verbrandingsoven. van de leefomgeving worden in Rotterdam 1. Opschalen aan de hand van kennis uit de haven. In de toekomst liggen er kan- De urgente denkslag naar circulaire syste- door diverse partijen gemeten. Denk daarbij van succesvolle projecten: zoals vergroening­ sen om de olieraffinage te transformeren men (van afval naar grondstof) zet de afval- aan de DCMR, Verkeer en Vervoer en het van rivieroevers en stadslandbouw naar raffinage van eiwitten uit de planten. Nu waterketen zichtbaar op zijn kop. De kennis- Havenbedrijf. Zij zijn pioniers op het gebied 2. Stimuleren van lokale initiatieven al is er op kleine schaal bioraffinage. ontwikkeling voor de transformatie van van real-time data over stromen zoals bij- voor het vergroenen van schoolpleinen en Bijkomstig voordeel is ook dat het Westland afvalverwerking naar grondstoffenfabriek is voorbeeld de continue beschikbaarheid van wijken voor deze vormen van productie arbeids- dan ook in volle gang. In het Projectatelier is de stand van zaken van de luchtkwaliteit of 3. Creëren van een platform om in krachten nodig heeft op zowel mbo- als het terugwinnen van fosfaat bij de rioolwa- verkeersdoorstroming. Ook biota worden co-creatie met de overheid groene infra- universitair niveau, die in Rotterdam in grote terzuiveringsinstallatie als voorbeeld op de door de gemeente en het Bureau structuur en kennis van gezondheids- en getale aanwezig zijn. agenda gezet. Werd tot voor kort fosfaat als Stadsnatuur bijgehouden. Dit zijn belangrij- economische effecten verder te ontwikkelen

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Tenslotte produceren we aan het eind van de afval, betaald afgevoerd, nu wordt getracht ke gegevens. Immers het voorkomen van voedselketen in de stad grote hoeveelheden om dit terug te winnen ten behoeve van onze bepaalde soorten is een maat voor de zuiver- Gezamenlijk bijsturen van groente- en fruitafval. Niet alleen in de huis- voedselvoorziening. Ook wanneer de mijnen heid van lucht, water en bodems en de vitali- stromen met meetgegevens houdens, maar ook bijvoorbeeld in de nieuwe elders uitgeput zijn, kunnen we op deze teit van een stedelijk ecosysteem. Steeds en co-creatie markthal of in de voedselverwerkende bedrij- manier dus over fosfaat beschikken. Hier is meer onderzoek laat positieve effecten van Bestuurders, burgers, bedrijven en NGO’s ven in de Spaansepolder. dus ook gewoon geld te verdienen! De kennis stedelijke ecosystemen zien op de kwaliteit hebben antwoorden nodig om de uitdagingen Het onderzoek naar de mogelijkheden om om nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen van leven9. Denk aan regulering van de wa- van deze tijd aan te kunnen. Begrijpelijke, deze afvalstroom als grondstoffenstroom in die onze afvalketen vermarkt tot grondstof- tercyclus, regulering van de luchttempera- betrouwbare, toegankelijke en soms zelfs te zetten voor de voedselproductie, maar ook fenmarkt, is er. tuur en de vermindering van het hitte-eilan- real-time gegevens zijn nodig om lokaal actie voor bijvoorbeeld biogas staat in Rotterdam De oplossingsrichtingen zijn zowel bij cen- deffect met als gevolg minder astma en het te kunnen ondernemen. De gemeente nog in de kinderschoenen. Is kleinschalige trale als decentrale oplossingen te vinden. verhogen van immuniteit van bewoners. Rotterdam heeft veel data.12 Denk hierbij verwerking voor de vele gemeenschappelijke Tot nu toe hebben we een centraal geregu- Tevens levert het een betere psychische aan gegevens voor een veiligheidsindex voor moestuinen kansrijk? Of, moet er juist wor- leerd afvalwatersysteem. Een lange termijn gezondheid op als gevolg van recreatie bestuurders, voor ontwikkelaars om een den ingezet om dit in wijken, of misschien in visie van de Rotterdamse afvalwaterketen (Haase, et al. 2014). BREEAM-label te halen, voor stadsindexen de landbouwgebieden rondom Rotterdam te moet de mogelijkheden van centrale en Juist vanuit het effect van stromen is het van en benchmarks en voor zogenaamde hacka- doen? Van Timmeren7 stelt dat sociale decentrale oplossingen bij transformatie belang in de komende jaren aandacht te tons; een nieuw fenomeen waar specialisten 138 139

in korte tijd met open data handige software Open data stroom zojuist beschreven wat er al gebeurt en hoe en apps ontwikkelen voor gebruikers. Zo had Discussies over open data gaan (altijd) over deze onderzoeksbiënnale richting geeft aan Rotterdam in maart met de Cleanweb de open data van anderen, Jan Willem van vervolgacties. Door een platform te bieden Hackaton, over energieverbruik de primeur in Eck, ESRI hopen we dat nieuwe initiatieven ontstaan Nederland. Om deze data ook in co-creatie en bestaande worden uitgebreid. Het belang met lokale actoren te gebruiken in de stad is Om stedelijk metabolisme toe te passen in de van goede data om te informeren, kennis te de Smart City Planner ontwikkeld; gebieds- stad zijn (open)data dus onmisbaar. Maar vergaren en daadwerkelijk actie te onderne- profielen met verschaalbare kaarten. Voor elk data an sich is nog geen informatie of ken- men is eens te meer naar voren gekomen bij van de negentig buurten of voor de stad als nis, laat staan dat we het kunnen gebruiken het onderzoeken van de stofstromen. geheel is aan de hand van twaalf thema’s in oplossingen. Er zijn gewoonweg teveel ‘Open’ data zullen een belangrijk thema middels een spinnenwebdiagram te zien wat data! Door toepassing van apps en apparaten blijven om leefomgevingskwaliteit te meten de stand van zaken is op 12 ruimtelijk, duur- die een enorme datagroei met zich meebren- en om de circulaire economie te stimuleren. zaamheids en sociaaleconomische thema’s. gen, is het voor de statistici en beleidsma- Met het oog op de volgende onderzoeksbiën- Met digitale kaarten kan snel ingezoomd kers niet makkelijker geworden om de juiste nale, IABR–2016 waarin ‘THE NEXT worden van buurtniveau (of soms kleiner) tot informatie en kennis aan te bieden. Big data ECONOMY’ aandacht vraagt voor de relatie stadsniveau. Dit versnelt het beleidsproces zoals dit genoemd wordt, moet dan ook niet tussen het ruimtelijk ontwerp en (de ontwik- enorm en levert een gespreksagenda tussen alleen een ICT onderwerp zijn maar zich juist keling van) de economie, zullen deze thema’s overheid, burgers, investeerders of andere afspelen op het grensvlak tussen ICT en nog meer van belang zijn voor de stad. IABR– belanghebbenden. Intern is deze aanpak in milieutechnische, ruimtelijke en sociaaleco- 2016–THE NEXT ECONOMY onderzoekt de 2013 voor vrijwel alle gebiedsagenda’s toe- nomische thema’s en met mensen in de stad! weg naar de “next economy” –naar een eco- gepast. Verdere integratie met andere ge- Zoals Microsoft betoogt, met een ‘people nomie die een balans vindt tussen denken en meentelijke instrumenten zoals wijkprofielen first approach’. Op basis van gevalideerde doen, tussen kennis- en diensteneconomie of budgetverdeling is nu aan de orde. data, informatie, kennis en waarde toevoe- en materiële productie, tussen industriële Gestandaardiseerde data zijn nodig om goed gen. IBM presenteerde onlangs dat de weer- productie en kleine maakindustrie, tussen te kunnen monitoren, beter te kunnen hand- data die in de VS sinds de jaren ’70 vrijgege- formeel (bv. bankensector) en informeel (bv. haven, te vergelijken, samen te werken en ven zijn, daar nu jaarlijks 30 miljard dollar crowdfunding, sharing), tussen vergrijzing producten te ontwikkelen. Tot enkele jaren opbrengen. De GPS-markt die in 1983 is en verjonging, en tussen winst en welvaart; geleden waren steden niet met gestandardi- vrijgegeven, wordt geschat op een waarde een economie die gedreven wordt door inter- seerde normen bezig. De wereld van de ISO- van zelfs 90 miljard dollar. Beiden leveren disciplinair onderzoek, circulair denken,

Stedelijk Metabolisme Stedelijk normen met betrekking tot steden komt ook steeds meer praktische toepassingen op. schone energie en innovatie en die adapta- echter snel in beweging. Op 15 mei 2014 is In Rotterdam kwam vorig jaar in de energie- tief is, weerbaar: in staat kansen te zien en te de eerste ISO-standaard over steden gelan- atlas de zonne-energie module15 online. Het grijpen. Centraal daarbij staat de vraag hoe ceerd.13 Tevens is Rotterdam mede-oprichter vervolg is om een (open)data platform te ontwerpend onderzoek kan bijdragen aan het 1 McKinsey Global Institute, (2013). van essentiële stromen in de gebouwde vinden van een nieuw sociaaleconomisch Disruptive Technologies: Advances that will omgeving, TU Delft. van de World Council on City Data in beiden dat toegang zal geven tot een reeks transform life, business and the global 8 economy. 9 Haase, D., McPhearson, T., Frantzeskaki, Toronto.14 Zoals Prof. Maarten Hajer, direc- gevalideerde data. paradigma dat de stad naar voren schuift als 2 www.rotterdamclimateinitiative.nl N., and Kaczowroska, A., (2014), Ecosystem 3 tillie, N., Dobbelsteen, A. van den, Services in Urban Landscapes: Practical Doepel, D., Jager, W. de, Joubert, M. & Applications and Governance Implications teur van het Planbureau van de Leef­ hefboom voor de optimale en duurzame Mayenburg, D. (2009). Towards CO2 Neutral – the URBES approach, UGEC Viewpoint, Urban Planning - Introducing the Rotterdam No.10, Page 21, March 2014, www.ugec.org sociale en economische performance van al Energy Approach and Planning (REAP), 10 www.urbesproject.org en www. omgeving, het verwoordde: ‘Het eerste open Natuurlijke overgang naar IABR– Journal of Green Building, Vol. 4, No. 3 themusicproject.eu (103-112). 11 Frantzeskaki, N., Tilie, N., (2014), The data platform met gevalideerde stedelijke 2016–THE NEXT ECONOMY haar bewoners. Laten we de komende twee 4 Zie de in april 2013 ondertekende dynamics of urban ecosystem governance in ambitieverklaring warmtekoudevoorzieningen Rotterdam, The Nehterlands, AMBIO, 43(10), in de bebouwde omgeving,getekend door pp. 542–555 (DOI 10.1007/s13280-014- statistieken’. Een interessant vervolg is om De IABR–2014–URBAN BY NATURE– heeft jaar gebruiken om met de opgestelde agenda betrokken publieke en private partijen 0512-0 waaronder Woonbron, Havensteder, Eneco, 12 http://www.rotterdam.nl/onderzoek en in lijn met het collegeakkoord een nog Nuon, E.On, WBR, Havenbedrijf Rotterdam, 13 ISO 37120 City Indicators opgezet na te gaan wat dit betekent voor steden, de relatie tussen ruimtelijk ontwerp en de Provincie Zuid-Holland, stedin en de vanuit de ISO-werkgroep (TC268) voor gemeente. duurzame steden, waar Rotterdam via de NEN industrie, infrastructuur, investeringen en ecologische agenda verkend. Er is een nieu- aantrekkelijkere en economisch succesvolle- 5 Rotterdam Smart City Project als pilot en expert in deelneemt. www.celsiuscity.eu/demonstrators/ 14 Initiative van het Global Cities Institute system-integration/4ro1-rotterdam-heat-hub en Global Cities Indicators Facility met voor dataverzameling in steden zelf? we bril aangereikt om naar de stad te kijken. re stad van Rotterdam te maken. 6 Verstraeten-Jochemsen. J., Rovers, V., Professor Patricia McCarney en Helen Ng Vos, S., de (2013). Kennis Investerings 15 www.rotterdamclimateinitiative.nl/nl/ Project Stedelijke Ketens - Verkenning naar energieatlas/verantwoording-data/ Urban Metabolism is direct gekoppeld aan een methode om de footprint van een stad te zonne-energie van het EU Interreg IVB, bepalen. TNO, Utrecht. MUSIC project de circulaire economie en kwaliteit van de 7 timmeren, A. van, (2006) Duurzaamheid in de gebouwde omgeving AUTONOMIE & leefomgeving. Voor verschillende stromen is HETERONOMIE, integratie en verduurzaming 140 141 Stedelijk Metabolisme Stedelijk Vier strategieën om te ontwerpen aan stromen ontwerpen om te Vier strategieën

Ontwerpen aan de stad vanuit het stedelijk strategieën en gaan uit van een nieuw en Een nieuw stedelijk metabolisme metabolisme vraagt om het schakelen tussen integraal perspectief waarin economische, het regionale en lokale schaalniveau, tussen ecologische en ruimtelijke diversificatie voor Rotterdam strategie en ruimtelijk ontwerp, tussen gekoppeld wordt aan een integrale lezing van stofstroom en bijbehorende infrastructuur. stad, natuur en landschap. Vier strategieën om te ontwerpen aan stromen De vele voorstellen, ideeën en projecten worden gedragen door vier geïntegreerde colofon

Deze publicatie is tot stand Stedelijke Inrichting / Duurzaam Gemeente ­gekomen door bijdragen van: Rotterdam), Annemieke Fontein (Hoofd Gemeente Rotterdam, IABR, FABRIC, TNO Landschapsarchitectuur Gemeente en Interreg IVb / MUSIC, als onderdeel Rotterdam), George Brugmans (Algemeen van het IABR–Projectatelier Rotterdam: directeur IABR), Marieke Francke (IABR) Urban Metabolism, in het kader van IABR–2014–URBAN BY NATURE, Projectatelier Rotterdam 29 mei – 23 augustus 2014 in de Kunsthal Urban Metabolism en het Natuurhistorisch Museum Rotterdam Opdrachtgevers Redactie IABR en Gemeente Rotterdam Nico Tillie, Olv Klijn, Judith Borsboom, Martin Looije team gemeente Rotterdam Astrid Sanson (Directeur Stedelijke Tekstbijdragen Kwaliteit / Binnenstad Gemeente Rotterdam) Nico Tillie (Gemeente Rotterdam, TU Delft), Annemieke Fontein (Hoofd Landschaps­ Eric Frijters, Olv Klijn (.FABRIC), Dirk architectuur Gemeente Rotterdam), Sijmons, George Brugmans en Marieke Sander Klaassen (Seniorlandschaps­ Francke (IABR), Judith Borsboom (TNO), architect), Emiel Arends, Hendrik Jan Bosch, Sander Klaassen (Seniorlandschaps­ Fatna Boutahar, Martin Guit, Roland van der architect), Annemieke Fontein (Hoofd Heijden, Nico Tillie en Marije ten Kate Landschapsarchitectuur Gemeente (Gemeente Rotterdam) Rotterdam), Hans Scheepmaker team IABR Klankbordgroep publicatie Dirk Sijmons, ateliermeester Astrid Sanson (Directeur Stedelijke Marieke Francke, projectleider Kwaliteit / Binnenstad Gemeente Yonca Özbilge, projectassistente Rotterdam), Paula Verhoeven (Directeur George Brugmans, algemeen directeur 145

144

Ontwerpend onderzoek De samenstellers hebben getracht alle recht- FABRIC: Eric Frijters, Olv Klijn, Rens hebbenden van fotomateriaal te achterhalen. Wijnakker, Bas Driessen, Victor Fernandez, Mochten er desondanks foto’s zijn afgebeeld Roxana Florescu, Simone Ierardi, Olga van waarop u meent recht te hebben, dan verne- Lingen, Jack Lipson, Andrea Ng, Li Shuyang, men wij dit graag. Veronika Trnovská, James Corner Field Operations: James Corner, Richard Kennedy, Grafisch ontwerp publicatie Megan Born, Aaron Kelly, Veronica Rivera, Eva Heisterkamp en Johanna Bayerlein Sanjukta Sen Projectleider publicatie Partners Birsen Hofmans, Gemeente Rotterdam Havenbedrijf Rotterdam (Isabelle Vries, Bram van der Staaij), Planbureau voor de Druk Leefomgeving (Ton Dassen, Arjen Harbers, Mediacenter Rotterdam © 2014 Anton van Hoorn, Hans van Amsterdam), Rotterdam Climate Initiative (Paula Met dank aan Verhoeven, Fred Akerboom) Niki Frantzeskaki (Drift), Kerli Kirsimaa en het URBES projectteam, Extern advies en onderzoek www.urbesproject.org, BIODIVERSA, Hans Pierre Bélanger (Harvard University Scheepmaker, Hetty van Rhijn, Mieke van Graduate School of Design), Lisa Diedrich Leeuwen, Miriam van Lierop, Cleo Pouw, (Swedish University of Agricultural Astrid Madsen, Wouter Verhoeven, Martine Sciences), TNO (Jacco Verstraeten- Brouwer, Warmtebedrijf Rotterdam, Chris Jochemsen, Judith Borsboom, Bart Jansen, Kennedy, Daniel Hoornweg, Patricia Harm ten Broeke, Elmer Rietveld), Jan McCarney, Helen Ng, Global Cities Institute, Willem van der Schans (LEI-WUR) World Council on City Data, Carol Hol, Chris van Langen, EU project SUPURBFOOD Experts Stadsontwikkeling en www.supurbfood.eu Stadsbeheer van de Gemeente Rotterdam

Stedelijk Metabolisme Stedelijk Metabolisme Stedelijk Cor Luijten, Joep van Leeuwen, Joost Contactpersonen Martens, Will Clerx, Rogier Bruining, Joke Nico Tillie [email protected] Klumper, Erik Trouwborst, Jos Streng, Petra Sander Klaassen [email protected] van der Lugt, Marianne de Snoo, Joost van Maaren, Jorg Pieneman, John Jacobs, Olaf Velthuijsen, Kees de Vette, Erica Koning, Christian Veldhuis, Carel Andriessen

Kaarten FABRIC

Fotografie Joep Boute, Peter Schmidt (Gemeente Rotterdam / RSO), Pixelclass | Bram Lamens i.o.v. Warmtebedrijf Rotterdam (foto p. 49) 146 Stedelijk Metabolisme duurzame ontwikkeling van Rotterdam van duurzame ontwikkeling