KKU Res. J. 2012; 17(2) 245
KKU Res. J. 2012; 17(2):245-256 http : resjournal.kku.ac.th
อนุกรมวิธานของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. ในภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย Taxonomy of sugarcane longhorn beetle Dorysthenes spp. derived from North and Northeast of Thailand
ดวงรัตน ธงภักดิ์ * และ ชลลดา หาญเลิศฤทธิ์ Duangrat Thongphak* and Chonlada Hanlaoedrit สาขาวิชากีฏวิทยา ภาควิชาพืชศาสตรและทรัพยากรการเกษตร คณะเกษตรศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน * Correspondent author: [email protected] Received May 10,2011 Accepted April 24,2012 บทคัดยอ การจาแนกดํ วงหนวดยาวอ อยในสก ลุ Dorysthenes spp. ดาเนํ นการโดยรวบรวมติ วอยั างท งตั้ วหนอนและั ตวเตั มว็ ยั จานวนํ 564 ตวอยั าง จากแหลงปล กอู อยท งหมดั้ 8 แหลงในเขตภาคตะว นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อของื ประเทศ ไดแก กาฬสินธุ ขอนแกน ชัยภูมิ บุรีรัมย มหาสารคาม อุดรธานี กําแพงเพชร และนครสวรรค โดยจําแนก ตัวอยางแมลงจากลักษณะทางสัณฐานวิทยาภายนอกและลักษณะโครงสรางอวัยวะสืบพันธุ ดวยกลองสเตอริโอ ซึ่ง พบวาตัวหนอนดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. จัดอยูในวงศยอย Prioninae แตการวิจัยครั้งนี้ตัวหนอนดวง หนวดยาวไมสามารถจําแนกถึงระดับชนิด (species) ได เนื่องจากตัวหนอนแตละแหลงมีลักษณะทางสัณฐานวิทยา คลายก นมากั การจาแนกทางสํ ณฐานวั ทยาของติ วเตั มว็ ยสามารถจั าแนกไดํ 2 ชนดิ คอื Dorysthenes granulosus และ D. buqueti การศึกษาครั้งนี้พบเปนครั้งแรกวา D. granulosus เขาทําลายออยในประเทศไทย Abstract Taxonomy of Dorysthenes spp. was determined from 564 specimens of larva and adult. The specimens were collected from eight locations in Northeast and the North of Thailand, Kalasin, Khon Kaen, Chaiyaphum, Buriram Maha Sarakham, Udon Thani, Kamphaeng Phet and Nakhon Sawan. The specimens were identifi ed and described based on morphology both external and terminalia characters under stereomicroscope. The results show that the larvae of Dorysthenes spp. belong to subfamily Prioninae, however in this study the larvae can not be identi- fi ed into species level, since the larvae of all locations were not signifi cantly different in morphological characters. Two species of longhorn beetles were identifi ed based on morphological characters of adult. These included Dorysthenes granulosus and D. buqueti. In this study, D. granulosus is recorded fi rstly as pest of sugarcane in Thailand.
คําสําคัญ : ดวงหนวดยาวออย ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคเหนือ สัณฐานวิทยา อนุกรมวิธาน อวัยวะสืบพันธุ Keywords: sugarcane longhorn beetle, northeast, north, morphological characters, taxonomy, genitalia characters 246 KKU Res. J. 2012; 17(2) 1. บทนํา 2.วิธีการวิจัย ดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. (Ceram- 2.1 ตัวอยางแมลงที่ใชศึกษา bycidae: Prioninae) เปนด วงท มี่ ขนาดลี าตํ วปานกลางถั งึ ตัวอยางดวงหนวดยาวทั้งในระยะที่เปนตัว ขนาดใหญ สนี าตาลปนแดงํ้ มลี กษณะเดั นค อมื หนามแขี ง็ หนอนและตวเตั มว็ ยซั งเกึ่ บรวบรวมตามแหล็ งปล กอู อยท ี่ ขนาดใหญยื่นยาวออกทางดานขางของอกปลองแรก จัด สาคํ ญในเขตของภาคตะวั นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อื เปนแมลงศ ตรั อู อยท สี่ าคํ ญชนั ดหนิ งึ่ พบการแพรระบาด ทงหมดั้ 8 แหลง โดยตวอยั างต วหนอนเกั บจากแปลงอ็ อย ในแหลงปลูกออยที่สําคัญในเขตภาคตะวันออกเฉียง ตอหรอเหงื าอ อยท แสดงอาการการเขี่ าท าลายของหนอนํ เหนือและภาคกลางของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขต ดวง ตัวอยางตัวเต็มวัยเก็บจากกับดักแสงไฟ พ้ืนที่ที่เปนดินรวนปนทราย การทําลายของดวงหนวด 2.2 การตรวจวิเคราะหทางสัณฐานวิทยา ยาวจะเขาทําลายออยในระยะตัวหนอน โดยตัวหนอน ตัวอยางที่เปนตัวหนอนนํามาวิเคราะหชนิด กัดกินออยในสวนของลําตนที่อยูใตดิน มีผลทําใหออย ดวงหนวดยาวจากลักษณะสัณฐานวิทยาภายนอก วัด แหงตาย จากรายงานของ Pipat (1) พบวา แปลงออยมี ขนาดลําตัว บันทึกรูปรางลักษณะสีสันและรายละเอียด การระบาดของดวงหนวดยาวในสวนของออยตอทําให อื่นๆ ที่ตรวจพบโดยใชกลองสเตอริโอ บันทึกภาพหรือ สูญเสียผลผลิตถึงรอยละ 54 ลักษณะการทําลายออย วาดภาพลกษณะตั างๆ ทพบในตี่ วหนอนดั วงแต ละแหล ง ของดวงหนวดยาวชนิดนี้แตกตางกันไปตามสภาพพื้นที่ กรณีที่ศึกษารายละเอียดของสวนปาก เชน กราม ฟน ริม ความรุนแรงก็แตกตางกันไปตามสภาพฤดูกาล ซึ่งสวน ฝปากบน และรมฝิ ปากล าง เพอความชื่ ดเจนในการศั กษาึ ใหญพบมีการระบาดมากในสภาพแหงแลง (1- 4) จาก รายละเอียดโครงสราง ไดทําการดึงชิ้นสวนตางๆ นํามา การตรวจสอบเอกสารขอมูลดานอนุกรมวิธานของดวง แชในนํ้าสะอาด เพื่อลางสวนของดินที่ติดมา จากนั้น หนวดยาวออยในประเทศไทยย งไมั พบรายงานการศ กษาึ นําอวัยวะตางๆ มาศึกษารายละเอียดดวยกลองสเตอริโอ มากอน แตม รายงานวี าด วงหนวดยาวท เขี่ าท าลายอํ อยใน แตละตัวอยางแมลงที่ศึกษนํามาแยกดองในแอลกอฮอล ไตหว นไดั แก ด วงหนวดยาวอ อย Dorysthenes hydropicus 75 เปอรเซ็นต ในขณะที่ประเทศไทยมีรายงานวามีเพียงดวงหนวดยาว ตัวอยางตัวเต็มวัยตรวจวิเคราะหชนิด จาก D. buqueti เทานั้นที่เขาทําลายออย ดังนั้นการวิจัยครั้งนี้ ลกษณะสั ณฐานวั ทยาภายนอกและอวิ ยวะสั บพื นธั เพศผุ ู จึงมุงศึกษาจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทั้งระยะ (male genitalia characters) ดวยกลองสเตอริโอ บันทึก เปนตัวเต็มวัยและระยะตัวหนอนโดยวิธีทางสัณฐาน รปรู าง สสี นและรายละเอั ยดอี นๆื่ ลกษณะความแตกตั าง วิทยา ซึ่งขอมูลเหลานี้เปนพื้นฐานที่สําคัญที่นําไปเชื่อม ระหวางตัวเต็มวัยเพศผูและเพศเมีย ขอมูลรายละเอียด โยงกับลักษณะนิสัยและพฤติกรรมของแมลง เพื่อหา สวนตางๆของแมลงนั้นบันทึกดวยการถายรูปและวาด แนวทางควบคมปุ องก นทั เหมาะสมและถี่ กตู อง นอกจาก ภาพ การเตรียมตัวอยางอวัยวะสืบพันธุของดวงหนวด นั้นการศึกษาความแปรปรวนและความหลากหลายใน ยาวตามวิธีการของ Thongphak and Wang (5) กลุมประชากรของดวงหนวดยาวในแหลงปลูกออยใน 2.3 วิธีการจําแนกชนิดดวงหนวดยาว แตละพ นทื้ นี่ นมั้ ความสี าคํ ญเปั นอย างย งติ่ อการพ จารณาิ ตัวหนอน จากการตรวจเอกสารพบมีรายงาน ปรับปรุงพันธุออยตานทานใหเหมาะสมในแตละทอง การศึกษาอนุกรมวิธานของหนอนดวงหนวดยาวสกุลนี้ ถิ่น ซึ่งเปนวิธีการปองกันที่ประหยัดและไมกระทบตอ นอยมาก เอกสารทางวิชาการที่ใชประกอบการจําแนก สิ่งแวดลอมไดอีกทาง และบรรยาย (Description) ลักษณะตัวหนอน ไดแก Craighead (6), Morelli และคณะ (7 - 9) KKU Res. J. 2012; 17(2) 247
การวิเคราะหชนิดตัวเต็มวัยดวงหนวดยาว ผลการศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยาดวง เนื่องจากไมสามารถระบุแหลงที่เก็บแมลงตนแบบ หนวดยาวออยครั้งนี้พบวา การจําแนกชนิดทางสัณฐาน (Holotype) ของดวงหนวดยาวออยกลุมนี้ได ดังนั้นการ ภายนอกของตัวหนอนยังไมสามารถระบุชนิดของตัว วิเคราะหจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทําโดย หนอนดวงหนวดยาวไดชัดเจน เนื่องจากตัวหนอนที่เก็บ การนําตัวอยางที่ไดเปรียบเทียบกับตัวอยางที่มีในหอง ไดในแต ละแหล งม ลี กษณะทางสั ณฐานภายนอกคลั ายก นั พิพิธภัณทมหาวิทยาลัยขอนแกน และมหาวิทยาลัย ในขณะที่การจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวในระยะตัว เกษตรศาสตร เพื่อความถูกตองมากที่สุดใน การจําแนก เต็มวัยสามารถจําแนกชนิดดวงที่เขาทําลายออยทั้งหมด และไดร วมปร กษาการจึ าแนกระดํ บชนั ดจากิ ผเชู ยวชาญี่ ได 2 ชนิด คือ D. granulosus และ D. buqueti โดยมี ดวงหนวดยาว (Prof. Lu Wen, College of Agriculture รายละเอียดผลวิจัยดังนี้ Guangxi University, China ) และศึกษาจากเอกสารทาง 3.1 ลักษณะทั่วไปของหนอนดวงหนวดยาว วิชาการดั้งเดิมที่มีการบรรยายแมลงตนแบบ ของดวง ออย Dorysthenes spp. หนวดยาวกลมนุ ี้ไดแก Guérin-Méneville (10) Thomson ลักษณะเดน ลําตัวยาวเรียว รูปรางกึ่งทรง ( 11) Gahan, (12 ) และ Gressitt (13 - 15) กระบอก ลําตัวสวนบนกวางกวาสวนทายเล็กนอย (รูป ที่ 1 ) ลําตัวยาวประมาณ 36.66 – 59.01 มิลลิเมตร กวาง 3. ผลการวิจัยและอภิปราย ประมาณ 9.76 – 12.34 มิลลิเมตร ลําตัวออนนิ่ม สีขาว นวลออกเหลือง กรามขนาดใหญแข็งแรง ขาจริงขนาด ตวอยั างด วงหนวดยาวท ใชี่ ในการศ กษาครึ งนั้ มี้ ี เล็ก 3 คู ลําตัวแตละปลองมีตุมนูนขึ้น (pleural tubercle) จํานวนทั้งหมด 564 ตัวแบงเปนตัวหนอน 357 ตัว ตัว บรเวณดิ านข างใต ร หายใจแตู ละปล อง และมเสี นขนส นๆั้ เต็มวัย 207 ตัวโดยเปนเพศผู 184 ตัวและเพศเมีย 23 ตัว กระจายอยูทั่วลําตัวแตไมหนาแนน ซึ่งตัวอยางทั้งหมดเก็บจากแปลงปลูกออยของเกษตรกร สวนหัว (head) (รูปที่ 2) มีความยาวมากกวา ทั้งหมด 8 แหลงตามตารางที่ 1 ความกวางเล กน็ อย เมอมองจากดื่ านบนส วนห วมั ลี กษณะั
ตารางที่ 1. ตัวอยางดวงหนวดยาวที่ใชในการศึกษา
จํานวนตัวอยางที่ใชในการศึกษา แหลงท ี่ แหลงที่เก็บ ตัวหนอน ตัวเต็มวัย เพศผ ู เพศเมีย 1 กาฬสินธ ุ 0 9 1 2 ขอนแกน 2 94 5 3 มหาสารคาม 3 34 2 4 บุรีรัมย 33 5 - 5 ชัยภูม ิ 0 13 1 6 อุดรธาน ี 20 17 5 7 กําแพงเพชร 37 6 - 8 นครสวรรค 262 6 9 รวม 357 184 23 248 KKU Res. J. 2012; 17(2)
เปนรูปสี่เหลี่ยม ขอบดานหนาและดานทายมีลักษณะ (รูปที่ 2 จ) จํานวน 3 ปลอง สวนของ cardo มีพื้นผิวเรียบ กลมมน ขอบดานขางของสวนหัวเวาตรงกลางเล็กนอย ดานนอกของ stipe มเสี นขนยาวปกคล มุ lacinia มเสี นขน ขอบดานหนาของสวนหนา (anterior margin of frons) สั้นขึ้นปกคลุมหนาแนน คอนขางกวาง สีนํ้าตาลเขม ผิวคอนขางขรุขระเปนรอย สวนอก (thorax) เปนร ปทรงกระบอกู ประกอบ หยักตามขวาง (transverse rugose) มีเสนขนยาวเรียงเปน ดวย 3 ปลองเรียงตอกัน อกปลองแรกขนาดใหญกวา แถวตามแนวขวางประมาณ 4 เสน ขอบดานหน าของ fron อกปลองที่สองและสามรวมกัน สันหลังอกปลองแรก แตละขางม ีรองเวาลึกเขาไปเรียกวา postcondylar carina (Pronotum) กวางประมาณสองเทาของลําตัว ขอบดาน ลักษณะโคงมน ผิวขรุขระ ไมมีเสนขน median suture หนาลักษณะกลมมน มีเสนขนสั้นเรียงเปนแถว 1-2 แถว ลักษณะเปนรองลึกชัดเจน สีนํ้าตาลเขม เปนเสนที่พาด บริเวณสันหลังอกปลองแรกมีแผนแข็ง (sclerite) ขนาด ผานระหวางกลางของขอบสวนหนาถึงทายกะโหลก ใหญปรากฎอย รู ปสู เหลี่ ยมี่ สเหลี องซื ดี ขอบดานท ายของ frontal suture คอนขางชัดเจน epistoma มีลักษณะเปน pronotum นูนโคง มีรองตามยาวเห็นไมชัดเจน median ทรงสามเหลี่ยมเล็กๆ ยื่นออกมาติดกับฐานริมฝปากบน suture ชัดเจน รูหายใจ (spiracle) ที่ดานขางของปลอง (clypeus) แตละข างม สี นี าตาลดํ้ าํ มเสี นขนข นประมาณึ้ 3 อกรปกลมรู ีขนาดใหญกว าร หายใจทู ปลี่ องท องประมาณ หรอื 4 เสน ฐานรมฝิ ปากบนค อนข างกว างต ดกิ บสั วนร มิ สองเทา ขาจริงมีทั้งหมด 3 คู ตั้งอยูบริเวณดานลางอก ฝปากบน (labrum) (รูปที่ 2 ง) มีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยม ปลองที่ 1, 2 และ 3 มีขนาดเลกมาก็ สั้น รูปทรงกรวย คางหมู ผิวเรียบมันวาว นูนเล็กนอย สีนําตาลอ้ํ อน ไมมี ประกอบดวยจํานวน 3 ปลอง ปลอง สุดทายปลายแหลม เสนขนปกคล มุ ขอบดานหน าของร มฝิ ปากบนโค งมน รปรู าง คลายเล็บไมมีเสนขน ที่ฐานมีเสนขนประมาณ 6-8 เสน กลมรี บริเวณดานหนามีเสนขนยาวปกคลุมหนาแนน สวนทอง (abdomen) เห็นไดชัดเจนจํานวน 9 ประมาณครงหนึ่ งของพึ่ นทื้ ที่ งหมดั้ หนวดขนาดเลกมาก็ ปลอง แตละปลองมีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส ดาน จํานวนปลอง 3 ปลอง แตละปลองมีรูปรางทรงกระบอก บนและดานลางของสวนทองปลองที่ 1 ถึง 6 มีบริเวณ หนวดปลองที่ 2 มีขนาดความยาวยาวมากกวาปลองแรก ที่เปนรอยยนลึกมีลักษณะเปนสี่เหลี่ยม มีเสน median ในขณะที่ปลองที่ 3 มีขนาดเล็กที่สุด ไมมีตาเดี่ยว (ocelli) suture พาดผานตรงกลางทําใหแบงเปน 2 lobe เรียกวา กราม (mandible) (รูปที่ 2 ค) ขนาดใหญมาก รูปราง ampullae (รูปที่ 1) สีคอนขางขาว ผิวเรียบ ดานขางของ สามเหลยมี่ สดี าํ ฐานของกรามมพี นผื้ วหยาบและขริ ขระุ ปลองท องปล องท ี่1- 6 ม ีตมุ หรอื pleural tubercles ปรากฏ มีเสนขนยาว 6 หรือ 7 เสน ขึ้นบริเวณขอบของฐาน สวน อยูดานลางของรูหายใจใน แตละขาง ปลองทองที่ 1- 8 ปลายของกรามแหลม ขอบดานใน คม แข็งแรง ดานลาง มีรูหายใจปลองละ 1 คู รูป กลมรี ขนาดเล็ก ปลองทอง ของสวนห วั (ventral of head) ประกอบดวยพ นทื้ ใตี่ ส วน ปลองสุดทายขนาดเล็กสุด ขอบสวนปลายกลมมนและ ปากเรียกวา hypostoma เปนพื้นที่ที่อยูใตแกมจรดเสน มีขนยาว 9 - 12 เสน hyposterma suture ไมมีเสนขน ขอบสวนหนา (anterior margin) กวางสีนํ้าตาลดําและมีผิวเปนรอยยนตามแนว นอน hypostomal suture ชัดเจน ริมฝปากลาง (labium) หมายเหตุ (รูปที่ 2 จ) ประกอบดวยสวนของ mentum รูปสี่เหลี่ยม คางหมู มีความกวางมากกว าความยาวเล็กนอย ขอบดาน จากการศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยา ขางแตละขางมีเสนขนสั้นกระจาย ligula ใหญ มีเสนขน ภายนอกของหนอนดวงหนวดยาวออยทั้งหมด 8 แหลง สนขั้ นปกคลึ้ มหนาแนุ น submentum ผวเริ ยบี ขอบแตละ พบวาตัวหนอนมีลักษณะโครงสรางสัณฐานภายนอกไม ขางมีเสนขนสั้นกระจาย labial palpi รูปทรงกระบอก มี แตกตางกัน จํานวน 3 ปลอง ปลองสุดทายเล็กกลมมน ฟน (maxilla) KKU Res. J. 2012; 17(2) 249
จากการจาแนกชนํ ดทางสิ ณฐานวั ทยาของดิ วง หนวดยาวออยซึ่งแบงการจําแนกชนิดเปน 2 ระยะ คือ
ap การจาแนกชนํ ดในระยะติ วหนอนและระยะตั วเตั มว็ ยั ซงึ่ ผลการจําแนกชนิดในระยะตัวหนอนยังไมสามารถระบุ BL ไดถ งระดึ บชนั ดิ โดย พบวาต วหนอนทั เกี่ บจากแปลงปล็ กู ออยในแตละแหลงมีลักษณะทางสัณฐานภายนอกไม แตกตางก นและจากการตรวจเอกสารพบวั า ไมม รายงานี การศกษาลึ กษณะทางสั ณฐานวั ทยาของติ วหนอนดั วงกล มุ นมาก้ี อน ยกเวน Pitaksa and Chantarasuwan (4) ไดระบ วุ า ตัวหนอนที่เขาทําลายตอออย คือตัวหนอนดวงหนวด กขค ยาวออยชนิด D. buqueti ซึ่งสอดคลองกับการศึกษาครั้ง นี้ที่พบวา ลักษณะตัวหนอนดวงที่เขาทําลายออยขนาด รูปที่ 1. ลักษณะตัวหนอนของดวงหนวดยาวออย. ก. ดาน คอนขางใหญ ลําตัวยาวเรียว มีสีขาวนวล รูปรางทรง สันหลัง (dorsal view); ข. ดานลาง (ventral view) ค. ดานขาง กระบอก และเมื่อพิจารณาตามเอกสารของ Craighead (lateral view); ap, ampullae. BL= Body length. Scale bars (6) พบวาหนอนดวงกลุมนี้จัดอยูในวงศยอย Prioninae = 0.5 mm. ซึ่งมีลักษณะเดนประจําวงศยอย คือ มีขนาดคอนขาง ใหญ ลําตัวยาวเรียว รูปรางทรงกระบอก ลําตัวสวนบน กวางกว าส วนท ายเล กน็ อย มสี ขาวนวลี ซงแตกตึ่ างอย าง ชดเจนกั บหนอนดั วงหนวดยาวท พบในตี่ นท เรุ ยนที อยี่ ในู วงศยอย Lamiinae 3.2 การจาแนกชนํ ดติ วเตั มว็ ยดั วงหนวดยาวอ อย จากการวิเคราะหชนิดตัวเต็มวัยดวงหนวดยาว ออยโดยทางสัณฐานภายนอกและอวัยวะสืบพันธของ ตัวเต็มวัยของดวงหนวดยาวสามารถจําแนกชนิดของ ดวงหนวดยาวที่เขาทําลายออยไดทั้งหมด 2 ชนิด ไดแก ดวงหนวดยาว Dorysthenes granulosus และ D. buqueti ซงึ่ จากการศกษาครึ งนั้ เปี้ นคร งแรกทั้ พบวี่ า ดวง D. granulosus เปนดวงหนวดยาวอีกชนิดหนึ่งที่เขาทําลายออย นอก เหนือจากดวงหนวดยาว D. buqueti ที่รายงานไวใน ป 2514 (16) ซึ่งจากการเก็บตัวอยางดวงหนวดยาวที่ พบในแปลงปลูกออยของเกษตรจํานวน 230 ตัวอยาง รูปที่ 2. แสดงรายละเอียดโครงสรางสวนหัวของตัวหนอน พบวาสวนใหญเปนดวงหนวดยาว D. buqueti ประมาณ ดวงหนวดยาวออย. Scale bar = 0.5 mm. ก. ดานสันหลังของ 78 เปอรเซ็นตของตัวอยางแมลงทั้งหมด ที่ไดจาการ สวนห วั (dorsal view); ข. ดานล างของส วนห วั (ventral view); สํารวจ นอกจากนั้นในการศึกษาครั้งนี้ยังพบวา ดวงทั้ง ค. กราม; ง. ริมฝปากบน; จ. ริมฝปากลางและฟน สองชนิดเขาทําลายออยทุกแหลงยกเวนตัวอยางแมลง จากแปลงออยที่จังหวัดนครสวรรค กําแพงเพชร และ กาฬสินธุ ซึ่งไมพบการเขาทําลายของ D. granulosus 250 KKU Res. J. 2012; 17(2)
3.2.1 อนุกรมวิธานของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes (Lophosternus) buqueti Lameere. Dorysthenes granulosus Thomson 1861 (รปทู ี่3 1911, Ann. Soc. Ent. Belg. 55: 331.- Duffy, 1968, Imm. ก และ 3ข) Stages Or. T. Beetles, 58. Type locality: India Cyrthognathus granulosus Th., 1861, Class. Ceramb., 329 (India; PARIS). สถานที่เก็บตัวอยางและตัวอยางศึกษา Paraphrus granulosus : Gahan, 1906. Fauna Holotype: ไมสามารถระบุแหลงที่เก็บ India, Col. 1: 14. Material examined. 160 ♂, 20 ♀: Northeastern: Dorysthenes (Paraphrus) granulosus : 12 ♂, 1 ♀, Chaiyaphum, 11. v. 2009; 9 ♂, 16 ♀, Lameere, 1911, Ann. Soc. Ent. Belg. 55: 335.- Gressitt, Udon Thani,15. v. 2008; 5 ♂, 1 ♀, Maha Sarakham 15. v. 1951, Longicornia 2:21 2008; 84 ♂, 5 ♀, Khon Kaen, 7. v. 2008; 4 ♂, Buri Ram, 20. vi. 2009; 9 ♂,1 ♀, Kalasin, 15.v.2008. North, 8 สถานที่เก็บตัวอยางและตัวอยางศึกษา ♂, 10 ♀, Nakhon Sawan; 6 ♂, Kamphaeng Phet, 2. vi. Holotype: ไมสามารถระบุแหลงที่เก็บ 2009 Material examined. Northeastern 42 ♂, 8 ♀: บรรยายลักษณะ (description) 1 ♂, Chaiyaphum , 11. v. 2009; 1 ♂, 3 ♀, Udon Thani เพศผู (male) (รูปที่ 3 ค) 15. v. 2008; 29 ♂, 1♀, Maha Sarakham 15. v. 2008; ลกษณะเดั น ลกษณะทั วไปคลั่ าย D. granulosus 10 ♂, 4 ♀, Khon Kaen, 7. v. 2008; 1 ♂, Buri Ram, แตมีลักษณะเดนที่แตกตางกันตาม ตารางที่ 2 ลําตัวยาว 20. vi. 2009 25.42-42.61 มิลลิเมตร กวาง 8.85-16.14 มิลลิเมตร บรรยายลักษณะ (description) สนี าตาลแดงเขํ้ ม หวและอกสั นี าตาลดํ้ าเขํ มกว าส วนท อง เพศผู (male) (รูปที่ 3 ก) การแพรกระจาย พบการแพรกระจายในแคว น ลักษณะเดน ลักษณะทั่วไปคลาย D. buqueti อัสสัม ประเทศอินเดีย พมา มาเลเซีย อินโดนีเซีย ลาว (4) แตมีลักษณะเดนที่แตกตางกันตามตารางที่ 2 ลําตัวยาว และไทย พบตามแหลงปล กอู อยในเขตภาคเหน อและภาคื 25.42-42.61 มิลลิเมตร กวาง 8.85-16.14 มิลลิเมตร ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศ สนี าตาลแดงเขํ้ ม หวและอกสั นี าตาลดํ้ าเขํ มกว าส วนท อง หมายเหตุ จากรายงานพบวาหนอนดวง D. การแพรกระจาย พบการแพรกระจายในเขต buqueti นเขี้ าท าลายรากไมํ ไผ (15) และพบเขาท าลายอํ อย เอเชยและเอเชี ยตะวี นออกเฉั ยงใตี ไดแก อนเดิ ยี พมา ไทย ครั้งแรกในประเทศไทย (16) เวียดนาม ลาวและจีน (17) ในประเทศไทยพบตามแหลง 3.2.2 การจําแนกโดยใชลักษณะทางสัณฐาน ปลูกออยในเขตภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ วิทยาภายนอก ของประเทศ การจําแนกทางสัณฐานวิทยาของชนิดดวง หมายเหต ุไมม รายงานพี ชอาหารของดื วงชน ดิ หนวดยาวครั้งนี้พบวา ดวงทั้งสองชนิดซึ่งจัดอยูในสกุล นี้มากอน การศึกษาครั้งนี้เปนการศึกษาครั้งแรกที่พบวา Dorysthenes มีลักษณะสัณฐานภายนอกที่คลายคลึงกัน ดวง D. granulosus นี้เขาทําลายออยในประเทศไทย มาก มีกรามใหญ ยาวเรียว แข็งแรง กรามแตละขางจะ D. buqueti Guérin-Méneville 1844 (รปทู ี่3 ค ไขวกันเมื่อพักอยูนิ่ง ลําตัวสีนํ้าตาลแดงถึงนํ้าตาลดําเขม และ 3ง) มีหนามแข็งยื่นยาวจากดานขางของ pronotum แตละ Lophosternus buqueti Guer., 1844, Icon. Regne ขางซึ่งมีประมาณหนึ่งหรือมากกวาสองอัน แตจากการ Anim.. Ins., 209 (Java; Paris).- Gahan, 1906, Fauna India, ศึกษาครั้งนี้พบวาโครงสรางหนามแข็งที่ pronotum มี Col. 1: 13. ความแปรปรวนคอนข างส งในดู วงหนวดยาวท เกี่ บมาใน็ แตละแหลง (รูปที่ 6) KKU Res. J. 2012; 17(2) 251
ตารางที่ 2 เปรียบเทียบลักษณะทางสัณฐานวิทยาภายนอกของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes granulosus และ Dorysthenes buqueti ลักษณะสัณฐานวิทยาภายนอก
D. granulosus D. buqueti ลักษณะสัณฐานวิทยา เพศผ ู เพศเมีย เพศผ ู เพศเมีย 1. antennal tubercle นูนสูงเวาเขาหากัน เหมือนเพศผ ู นูนตื้น ไมชัดเจน เหมือนเพศผ ู มองเห็นชัดเจน 2. median frontal เปนรองกวางลึก เหมือนเพศผ ู เปนรองแคบติดกัน เหมือนเพศผ ู groove มองเห็นชัดเจน ตลอดทั้งเสน บริเวณโคนเสนและ คอยๆ แคบลง 4. ปลองหนวดที่มีปุม ปลองที่ 3-8 ไมมีปุมหนาม ปลองที่ 3-6 ไมมีปุมหนาม หนามเล็กๆ ขึ้น 5. พื้นผิวปลองหนวด ขรุขระ ไมมันวาว ราบเรียบ มันวาว เหมือน D. ราบเรียบ มันวาว granulosus 6. หนามแข็งดานขาง ขางละ 3 อัน เหมือนเพศผ ู ขางละ 2 อัน เหมือนเพศผ ู pronotum 7. พื้นผิว pronotum ราบเรียบ ไมมันวาว ราบเรียบ มันวาว ราบเรียบ มันวาว ราบเรียบ มันวาว 8. ปลายปลองทอง ขอบตรงกลางเวา ขอบตรงกลาง เหมือน D. เหมือน D. ปลองสุดทาย มนกลม granulosus granulosus
ลกษณะเดั นท สามารถจี่ าแนกความแตกตํ างได ชัดเจนคือ พื้นที่บริเวณรอบหนวด (antennal tubercle) ของ D. granulosus (รูปที่ 5 ข) แตละขางเปนนูนสูงเวา เขาหาก นมองเหั นช็ ดเจนั ในขณะท ี่D. buqueti นนตู นื้ ไม ชดเจนั ลกษณะทางอนั กรมวุ ธานของดิ วงท งสองชนั้ ดดิ งั แสดงรายละเอียดในตารางที่ 2
รปทู ี่3. ลกษณะตั วเตั มว็ ยของดั วงหนวดยาว : ก. Dorysthenes granulosus เพศผู; ข. D. granulosus เพศเมีย; ค. D. buqueti เพศผู; ง. D. buqueti เพศเมีย Scale bar = 0.5 mm 252 KKU Res. J. 2012; 17(2)
สวนปลายของอ เดี ยกี สั หรอื median lobe ซงแบึ่ งเป น 2 lobe ไดแก ventral median lobe (VL) และ dorsal median lobe (DL) โดยที่ VL มีลักษณะเรียวเล็ก ปลายมนกลมยื่นยาว ออกมา (projecting shape) DL ลักษณะเปนแฉกคลาย เขายื่นยาวออกสองขาง ตรงกลางเวา VL ของ D. buqueti ยาวกวา DL ชัดเจน ในขณะที่ D. granulosus VL ยาว มากกวา DL เล็กนอย สวน internal sac (รูปที่ 7 ก ข) ลักษณะเปนถุงยาวเรียวบอบบาง ประกอบดวย 2 สวน คือ สวนพื้นผิวบริเวณที่ไมมี spine ปกคลุม (unspined region) พบบริเวณโคนถุงประมาณ 1/10 ของพื้นที่ ทั้งหมด และบริเวณปลายถุง เปนบริเวณสวนที่มีหนาม (spined region) ซงรึ่ ปแบบหนามทู พบี่ ในดวง D. buqueti รปทู ี่4. เปรยบเที ยบความแตกตี างระหว าง เพศผ ูและ เพศเมยี เปนหนามแข็งแบบเดี่ยว ทั้งสั้นและยาวขึ้นอยูกระจาย ของดวงหนวดยาว Dorysthenes granulosus ; ก. เพศผู หนาแนน(รูปที่ 7 ค ) ในขณะที่ D. granulosus พบวา ข. เพศเมีย สวนปลายของพ นทื้ นี่ มี้ หนามแขี งเช็ งซิ อน ( multi spine) ขึ้นหนาแนนปนกับหนามแข็งแบบเดี่ยว (รูปที่ 7ง ) สวน paramere (รปทู ี่ 8 ) รูปรางคลายกันในดวงทั้งสอง ชนิดคือ ยาวเรียว ปลายดานบนมน มีความยาวมากกวา ความกวางประมาณ 2.4 – 2.8 เทา แผนแข็งดานลาง ปลองทองที่ 8 (eighth sternite) (รูปที่ 9 ) คลายกัน มีขนาดเล็กบอบบาง ปลายมีขอบตรงกลางเวาเล็กนอย ปลายมนทั้งสองขาง เสนขนยาว ยื่นยาวเปนกระจุก บริเวณขอบดานบนและบริเวณฐานมีเสนขนสั้นขึ้น กระจาย แผนแข็งดานบนปลองทองที่ 8 (eighth tergite) (รูปที่ 10) มีขอบดานบนรูปรางมนกลม มีเสนขนสั้น สนี าตาลํ้ กระจายหนาแนนปานกลาง บรเวณฐานมิ หนามี แขงขนาดเล็ กกระจายอย็ ปานกลางู tergite ของ D. granulosus รปรู างแปรปรวนเล กน็ อย คอขอบดื านบนปลายตรงกลาง รูปที่ 5. สวนหัวตัวเต็มวัยของดวงหนวดยาว. ก. anten- เวาเล็กนอยและปลายตัด nal tubercle (ลูกศรชี้) ของ Dorysthenes buqueti เพศผู ; อวัยวะวางไข (ovipositor) (รูปที่ 11 ) ข. antennal tubercle (ลูกศรชี้) ของ D. granulosus เพศผู; โครงสรางอว ยวะวางไขั ของด วงท งสองชนั้ ดิ มี ค. ภาพดานลางสวนหัวของ D. buqueti ; ง. ภาพดานลางส วน ลกษณะคลั ายก นคั อื มขนาดใหญี styli เลกช็ ออกดี้ านข าง หัวของ D. granulosus สวนปลายม เสี นขนปกคล มไมุ หนาแน น coxite สนปลายั้ ยาวเรยวี จากการศกษาไมึ ม ความแตกตี างของด วงท งสองั้ 3.2.3 การจาแนกโดยใชํ ล กษณะอวั ยวะสั บพื นธั ุ ชนิด อวัยวะวางไขมีลักษณะที่คลายคลึงกัน ซึ่งกลาวโดย เพศผู ทวไปอวั่ ยวะสั บพื นธั เพศเมุ ยของดี วงหนวดยาวไม ม ความี ลกษณะอวั ยวะเพศผั ของดู วงหนวดยาวท งสองั้ แตกตางเหมือนอวัยวะสืบพันธุเพศผู (18) ชนดมิ ความแตกตี างหลายล กษณะั (ตารางท ี่3)โดยเฉพาะ KKU Res. J. 2012; 17(2) 253
ตารางที่ 3 เปรียบเทียบลักษณะอวัยวะสืบพันธุเพศผูของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes granulosus และ Dorysthenes buqueti (ตอ) ลักษณะสัณฐานวิทยา D. granulosus D. buqueti 1. dorsal median lobe เปนแฉกคลายเขายื่นยาวออกสองขาง เหมือน D. granulosus ตรงกลางเวา 2. ventral median lobe เรียวเล็กปลายมน ยาวกวา dorsal เหมือน D. granulosus แตยาวกวา dorsal median lobe เล็กนอย median lobe ชัดเจน 3. รูปแบบหนามที่พบบน แบบเดี่ยว แบบเดี่ยวและแบบ multi spine internal sac 4. eighth tergite ขอบดานบนมนกลม ขอบดานบนปลายตรงกลางเวาเล็กนอยและ ปลายตัด 5. eighth sternite ไมมี process มี process 6. paramere ยาวเรียว ปลายดานบนมน เหมือน D. granulosus แตยาวนอยกวา
รูปที่ 6. สันหลังอกปลองแรกของดวงหนวดยาว
รปทู ี่7. อวยวะสั บพื นธั เพศผุ ของดู วงหนวดยาว ก. aedeagus รูปที่ 8. โครงสราง Tegmen ของดวงหนวดยาวออย และ internal sac ของ Dorysthenes buqueti ข. aedeagus และ ก. Dorysthenes buqueti ข. D. granulosus (pa, paramere; internal sac ของ Dorysthenes granulosus ค. หนามแบบเดยวี่ rf, roof; rp, ring part) ง. และหนามแบบ multi spines; vl, ventral median lobe; dl, dorsal median lobe; ms, median stunt; ur, unspine region; sr, spined region; te, terminal fi lament. Scale bar = 0.5 mm. 254 KKU Res. J. 2012; 17(2)
3.3.4 การจําแนกความแตกตางเพศโดยใช ลักษณะทางสัณฐานวิทยา ความแตกตางระหว างเพศ (sex polymorphism) ของดวงทั้งสองชนิดพบวา ดวงเพศผูและดวงเพศเมีย สามารถแยกลักษณะแตกตางกันไดอยางชัดเจน (รูปที่ 3 และ 4 ) ดังนี้ ดวงหนวดยาวเพศผูมีลักษณะลําตัวที่ยาว เรียวกวา ในขณะที่เพศเมียลําตัวอวนกวาโดยเฉพาะสวน รูปที่ 9. โครงสราง eighth sternite ของดวงหนวดยาวออย ทอง ปลายทองเพศผูตรงกลางเวา เพศเมียปลายทองมน (dorsal view) ก. Dorysthenes buqueti ข. D. granulosus กลม หนวดเพศผูยาวกวาและปลองหนวดแตละปลองมี Scale bar = 0.5 mm.
รูปที่ 10. โครงสราง eighth tergite ของดวงหนวดยาวออย (dorsal view) ก. Dorysthenes granulosus ข. และค. D. buqueti. Scale bar = 0.5 mm. ปุมหนามขรุขระเรียงกันเปนแถว และปลองแบนปลาย ปลองเปน apical angle เพศเมียหนวดมักสั้นกวา พื้นผิว เรยบี มนวาวั ปลองหนวดกลมม รี ปรู างเป นทรงกระบอก บริเวณอกสวน metasternum ของเพศผูมีแผงขนขึ้น หนาแนน ซึ่งสันนิษฐานวาแผงขนละเอียดทําหนาที่ใน การปลอยฟโรโมนออกมา เพศเมีย metasternum มีขน ละเอียดขึ้นไมมาก
4. สรุป จากการเก็บตัวอยางดวงหนวดยาวจากแปลง ปลูกออยของเกษตรกรทั้งหมด 8 แหลงในพื้นที่ปลูก ออยท สี่ าคํ ญของภาคตะวั นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อื เพื่อ การจําแนกชนิดทางสัณฐานวิทยาประกอบดวยการ จําแนกชนิดของตัวหนอนและชนิดของตัวเต็มวัย ผล การจําแนกชนิดตัวหนอนพบวา ตัวหนอนจัดอยูในวงศ รูปที่ 11. Ovipositor เพศเมียของดวงหนวดยาว. ก. Dorys- ยอย Prioninae แตการวิจัยคร้ังนี้ยังไมสามารถระบุชนิด thenes buqueti, ข. D. granulosus. Scale bar= 0.5 mm. ของหนอนดวงหนวดยาวไดชัดเจนจากขอมูลตัวหนอน เนื่องจากไมพบความแตกตางทางสัณฐานของตัวอยางที่ KKU Res. J. 2012; 17(2) 255 เก็บในทุกแหลง ตัวหนอนมีลักษณะที่คลายกัน นอกจาก 5. กิตติกรรมประกาศ นั้น ขอมูลทางอนุกรมวิธานของหนอนดวงกลุมนี้มีนอย มาก การจาแนกชนํ ดติ วเตั มว็ ยสามารถจั าแนกดํ วงหนวด คณะผูทําการวิจัยขอขอบคุณทุนสนับสนุน ยาวได 2 ชนิด โดยดวงทั้งสองชนิดจัดอยูในวงศยอย โครงการพัฒนานักวิจัยหนาใหม 2550 มหาวิทยาลัย Prioninae สกุล Dorysthenes ไดแก D. granulosus และ ขอนแกน ขอบคณพุ พิ ธภิ ณทั แมลงมหาว ทยาลิ ยขอนแกั น D. buqueti การศึกษาครั้งนี้เปนการรายงานเปนครั้งแรก และมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร เอื้อเฟอในการเทียบ ทพบวี่ า ดวง D. granulosus เขาท าลายอํ อยได เช นเด ยวกี นั ตวอยั าง รวมทงั้ Professor Lu Wen College of Agriculture กับ D. buqueti โดยลักษณะสัณฐานวิทยาของดวงหนวด Guangxi University, China ที่ชวยยืนยันการจําแนกชนิด ยาวที่สามารถจําแนกชนิดของดวงทั้งสองชนิดออกจาก ดวงหนวดยาวออย กันนั้นคือ ลักษณะ antennal tubercle จํานวนหนาม แข็งบริเวณดานขางของ pronotum และลักษณะหนวด 6. เอกสารอางอิง นอกจากนั้นการใชอวัยวะสืบพันธุเพศผู (male genita- lia) สามารถจําแนกความแตกตางของชนิดดวงกลุมนี้ได (1) Pipat W. Sugarcane Long horned beetles Control. ชัดเจนโดยเฉพาะลักษณะของ internal sac Mitrphol Company. 2005. Thai. จากการศึกษาครั้งนี้ไดนําเสนอขอมูลพื้นฐาน (2) Pitaksa, C, Prachuabmoh, O. The control of แนวการสืบคนหาขอมูลเกี่ยวกับลักษณะนิสัยและ sugarcane longhorn beetles by mechanical พฤติกรรมของแมลง เพื่อเปนแนวทางในการควบคุม techniques. Kasikorn J. 1992;65(6): 671-673. แมลงศัตรูออยที่เหมาะสมตอไป Thai. (3) Pitaksa, N, Phainsinchai, A, Boontum, A. The sugarcane pests control. The Agricultural Co- ขอเสนอแนะ operative Federation of Thailand Limited Press: 1. การเขาทําลายออยของดวงหนวดยาวมัก Bangkok; 2004. Thai. เกิดขึ้นในระยะตัวหนอน ดังนั้นการจําแนกชนิดของ (4) Pitaksa, N, Chantarasuwan, A. The sugarcane หนอนดวงหนวดยาวน บวั าม ความสี าคํ ญและมั ประโยชนี pests and control. The Agricultural Co-operative อยางมากในด านงานก กกั นศั ตรั พู ชและเพื อยื่ นยื นการเขั า Federation of Thailand Limited Press: Bangkok; ทําลายออยของดวงกลุมนี้ ในอนาคตควรเพิ่มการสํารวจ 2004. Thai. และเก็บตัวอยางแมลงในการศึกษา การเพาะเลี้ยงตัวเต็ม (5) Thongphak, D, Wang, Q. Taxonomic revision of วัย ตลอดทั้งตรวจสอบลักษณะทางพันธุกรรมเพื่อใหมี the longhorn beetle genus Uracanthus Hope1833 ความชัดเจนมากยิ่งขึ้น (Coleoptera: Cerambycidae: Cerambycinae: Ura- 2. เพื่อความถูกตองในการจําแนกชนิดมาก canthini) from Australia. Zootaxa. 2007; 1569: ทสี่ ดุ จาเปํ นต องเท ยบจากตี วอยั างต นแบบ (holotype หรอื 1 - 139. (monograph) paratype) ของดวงสกลนุ ี้ (6) Craighead, FC. North American cerambycid 3. เพิ่มการสํารวจและเก็บดวงหนวดยาวตัว larvae a classifi cation and the biology of north เต็มวัยทั้งนี้ เพื่อศึกษารูปแบบการแพรกระจายและการ American cerambycid larvae. Dominion of ระบาดของดวงสกุลนี้ Canada Department of Agriculture Bulletin No. 27. 1923. 256 KKU Res. J. 2012; 17(2)
(7) Morelli, E, Bianchi, M, Sanchez, A. The im- (12) Gahan, CJ. The Fauna of British India, Including mature stages of Phoracantha recurva Newman, Ceylon and Burma. Coleoptera. Vol. I. (Ceram- 1842, and Phoracantha semipunctata Fabricius, bycidae). 1906. 1775 (Coleoptera, Cerambycidae), and a key (13) Gressitt, J L. Longicorn beetles of China. Longi- to larvae of these species. Brazilian Journal of cornia 1951; 2:1-667. Biology. 2002; 62(4B): 853-860. (14) Longicorn beetles from New Guinea, I (8) The immature stages of Eurymerus (Cerambycidae). Pacifi c Insects. 1959;1: 59-171. eburioides Audinet-Serville, 1833 (Coleoptera: (15) Rondon A, Von S. Cerambycid Cerambycidae: Ectenessini). Brazilian Journal beetles of Laos. Breeding Entomology Department of Biology. 2005; 65(1): 97-100. Honolulu, Hawii. 1970. (9) The immature stages of Paramallocera (16) Prachuabmoh, O, Pitaksa C. Major insect pest of hirta Kirby, 1818 (Coleoptera:Cerambycidae: sugarcane in Thailand. International Workshop Elaphidionini). Brazilian Journal of Biology. on Plant Protection. Thailand.1987. 2006; 66(1A): 117-120. (17) Ek-Amnuay, P. Beetles of Thailand. Amarin (10) Guerin-Meneville, FE. Iconographie du Regne Printing and Publishing Public Co., Ltd. 2002. Animal de Georges Cuvier ou Representation d (18) Wang Q, Chiang S. The evolution in higher taxa après nature de l’une des especes le plus remar- of the Cerambycidae ( Coleoptera). 1991; 13(2): quables et souvent non fi gures de chaque genre 93 – 114. d’animaux. J.B. Baillere Paris. 1844. 7( i-iv) : 5-576. (11) Thomson, J. Essai d une classifi cation de la fa- mille des Cerambycidae et materiaux pour server a une monographie de cette famille. H. Dessain, Paris;1860.