KKU Res. J. 2012; 17(2) 245

KKU Res. J. 2012; 17(2):245-256 http : resjournal.kku.ac.th

อนุกรมวิธานของดวงหนวดยาวออย spp. ในภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย of sugarcane longhorn Dorysthenes spp. derived from North and Northeast of Thailand

ดวงรัตน ธงภักดิ์ * และ ชลลดา หาญเลิศฤทธิ์ Duangrat Thongphak* and Chonlada Hanlaoedrit สาขาวิชากีฏวิทยา ภาควิชาพืชศาสตรและทรัพยากรการเกษตร คณะเกษตรศาสตร มหาวิทยาลัยขอนแกน * Correspondent author: [email protected] Received May 10,2011 Accepted April 24,2012 บทคัดยอ การจาแนกดํ วงหนวดยาวอ อยในสก ลุ Dorysthenes spp. ดาเนํ นการโดยรวบรวมติ วอยั างท งตั้ วหนอนและั ตวเตั มว็ ยั จานวนํ 564 ตวอยั าง จากแหลงปล กอู อยท งหมดั้ 8 แหลงในเขตภาคตะว นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อของื ประเทศ ไดแก กาฬสินธุ ขอนแกน ชัยภูมิ บุรีรัมย มหาสารคาม อุดรธานี กําแพงเพชร และนครสวรรค โดยจําแนก ตัวอยางแมลงจากลักษณะทางสัณฐานวิทยาภายนอกและลักษณะโครงสรางอวัยวะสืบพันธุ ดวยกลองสเตอริโอ ซึ่ง พบวาตัวหนอนดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. จัดอยูในวงศยอย Prioninae แตการวิจัยครั้งนี้ตัวหนอนดวง หนวดยาวไมสามารถจําแนกถึงระดับชนิด (species) ได เนื่องจากตัวหนอนแตละแหลงมีลักษณะทางสัณฐานวิทยา คลายก นมากั การจาแนกทางสํ ณฐานวั ทยาของติ วเตั มว็ ยสามารถจั าแนกไดํ 2 ชนดิ คอื Dorysthenes granulosus และ D. buqueti การศึกษาครั้งนี้พบเปนครั้งแรกวา D. granulosus เขาทําลายออยในประเทศไทย Abstract Taxonomy of Dorysthenes spp. was determined from 564 specimens of and adult. The specimens were collected from eight locations in Northeast and the North of Thailand, Kalasin, Khon Kaen, Chaiyaphum, Buriram Maha Sarakham, Udon Thani, Kamphaeng Phet and Nakhon Sawan. The specimens were identifi ed and described based on morphology both external and terminalia characters under stereomicroscope. The results show that the larvae of Dorysthenes spp. belong to subfamily Prioninae, however in this study the larvae can not be identi- fi ed into species level, since the larvae of all locations were not signifi cantly different in morphological characters. Two species of longhorn were identifi ed based on morphological characters of adult. These included Dorysthenes granulosus and D. buqueti. In this study, D. granulosus is recorded fi rstly as pest of sugarcane in Thailand.

คําสําคัญ : ดวงหนวดยาวออย ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคเหนือ สัณฐานวิทยา อนุกรมวิธาน อวัยวะสืบพันธุ Keywords: sugarcane , northeast, north, morphological characters, taxonomy, genitalia characters 246 KKU Res. J. 2012; 17(2) 1. บทนํา 2.วิธีการวิจัย ดวงหนวดยาวออย Dorysthenes spp. (Ceram- 2.1 ตัวอยางแมลงที่ใชศึกษา bycidae: Prioninae) เปนด วงท มี่ ขนาดลี าตํ วปานกลางถั งึ ตัวอยางดวงหนวดยาวทั้งในระยะที่เปนตัว ขนาดใหญ สนี าตาลปนแดงํ้ มลี กษณะเดั นค อมื หนามแขี ง็ หนอนและตวเตั มว็ ยซั งเกึ่ บรวบรวมตามแหล็ งปล กอู อยท ี่ ขนาดใหญยื่นยาวออกทางดานขางของอกปลองแรก จัด สาคํ ญในเขตของภาคตะวั นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อื เปนแมลงศ ตรั อู อยท สี่ าคํ ญชนั ดหนิ งึ่ พบการแพรระบาด ทงหมดั้ 8 แหลง โดยตวอยั างต วหนอนเกั บจากแปลงอ็ อย ในแหลงปลูกออยที่สําคัญในเขตภาคตะวันออกเฉียง ตอหรอเหงื าอ อยท แสดงอาการการเขี่ าท าลายของหนอนํ เหนือและภาคกลางของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขต ดวง ตัวอยางตัวเต็มวัยเก็บจากกับดักแสงไฟ พ้ืนที่ที่เปนดินรวนปนทราย การทําลายของดวงหนวด 2.2 การตรวจวิเคราะหทางสัณฐานวิทยา ยาวจะเขาทําลายออยในระยะตัวหนอน โดยตัวหนอน ตัวอยางที่เปนตัวหนอนนํามาวิเคราะหชนิด กัดกินออยในสวนของลําตนที่อยูใตดิน มีผลทําใหออย ดวงหนวดยาวจากลักษณะสัณฐานวิทยาภายนอก วัด แหงตาย จากรายงานของ Pipat (1) พบวา แปลงออยมี ขนาดลําตัว บันทึกรูปรางลักษณะสีสันและรายละเอียด การระบาดของดวงหนวดยาวในสวนของออยตอทําให อื่นๆ ที่ตรวจพบโดยใชกลองสเตอริโอ บันทึกภาพหรือ สูญเสียผลผลิตถึงรอยละ 54 ลักษณะการทําลายออย วาดภาพลกษณะตั างๆ ทพบในตี่ วหนอนดั วงแต ละแหล ง ของดวงหนวดยาวชนิดนี้แตกตางกันไปตามสภาพพื้นที่ กรณีที่ศึกษารายละเอียดของสวนปาก เชน กราม ฟน ริม ความรุนแรงก็แตกตางกันไปตามสภาพฤดูกาล ซึ่งสวน ฝปากบน และรมฝิ ปากล าง เพอความชื่ ดเจนในการศั กษาึ ใหญพบมีการระบาดมากในสภาพแหงแลง (1- 4) จาก รายละเอียดโครงสราง ไดทําการดึงชิ้นสวนตางๆ นํามา การตรวจสอบเอกสารขอมูลดานอนุกรมวิธานของดวง แชในนํ้าสะอาด เพื่อลางสวนของดินที่ติดมา จากนั้น หนวดยาวออยในประเทศไทยย งไมั พบรายงานการศ กษาึ นําอวัยวะตางๆ มาศึกษารายละเอียดดวยกลองสเตอริโอ มากอน แตม รายงานวี าด วงหนวดยาวท เขี่ าท าลายอํ อยใน แตละตัวอยางแมลงที่ศึกษนํามาแยกดองในแอลกอฮอล ไตหว นไดั แก ด วงหนวดยาวอ อย Dorysthenes hydropicus 75 เปอรเซ็นต ในขณะที่ประเทศไทยมีรายงานวามีเพียงดวงหนวดยาว ตัวอยางตัวเต็มวัยตรวจวิเคราะหชนิด จาก D. buqueti เทานั้นที่เขาทําลายออย ดังนั้นการวิจัยครั้งนี้ ลกษณะสั ณฐานวั ทยาภายนอกและอวิ ยวะสั บพื นธั เพศผุ ู จึงมุงศึกษาจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทั้งระยะ (male genitalia characters) ดวยกลองสเตอริโอ บันทึก เปนตัวเต็มวัยและระยะตัวหนอนโดยวิธีทางสัณฐาน รปรู าง สสี นและรายละเอั ยดอี นๆื่ ลกษณะความแตกตั าง วิทยา ซึ่งขอมูลเหลานี้เปนพื้นฐานที่สําคัญที่นําไปเชื่อม ระหวางตัวเต็มวัยเพศผูและเพศเมีย ขอมูลรายละเอียด โยงกับลักษณะนิสัยและพฤติกรรมของแมลง เพื่อหา สวนตางๆของแมลงนั้นบันทึกดวยการถายรูปและวาด แนวทางควบคมปุ องก นทั เหมาะสมและถี่ กตู อง นอกจาก ภาพ การเตรียมตัวอยางอวัยวะสืบพันธุของดวงหนวด นั้นการศึกษาความแปรปรวนและความหลากหลายใน ยาวตามวิธีการของ Thongphak and Wang (5) กลุมประชากรของดวงหนวดยาวในแหลงปลูกออยใน 2.3 วิธีการจําแนกชนิดดวงหนวดยาว แตละพ นทื้ นี่ นมั้ ความสี าคํ ญเปั นอย างย งติ่ อการพ จารณาิ ตัวหนอน จากการตรวจเอกสารพบมีรายงาน ปรับปรุงพันธุออยตานทานใหเหมาะสมในแตละทอง การศึกษาอนุกรมวิธานของหนอนดวงหนวดยาวสกุลนี้ ถิ่น ซึ่งเปนวิธีการปองกันที่ประหยัดและไมกระทบตอ นอยมาก เอกสารทางวิชาการที่ใชประกอบการจําแนก สิ่งแวดลอมไดอีกทาง และบรรยาย (Description) ลักษณะตัวหนอน ไดแก Craighead (6), Morelli และคณะ (7 - 9) KKU Res. J. 2012; 17(2) 247

การวิเคราะหชนิดตัวเต็มวัยดวงหนวดยาว ผลการศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยาดวง เนื่องจากไมสามารถระบุแหลงที่เก็บแมลงตนแบบ หนวดยาวออยครั้งนี้พบวา การจําแนกชนิดทางสัณฐาน (Holotype) ของดวงหนวดยาวออยกลุมนี้ได ดังนั้นการ ภายนอกของตัวหนอนยังไมสามารถระบุชนิดของตัว วิเคราะหจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวออยทําโดย หนอนดวงหนวดยาวไดชัดเจน เนื่องจากตัวหนอนที่เก็บ การนําตัวอยางที่ไดเปรียบเทียบกับตัวอยางที่มีในหอง ไดในแต ละแหล งม ลี กษณะทางสั ณฐานภายนอกคลั ายก นั พิพิธภัณทมหาวิทยาลัยขอนแกน และมหาวิทยาลัย ในขณะที่การจําแนกชนิดของดวงหนวดยาวในระยะตัว เกษตรศาสตร เพื่อความถูกตองมากที่สุดใน การจําแนก เต็มวัยสามารถจําแนกชนิดดวงที่เขาทําลายออยทั้งหมด และไดร วมปร กษาการจึ าแนกระดํ บชนั ดจากิ ผเชู ยวชาญี่ ได 2 ชนิด คือ D. granulosus และ D. buqueti โดยมี ดวงหนวดยาว (Prof. Lu Wen, College of Agriculture รายละเอียดผลวิจัยดังนี้ Guangxi University, China ) และศึกษาจากเอกสารทาง 3.1 ลักษณะทั่วไปของหนอนดวงหนวดยาว วิชาการดั้งเดิมที่มีการบรรยายแมลงตนแบบ ของดวง ออย Dorysthenes spp. หนวดยาวกลมนุ ี้ไดแก Guérin-Méneville (10) Thomson ลักษณะเดน ลําตัวยาวเรียว รูปรางกึ่งทรง ( 11) Gahan, (12 ) และ Gressitt (13 - 15) กระบอก ลําตัวสวนบนกวางกวาสวนทายเล็กนอย (รูป ที่ 1 ) ลําตัวยาวประมาณ 36.66 – 59.01 มิลลิเมตร กวาง 3. ผลการวิจัยและอภิปราย ประมาณ 9.76 – 12.34 มิลลิเมตร ลําตัวออนนิ่ม สีขาว นวลออกเหลือง กรามขนาดใหญแข็งแรง ขาจริงขนาด ตวอยั างด วงหนวดยาวท ใชี่ ในการศ กษาครึ งนั้ มี้ ี เล็ก 3 คู ลําตัวแตละปลองมีตุมนูนขึ้น (pleural tubercle) จํานวนทั้งหมด 564 ตัวแบงเปนตัวหนอน 357 ตัว ตัว บรเวณดิ านข างใต ร หายใจแตู ละปล อง และมเสี นขนส นๆั้ เต็มวัย 207 ตัวโดยเปนเพศผู 184 ตัวและเพศเมีย 23 ตัว กระจายอยูทั่วลําตัวแตไมหนาแนน ซึ่งตัวอยางทั้งหมดเก็บจากแปลงปลูกออยของเกษตรกร สวนหัว (head) (รูปที่ 2) มีความยาวมากกวา ทั้งหมด 8 แหลงตามตารางที่ 1 ความกวางเล กน็ อย เมอมองจากดื่ านบนส วนห วมั ลี กษณะั

ตารางที่ 1. ตัวอยางดวงหนวดยาวที่ใชในการศึกษา

จํานวนตัวอยางที่ใชในการศึกษา แหลงท ี่ แหลงที่เก็บ ตัวหนอน ตัวเต็มวัย เพศผ ู เพศเมีย 1 กาฬสินธ ุ 0 9 1 2 ขอนแกน 2 94 5 3 มหาสารคาม 3 34 2 4 บุรีรัมย  33 5 - 5 ชัยภูม ิ 0 13 1 6 อุดรธาน ี 20 17 5 7 กําแพงเพชร 37 6 - 8 นครสวรรค  262 6 9 รวม 357 184 23 248 KKU Res. J. 2012; 17(2)

เปนรูปสี่เหลี่ยม ขอบดานหนาและดานทายมีลักษณะ (รูปที่ 2 จ) จํานวน 3 ปลอง สวนของ cardo มีพื้นผิวเรียบ กลมมน ขอบดานขางของสวนหัวเวาตรงกลางเล็กนอย ดานนอกของ stipe มเสี นขนยาวปกคล มุ lacinia มเสี นขน ขอบดานหนาของสวนหนา (anterior margin of frons) สั้นขึ้นปกคลุมหนาแนน คอนขางกวาง สีนํ้าตาลเขม ผิวคอนขางขรุขระเปนรอย สวนอก (thorax) เปนร ปทรงกระบอกู ประกอบ หยักตามขวาง (transverse rugose) มีเสนขนยาวเรียงเปน ดวย 3 ปลองเรียงตอกัน อกปลองแรกขนาดใหญกวา แถวตามแนวขวางประมาณ 4 เสน ขอบดานหน าของ fron อกปลองที่สองและสามรวมกัน สันหลังอกปลองแรก แตละขางม ีรองเวาลึกเขาไปเรียกวา postcondylar carina (Pronotum) กวางประมาณสองเทาของลําตัว ขอบดาน ลักษณะโคงมน ผิวขรุขระ ไมมีเสนขน median suture หนาลักษณะกลมมน มีเสนขนสั้นเรียงเปนแถว 1-2 แถว ลักษณะเปนรองลึกชัดเจน สีนํ้าตาลเขม เปนเสนที่พาด บริเวณสันหลังอกปลองแรกมีแผนแข็ง (sclerite) ขนาด ผานระหวางกลางของขอบสวนหนาถึงทายกะโหลก ใหญปรากฎอย รู ปสู เหลี่ ยมี่ สเหลี องซื ดี ขอบดานท ายของ frontal suture คอนขางชัดเจน epistoma มีลักษณะเปน pronotum นูนโคง มีรองตามยาวเห็นไมชัดเจน median ทรงสามเหลี่ยมเล็กๆ ยื่นออกมาติดกับฐานริมฝปากบน suture ชัดเจน รูหายใจ (spiracle) ที่ดานขางของปลอง (clypeus) แตละข างม สี นี าตาลดํ้ าํ มเสี นขนข นประมาณึ้ 3 อกรปกลมรู ีขนาดใหญกว าร หายใจทู ปลี่ องท องประมาณ หรอื 4 เสน ฐานรมฝิ ปากบนค อนข างกว างต ดกิ บสั วนร มิ สองเทา ขาจริงมีทั้งหมด 3 คู ตั้งอยูบริเวณดานลางอก ฝปากบน (labrum) (รูปที่ 2 ง) มีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยม ปลองที่ 1, 2 และ 3 มีขนาดเลกมาก็ สั้น รูปทรงกรวย คางหมู ผิวเรียบมันวาว นูนเล็กนอย สีนําตาลอ้ํ อน ไมมี ประกอบดวยจํานวน 3 ปลอง ปลอง สุดทายปลายแหลม เสนขนปกคล มุ ขอบดานหน าของร มฝิ ปากบนโค งมน รปรู าง คลายเล็บไมมีเสนขน ที่ฐานมีเสนขนประมาณ 6-8 เสน กลมรี บริเวณดานหนามีเสนขนยาวปกคลุมหนาแนน สวนทอง (abdomen) เห็นไดชัดเจนจํานวน 9 ประมาณครงหนึ่ งของพึ่ นทื้ ที่ งหมดั้ หนวดขนาดเลกมาก็ ปลอง แตละปลองมีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส ดาน จํานวนปลอง 3 ปลอง แตละปลองมีรูปรางทรงกระบอก บนและดานลางของสวนทองปลองที่ 1 ถึง 6 มีบริเวณ หนวดปลองที่ 2 มีขนาดความยาวยาวมากกวาปลองแรก ที่เปนรอยยนลึกมีลักษณะเปนสี่เหลี่ยม มีเสน median ในขณะที่ปลองที่ 3 มีขนาดเล็กที่สุด ไมมีตาเดี่ยว (ocelli) suture พาดผานตรงกลางทําใหแบงเปน 2 lobe เรียกวา กราม (mandible) (รูปที่ 2 ค) ขนาดใหญมาก รูปราง ampullae (รูปที่ 1) สีคอนขางขาว ผิวเรียบ ดานขางของ สามเหลยมี่ สดี าํ ฐานของกรามมพี นผื้ วหยาบและขริ ขระุ ปลองท องปล องท ี่1- 6 ม ีตมุ หรอื pleural tubercles ปรากฏ มีเสนขนยาว 6 หรือ 7 เสน ขึ้นบริเวณขอบของฐาน สวน อยูดานลางของรูหายใจใน แตละขาง ปลองทองที่ 1- 8 ปลายของกรามแหลม ขอบดานใน คม แข็งแรง ดานลาง มีรูหายใจปลองละ 1 คู รูป กลมรี ขนาดเล็ก ปลองทอง ของสวนห วั (ventral of head) ประกอบดวยพ นทื้ ใตี่ ส วน ปลองสุดทายขนาดเล็กสุด ขอบสวนปลายกลมมนและ ปากเรียกวา hypostoma เปนพื้นที่ที่อยูใตแกมจรดเสน มีขนยาว 9 - 12 เสน hyposterma suture ไมมีเสนขน ขอบสวนหนา (anterior margin) กวางสีนํ้าตาลดําและมีผิวเปนรอยยนตามแนว นอน hypostomal suture ชัดเจน ริมฝปากลาง (labium) หมายเหตุ (รูปที่ 2 จ) ประกอบดวยสวนของ mentum รูปสี่เหลี่ยม คางหมู มีความกวางมากกว าความยาวเล็กนอย ขอบดาน จากการศึกษาลักษณะทางสัณฐานวิทยา ขางแตละขางมีเสนขนสั้นกระจาย ligula ใหญ มีเสนขน ภายนอกของหนอนดวงหนวดยาวออยทั้งหมด 8 แหลง สนขั้ นปกคลึ้ มหนาแนุ น submentum ผวเริ ยบี ขอบแตละ พบวาตัวหนอนมีลักษณะโครงสรางสัณฐานภายนอกไม ขางมีเสนขนสั้นกระจาย labial palpi รูปทรงกระบอก มี แตกตางกัน จํานวน 3 ปลอง ปลองสุดทายเล็กกลมมน ฟน (maxilla) KKU Res. J. 2012; 17(2) 249

จากการจาแนกชนํ ดทางสิ ณฐานวั ทยาของดิ วง หนวดยาวออยซึ่งแบงการจําแนกชนิดเปน 2 ระยะ คือ

ap การจาแนกชนํ ดในระยะติ วหนอนและระยะตั วเตั มว็ ยั ซงึ่ ผลการจําแนกชนิดในระยะตัวหนอนยังไมสามารถระบุ BL ไดถ งระดึ บชนั ดิ โดย พบวาต วหนอนทั เกี่ บจากแปลงปล็ กู ออยในแตละแหลงมีลักษณะทางสัณฐานภายนอกไม แตกตางก นและจากการตรวจเอกสารพบวั า ไมม รายงานี การศกษาลึ กษณะทางสั ณฐานวั ทยาของติ วหนอนดั วงกล มุ นมาก้ี อน ยกเวน Pitaksa and Chantarasuwan (4) ไดระบ วุ า ตัวหนอนที่เขาทําลายตอออย คือตัวหนอนดวงหนวด กขค ยาวออยชนิด D. buqueti ซึ่งสอดคลองกับการศึกษาครั้ง นี้ที่พบวา ลักษณะตัวหนอนดวงที่เขาทําลายออยขนาด รูปที่ 1. ลักษณะตัวหนอนของดวงหนวดยาวออย. ก. ดาน คอนขางใหญ ลําตัวยาวเรียว มีสีขาวนวล รูปรางทรง สันหลัง (dorsal view); ข. ดานลาง (ventral view) ค. ดานขาง กระบอก และเมื่อพิจารณาตามเอกสารของ Craighead (lateral view); ap, ampullae. BL= Body length. Scale bars (6) พบวาหนอนดวงกลุมนี้จัดอยูในวงศยอย Prioninae = 0.5 mm. ซึ่งมีลักษณะเดนประจําวงศยอย คือ มีขนาดคอนขาง ใหญ ลําตัวยาวเรียว รูปรางทรงกระบอก ลําตัวสวนบน กวางกว าส วนท ายเล กน็ อย มสี ขาวนวลี ซงแตกตึ่ างอย าง ชดเจนกั บหนอนดั วงหนวดยาวท พบในตี่ นท เรุ ยนที อยี่ ในู วงศยอย Lamiinae 3.2 การจาแนกชนํ ดติ วเตั มว็ ยดั วงหนวดยาวอ อย จากการวิเคราะหชนิดตัวเต็มวัยดวงหนวดยาว ออยโดยทางสัณฐานภายนอกและอวัยวะสืบพันธของ ตัวเต็มวัยของดวงหนวดยาวสามารถจําแนกชนิดของ ดวงหนวดยาวที่เขาทําลายออยไดทั้งหมด 2 ชนิด ไดแก ดวงหนวดยาว Dorysthenes granulosus และ D. buqueti ซงึ่ จากการศกษาครึ งนั้ เปี้ นคร งแรกทั้ พบวี่ า ดวง D. granulosus เปนดวงหนวดยาวอีกชนิดหนึ่งที่เขาทําลายออย นอก เหนือจากดวงหนวดยาว D. buqueti ที่รายงานไวใน ป 2514 (16) ซึ่งจากการเก็บตัวอยางดวงหนวดยาวที่ พบในแปลงปลูกออยของเกษตรจํานวน 230 ตัวอยาง รูปที่ 2. แสดงรายละเอียดโครงสรางสวนหัวของตัวหนอน พบวาสวนใหญเปนดวงหนวดยาว D. buqueti ประมาณ ดวงหนวดยาวออย. Scale bar = 0.5 mm. ก. ดานสันหลังของ 78 เปอรเซ็นตของตัวอยางแมลงทั้งหมด ที่ไดจาการ สวนห วั (dorsal view); ข. ดานล างของส วนห วั (ventral view); สํารวจ นอกจากนั้นในการศึกษาครั้งนี้ยังพบวา ดวงทั้ง ค. กราม; ง. ริมฝปากบน; จ. ริมฝปากลางและฟน สองชนิดเขาทําลายออยทุกแหลงยกเวนตัวอยางแมลง จากแปลงออยที่จังหวัดนครสวรรค กําแพงเพชร และ กาฬสินธุ ซึ่งไมพบการเขาทําลายของ D. granulosus 250 KKU Res. J. 2012; 17(2)

3.2.1 อนุกรมวิธานของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes (Lophosternus) buqueti Lameere. Dorysthenes granulosus Thomson 1861 (รปทู ี่3 1911, Ann. Soc. Ent. Belg. 55: 331.- Duffy, 1968, Imm. ก และ 3ข) Stages Or. T. Beetles, 58. Type locality: India Cyrthognathus granulosus Th., 1861, Class. Ceramb., 329 (India; PARIS). สถานที่เก็บตัวอยางและตัวอยางศึกษา Paraphrus granulosus : Gahan, 1906. Fauna Holotype: ไมสามารถระบุแหลงที่เก็บ India, Col. 1: 14. Material examined. 160 ♂, 20 ♀: Northeastern: Dorysthenes (Paraphrus) granulosus : 12 ♂, 1 ♀, Chaiyaphum, 11. v. 2009; 9 ♂, 16 ♀, Lameere, 1911, Ann. Soc. Ent. Belg. 55: 335.- Gressitt, Udon Thani,15. v. 2008; 5 ♂, 1 ♀, Maha Sarakham 15. v. 1951, Longicornia 2:21 2008; 84 ♂, 5 ♀, Khon Kaen, 7. v. 2008; 4 ♂, Buri Ram, 20. vi. 2009; 9 ♂,1 ♀, Kalasin, 15.v.2008. North, 8 สถานที่เก็บตัวอยางและตัวอยางศึกษา ♂, 10 ♀, Nakhon Sawan; 6 ♂, Kamphaeng Phet, 2. vi. Holotype: ไมสามารถระบุแหลงที่เก็บ 2009 Material examined. Northeastern 42 ♂, 8 ♀: บรรยายลักษณะ (description) 1 ♂, Chaiyaphum , 11. v. 2009; 1 ♂, 3 ♀, Udon Thani เพศผู (male) (รูปที่ 3 ค) 15. v. 2008; 29 ♂, 1♀, Maha Sarakham 15. v. 2008; ลกษณะเดั น ลกษณะทั วไปคลั่ าย D. granulosus 10 ♂, 4 ♀, Khon Kaen, 7. v. 2008; 1 ♂, Buri Ram, แตมีลักษณะเดนที่แตกตางกันตาม ตารางที่ 2 ลําตัวยาว 20. vi. 2009 25.42-42.61 มิลลิเมตร กวาง 8.85-16.14 มิลลิเมตร บรรยายลักษณะ (description) สนี าตาลแดงเขํ้ ม หวและอกสั นี าตาลดํ้ าเขํ มกว าส วนท อง เพศผู (male) (รูปที่ 3 ก) การแพรกระจาย พบการแพรกระจายในแคว น ลักษณะเดน ลักษณะทั่วไปคลาย D. buqueti อัสสัม ประเทศอินเดีย พมา มาเลเซีย อินโดนีเซีย ลาว (4) แตมีลักษณะเดนที่แตกตางกันตามตารางที่ 2 ลําตัวยาว และไทย พบตามแหลงปล กอู อยในเขตภาคเหน อและภาคื 25.42-42.61 มิลลิเมตร กวาง 8.85-16.14 มิลลิเมตร ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศ สนี าตาลแดงเขํ้ ม หวและอกสั นี าตาลดํ้ าเขํ มกว าส วนท อง หมายเหตุ จากรายงานพบวาหนอนดวง D. การแพรกระจาย พบการแพรกระจายในเขต buqueti นเขี้ าท าลายรากไมํ ไผ (15) และพบเขาท าลายอํ อย เอเชยและเอเชี ยตะวี นออกเฉั ยงใตี ไดแก อนเดิ ยี พมา ไทย ครั้งแรกในประเทศไทย (16) เวียดนาม ลาวและจีน (17) ในประเทศไทยพบตามแหลง 3.2.2 การจําแนกโดยใชลักษณะทางสัณฐาน ปลูกออยในเขตภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ วิทยาภายนอก ของประเทศ การจําแนกทางสัณฐานวิทยาของชนิดดวง หมายเหต ุไมม รายงานพี ชอาหารของดื วงชน ดิ หนวดยาวครั้งนี้พบวา ดวงทั้งสองชนิดซึ่งจัดอยูในสกุล นี้มากอน การศึกษาครั้งนี้เปนการศึกษาครั้งแรกที่พบวา Dorysthenes มีลักษณะสัณฐานภายนอกที่คลายคลึงกัน ดวง D. granulosus นี้เขาทําลายออยในประเทศไทย มาก มีกรามใหญ ยาวเรียว แข็งแรง กรามแตละขางจะ D. buqueti Guérin-Méneville 1844 (รปทู ี่3 ค ไขวกันเมื่อพักอยูนิ่ง ลําตัวสีนํ้าตาลแดงถึงนํ้าตาลดําเขม และ 3ง) มีหนามแข็งยื่นยาวจากดานขางของ pronotum แตละ Lophosternus buqueti Guer., 1844, Icon. Regne ขางซึ่งมีประมาณหนึ่งหรือมากกวาสองอัน แตจากการ Anim.. Ins., 209 (Java; Paris).- Gahan, 1906, Fauna India, ศึกษาครั้งนี้พบวาโครงสรางหนามแข็งที่ pronotum มี Col. 1: 13. ความแปรปรวนคอนข างส งในดู วงหนวดยาวท เกี่ บมาใน็ แตละแหลง (รูปที่ 6) KKU Res. J. 2012; 17(2) 251

ตารางที่ 2 เปรียบเทียบลักษณะทางสัณฐานวิทยาภายนอกของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes granulosus และ Dorysthenes buqueti ลักษณะสัณฐานวิทยาภายนอก

D. granulosus D. buqueti ลักษณะสัณฐานวิทยา เพศผ ู เพศเมีย เพศผ ู เพศเมีย 1. antennal tubercle นูนสูงเวาเขาหากัน เหมือนเพศผ ู นูนตื้น ไมชัดเจน เหมือนเพศผ ู มองเห็นชัดเจน 2. median frontal เปนรองกวางลึก เหมือนเพศผ ู เปนรองแคบติดกัน เหมือนเพศผ ู groove มองเห็นชัดเจน ตลอดทั้งเสน บริเวณโคนเสนและ คอยๆ แคบลง 4. ปลองหนวดที่มีปุม ปลองที่ 3-8 ไมมีปุมหนาม ปลองที่ 3-6 ไมมีปุมหนาม หนามเล็กๆ ขึ้น 5. พื้นผิวปลองหนวด ขรุขระ ไมมันวาว ราบเรียบ มันวาว เหมือน D. ราบเรียบ มันวาว granulosus 6. หนามแข็งดานขาง ขางละ 3 อัน เหมือนเพศผ ู ขางละ 2 อัน เหมือนเพศผ ู pronotum 7. พื้นผิว pronotum ราบเรียบ ไมมันวาว ราบเรียบ มันวาว ราบเรียบ มันวาว ราบเรียบ มันวาว 8. ปลายปลองทอง ขอบตรงกลางเวา ขอบตรงกลาง เหมือน D. เหมือน D. ปลองสุดทาย มนกลม granulosus granulosus

ลกษณะเดั นท สามารถจี่ าแนกความแตกตํ างได  ชัดเจนคือ พื้นที่บริเวณรอบหนวด (antennal tubercle) ของ D. granulosus (รูปที่ 5 ข) แตละขางเปนนูนสูงเวา เขาหาก นมองเหั นช็ ดเจนั ในขณะท ี่D. buqueti นนตู นื้ ไม ชดเจนั ลกษณะทางอนั กรมวุ ธานของดิ วงท งสองชนั้ ดดิ งั แสดงรายละเอียดในตารางที่ 2

รปทู ี่3. ลกษณะตั วเตั มว็ ยของดั วงหนวดยาว : ก. Dorysthenes granulosus เพศผู; ข. D. granulosus เพศเมีย; ค. D. buqueti เพศผู; ง. D. buqueti เพศเมีย Scale bar = 0.5 mm 252 KKU Res. J. 2012; 17(2)

สวนปลายของอ เดี ยกี สั หรอื median lobe ซงแบึ่ งเป น 2 lobe ไดแก ventral median lobe (VL) และ dorsal median lobe (DL) โดยที่ VL มีลักษณะเรียวเล็ก ปลายมนกลมยื่นยาว ออกมา (projecting shape) DL ลักษณะเปนแฉกคลาย เขายื่นยาวออกสองขาง ตรงกลางเวา VL ของ D. buqueti ยาวกวา DL ชัดเจน ในขณะที่ D. granulosus VL ยาว มากกวา DL เล็กนอย สวน internal sac (รูปที่ 7 ก ข) ลักษณะเปนถุงยาวเรียวบอบบาง ประกอบดวย 2 สวน คือ สวนพื้นผิวบริเวณที่ไมมี spine ปกคลุม (unspined region) พบบริเวณโคนถุงประมาณ 1/10 ของพื้นที่ ทั้งหมด และบริเวณปลายถุง เปนบริเวณสวนที่มีหนาม (spined region) ซงรึ่ ปแบบหนามทู พบี่ ในดวง D. buqueti รปทู ี่4. เปรยบเที ยบความแตกตี างระหว าง เพศผ ูและ เพศเมยี เปนหนามแข็งแบบเดี่ยว ทั้งสั้นและยาวขึ้นอยูกระจาย ของดวงหนวดยาว Dorysthenes granulosus ; ก. เพศผู หนาแนน(รูปที่ 7 ค ) ในขณะที่ D. granulosus พบวา ข. เพศเมีย สวนปลายของพ นทื้ นี่ มี้ หนามแขี งเช็ งซิ อน ( multi spine) ขึ้นหนาแนนปนกับหนามแข็งแบบเดี่ยว (รูปที่ 7ง ) สวน paramere (รปทู ี่ 8 ) รูปรางคลายกันในดวงทั้งสอง ชนิดคือ ยาวเรียว ปลายดานบนมน มีความยาวมากกวา ความกวางประมาณ 2.4 – 2.8 เทา แผนแข็งดานลาง ปลองทองที่ 8 (eighth sternite) (รูปที่ 9 ) คลายกัน มีขนาดเล็กบอบบาง ปลายมีขอบตรงกลางเวาเล็กนอย ปลายมนทั้งสองขาง เสนขนยาว ยื่นยาวเปนกระจุก บริเวณขอบดานบนและบริเวณฐานมีเสนขนสั้นขึ้น กระจาย แผนแข็งดานบนปลองทองที่ 8 (eighth tergite) (รูปที่ 10) มีขอบดานบนรูปรางมนกลม มีเสนขนสั้น สนี าตาลํ้ กระจายหนาแนนปานกลาง บรเวณฐานมิ หนามี แขงขนาดเล็ กกระจายอย็ ปานกลางู tergite ของ D. granulosus รปรู างแปรปรวนเล กน็ อย คอขอบดื านบนปลายตรงกลาง รูปที่ 5. สวนหัวตัวเต็มวัยของดวงหนวดยาว. ก. anten- เวาเล็กนอยและปลายตัด nal tubercle (ลูกศรชี้) ของ Dorysthenes buqueti เพศผู ; อวัยวะวางไข (ovipositor) (รูปที่ 11 ) ข. antennal tubercle (ลูกศรชี้) ของ D. granulosus เพศผู; โครงสรางอว ยวะวางไขั ของด วงท งสองชนั้ ดิ มี ค. ภาพดานลางสวนหัวของ D. buqueti ; ง. ภาพดานลางส วน ลกษณะคลั ายก นคั อื มขนาดใหญี styli เลกช็ ออกดี้ านข าง หัวของ D. granulosus สวนปลายม เสี นขนปกคล มไมุ หนาแน น coxite สนปลายั้ ยาวเรยวี จากการศกษาไมึ ม ความแตกตี างของด วงท งสองั้ 3.2.3 การจาแนกโดยใชํ ล กษณะอวั ยวะสั บพื นธั ุ ชนิด อวัยวะวางไขมีลักษณะที่คลายคลึงกัน ซึ่งกลาวโดย เพศผู ทวไปอวั่ ยวะสั บพื นธั เพศเมุ ยของดี วงหนวดยาวไม ม ความี ลกษณะอวั ยวะเพศผั ของดู วงหนวดยาวท งสองั้ แตกตางเหมือนอวัยวะสืบพันธุเพศผู (18) ชนดมิ ความแตกตี างหลายล กษณะั (ตารางท ี่3)โดยเฉพาะ KKU Res. J. 2012; 17(2) 253

ตารางที่ 3 เปรียบเทียบลักษณะอวัยวะสืบพันธุเพศผูของดวงหนวดยาวออย Dorysthenes granulosus และ Dorysthenes buqueti (ตอ) ลักษณะสัณฐานวิทยา D. granulosus D. buqueti 1. dorsal median lobe เปนแฉกคลายเขายื่นยาวออกสองขาง เหมือน D. granulosus ตรงกลางเวา 2. ventral median lobe เรียวเล็กปลายมน ยาวกวา dorsal เหมือน D. granulosus แตยาวกวา dorsal median lobe เล็กนอย median lobe ชัดเจน 3. รูปแบบหนามที่พบบน แบบเดี่ยว แบบเดี่ยวและแบบ multi spine internal sac 4. eighth tergite ขอบดานบนมนกลม ขอบดานบนปลายตรงกลางเวาเล็กนอยและ ปลายตัด 5. eighth sternite ไมมี process มี process 6. paramere ยาวเรียว ปลายดานบนมน เหมือน D. granulosus แตยาวนอยกวา

รูปที่ 6. สันหลังอกปลองแรกของดวงหนวดยาว

รปทู ี่7. อวยวะสั บพื นธั เพศผุ ของดู วงหนวดยาว ก. aedeagus รูปที่ 8. โครงสราง Tegmen ของดวงหนวดยาวออย และ internal sac ของ Dorysthenes buqueti ข. aedeagus และ ก. Dorysthenes buqueti ข. D. granulosus (pa, paramere; internal sac ของ Dorysthenes granulosus ค. หนามแบบเดยวี่ rf, roof; rp, ring part) ง. และหนามแบบ multi spines; vl, ventral median lobe; dl, dorsal median lobe; ms, median stunt; ur, unspine region; sr, spined region; te, terminal fi lament. Scale bar = 0.5 mm. 254 KKU Res. J. 2012; 17(2)

3.3.4 การจําแนกความแตกตางเพศโดยใช ลักษณะทางสัณฐานวิทยา ความแตกตางระหว างเพศ (sex polymorphism) ของดวงทั้งสองชนิดพบวา ดวงเพศผูและดวงเพศเมีย สามารถแยกลักษณะแตกตางกันไดอยางชัดเจน (รูปที่ 3 และ 4 ) ดังนี้ ดวงหนวดยาวเพศผูมีลักษณะลําตัวที่ยาว เรียวกวา ในขณะที่เพศเมียลําตัวอวนกวาโดยเฉพาะสวน รูปที่ 9. โครงสราง eighth sternite ของดวงหนวดยาวออย ทอง ปลายทองเพศผูตรงกลางเวา เพศเมียปลายทองมน (dorsal view) ก. Dorysthenes buqueti ข. D. granulosus กลม หนวดเพศผูยาวกวาและปลองหนวดแตละปลองมี Scale bar = 0.5 mm.

รูปที่ 10. โครงสราง eighth tergite ของดวงหนวดยาวออย (dorsal view) ก. Dorysthenes granulosus ข. และค. D. buqueti. Scale bar = 0.5 mm. ปุมหนามขรุขระเรียงกันเปนแถว และปลองแบนปลาย ปลองเปน apical angle เพศเมียหนวดมักสั้นกวา พื้นผิว เรยบี มนวาวั ปลองหนวดกลมม รี ปรู างเป นทรงกระบอก บริเวณอกสวน metasternum ของเพศผูมีแผงขนขึ้น หนาแนน ซึ่งสันนิษฐานวาแผงขนละเอียดทําหนาที่ใน การปลอยฟโรโมนออกมา เพศเมีย metasternum มีขน ละเอียดขึ้นไมมาก

4. สรุป จากการเก็บตัวอยางดวงหนวดยาวจากแปลง ปลูกออยของเกษตรกรทั้งหมด 8 แหลงในพื้นที่ปลูก ออยท สี่ าคํ ญของภาคตะวั นออกเฉั ยงเหนี อและภาคเหนื อื เพื่อ การจําแนกชนิดทางสัณฐานวิทยาประกอบดวยการ จําแนกชนิดของตัวหนอนและชนิดของตัวเต็มวัย ผล การจําแนกชนิดตัวหนอนพบวา ตัวหนอนจัดอยูในวงศ รูปที่ 11. Ovipositor เพศเมียของดวงหนวดยาว. ก. Dorys- ยอย Prioninae แตการวิจัยคร้ังนี้ยังไมสามารถระบุชนิด thenes buqueti, ข. D. granulosus. Scale bar= 0.5 mm. ของหนอนดวงหนวดยาวไดชัดเจนจากขอมูลตัวหนอน เนื่องจากไมพบความแตกตางทางสัณฐานของตัวอยางที่ KKU Res. J. 2012; 17(2) 255 เก็บในทุกแหลง ตัวหนอนมีลักษณะที่คลายกัน นอกจาก 5. กิตติกรรมประกาศ นั้น ขอมูลทางอนุกรมวิธานของหนอนดวงกลุมนี้มีนอย มาก การจาแนกชนํ ดติ วเตั มว็ ยสามารถจั าแนกดํ วงหนวด คณะผูทําการวิจัยขอขอบคุณทุนสนับสนุน ยาวได 2 ชนิด โดยดวงทั้งสองชนิดจัดอยูในวงศยอย โครงการพัฒนานักวิจัยหนาใหม 2550 มหาวิทยาลัย Prioninae สกุล Dorysthenes ไดแก D. granulosus และ ขอนแกน ขอบคณพุ พิ ธภิ ณทั แมลงมหาว ทยาลิ ยขอนแกั น D. buqueti การศึกษาครั้งนี้เปนการรายงานเปนครั้งแรก และมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร เอื้อเฟอในการเทียบ ทพบวี่ า ดวง D. granulosus เขาท าลายอํ อยได เช นเด ยวกี นั ตวอยั าง รวมทงั้ Professor Lu Wen College of Agriculture กับ D. buqueti โดยลักษณะสัณฐานวิทยาของดวงหนวด Guangxi University, China ที่ชวยยืนยันการจําแนกชนิด ยาวที่สามารถจําแนกชนิดของดวงทั้งสองชนิดออกจาก ดวงหนวดยาวออย กันนั้นคือ ลักษณะ antennal tubercle จํานวนหนาม แข็งบริเวณดานขางของ pronotum และลักษณะหนวด 6. เอกสารอางอิง นอกจากนั้นการใชอวัยวะสืบพันธุเพศผู (male genita- lia) สามารถจําแนกความแตกตางของชนิดดวงกลุมนี้ได (1) Pipat W. Sugarcane Long horned beetles Control. ชัดเจนโดยเฉพาะลักษณะของ internal sac Mitrphol Company. 2005. Thai. จากการศึกษาครั้งนี้ไดนําเสนอขอมูลพื้นฐาน (2) Pitaksa, C, Prachuabmoh, O. The control of แนวการสืบคนหาขอมูลเกี่ยวกับลักษณะนิสัยและ sugarcane longhorn beetles by mechanical พฤติกรรมของแมลง เพื่อเปนแนวทางในการควบคุม techniques. Kasikorn J. 1992;65(6): 671-673. แมลงศัตรูออยที่เหมาะสมตอไป Thai. (3) Pitaksa, N, Phainsinchai, A, Boontum, A. The sugarcane pests control. The Agricultural Co- ขอเสนอแนะ operative Federation of Thailand Limited Press: 1. การเขาทําลายออยของดวงหนวดยาวมัก Bangkok; 2004. Thai. เกิดขึ้นในระยะตัวหนอน ดังนั้นการจําแนกชนิดของ (4) Pitaksa, N, Chantarasuwan, A. The sugarcane หนอนดวงหนวดยาวน บวั าม ความสี าคํ ญและมั ประโยชนี  pests and control. The Agricultural Co-operative อยางมากในด านงานก กกั นศั ตรั พู ชและเพื อยื่ นยื นการเขั า Federation of Thailand Limited Press: Bangkok; ทําลายออยของดวงกลุมนี้ ในอนาคตควรเพิ่มการสํารวจ 2004. Thai. และเก็บตัวอยางแมลงในการศึกษา การเพาะเลี้ยงตัวเต็ม (5) Thongphak, D, Wang, Q. Taxonomic revision of วัย ตลอดทั้งตรวจสอบลักษณะทางพันธุกรรมเพื่อใหมี the longhorn beetle genus Uracanthus Hope1833 ความชัดเจนมากยิ่งขึ้น (Coleoptera: Cerambycidae: : Ura- 2. เพื่อความถูกตองในการจําแนกชนิดมาก canthini) from Australia. Zootaxa. 2007; 1569: ทสี่ ดุ จาเปํ นต องเท ยบจากตี วอยั างต นแบบ (holotype หรอื 1 - 139. (monograph) paratype) ของดวงสกลนุ ี้ (6) Craighead, FC. North American cerambycid 3. เพิ่มการสํารวจและเก็บดวงหนวดยาวตัว larvae a classifi cation and the biology of north เต็มวัยทั้งนี้ เพื่อศึกษารูปแบบการแพรกระจายและการ American cerambycid larvae. Dominion of ระบาดของดวงสกุลนี้ Canada Department of Agriculture Bulletin No. 27. 1923. 256 KKU Res. J. 2012; 17(2)

(7) Morelli, E, Bianchi, M, Sanchez, A. The im- (12) Gahan, CJ. The Fauna of British India, Including mature stages of Phoracantha recurva Newman, Ceylon and Burma. Coleoptera. Vol. I. (Ceram- 1842, and Phoracantha semipunctata Fabricius, bycidae). 1906. 1775 (Coleoptera, Cerambycidae), and a key (13) Gressitt, J L. Longicorn beetles of China. Longi- to larvae of these species. Brazilian Journal of cornia 1951; 2:1-667. Biology. 2002; 62(4B): 853-860. (14) Longicorn beetles from New Guinea, I (8) The immature stages of Eurymerus (Cerambycidae). Pacifi c . 1959;1: 59-171. eburioides Audinet-Serville, 1833 (Coleoptera: (15) Rondon A, Von S. Cerambycid Cerambycidae: ). Brazilian Journal beetles of Laos. Breeding Entomology Department of Biology. 2005; 65(1): 97-100. Honolulu, Hawii. 1970. (9) The immature stages of Paramallocera (16) Prachuabmoh, O, Pitaksa C. Major pest of hirta Kirby, 1818 (Coleoptera:Cerambycidae: sugarcane in Thailand. International Workshop Elaphidionini). Brazilian Journal of Biology. on Plant Protection. Thailand.1987. 2006; 66(1A): 117-120. (17) Ek-Amnuay, P. Beetles of Thailand. Amarin (10) Guerin-Meneville, FE. Iconographie du Regne Printing and Publishing Public Co., Ltd. 2002. de Georges Cuvier ou Representation d (18) Wang Q, Chiang S. The evolution in higher taxa après nature de l’une des especes le plus remar- of the Cerambycidae ( Coleoptera). 1991; 13(2): quables et souvent non fi gures de chaque genre 93 – 114. d’animaux. J.B. Baillere Paris. 1844. 7( i-iv) : 5-576. (11) Thomson, J. Essai d une classifi cation de la fa- mille des Cerambycidae et materiaux pour server a une monographie de cette famille. H. Dessain, Paris;1860.