Partijloze Partijganger, Lou Lichtveld/ Albert Helman in Spanje
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
>> UITGEVERIJ SCHOKLAND • DOSSIER Albert Helman/2 Partijloze partijganger, Lou Lichtveld/ Albert Helman in Spanje BRON: Nawoord Michiel van Kempen bij de tweede uitgave van De sfinx van Spanje, uitgeverij Schokland, 2011 Spanje in de jaren ‘30 George Orwell en Pablo Neruda, W.H. Auden en Step- Wie links georiënteerd was in de jaren ’20 en ’30 van hen Spencer, George Bernanos, Heinrich Mann en An- de vorige eeuw, wist waar in de wereld je dat engage- toine de Saint-Exupéry. En van afstand steunden in- ment kon tonen: in Spanje. Het Iberische schiereiland tellectuelen als William Faulkner en John Steinbeck, was het toneel waar de grootmachten hun spierballen Aldous Huxley en B. Traven, Rafael Alberti en Ramón lieten rollen: de Sovjet-Unie, Duitsland, Frankrijk, J. Sender, André Breton en André Gide de zaak van de Engeland, de Verenigde Staten, Italië. Het broedde Republikeinen. Maar ook de nationalisten kregen en het gistte, en de hogedrukpan van communisten, steun uit kunstenaarshoek: Charles Maurras en Paul Trotskisten, socialisten, anarchisten, monarchisten, Claudel, Drieu La Rochelle en Hilaire Belloc meng- Carlisten en nationalisten liet niemand in de wereld den zich in de debatten, met zwarte inkt in hun pen. onberoerd. Toen in 1931 de Republiek werd uitgeroe- Ook veel Nederlanders meldden zich aan als ver- pen door een revolutionair comité onder leiding van dedigers van de Republiek toen in juli 1936 de oorlog Alcála Zamora en koning Alfonso XIII het land ont- uitbrak. Onder hen de schrijvers Jef Last, Anton Con- vluchtte, begonnen communisten ter linkerzijde en standse en Johan Brouwer. De cineast Joris Ivens, met nationalisten ter rechterzijde te trekken aan een broos wie Helman vroeger in Berlijn had samengewerkt, evenwicht, dat uiteindelijk zou leiden tot een van de kwam naar Spanje om er in 1937 zijn film Spaanse aar- meest chaotische periodes uit de Europese geschie- de te draaien, op een scenario van Ernest Hemingway. denis. Vanaf het uitbreken van de Burgeroorlog in 1936 bevochten allerlei partijen en facties, republi- De Gemeenschap keins dan wel anti-republikeins gezind, elkaar op tal De drijfveer van Albert Helman om naar Spanje te van fronten. De Internationale Brigades, in oktober trekken was niet allereerst een politieke, eerder een 1936 op instigatie van de Komintern in het leven ge- intellectueel-nieuwsgierige en zeker ook een prag- roepen, telden 35.000 manschappen uit tal van lan- matische: er moest brood op de plank komen. Klein den. De onderlinge ideologische verschillen aan bei- van gestalte maar groot van intellect, creativiteit en de zijden, sterk aangewakkerd door inmenging van ambitie had hij, geboren als Lou Lichtveld in 1903 in de wereldgrootmachten, leidden tot een gruwelijk Paramaribo, de benauwenis van het laatkoloniale Su- bloedvergieten, waaraan praktisch geen enkele partij riname aan den lijve ondervonden. Een vroege po- zich niet schuldig maakte. De verschrikkingen zou- ging om zijn vaderland te ontvluchten strandde in den de voorbode blijken te zijn van die van ’40 -’45. de eenzaamheid van een Limburgs klein-seminarie: Maar in het begin van de jaren ’30 oefende de situ- hij keerde als tiener vol heimwee terug naar zijn ge- atie nog een magische aantrekkingskracht uit op ide- boorteland. Maar in 1921 was hij opnieuw de Atlan- alisten en dromers van over de hele wereld. Hier zou- tische Oceaan overgestoken en nu met een bijna ver- den de aartsconservatieve krachten van Kerk, Koning beten wil om niet meer terug te keren, een wil die hij en Kapitaal een halt worden toegeroepen. Socialisten een kwarteeuw gestand zou doen. Verbazingwekkend en anti-fascisten liepen te hoop, nu het Duitse nati- snel vond de jonge Lichtveld aansluiting bij de groep onaal-socialisme in de Kristallnacht en de Nacht van rond het tijdschrift De Gemeenschap en de gelijkna- de Lange Messen zijn ware aard had laten zien. Tal mige uitgeverij. Hij was dan wel gekomen om car- van vrijwilligers gaven zich op om de communisti- rière te maken in de muziek, al snel zou hij zijn twee- sche en anarchistische krachten in Spanje te komen de muze volgen: het schrijven. De Gemeenschap verte- versterken. Onder hen veel schrijvers en dichters van genwoordigde progressief katholiek Nederland, dat wereldfaam: Ernest Hemingway en John Dos Passos, korte metten wilde maken met het dreunende Schaep- 1/6 man-katholicisme. De groep creëerde ruimte voor een stenaarsfamilie: haar vader is de beeldhouwer Joseph zelfbewuste progressieve katholieke cultuur, die de Mengelberg, diens broer de wereldberoemde dirigent vensters openzette naar de wereld. Voor de taalspie- Willem Mengelberg (Lou heeft weinig op met zijn lerei van Jan Engelman was evenzeer plaats als voor Duitse muzieksmaak, maar zal pas echt pek en veren de vitalistische poëzie van Hendrik Marsman. Albert over hem uitstrooien als Mengelberg zich later tot na- Helman dwong in deze kring al gauw respect af met zi-sympathisant ontpopt). Het huwelijk van Leen- zijn essays en kritieken, met zijn korte verhalen, zijn tjes ouders is verre van gelukkig. Wilhelmina Fuchs debuutroman Zuid-Zuid-West en zijn novelle Mijn aap wordt zwaar mishandeld door haar man, die uitein- schreit. Maar de vrijheid die de jonge katholieken voor delijk onder dwang wordt opgesloten in een psychi- zich opeisten, kende wel degelijk grenzen: er was al- atrische inrichting, waar men hem diagnosticeert tijd nog een katholieke censor, en die begon Helman als ‘schizofreen’ en ‘depressief paranoiaal’. zo op de zenuwen te werken, dat hij in conflict kwam Als het gezin Lichtveld in 1932 richting Spanje ver- met de bisschop van Haarlem. Hij smeet de deur naar trekt gaat ook grootmoeder Mengelberg mee, Wilhel- De Gemeenschap en het katholieke dagblad De Maas- mina Mengelberg-Fuchs die ‘Moedere’ wordt ge- bode toe en creëerde ruimte voor zijn sympathieën noemd. Het patroon van Lou’s jeugd herhaalt zich in voor extreem-links, de Sovjet-communisten, de an- Spanje: een huis waar de wijsheid van oude vrouwen archisten. Die zou hij in Spanje snel genoeg leren ken- zich vermengt met het gekwetter van de kinderen. nen. Moedere is als hoteliersdochter bovendien een uit- stekende kokkin, een gave die hen nog veel plezier zal NRC en Groene Amsterdammer opleveren. In augustus 1929 wordt Lichtvelds derde kind gebo- Het gezin neemt zijn intrek in een voormalige the- ren: zijn zoon Peter. Deze bungelt in een hangmatje aterruimte op een heuvel boven het dorp San Cugat tussen de bagagerekken van de trein die het gezin del Vallès met zicht op de Montserrat. Het huis ligt Lichtveld over Brussel en Parijs naar Spanje zal voeren. even buiten Barcelona, aan de andere zijde van de Het is begin 1932. Lou voelt zich vrank en vrij, maar heuvel Tibidabo. Lou doopt het huis om tot ‘Casa Ho- hij moet wel voor de kost zorgen. Hij heeft afspraken landa’. Het toneel in de grote ruimte met aan weers- gemaakt met het liberale dagblad De Nieuwe Rotter- zijden ramen, was dichtgetimmerd en fungeerde als damsche Courant en met De Groene Amsterdammer, die logeerkamer, de kleedkamer als slaapkamer. De ga- de oplopende spanningen in Spanje _ en in Catalo- rage stond nog vol toneeldécors. Het huis bood een nië in het bijzonder _ graag verslagen zien worden donker en veilig onderkomen aan de kersverse im- door een lokale correspondent. Hij zal een overwel- migranten. In het begin was er geen kachel en moest digend aantal reportages naar Nederland sturen, waar- men zich warmen aan het houtvuur. Maar er was ra- van een residu uiteindelijk in 1937 zal terechtkomen dio en nog meer bijzonder: er was telefoon. De Licht- in De sfinx van Spanje (de afzonderlijke reportages wil- velds leefden daar allerminst geïsoleerd. Angeletta, len zich wel eens verraden in een teveel aan herha- de boerin van naast, raakte al snel goed bevriend met lingen). Maar hij schrijft ook voor De Stem, voor Ryn- Leentje. De kolenboer, de bakker en de geitenhoeder bende’s Blijmoedig Maandblad en voor elk ander blad maakten regelmatig hun opwachting. Er waren de dat maar een paar guldens voor zijn stukken wil be- Fräuleins, dienstbodes en werksters uit het buiten- talen. En bovenal: hij maakt als prozaschrijver een land (wij zouden nu zeggen: au pairs), van wie er nog buitengewoon creatieve fase door. één met Slauerhoff zou verdwijnen naar Noord-Afri- ka. En dan waren er de vrienden en verwanten die voor In Spanje kortere of langere tijd in San Cugat verzeild raakten. Hij heeft in Utrecht Lenie Mengelberg leren kennen, een uitstekende partij, meent Lou. Hij huwt haar in De familie Mengelberg 1927, zij is dan al in verwachting van hun eerste kind: Zo streken Leentjes broer, de dirigent en componist Cecilia. Een jaar later volgt Noni, nog een jaar later Karel Mengelberg, en zijn Duitse vrouw, de harpiste Peter _ drie kinderen, ter wereld gekomen in een keu- Rahel Draber, in de herfst van 1933 in San Cugat rig katholiek ritme. Leentje _ want aan de naam Le- neer. Ze hadden beiden in Duitsland gewerkt, maar nie had zij een hekel _ is een telg uit een echte kun- toen Hitler in 1933 de macht greep, begon het gekrijs 2/6 van de Rijkskanselier en zijn nazitrawanten zo oor- kostbare dood (1936) en Ratten (1936). En dan is er nog verdovend door de Rundfunk te schallen, dat de Men- De sfinx van Spanje. gelbergs besloten Duitsland te verlaten. Zij zouden De Maasbode schreef op 14 maart 1936 over De dolle een jaar in het Casa Holanda blijven hangen. Karel dictator: ‘Helman toont in dit werk zijn afkeer voor gaf de kinderen Duitse les en zong liedjes met hen. moderne dictaturen; de rechtse wel te verstaan, want Hij werd dirigent van de Banda Municipal de Barcelona voor de linkse schijnt hij blijkens zijn onverholen waarvoor hij zijn orkestwerk Catalunya Renaixent sympathie voor Moskou in Waarom niet een uitzon- schreef als hommage aan een ‘herboren Catalonië’.