Anna Galar* Szlakiem Podróży Cystersów Śląskich Na Kapitułę
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
2013 3(35) DOI: 10.5277/arc130307 Anna Galar* Szlakiem podróży cystersów śląskich na kapitułę generalną do Cîteaux w 1768 r. Following the route of Cistercians from Silesia to the General Chapter in Cîteaux in 1768 Est magna et ampla et ad modum nostrae Henricho- Est magna et ampla et ad modum nostrae Henri cho- viensi exstructa – tymi słowami rozpoczyna w swoim viensi exstructa – with these words Bartłomiej Sedlak, dzien niku opis kościoła w Cîteaux Bartłomiej Sedlak, a professed monk from Henryków, starts in his diary profes henrykowski, który towarzyszył opatowi Konstan- a des cription of the church in Cîteaux; Bartłomiej Sedlak ty nowi Haschke w podróży na kapitułę generalną zakonu accompanied the abbot Konstantin Haschke in a journey cysterskiego w 1768 r. [1, s. 52]. Dzięki temu prostemu to the General Chapter of the Cistercian Order in Cîteaux zdaniu i następującemu po nim bardziej szczegółowemu in 1768 [1, p. 52]. Thanks to this simple sentence fol- opisowi świątyni, po prawie 250 latach czytelnik zostaje lowed by a more detailed description of the church, after dopusz czony do świata wrażeń i emocji przybysza z dale- almost 250 years the reader has a unique opportunity to kich stron, który po długiej i uciążliwej podróży mógł enter the world of impressions and emotions of a new- stanąć u wrót kościoła stanowiącego centrum cysterskiej comer from a distant country who, after a long and ardu- Europy. Kościół w Cîteaux i zachwycał, i przywoływał ous journey, was finally able to stand at the door of the znajomą postać kościoła henrykowskiego. church that constituted the centre of Cistercian Europe. Opaci cysterscy od XII w. byli zobowiązani do uczest- The church in Cîteaux was fascinating and invoked a fa - nictwa w kapitułach generalnych organizowanych w ma - miliar figure of the Henryków church. cierzy zakonu cysterskiego – Cîteaux. Wizyta w Cîteaux Since the 12th century Cistercian abbots were obliged była zwieńczeniem wielotygodniowej podróży, w trakcie to participate in General Chapters which were organised której cystersi z klasztorów śląskich odwiedzali miasta in the mother monastery of the Cistercian Order – Cî - i kla sztory na terenie Cesarstwa, Szwajcarii i Francji, teaux. A visit in Cîteaux was a culmination of the multi- w nie których goszcząc nawet przez kilka dni. Co szcze- week journey during which the Cistercians from Silesian gólnie przykuło uwagę Bartłomieja Sedlaka? Jakie obser- monasteries visited towns and monasteries in the territory wacje i doświadczenia przywiózł z drogi do Cîteaux? Co of the Austro-Hungarian Empire, Switzerland and France, chciał zachować w pamięci, co chciał przekazać swoim staying in some of them for quite a few days. What parti- współbraciom? cularly attracted Bartłomiej Sedlak’s attention? What kind Diariusze i itineraria z cysterskich podróży do Cîteaux, of observations and experiences did he bring from the way które mogą dać podstawy do odpowiedzi na powyższe to Cîteaux? What did he want to keep in memory and what kind of message did he want to convey to other friars? Diaries and itineraries describing Cistercian travels to Cîteaux, which can give rise to answers to the aforemen- * Historyk, Wrocław / Historian, Wrocław. tioned questions, date back to modern times only. Due to 86 Anna Galar pytania, pochodzą dopiero z czasów nowożytnych. Dzięki the reports of Silesian Cistercians from the years 16991 relacjom pióra śląskich cystersów z lat 16991 i 1768 and 1768 [1, pp. 1–10, 46–54, 86–95] and reports from [1, s. 1–10, 46–54, 86–95] oraz z podróży czeskiego opa- travels of the Czech abbot from 16672 whose companion ta z 16672, któremu towarzyszył Andrzej Emanuel Pos- was Andrzej Emanuel Pospel, the abbot from Rudy, we pel, opat z Rud, znamy trasy trzech podróży cystersów know the routes of three journeys of Silesian Cistercians śląskich do Cîteaux3. W niniejszym artykule skupiono to Cîteaux3. In this article attention was focused on the się na relacji z 1768 r. znanej z dwóch rękopisów. Jeden report from 1768 which is known from two manuscripts. za cho wał się w węgierskim klasztorze Zirc4 i stał się pod- The first manuscript was preserved in the Hungarian Zirc sta wą edycji przygotowanej przez Konstantyna Horwatha Mo nastery4 and became the basis for the edition prepared [1, s. 1–10, 46–54, 86–95]. Drugi rękopis pochodzi z klasz- by Constantine Horwath [1, pp. 1–10, 46–54, 86–95]. The toru rudzkiego [2, V26i]. Rękopis rudzki w nielicznych other manuscript comes from Rudy Monastery [2, V26i]. fragmentach jest bardziej szczegółowy niż rękopis z Zirc. The Rudy manuscript in a few fragments is more detailed W artykule przedstawiono trasę podróży z 1768 r., co than the manuscript form Zirc. mo że stać się dogodnym punktem wyjścia szczegółowych The article constitutes a presentation of the itinerary ba dań porównawczych nad działalnością szarych mni- from 1768, which can be a starting point for detailed com- chów. Miejsca, które znalazły się na szlaku, mogły sta- parative research on the activity of grey monks. The nowić źród ło inspiracji dla rozwoju lokalnej kultury places that appeared along the route might have been klasztornej, m.in. w dziedzinach takich jak architektura a source of inspiration for the development of the local oraz wystrój wnętrz klasztornych i kościelnych, liturgia, monastic culture, inter alia, in spheres such as architec- dziejopisarstwo, zarzą dzanie domeną, metody i areał up - ture and design of monastery and church interiors, liturgy, raw. Historycy zwracali już uwagę na możliwość ko rzys- historiography, domain management, methods of cultiva- tania przez cystersów z ziem polskich ze wzorców ting and cultivated areas. Historians already pointed to z opactw macierzystych. Nie mniej w czasach nowożyt- the possibility of using the standards from mother abbeys nych, a dokł adniej w XVII i XVIII w., gdy istniały pro- by Cistercians from the Polish lands. Nevertheless, in wincje cys terskie, powiązania filiacyjne nie stanowiły już modern times, and more precisely in the 17th and 18th podstawowej struktury organizacyjnej zakonu [5, s. 100– century, during the existence of Cistercian provinces, affi- 104]. W badaniach nad kultu rą klasztorów cysterskich lia tion connections did not constitute the basic organisa- w tym okresie warto uwzględ nić potencjalne znaczenie tional structure of the Order any longer [5, pp. 100–104]. wzor ców z miejsc odwiedzanych przez cystersów oso biś- In the research on the culture of Cistercian monasteries in cie w drodze do i z Cîteaux. this regard, we ought to take into account the potential Od XII do XVIII w. (do kasaty zakonu we Francji significance of the models of the places that were visited w 1790 r.) cystersi z ziem polskich jeździli do Cîteaux by the Cistercians personally while they were on their z róż n ą częstotliwością [4]. Znaczna odległość (w linii way to and from Cîteaux. pros tej około 1000 km), czyhające niebezpieczeństwa, From the 12th century until the end of the 18th century wojny i epidemie, trudy i wysokie koszty podróży, a także (liquidation of the Order in France in 1790) Cistercians postawa cystersów w różnym stopniu oddanych sprawom from the Polish lands travelled to Cîteaux with various zakonnym mogły skutecznie powstrzymywać od wyru- re gula rity [4]. A long distance (about 1000 km in a straight szenia w drogę. Niemniej wydaje się, że przynajmniej line), various dangers, wars and epidemics, hardships and w każ dym pokoleniu w Cîteaux pojawiali się przybysze high travel expenses as well as attitudes of the particular zza Odry i Nysy Łużyckiej. Cistercians who were not devoted to the monastic matters Tak było z pewnością w XVII i XVIII stuleciu, in the same way, might have been substantial obstacles in z których zachowały się rejestry uczestników kapituł ge - undertaking such a long trip. Nonetheless, it seems that in neralnych. W tym okresie nie przestrzegano już pierwot- every generation there were visitors to Cîteaux from the nej zasady osobistego uczestnictwa opatów wszystkich lands situated beyond the rivers Oder and Lusatian Neisse. klasztorów w obradach. Od powstania cysterskich pro- This was certainly the case in the 17th and 18th century, wincji zakonnych (tzw. wikariatów) w kapitułach gene- from which periods there are records of participants in ralnych mieli uczestniczyć delegaci zrzeszonych w nich General Chapters. In those times the original rule of per- klasz to rów5. W latach 1618–1651 opactwa śląskie, czes- sonal participation of abbots from all monasteries in ses- kie, mo raw skie i łużyckie tworzyły jeden wikariat. W tym sions was no longer observed. Ever since Cistercian mo - nastic provinces were established (the so called vicaria- tes), delegates of the affiliated monasteries were obliged 1 Diariusz zachował się w dwóch odpisach w Archiwum Archi die- cezjalnym we Wrocławiu [2, V 26e, V 26f]. 2 Opat rudzki podróżował razem z opatem Wawrzyńcem Scipio z Ose ka [3, s. 289–296, 321–329]. 1 The diary was preserved in two copies in the Diocese Archive in 3 Szerzej relacje cystersów, nie tylko z ziem polskich, z podróży do Wrocław [2, V 26e, V 26f]. Cîteaux zostały omówione w [4]. 2 The abbot from Rudy travelled with abbot Lawrence Scipio from 4 To reaktywowane w XVIII w. opactwo stanowiło filię opactwa Osek [3, pp. 289–296, 321–329]. henrykowskiego. 3 Accounts of journeys of Cistercians to Cîteaux not only from the 5 Do najstarszych prowincji cysterskich należą zawiązany w 1580 r. Polish lands were discussed more extensively in [4]. wikariat opactw polskich oraz powstała w 1595 r. kongregacja